logo

Urbanizatsiya jarayonining global va regional jihatlari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

14908.265625 KB
URBANIZATSIYA JARAYONINING 
GLOBAL VA REGIONAL JIHATLARI Ma’lumki,  urbanizatsiya  (lotincha  urb  – “shahar”) – bu 
shaharlar va  shahar aholisining o‘sish, shahar turmush 
tarzining keng tarqalish jarayonidir.  Shaharlar eng 
qadimgi davrlarda 
vujudga kelib, 
qishloqlar bilan 
birgalikda aholi 
manzilgohlarining 
ikkita asosiy turidan 
birini tashkil qiladi.  Shaharlar tarixan ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida 
paydo bo‘lgan va rivojlangan. Qadimgi davrlarda 
shaharlar hunarmandchilik, savdo-sotiq, ma’muriy 
boshqaruv, mudofaa ishlari, diniy ibodatxona va 
ziyoratgohlar negizida vujudga kelgan.  Tarixdan ma’lumki, bir 
necha ming yillar avval
Yer yuzida Fiva, Bobil 
(Vavilon), Ur, Afina, Rim, 
Iskandariya, Karfagen, 
Moxenjo-Daro, 
Samarqand (Marokand) 
kabi yirik shaharlar 
mavjud bo‘lgan.  Ammo haqiqiy shaharlashuv jarayoni qizg‘in sur’atlar bilan 
faqat XIX asrda, dastlab Yevropada, keyinchalik esa Shimoliy 
Amerikada boshlandi. Bu hodisa G‘arb davlatlarida o‘sha 
paytda ro‘y bergan sanoat  inqilobining natijasi bo‘ldi.   Dunyoning 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarida esa 
urbanizatsiya jarayonlari 
XX asrning o‘rtalarida 
ijtimoiy-iqtisodiy va 
siyosiy sohalardagi ijobiy 
o‘zgarishlar tufayli 
boshlandi va hozirgi 
kungacha  yuqori 
sur’atlar bilan davom 
etmoqda.  Oxirgi 200 yil davomida 
dunyo aholisida shahar 
aholisining ulushi 
muntazam ravishda o‘sib 
borgan. 1800-yilda 
insoniyatning taxminan 3 
% i shahar joylarida 
istiqomat qilgan edi. 1900-
yilga kelib bu raqam 14 % 
gacha ko‘tarildi.  Yarim asrdan so‘ng, 1950-yilda jahon urbanizatsiya
darajasi 29 % ni tashkil etdi, 1990-yilda bu ko‘rsatkich 
45 %, 2001-yilda – 47 % ga yetadi. 2010-yilga kelib 
shaharliklarning jahon aholisi tarkibidagi ulushi
 50 % dan ortdi va hozirgi kunda u 54 % ga teng.
1950-yil
1990-yil 2001-yil
2010-yil 2017-yil       Urbanizatsiya jarayoni 3 ta asosiy bosqichdan o‘tib 
rivojlanadi. I.  Shakllanayotgan urbanizatsiya  bosqichida 
shahar aholisining ulushi 50 % dan past bo‘lib, yangi 
shaharlar vujudga keladi, ayrim qishloq joylar shahar 
manzilgohlari toifasiga o‘tib ketadi.   Ayniqsa, yirik shaharlar tez o‘sishni boshlaydi. Bunda 
eng yirik shahar boshqalarga nisbatan ancha ilgarilab 
ketadi.   Eng yirik shaharlarning o‘sishi ayrim hollarda
“soxta” urbanizatsiya tarzida, ya’ni shahar chekkalarida 
qishloqdan ko‘chib kelgan past daromadli aholi uy-
joylarining zichlashib borishi ko‘rinishida kechadi.   Hozirda Osiyo va Afrikadagi qator rivojlanayotgan
mamlakatlar urbanizatsiyaning ana shu bosqichini 
kechirmoqdalar.  II.  Rivojlangan urbanizatsiya  bosqichi “millioner” 
shaharlarning yuqori sur’atlar bilan o‘sishi hamda yirik 
shaharlar atrofida aglomeratsiyalarning vujudga kelishi 
bilan tavsiflanadi.   Shaharliklarning jami aholidagi ulushi 50 % dan ortib 
ketadi, yangi shaharlar deyarli vujudga kelmaydi, 
mavjud shaharlar esa, ayniqsa, yiriklari tez rivojlanadi, 
shahar manzilgohlarining tizimlari shakllanib boradi.   Urbanizatsiyaning bu bosqichi Sharqiy Yevropa, MDH 
davlatlari, Lotin Amerikasi, Shimoliy Afrika, Janubi-
g‘arbiy Osiyo, Okeaniyadagi ko‘p mamlakatlarga xos.  III.  Yetuk urbanizatsiya  bosqichi Yevropaning eng 
rivojlangan davlatlari,  AQSH, Kanada, Avstraliya, 
Yaponiya, Isroilda kuzatilmoqda.   Bunda aholi yirik 
shaharlarning 
markazlaridan asta-
sekin shahar atrofi 
ga ko‘chib boradi, 
lekin shaharda 
ishlash, o‘qish, turli 
faoliyat yuritishni 
davom ettiradi.   Natijada shaharlar 
markazlari, asosan, 
tadbirkorlik,
bank-moliya sektori, 
boshqaruv sohalarining 
rivojlanish maskanlariga 
aylanib, aholi yashash 
massivlari esa tobora 
markazdan uzoqlashib 
boraveradi. Bunday 
ijtimoiy-geografi k jarayon 
suburbanizatsiya  deb 
ataladi.  Transport va aloqaning 
zamonaviy 
texnologiyalari 
rivojlangan sari 
urbanizatsiyaning bu 
bosqichida shahar 
iqtisodiyoti tarmoqlari 
va shahar turmush 
tarzi qishloq joylarda 
ham keng tarqalib 
boradi,   natijada shahar va qishloqlardagi yashash sharoiti 
tobora yaqinlashadi, ya’ni, qishloq joylar rasman 
o‘zining qishloq maqomini saqlab tursa-da, aslida, tub 
ma’noda shaharlashib ketadi.   Shahar bilan qishloq joylar orasidagi ijtimoiy-iqtisodiy 
farq va chegaralarning yo‘qolib borish jarayoni 
rurbanizatsiya  atamasi bilan yuritiladi.  Demak, jahon mamlakatlarida urbanizatsiya jarayoni 
turli bosqichlarida rivojlanib bormoqda va bu, birinchi 
navbatda, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan 
belgilanadi.   Yevropa, Shimoliy Amerika, Lotin Amerikasi, Avstraliya 
va Okeaniya kabi yirik mintaqalardagi davlatlarda 
urbanizatsiya ko‘rsatkichi o‘rtacha hisobda 70 foizdan 
oshgan (9-jadval).  Bu borada, ayniqsa, Islandiya, Buyuk Britaniya, Belgiya,
Daniya, Niderlandiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, 
Argentina, Venesuela kabi shaharlashuv darajasi 90 
foizdan yuqori bo‘lgan davlatlar ko‘zga tashlanadi.  Jahon aholisining 60 foizi va dunyodagi shaharliklarning 
yarmi yashaydigan Osiyo qit’asida urbanizatsiyaning 
umumiy darajasi birmuncha pastroq, 50 foiz atrofida 
bo‘lib, o‘sishi davom etmoqda. Afrikada esa 
urbanizatsiya ko‘rsatkichi 40 foizdan sal ko‘proq.  Lekin har ikkala qit’ada ham yuqori urbanizatsiya-
lashgan mamlakatlar bor. Jumladan, Osiyoda bu borada 
Yaponiya, Janubiy Koreya, Isroil, Fors qo‘ltig‘i arab
mamlakatlari, Tailand, Afrikada esa Liviya, Jazoir, Misr, 
Marokash, JAR kabi davlatlar ajralib turibdi. 
1
2
7
6
89
10 3
54  Shu bilan birga, Butan, Burundi, Malavi, Uganda, Chad, 
Afg‘oniston va boshqa mamlakatlarda urbanizatsiya
darajasi 25 foizga ham yetmaydi.
16
5
4
32  Ammo oxirgi yillarda 
shahar aholisining 
umumiy soni va jahon 
aholisidagi ulushi aynan 
Osiyo va Afrika
davlatlarida kechayotgan 
urbanizatsiya jarayonlari 
hisobiga ko‘paymoqda.   Bunda eng salmoqli 
hissa shaharlari 
ancha yuqori 
sur’atlar bilan o‘sib 
borayotgan Xitoy va 
Hindiston 
davlatlariga tegishli.  Jahon urbanizatsiyasining 
hozirgi bosqichida xalqaro 
savdo-iqtisodiy va bank-moliya 
munosabatlari rivojlanishi, 
transmilliy korporatsiyalar 
faoliyati doirasining kengayishi, 
zamonaviy transport va aloqa 
tarmoqlari vujudga kelganligi 
hisobiga ayrim juda yirik 
shaharlarning ta’sir doirasi 
joylashgan davlati bilan 
chegaralanib qolmasdan, 
boshqa mamlakat va 
mintaqalar, ba’zan esa jahonni 
qamrab olmoqda.  Bunday shaharlarning 
aholisi soni bir necha 
million kishiga teng bo‘lib, 
yirik transmilliy 
korporatsiyalar va xalqaro 
tashkilotlar qarorgohlari, 
dunyodagi
eng yirik port, sanoat 
korxonalari, bank, 
moliyaviy jamg‘arma va 
birjalar joylashganligi bilan 
boshqa shaharlardan 
ajralib turadilar .   Shu toifadagi shaharlarga nisbatan  global  (yoki jahon) 
shaharlari  atamasi qo‘llaniladi.  Global shaharlar qatoriga, eng avvalo, Nyu-York, 
London, Tokio, Shanxay, Gonkong, Parij, Dubay, 
Singapur kabi savdo-moliyaviyva transport salohiyati 
o‘ta katta shaharlar kiritiladi. 
Nyu-York
London
Tokio Shanxay
Gonkong
Parij Dubay Singapur        Global shaharlar safi borgan sari kengaymoqda, 
ularning ta’sir doirasi esa barcha qit’a va ularning yirik 
qismlarini qamrab olishga intilmoqda.  Urbanizatsiya jarayonlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning 
ajralmas qismi va ularning bevosita hosilasi bo‘lib, qator 
muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bu muammolarning 
qamrovi keng bo‘lib, ekologik, iqtisodiy, ijtimoiy, tibbiy, madaniy, 
ma’naviy-axloqiy jihatlar bilan tavsiflanadi.  Bunda ishlab chiqarish atrof-muhitga o‘tkazadigan 
bosimining kuchayishi, suv ta’minotidagi kamchiliklar, 
transport tarmoqlariga me’yoridan ortiq yuk tushayotgani, 
shahar turmush tarzi bilan bog‘liq kasalliklarning tarqalishi, 
jinoyatchilikning ortishi va boshqa muammolar eng dolzarb 
hisoblanadi.   Demak, jahon urbanizatsiyasining zamonaviy
bosqichi miqdor va sifat xususiyatlari, shuningdek, turli 
ko‘rinishdagi muammoli jihatlari bilan tavsiflanadi.                      Urbanizatsiya, shahar, shahar aholisi, 
urbanizatsiya bosqichlari, “soxta” urbanizatsiya,
suburbanizatsiya, rurbanizatsiya, global shaharlar, 
urbanizatsiya muammolari.                  1. Nima sababdan urbanizatsiya jarayoni 
aynan so‘nggi ikki asr mobaynida yuqori
tezlik bilan rivojlandi?
2. Urbanizatsiya rivojlanishi qanday bosqichlarni bosib 
o‘tadi?
3. Yirik shaharlarning ijobiy va salbiy tomonlarini jadval 
shaklida daftaringizga
yozib chiqing. © Foydalanilgan adabiyotlar:
•
Sh. M. Sharipov, V. N. Fedorko, N. I. Safarova , V. A. 
Rafiqov– Geografiya – O‘rta ta’lim muassasalarining
     10-sinfi va o‘rta maxsus,kasb-hunar ta’limi 
      muassasalarining  o‘quvchilari uchun darslik , 
     Toshkent,  «O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» 
     Davlat ilmiy nashriyoti, 2017/  www.eduportal.uz   © Internet manbalari:
•
www.wikikpedia.org
•
www.hist-world.com
•
www.artofit.org
•
www.scibook.net
•
www.incomartour.com.ua
•
www.incomartour.com.ua
•
www.warhead.su
•
www.alsamarkand.com
•
www.brewminate.com
•
www.medium.com
•
www.youtoube.com
•
www.americanyawp.com
•
www.quora.com
•
www.pinterest.com
•
www.flickr.com © Internet manbalari:
•
www.gettyimages.com
•
www.indivstock.com
•
www.alamy.com
•
www.dreamsite.com
•
www.aa.com.tr
•
www.24minus.ru
•
www.facebook.com
•
www.sers.usda.gov
•
www.eduportal.uz
•
www.asiapacificcurriculum.ca
•
  www.discovermagazine.com
•
  www.voxchina.org
•
www.bd-halchall.blogspot.com
•
www.tomorrowvn.com
•
www.greentumble.com
•
 
•
 
  © Internet manbalari:
•
www.lenta.ru
•
www.rg.ru
•
www.ria.ru
•
www.dw.com
•
www.iglus.org
•
  www.kun.uz
•
www.gazeta.uz
•
www.m.kun.uz
•
www.urmon.uz
•
www.xabar.uz
•
www.uznature.uz
•
www.neftegaz.ru
•
www.sb.by
•
www.ostest.ru
•
www.opiq.kz
•
www.aniq.uz
•
www.oz.sputniknews-uz.com
•
www.kopilkaurokov.ru  
   
©  Qambarov Sirojiddin tomonidan to‘plandi va 
tartiblandi. Xatolari bo‘lishi mumkin, tekshirib ko‘ring.
•
Telegram manzil:
•
@География методика
    t.me/ @ geography_method

URBANIZATSIYA JARAYONINING GLOBAL VA REGIONAL JIHATLARI

Ma’lumki, urbanizatsiya (lotincha urb – “shahar”) – bu shaharlar va shahar aholisining o‘sish, shahar turmush tarzining keng tarqalish jarayonidir.

Shaharlar eng qadimgi davrlarda vujudga kelib, qishloqlar bilan birgalikda aholi manzilgohlarining ikkita asosiy turidan birini tashkil qiladi.

Shaharlar tarixan ijtimoiy mehnat taqsimoti natijasida paydo bo‘lgan va rivojlangan. Qadimgi davrlarda shaharlar hunarmandchilik, savdo-sotiq, ma’muriy boshqaruv, mudofaa ishlari, diniy ibodatxona va ziyoratgohlar negizida vujudga kelgan.

Tarixdan ma’lumki, bir necha ming yillar avval Yer yuzida Fiva, Bobil (Vavilon), Ur, Afina, Rim, Iskandariya, Karfagen, Moxenjo-Daro, Samarqand (Marokand) kabi yirik shaharlar mavjud bo‘lgan.