logo

Xiva Xonligida demokratik harakatlar va uning natijalari

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

891.556640625 KB
Xiva Xonligi da demokratik 
harakatlar va uning natijalari 2 Xiva  xonligini bosib olishga tayyorgarlik
•
Kaufman o`zining birinchi harbiy kampaniyasidan so`ng besh yil 
davomida Xivaga yurish uchun tayyorgarlik ko`rdi. Pyotr I farmoni bilan 
yurish qilgan Bekovich-Cherkasskiy qo`shinining katta qismi halokatga 
uchraganiva Perovskiy qo`shinlarining yomon tayyorgarlikko`rilganligi 
sababli Xiva xonligi chegaralarigachayetib bormay, qaytib ketishga 
majbur bo`lgani uning yodida edi. Xiva xonligini bosib olishga 
tayyorgarlik davom etardi, chunki Xiva ustidan nazorat o`rnatishbutun 
Amudaryo ustidan hukmronlikni, bu yerdamuntazam kema qatnovini 
yo`lga qo`yishni va uningquyi oqimidagi g`oyat boy tekislikdan 
foydalanish   imkoniyatini berar edi. 4O`rta Osiyoni Rossiya imperiyasi tomonidan bosibolinishining  uchinchi 
bosqichi  (1873—1879)  O `rta   Osiyodagi barcha harbiy harakatlari orasidagi eng 
keng   ko`lamlisi edi. Undan ko`zlangan maqsad Xiva xonligini bosib olish edi. 
Hujum to`rt harbiy okrugdan: g`arb-da — Mang`ishloq, shimolda — Orenburg, 
sharqda —Turkiston va Krasnovodsk harbiy okruglaridan olib borildi. Ularda 
12 ming nafardan ziyod .askar bor edi. Transport 4600 otdan va 20 ming 
tuyadan iborat edi. Kaufman ushbu barcha kuchlarning bosh qo`mondoni etib 
tayinlandi. 5XIVANING  BOSIB OLINISHI
Turkiston, Orenb ur g qo`shinlari 1873-yil may oyida Xiva xonligi 
chegaralariga yaqin kelishdi. Yo`lda podsho qo`shinlariga xivaliklarning 
ko`plab mayda guruhlari hujum qilib, jiddiy talafot yetkazishardi. Xiva 
vohasi va Amudaryo sohillariga yaqinlashgan sayin xivaliklarning qarshiligi 
kuchayib borardi. 1873-yil may oyida  Hazorasp  qaPasi va  Qo`ng`irot 
yaqinida ayniqsa shiddatli janglar bo`lib o`tdi. May oyi davomida  Xo`jayli, 
Mang`it  shaharlari yaqinida va Xivaning o`zidan 10 krn masofada ham shu 
kabi shiddatli janglar bo`ldi. Biroq Xiva qo`shinlari uncha katta bo`lmagan 
guruhlar bilan hujum qilishgani bois podsho qo`shinlari ularni parokanda 
qilib, shaharlarni bosib olishga muvaffaq bo`lardi. 6GANDIMIYON SHARTNOMASI VA UNING 
OQIBATLARI
Xiva xoni Muhammad Rahimxon II 
Kaufmai) tomonidan taklif etilgan 
sulh shartnomasini imzolashga 
majbur bo`ldi. 1873-yil 12-avgustda 
imzolangan, diplomatiya tarixiga 
Gandimiyon shartnomasi  nomi 
bilan kirgan shartnomasida: "Xiva 
xoni hazratlari Rossiya bilan sulh va 
do`stlik shartnomasini tuzadi va 
imperator hazrati oliylarining yuksak 
himoyatidan foydalanadi", — deb 
ta’kidlangan. 7Diplomatiya tilida bu Xiva xoni Rossiya imperatori tobeligiga o`tganini bildiradi.  I 
moddada: "Sayid Rahim Bahodurxon o`zini butun   rossiya imperatorining sodiq 
xodimi deb tan oladi. U qo`shni hukmdorlar va xonlar bilan har qanaqa bevosita 
do`stona munosabatlardan va ular bilan biron-bir savdo yoki boshqa 
shartnomalar tuzishdan voz kechadi hamda Rossiyaning o`rta Osiyodagi oliy 
hokimiyati ruxsatisiz ularga qarshi hech qanday jangovar harakatlarni amalga 
oshirmaydi", — deb to`g`ridan-to`g`ri yozib qo`yilgan. Xiva xoni tashqi olamdan, 
shu jumladan, eng yaqin qo`shnilardan ham to`liq ajralish, ular bilan amalga 
oshiradigan munosabatlarni Rossiya imperiyasi hokimiyati ruxsati bilangina 
yuritish majburiyatini oldi. 8Shu paytgacha Xiva xonligining mulki hisoblangan Amudaryo o`ng 
sohilining va unga yondosh yerlarning hammasi o`sha yerda 
istiqomat qiluvchi va ko`chmanchi xalqi bilan xonning qo`lidan to`liq 
chiqib ketdi. Rossiya kemalariga Amudaryo bo`ylab harakatlanishda 
mutlaq huquq berildi. Rossiya savdogarlari butun xonlik bo`ylab 
erkin yurish va boj to`lovlarisiz savdo-sotiq qilish huquqiga ega 
bo`lishdi. Xiva xoni va mahalliy hokimiyat rossiyalik savdogarlar 
hamda ularning mollari xavfsizligi uchun javobgar edi. 9Xiva xonligidagi hamma shahar va qishloqlar rus savdosi uchun ochiq. Rus 
savdogarlari va karvonlari xonlikda erkin harakatlanadilar va mahalliy 
hokimiyatning alohida g`amxo`rligidan foydalanadilar. Karvonlar va 
omborlarning xavfsizligi uchun xon hukumati javob beradi. Xonlikda savdo 
qiluvchi rus savdogarlari har qanday soliqlardan ozod qilinadi, xuddi shunday 
Xiva savdogarlari ham Kazalinsk yo`lida va Kaspiy dengizining Orenburg 
pristanida savdo qilganlari uchun soliq to`lamaydilar. Rus savdogarlariga xonlik 
yerlaridan qo`shni davlatlarga yuklarini bojsiz olib o`tish huquqi beriladi". 10Yakunlarni chiqaramiz
- 1873—1879-yillar — o`rta Osiyoni bosib olishning 
uchinchi bosqichi;
- 1873-yil, fevral — Xiva xonligiga hujum boshlandi;
- 13 ming askardan 7,5 ming nafari Xivagacha yetib bordi;
- 1873-yil, may — Hazorasp va Qo`ng`irot, Xo`jayli, 
Mang`it shaharlari ostonasida janglar bo`lib o`tdi;
- 1873-yil 29-may — Xiva shahri egallandi;
- 1873-yil 12-avgust — Xiva bilan Rossiya o`rtasida 
Gandimiyon shartnomasi tuzildi;
- 20 yil davomida tovon to`lanadigan bo`ldi;
- Xiva xonligi Rossiya imperiyasi tobeligiga o`tdi. 11

Xiva Xonligi da demokratik harakatlar va uning natijalari

2

Xiva xonligini bosib olishga tayyorgarlik • Kaufman o`zining birinchi harbiy kampaniyasidan so`ng besh yil davomida Xivaga yurish uchun tayyorgarlik ko`rdi. Pyotr I farmoni bilan yurish qilgan Bekovich-Cherkasskiy qo`shinining katta qismi halokatga uchraganiva Perovskiy qo`shinlarining yomon tayyorgarlikko`rilganligi sababli Xiva xonligi chegaralarigachayetib bormay, qaytib ketishga majbur bo`lgani uning yodida edi. Xiva xonligini bosib olishga tayyorgarlik davom etardi, chunki Xiva ustidan nazorat o`rnatishbutun Amudaryo ustidan hukmronlikni, bu yerdamuntazam kema qatnovini yo`lga qo`yishni va uningquyi oqimidagi g`oyat boy tekislikdan foydalanish imkoniyatini berar edi.

4O`rta Osiyoni Rossiya imperiyasi tomonidan bosibolinishining uchinchi bosqichi (1873—1879) O `rta Osiyodagi barcha harbiy harakatlari orasidagi eng keng ko`lamlisi edi. Undan ko`zlangan maqsad Xiva xonligini bosib olish edi. Hujum to`rt harbiy okrugdan: g`arb-da — Mang`ishloq, shimolda — Orenburg, sharqda —Turkiston va Krasnovodsk harbiy okruglaridan olib borildi. Ularda 12 ming nafardan ziyod .askar bor edi. Transport 4600 otdan va 20 ming tuyadan iborat edi. Kaufman ushbu barcha kuchlarning bosh qo`mondoni etib tayinlandi.

5XIVANING BOSIB OLINISHI Turkiston, Orenb ur g qo`shinlari 1873-yil may oyida Xiva xonligi chegaralariga yaqin kelishdi. Yo`lda podsho qo`shinlariga xivaliklarning ko`plab mayda guruhlari hujum qilib, jiddiy talafot yetkazishardi. Xiva vohasi va Amudaryo sohillariga yaqinlashgan sayin xivaliklarning qarshiligi kuchayib borardi. 1873-yil may oyida Hazorasp qaPasi va Qo`ng`irot yaqinida ayniqsa shiddatli janglar bo`lib o`tdi. May oyi davomida Xo`jayli, Mang`it shaharlari yaqinida va Xivaning o`zidan 10 krn masofada ham shu kabi shiddatli janglar bo`ldi. Biroq Xiva qo`shinlari uncha katta bo`lmagan guruhlar bilan hujum qilishgani bois podsho qo`shinlari ularni parokanda qilib, shaharlarni bosib olishga muvaffaq bo`lardi.