logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ақидаҳои забоншиносии Маҳмуди Форобӣ

Ақидаҳои забоншиносии Маҳмуди Форобӣ

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3404.958984375 KB
Ko'chirib olish
ВАЗОРАТИ ТАЪЛИМИ ОЛ ВА МИЁНА МАХСУСИӢ РЕСПУБЛИКАИ ЗБЕКИСТОН Ӯ ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ САМАРҚАНД БА НОМИ ШАРОФ РАШИДОВ ФАКУЛТЕТИ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАИ ФИЛОЛОГИЯИ ТО ИК Ҷ ВА ЗАБОНҲОИ ШАРҚИ ХОРИ А Ҷ КОРИ КУРС Ӣ АЗ ФАННИ ТАЪРИХИ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК Ҷ ДАР МАВЗ И Ӯ “ Ақидаҳои забоншиносии Маҳмуди Фороб ӣ " ТАФТИШКУНАНДА: ВАЗОРАТИ ТАЪЛИМИ ОЛ ВА МИЁНАИ МАХСУСИӢ РЕСПУБЛИКАИ ЎЗБЕКИСТОН ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ САМАРҚАНД БА НОМИ ШАРОФ РАШИДОВ ФАКУЛТЕТИ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАИ ФИЛОЛОГИЯИ ТО ИК ВА ЗАБОНҲОИ ШАРҚИ Ҷ ХОРИ А Ҷ Ба ҳимоя и озат ҷ дода шуд Мудири кафедра: А. Хонх аева. ӯҷ « » соли 2022 КОРИ КУРС Ӣ МАВЗ Ъ: Ӯ “Ақидаҳои забоншиносии Маҳмуди Фороб ӣ “ Нақша: 1- Муқаддима. 2- Зиндагинома ва э одиётиҷ Аб наср ӯ Маҳмуди Фороб . ӣ 3- Афкори забоншиносии Фороб ӣ дар осори “Иксо-ул-улум” . ӯ 4- Илми қавонини алфози муфрад дар “Иксо-ул- улум”. 5- Хулоса Муқаддима Дар асрхои ТХ-Х таъсиру нуфузи хилофати араб дар сарзаминҳои Осиёи Миёна то андозае суст мегардад ва оҳиста-оҳиста давлатдории сулолаҳои маҳаллӣ пайдо мешавад. Ин вазъият барои рушди иктисодиёту фарҳанг имконият фароҳам овард ва дар ҳамин замина донишмандони фарзонаи эронитабор, аз умла ҷ Аб наср ӯ Муҳаммад ибни Маҳмуди Фороб , асарҳои илмии оламшумул таълиф намуда, дар ӣ инкишофи тамаддуни ахон ҷ ӣ ҳиссаи арзанда гузоштанд. Яке аз асарҳои муҳимми ин донишманд «Иксо-ул-улум» мебошад, ки ба табақабандии улум бахшида шудааст ва дар он оид ба гур ҳбандии ӯ илми забон фасли алоҳида аст. «Иксо-ул-улум» аз пан асл иборат аст. Аввал он доир ба илми забон ҷ мебоша тавои ин аз асосхои назарии илми забоншинос , алалхусус аз ӣ таълимоти Арасту дар илми забоншинос , ӣ огоҳии комил доштааст. Имр з дар бораи забони то ик ва заминаҳои таърихии пайдоиши он ӯ ҷ ӣ фикрҳои гуногун пайдо шудаанд ва аз тарафи баъзеҳо фарзияҳо ва тахминҳои бебунёд ва ғайриилм пешниҳод мегарданд. Барои ҳамин, ӣ паж ҳиши ӯ муфассал ва ҳама онибаи ҷ таърих , ӣ этник ӣ ва забонии тамаддун ва фарҳанги ориё , таҳқиқи ҳама онибаи этноними то ик ӣ ҷ ҷ барои устуворсозии босанад ва бодалели мав удияти ҷ миллати то ик ҷ дар вокуниш бо дасисаву дур ғбофии душманон ва бадбинони ӯ мардуми то ик ҷ аҳамияти ҳалкунанда касб мекунад. Аз тарафи дигар, барои баланд бардоштани маърифати сиёс , ӣ и тимо ҷ ӣ ва фарҳангии мардум ва ба ин васила таҳкими худшиносии милл ва иртиқои ӣ ҳувияти миллии то икон донистани таърихи воқеии миллат зарур аст, ҷ ки яке аз роҳҳои асосии ба ву уд ҷ овардани тафаккури милл , ӣ таблиғи ҳама онибаи ҷ унсурҳои ваҳдатсози миллат, аз умла ҷ дар умқи тафаккури миллат ой ҷ додани худшиносии миллат бо роҳи эҳтиром гузоштан ба таърих, забон ва фарҳанги милл мебошад. Бархе ақида доранд, ки г ё забониӣ ӯ то ик ҷ ӣ асос ва заминаи илм ӣ ва таърих ӣ надорад ва он г ё ӯ барои тақсимбандии забони ягонаи форс ба таври ӣ сунъ номгузор шудааст. ӣ ӣ Ин ақида бештар дар байни фарҳангиён риво ҷ дорад ва онҳо г ё ӯ тарафдори ягонагии забони мо бо гунаҳои дигари он дар Афғонистону Эрон мебошанд. Агар баъзеҳо забони то икии моро бештар дар ҷ қаламрави То икистон ҷ маҳдуд намоянд, дигарҳо ба ягонаг ӣ ва ваҳдати форсизабонон ва то икзабонони ҷ дунё зарба мезананд. Дар байни мардуми мо ва халқҳои Эрону Афғонистон мухолифат меандозанд. Ҳол он ки барои ҳар як равшанфикри каму беш аз таърихи забони мо бохабар маълум аст, ки агар қабилаҳову халқҳои сомиву аврупо бо ӣ фарҳангу тамаддуни мо ба воситаи форсиёну форсизабонон ошно шуда, забони моро «форс » ӣ номида бошанд, халқҳои туркзабону мардуми Чину Ҳиндустон ба воситаи мардуми то ик бо фарҳанги мо- ҷ ориёиҳо ошно шуда, забони моро «то ик » хондаанд. Ба наздик , ҷ ӣ ӣ дақиқтараш дар шумораи 17 сентябри соли 2014 р зномаи «Озодагон» ӯ суҳбати р ба ӯ р йи ӯ Сафар Абдуллоҳ, яке аз муҳаққиқони фаъоли фарҳангу адаби то ик таҳти унвони «Забоне бо номи то ик ву уд ҷ ҷ ӣ ҷ надошту надорад» чоп шуд, ки идоми суҳбати ӯ аз шумораи гузаштаи ин р знома ӯ буд. Дар ин суҳбат бисёре аз масълаҳои забони то ик ҷ ӣ (ҳарчанд ӯ худро то икзабон намешуморад) ва фарҳангу таърихи ҷ мардуми мо ба таври воқеъбинона таҳлил шудааст. Махсусан масъалаи гаҳвораи тамаддуни ориётабор будани ду тарафи дарёи Ому ва сарзамини Осиёи Марказ ӣ то Қошғару Хутан, шаҳрҳои бостонии ориё ӣ будани Балху Бухорову Самарқанду Исфи обу ҷ дигар дар ин суҳбат хеле хуб ва муфассал баррас ӣ шудааст. Инчунин таъсири бисёр бунёд ӣ доштани донишмандони арабизабони Эрон дар бунёди фарҳанги ислом ӣ низ бисёр хуб тасвир шудааст. Вале ба ду ақидаи муҳтарам Сафар Абдуллоҳ наметавон роз буд, ки яке аз Эрони Ғарб ба Хуросонуӣ ӣ Суғду Бохтар омадани забони имр заи мо ва дигаре ву уд надоштани ӯ ҷ номи «то ик » ҷ ӣ дар забони мо мебошад. аз умла мег яд: «Ҳамин Ӯ ҷ ӯ забоне, ки «дар » ӣ мег ем, ӯ забони дарбори Сосониён буд, ки онро «порсиг» мегуфтанд.»Аввалан, ки забони дариро дар ҳе вақту замон ҷ «порсиг» нагуфтаанд ва истилоҳи «порсиг» ба забони форсии миёна ё паҳлавии сосон сидқ мекунад. Дар ин бора донишмандону ӣ муҳаққиқони зиёде баҳсу мунозира карда, фикру назарҳои худро ироа кардаанд. «Порс » ӣ ё «форс » баъдан дар даврони ислом ба вожаи «дар »афзуда шудааст. ӣ ӣ ӣ Нигаред ибораи «дарии роҳи рост»дар аввалин намунаҳои тар умав ҷ ӣ ба ин забон («Тафсири Табар »). Агар ба таърихи забонамон ба таври ӣ и мол ҷ ӣ назар афканем, донишмандони забоншинос марҳилаҳои тайкардаи забони то икиро ҷ ба се давраи калони таърих ӣ тақсим кардаанд: форсии бостон ё забони аҳди Ҳахоманиш , форсии миёна ё ӣ паҳлав ва ниҳоят форсии нав, ки дар таърихҳо ва матнҳои классик бо ӣ ӣ номи форс , порс , порсии дар , то ик ёд гардидааст. Албатта ин ӣ ӣ ӣ ҷ ӣ тақсимот то ое масн ва шартист, зеро равшан аст, ки мардумон ҳе ҷ ӯӣ ҷ гоҳ аз сухан гуфтан боз наистодаанд ва чунин ҳам набудааст, ки онҳо пагоҳ ӣ бархоста ба ои ҷ забони форсии қадим ба паҳлав ӣ сухан гуфта ва ё р зи дигар ба порсии дар гуфтуг карда бошанд. Аз ин ост, ки ӯ ӣ ӯ ҷ дар бораи саргаҳу сапедадами давраи сеюми забони мо то имр з ӯ баҳс идома дорад ва то ба ҳол посухи ягона мав уд ҷ нест. Албатта аз ин гуфта набояд пиндошт, ки ин саҳифа ба кулл торик ва нохонда ӣ мондааст. Тамоми муҳаққиқоне, ки ба ин мавз ъ ӯ даст задаанд, бар онанд, ки умри ин забон ба маротиб аз он ч менависанд (1100-1200) ӣ бештар аст. Аз фасоҳат ва устувории забони нахустин китобҳое, ки аз оғози марҳилаи нави забони мо боқ ӣ мондаанд, Маликушшуаро Баҳор ба чунин хулоса омадааст: «Аз пухтани иборат ва истеҳкоми таркибот ва ширинии лафзу маънӣ пайдост, ки насри қадим парваришёфтаи солиён ва балки қарнҳои дуру дароз аст ва ба маротиб аз китобҳои паҳлав , ки шояд баъзе дар ҳамон ӣ қарн таълиф ёфтааст, пухтатар ва омеътар ҷ ва аз лиҳози татаввур комилтар аст. (Сабкшинос , ӣ .1, ҷ с. 22) Дар таърихҳо ва фарҳангҳо далелҳои дигаре низ пайдо кардан мумкин аст, ки аз таърихи қадимтари забони мо гувоҳ медиҳад. Масалан, Ибни Қутайба дар ӣ «Табақот уш- шуаро» ва Табар дар «Таърихи Табар » ба ихтисор нақл ӣ ӣ кардаанд, ки Ибни Муфаррағ – шоири араб муддате дар Хуросон ва Исфаҳон зиндаг ӣ карда, дар соли 60-и ҳи р (681 -мелод ), яъне пас аз ҷ ӣ ӣ 21 соли инқирози давлати Сосон ба то ик -форс шеър гуфтааст. Ин ӣ ҷ ӣ ӣ далел бори дигар тасдиқ мекунад, ки ҳан з дар он давра забони то ик ӯ ҷ ӣ аллакай забони инкишофёфтае будааст, ки як шоири бегона дар муддати кутоҳ онро хуб ом хта ӯ ва ба он шеър сурудааст, на як забоне будааст дар ҳоли ба ву уд ҷ омадан. Ё, Муҳаммад Муҳити Таботабо ӣ дар мақолаи худ бо номи «Кори фарҳангистон аз забон то форсии дар » ӣ муътақид аст, ки «забони форсии дар … ӣ собиқаи истеъмолии ҳаштсадсолаи пеш аз ислом дорад». 1- Источник: https://allinweb.ru/zaboni-tojiki/11153 Зиндагинома ва э одиёти ҷ Аб наср ӯ Фороб ӣ Аб наср ӯ Муҳаммад ибни Муҳаммад ибни Тархони Фороб ӣ дар ҳудуди соли 257 ҳи рии ҷ қамар ӣ (870 милод ) ӣ дар Фороби Хуросон (Қазоқистони кунун ) ӣ ба дунё омадааст. Дар авон ҷ ӣ барои таҳсил ба Бағдод рафт ва назди Матто ибни Юнус ба фаро гирифтани мантиқ ва фалсафа пардохт. Сипас ба Ҳаррони Сурия сафар кард ва ба шогирдии Юҳанно ибни Ҳилон даромад. Аз оғози кор, ҳуши саршор ва илмом зии ӯ вай сабаб шуд, ки ҳамаи мавз ъҳоеро, ки тадрис мешуд, ба хуб фароӯ ӣ бигирад. Ба зуд номи ба унвони файласуф ва донишманд шуҳрат ёфт. ӣ ӯ Ва чун ба Бағдод бозгашт, гур ҳе аз шогирдон гирди амъ омаданд, ки ӯ ӯ ҷ Яҳё ибни Адий, файласуфи масеҳ яке аз онон буд. Дар соли 330 ҳи рии ӣ ҷ қамар (941 милод ) ба Димишқ рафт ва ба Сайфуддавлаи Ҳамадон , ӣ ӣ ӣ ҳокими Ҳалаб пайваст ва дар зумраи уламои дарбори ӯ даромад. Фороб аз р и маълумоти Ибни Халлиқон дар соли 950 - 951 дар ӣ ӯ Димишқ дар синни 80-солаг ӣ дунёро падруд ва дар қабристони «Бобу-с- сағир» дар даврони салтанати Сайфуддавла бо шук ҳу қадрдон ба хок ӯ ӣ супорида шудааст [2] . Муаррихони ислом муътақиданд, ки Фороб фарде зуҳдпеша ва ӣ ӣ узлатгузин ва аҳли таъаммул буд. Р йгардонии ӯ ӯ аз умури дуняв ӣ ба ҳадде буд, ки бо он ки Сайфуддавла барояш аз байтулмол ҳуқуқи бисёр таъйин карда буд, ба чаҳор дирҳам дар р з ӯ қаноат меварзид [3] . Фороб дар анвоъи улум беҳамто буд, чунонки дар бораи ҳар илме аз ӣ улуми замони хеш китоб навиштааст. Аз китобҳои вай маълум мешавад, ки дар улуми забон, риёзиёт, кимиё, ҳайъат, улуми низом , ӣ мусиқ , ӣ табииёт, илоҳиёт, улуми мадан , ӣ фиқҳ, мантиқ ва фалсафа дорои маҳорати бисёр будааст. Дуруст аст, ки Кенд ӣ ба унвони нахустин файласуфи исломие шинохта мешавад, ки роҳро барои дигарон пас аз худ гушуд, аммо ӯ натавонист як мактаби фалсаф ӣ таъсис карда ва миёни масоиле, ки мавриди баҳс қарор додааст, ваҳдате э од кунад. Дар сурате ки Фороб ҷ ӣ тавонист як мактаби комили фалсафиеро бунён ниҳад. Ибни Сино Форобиро устоди худ мешумурд ва Ибни Рушд ва дигар ҳукамои ислом ӣ барояш эҳтироми болое қоил буданд. Дар суннати фалсафаи ислом , ӣ Форобиро баъд аз Арасту — ки мулаққаб ба «Муаллими Аввал» буд — «Муаллими Сон »ӣ лақаб додаанд. Фалсафаи Фороб ӣ Фалсафаи Фороб ӣ омезае аст аз ҳикмати араст ӯӣ ва навафлотун , ӣ ки ранги ислом ба худ гирифтааст. дар мантиқ ва табииёт араст аст ва ӣ Ӯ ӯӣ дар ахлоқ ва сиёсат афлотун ӣ ва дар мобаъдуттабиа ба мактаби флутин ӣ гароиш дорад [4] . Фороб аз касоне аст, ки орои мухталифи фалсафиро бо ӣ ҳам вифқ дода. Ӯ дар ин роҳ бар ҳамаи гузаштагони худ низ сибқат гирифт. дар ин роҳ то он о пеш рафт, ки гуфт: « Ӯ ҷ Фалсафа яке бештар нест ва ҳақиқати фалсаф (ҳарчанд макотиби фалсаф мутаъаддид ӣ ӣ бошанд) мутаъаддид нест .» Фороб ба ваҳдати фалсафа сахт муътақид ӣ буд ва барои исботи он бурҳон ва далелҳои бисёре зикр кард ва расоили мутаъаддид навишт, ки аз он умла ҷ китоби « Ал амъ ҷ байна раъйяил- ҳакимайн Афлотунил-илоҳ ӣ ва Арастутолис » ба дасти мо расидааст. Вай муътақид буд, ки агар ҳақиқати фалсаф воҳид аст, пас бояд битавон ӣ дар миёни афкори фалосифаи бузург ба вижа Афлотун ва Арасту тавофуқе падид овард. Асосан вақте ғоят ва ҳадафи ин ду ҳакими бузург, баҳс дар бораи ҳақиқати якто будааст, ч гуна мумкин аст дар оро ва ӣ афкор бо ҳам ихтилоф дошта бошанд? Фороб миёни ин ду файласуфи ӣ юнон порае ӣ ихтилофот ёфта буд, аммо муътақид буд, ки ин ихтилофот ихтилофоти сатҳ ӣ аст ва дар мавриди масоили асос ӣ нест. Махсусан он ки онҳо падидоварандаи фалсафа буда ва ҳамаи ҳукамои баъд каму беш ӣ ба ин ду такя доранд. Масоиле, ки ба унвони ихтилофи мабонии Афлотун ва Арасту матраҳ буд ва Фороб ӣ дар садади ҳамоҳанг сохтан байни онҳо баромад, иборат буданд аз: равиши зиндагии Афлотун ва Арасту, равиши фалсафии Афлотун ва Арасту, назарияи мусул, назарияи маърифат ё тазаккур, ҳудус ва қидам, назарияи одат. Албатта тардиде нест, ки Фороб дар ин амр ран и бисёреӣ ҷ мутаҳаммил шудааст, аммо нуктаи муҳим дар ин робита он аст, ки яке аз манобеи барои ан оми ин мақсуд, китоби « ӯ ҷ Усулу иё ҷ » ё « Рубуият » буд, ки яке аз бахшҳои китоби « Тосуъот »-и Флутин мебошад. Фороб ӣ фикр мекард, ки ин китоб мутаъаллиқ ба Арасту аст ва чун дар он ба як силсила орои афлотун ӣ барх рд ӯ карда буд, ҳамин амр ро ӯ бар ин кор ташвиқ мекард. (Дар ҳоле ки матолиби ин китоб иртиботе бо Арасту надошт). Бинобар ин, агарчи Фороб дар кори худ ба тавфиқи комил даст ӣ наёфт, вале роҳро барои дигар фалосифаи ислом гушуд. Ва ҳамчунин ӣ Фороб тавонист миёни орои фалсафии Арасту ва ақоиди ислом як навъ ӣ ӣ ҳамоҳанг э од кунад ва фалсафаи Арастуро узъи сарчашмаҳо ва усули ӣ ҷ ҷ фалсафаи ислом ӣ қарор бидиҳад [5] . Мусиқ ӣ ва шеър барои Фороб ӣ нақши полоишкунандаи қувваи мутахаййила иҳати касби маърифатро ифо мекунанд. Фороб мусиқиро ҷ ӣ дорои ду б ъди назар ва амал медонад ва муътақид аст, ки шогирдон ӯ ӣ ӣ аввал бояд мусиқии назариро биём занд ӯ ва сипас дар олоти мусиқ ӣ маҳорати лозимро пайдо кунанд. Вай муътақид аст, ки ҳар навъ мусиқ ӣ мунтабиқ бо табиати шогирдон нест ва барои интихоби навъи онҳо бояд диққати назари лозим сурат гирад [6] . Фороб муътақид аст, ки барои тарви и арзишҳо ва фазоили ахлоқ ва ӣ ҷ ӣ дин ӣ дар омеа ҷ бояд аз тариқи ҳунар, қувваи хаёли тудаи мардумро парвариш дод, зеро бештари онҳо аз тариқи “иқноъ” (пазириш) ва “тахайюл” матолибро мепазиранд на бар асоси андеша ва иҳатдиҳ ба ҷ ӣ тахайюлоти умумии омеаро, ки аз тариқи ҳунар ан ом мепазирад дар ҷ ҷ марҳалаи аввал вазифаи зимомдорони он омеа ҷ медонад. Абунасри Фороб ӣ дар асари машҳураш «Китобу-л-мусиқ -ал-кабир» ӣ («Китоби бузурги мусиқ ») ӣ ро еъ ҷ ба равиши рсози ҷӯ (к ки)-и ӯ танбур бо шеваи «к киӯ бухоро » ӣ (дар муқобили «к ки ӯ бағдод ») ӣ маълумот додааст [7] . Бино ба маълумоти муҳаққиқон Фороб зиёда аз 160 асар таълиф ӣ намудааст. Як қисми асарҳояш ба шарҳу тафсири таълифоти фалсафии файласуфони давраи атиқа мансубанд. Масалан ӯ ба «Метафизика», «Этика», «Риторика», «Софистика»-и Арасту шарҳ навишта, зимни тафсири масъалаҳои фалсаф назари худро низ баён намудааст. Асарҳои ӣ Форобиро маъмулан ба чанд гур ҳ удо мекунанд. Гур ҳи умдаи асарҳои ӯ ҷ ӯ мутафаккир («Калом фил-ақл-ил-кабир», «Китоб фил-ақл-ис-сағир», «Китоб-ул-мухтасар-ил-кабир фил-мантиқ», «Китобул-бурҳон», «Рисола фи моҳинт-ин-нафс», «Калом фил- авҳар», «Уюнул-масоил» ва ғайра) ба ҷ масъалаҳои мантиқу фалсафа оиданд. Дар як қатор асарҳои («Китоб фи ӯ усули илм-ит-табиа», «Китоб ул-мадхал фил-ҳисоб», «Мақола фи ву уби ҷ саноат-ил-кимиё вар-радд-ало мубтилиҳо» ва ғайра) масъалаҳои табиию илм мавриди баррас қарор ӣ ӣ гирифтаанд. Бисёр асарҳои ба мавз и ӯ ӯ и тимоию ҷ сиёс ӣ («Китоб-ул-мадинатил-фозила», «Ас-сиёсат ул- мудуния» ва ғайра), ахлоқ («Рисолат-ул-ахлоқ»), назарияи мусиқ ӣ («Китоб-ул- мусиқа-ал-кабир») ва ғайра мансубанд. Дар таълимоти фалсафиаш Фороб системаи маротиби ву удрр аз ӣ ҷ шаш мартаба иборат медонад ва м ътақид аст, ки ҳамаи онҳо бо якдигар ӯ робитаи сабаб доранд. У тамоми маротиби ҳастиро ба ду гур ҳ удо ӣ ӯ ҷ намуда, гур ҳи аввалиро имконулву уд ва гур ҳи дуюмро во ибулву уд ӯ ҷ ӯ ҷ ҷ меномад. Мав удиягги ҳар як ашё, мувофиқи таълимоти мутафаккир, ба ҷ сабабе вобаста аст ва тавассути он аз ҳолате (қувна) ба ҳолати дигар (феъл) мегузарад. Силсилаи сабабият дар таълимоти Фороб беинтиҳо нест, бояд ба ӣ сабабе хотима ёбад, ки он сабаби мав удияти ҷ ҳамаи ашё бошад. Ин нуктаи таълимоти аз ву уд доштани сабаби аввал — во ибулв уд шаҳодатӯ ҷ ҷ ӯҷ медиҳад. Пас, сабаби аввал худо аст. Дар нати аи ҷ та аллии ҷ он ҳамаи дигар ашё ва ҳодисаҳои олами улвию сифл ба ву уд меоянд. Бино ба ӣ ҷ сабаби азалию қадим будани ву уди во иб ҳамаи мав удоте, ки аз он ҷ ҷ ҷ бармеоянд, чун нати аи ҷ ҳастии ӯ азалию қадиманд. Фороб ӣ дар таълимоташ ро еъ ҷ ба масъалаи ҳаст ӣ ҳамзамонии худою табиатро дар асоои принсипи сабабият эътироф карда, бо амри зарурат ба ву уд ҷ омадани табиатро таъкид мекунад. Ин ақидаи ӯ к тоҳии ӯ дасти муқтадири худоро бар домони табиат нишон медиҳад, ки ба муқобили таълимоти дини монотеистии ислом равона шуда буд. Маҳз барои ҳамин ҳам Муҳаммади Ғазол таълимоти ӣ Форобиро аз мавқеи дин ҳадафи танқид қарор додааст. Ба ақидаи Фороб , ӣ а соми ҷ модди ба шаш қисм удо ҷ мешаванд: исмҳои осмони, инсон, ҳайвонот, наботот, маъданҳо, чор унсур (оташ, ҷ бод, хок, об). Чаҳор унсур мабдаи ашёи моддист. Ашёи модд аз моддаю ӣ сурати исм ҷ ӣ таркиб меёбанд. Таълимоти Фороб ӣ ро еъ ҷ ба модда ва сурат аз унсурҳои диалектик ӣ озод нест. Файласуф алоқамандии моддаю сурати исмиро ҷ эътироф намуда, таносуби онҳоро ба робитаи авҳару ҷ араз шабоҳат медиҳад. Ба ақидаи , авҳар ба ҳе чиз и ҳто яест, лекин ӯ ҷ ҷ ӯ ҷ араз м ҳто и авҳар аст. Аразу сурат як чиз нестанд, чунки араз ӯ ҷ ҷ тағйирпазир, сурат бошад, устувортар аст. Он дигаргуние, ки дар араз р й медиҳад, ӯ моҳияти авҳарро ҷ тағйир намедиҳад. Дар шарҳи ҳаракати материя Фороб ӣ асосан тарафдори ақидаи Арасту буд. Вай мутаҳаррик будани ашьёро эътироф мекард ва ҳаракати даврии ирмҳои ҷ осмониро сабабу манбаи ҳаракати исмҳои ҷ замин ӣ пиндошта, ба исмҳои ҷ муқаррар ӣ ҳаракати миқдор ӣ ва ростхаттаро нисбат медод, ки онҳо боз ба марказгурезу марказшитоб удо ҷ мешаванд. Ҳаракати исмҳои ҷ мураккаб аз ҳаракати исмҳои ҷ соддаи муқаррар ӣ фароҳам меояд. Фороб ба маркази худ майл кардани исмҳоро ҳамчунӣ ҷ ҳаракати табиии анҳо эзоҳ медод. У ҳаракатро ба маънои васеаш ҳамчун тағйири умум мефаҳмид. Бо ву уди анбаи метафизик доштанаш ин ӣ ҷ ҷ ӣ ақидаи Фороб аз аҳамият хол нест. Зеро к шиш намудааст, ки дар ӣ ӣ ӯ ӯ заминаи дониши асримиёнаг манбаи табиии ҳаракатро ошкор намояд. ӣ Фороб ӣ объективияти макону замонро эътироф мекард: исмҳо ҷ дар макону замон мав уданд. ҷ Макону замон шаклҳои умум ӣ ва зарурии ҳастии олами моддианд. Файласуф маконро имконияти ҳаракати исмҳо ҷ шуморида, мав удияти макони беҳаракат ва ҳаракати бемаконро инкор ҷ мекард. Ин андешаи Фороб хилофи ақидаи калом буд, ки мутобиқи он ӣ ҳастии хало (макони хол ) эътироф карда мешуд. Мутафаккир ҳастии ӣ замонро низ эътироф намуда, онро мисли Арасту қадиму беибтидо мешумурд. Ба андещаи ӯ замон алоқаманди вақт аст. Агар ҳаракат набошад, замон ҳам нест. исмҳо ҳамеша дар ҳаракат буда, замон онро Ҷ андоза мекунад. Дар шарҳи муносибати нафсу тан Фороб ӣ дар байни материализм ва идеализм мекалавид. У пеш аз исм ҷ ву уд ҷ доштани нафсро эътироф намекард. Мувофиқи андешаи Фороб нафс баробари исм пайдо ва бо ӣ ҷ фасоди исм нест мешавад. Вай бар хилофи Афлотун ягонагии нафсу ҷ исми ҷ инсонро эътироф менамуд. Фороб ӣ олами зинда ва ғайризиндаро бо ҳам муқоиса намуда, тафовути сифатии онҳоро ошкор кардан мехост. Ба ақидаи , олами зинда (наботот, ҳайвонот ва инсон) хосияту ӯ қобилиятҳое дорад, ки дар ашё ва ҳаводиси олами ғайризинда мушоҳида намешаванд. Чунончи, наботот ғизо гирифта меафзояд. Ҳайвонот ва инсон ғайр аз ғизо гирифтану афзудан, таъсири ҳодисаҳои олами беруниро низ дарк мекунанд. Инсон дорои ақл аст: «Инсон бо хислатҳои хоси худ аз тамоми ҳайвонот фарқ мекунад, зеро ӯ дорои нафсест, ки аз вай қувваҳои ба имдоди узвҳои исмон амалкунанда ҳосил мешаванд. Ғайр аз ин дар вайҷ ӣ қуввае ҳаст, ки ба. воситаи узви исмон ҷ ӣ амал мекунад. Ин қувва ақл аст». Фороб нафсро ба се навъ: набот , ҳайвон ва инсон ё нотиқа удо ӣ ӣ ӣ ӣ ҷ намудааст. Вазифаи нафси инсон , ки ақл хосияти он аст, маърифати ӣ моҳияти ашё мебошад. Фороб ӣ ба донисташавандагии олам шубҳа надошт. Фороб ӣ ибтидои донишро таассурот мешумурд, ки он аз ашёи беруна туфайли эҳсос ҳосил мешавад. Дар нати аи ҷ ба узвҳои ҳисс (босира, сомеа, шомма, зоиқа ва ломиса) таъсир расонидани ашёву ҳаводис дар нафс образи субъективии ашёю ҳодисаҳо пайдо мешавад. Инсон тавассути ҳиссиёт дар бораи сифат ва хосияти ашёи таби дониши ӣ муайян пайдо мекунад. Эҳсоси мо дар бораи олам маълумоти конкретии бешумор медиҳад, ки бе онҳо маърифат имконнопазир аст. Инсон туфайли узвҳои ҳис хосиятҳои мухталифи ашёро акс намуда, аз монандию тафовути онҳо огоҳ мешавад. Дар зинаи якуми маърифат образи чизҳо, эҳсос пайдо мешавад. Дар шарҳи моҳияти эҳсос Фороб ӣ ҳамфикри Арасту буд. араёни маърифат аз нуқтал назари Фороб бо маърифати ҳисс хотима Ҷ ӣ ӣ намеёбад. Маърифати ҳисс моҳияти ашьё, қонунҳои инкишофи онҳо ӣ ошкор намекунад. У ин вазифаро ба ухдаи тафаккури мантиқ мегузошт. ӣ Фақат ба туфайли тафаккури мантиқ инсон хосияти дохилии предметҳо ӣ ва моҳияташон, қонунҳои инкишофи ҳодисаҳоро дарк хоҳад кард. Тавассути тафаккур инсон на танҳо ҳозир, балки гузашта ва ояндаро низ дарк менамояд. Тафаккури мантиқи ҳангоми маърифат маълу, моти ҳиссиётро истифода мебарад. Файласуф ҳиссиёт ва ақлро ду зинаи муҳимми просесси маърифат донистааст. Агар эҳсос хосиятҳои зоҳир ва аломатҳои узъии ашёро аксӣ ҷ намояд, ақл хусусиятҳон муҳимми ашё ва моҳияти онҳоро дарк мекунад. Назарияи маърифати Фороб бо мантиқаш узван алоқаманд аст. ӣ Ӯ мантиқро илми маърифати ҳақиқат меномид. Ба фикри категорияҳои ӯ мантиқ бояд ба ҳақиқати ашё мувофиқат кунанд. Дар таълимоти Фороб масъалаҳои и тимоию сиёсй мавқеи муҳим ӣ ҷ доранд. Алалхусус масъалаи саодат, озодии ирода, пайдоиш ва вазифаҳои давлат, шаклҳои давлатдор ва некахлоқ мавриди тадқиқи ӣ ӣ идд қарор ҷ ӣ гирифтааст. Фороб ӣ дар байни мутафаккирони асрҳои миёна аввалин шуда дар бораи тараққиёти амъият изҳори ақида ҷ намудааст, ки он қатъи назар аз хусусияти идеалист , дар инкишофи ӣ минбаъдаи афкори и тимо ҷ ӣ нақши муайян гузошт. Мутафаккир такомули амъиятро бо «нуфуси нормаҳои ахлоқ дар ҷ байни аъзоёни он алоқаманд мекунад. Хирадмандиро сифати баланди ахлоқ дониста, ягонагии онро бо рафтор ва амал, эҳтироми тарафайни аъзоёни амъият, адолат, муҳаббат, ростг , дурандеши ва ғайра зикр ҷ ӯӣ мекунад.У дар айни замон сифатҳои разилаи ахлоқ , ӣ аз қабили фиребгар , ӣ беадолат , ӣ оҳил , ҷ ӣ дуруғг , ӯӣ хасис , ӣ тамаъкор , ӣ к шиши ӯ сарватғункуниро мазаммат мекунад. Ба ақидаи Фороб ӣ инсон дар амалиёти худ фаъол аст, тақдири ӯ азал ӣ нест ва ба худаш вобастаг ӣ дорад. Инсон саодати худро бояд бо фаъолияти худ таъмин намояд. Одамон аз р зи ӯ таваллудашон бо ҳамдигар баробаранд, вале бо таъсири муҳит тарбияи яке бо роҳи нек ва дигаре бо роҳи бад сурат мегирад. Дар ҳақиқат ҳамаи онҳо дар ҳолати рағбат, хоҳиш ва орзу саодатманд шуда метавонанд. Саодатманд ӣ ба худи одамон вобаста аст. Таълимоти Фороб ӣ дар бораи саодат, инкишофи маънавии инсон ва озодии иродаи ӯ ба пайравонаш Ибни Сино, Ибни Туфайл, Берунӣ ва дигарон таъсир расонидааст. Онҳо ғояҳои пешқадами Форобиро қабул карда, ба аҳкоми дин муқобил баромаданд. Фороб айбу иллати замонашро танқид кунад ӣ ӣ ҳам, сабабҳои моддии онро дарк накардааст. Аз ин ру, сабаби бедод ва ӣ аҳолатро ҷ дар сустии ахлоқу одоби одамон ме яд. ҷӯ Дар таълимоти фалсафии Фороб ӣ ақидаҳои эстетик ӣ мавқеи хос доранд. Зимни баёни ақидаҳои и тимоию ҷ сиёсиаш мутафаккир ба категорияҳои муҳимми эстетик ӣ аҳамият додааот. Файласуф дар рисолаи «Китоб-ут-танбеҳ ало сабили-с-саодат» бахтро дара аи камолоти инсон ҷ ӣ медонад, ки ҳар фард барои ба он расидал бояд к шиш ӯ кунад. 1- Афкори забоншиносии Фороб ӣ дар осори “Иксо-ул-улум” . ӯ Фаслн аввал: Илми забон «Илми забон ба таври куллй ду кисм аст: яке фаро гигифгани алфозсст, ки дар назди миллате дорои маьн аст ва шинохтани ҳудуди ӣ далолаги он алфоз. Дигар шинохтани қавонини ин алфоз. Қавонин дар ҳар саноат иборат аст аз казоёи куллй, яъне казоёи чомеъ, ки дар тахти хар як аз ин казоёи куллй бисфе аз умуре, ки ин саноат ба танкой онхоро фаро мегирад, мундарич аст ва аз хамин рох дар тамоми он умуре, ки мавзУи ин саноатанд, ё дар бештари онхо бахс мешавад. Ин кавонин ё барои он вазь шудааст, ки хама мавз отеро, ки махсуси ин ӯ саноат аст, фаро тирад, то чунон шавад, ки хар чи аз ин саноат нест, дар доираи ин ахком берун намонад ва барои он вазъ туда, ки дурустии матолибе, ки мумкин аст дар онхо иштибохе пеш ояд, ба василаи ин ахком мавриди озмоиш карор гирад ва ё барои он вазь шуда, ки омухтан ва хифзи он чи дар ин саноат мавчуд аст, сода ва осон шавад. Умури муфради бисёр ва пароканда вакте мазхур ва мундарич дар кавонине шавад, ки тартиби муайянеро дар зехни одамй эчод кунад, ба сурати саноате ё бахше аз саноате дармеояд, хамчун дабирй ва пизишкй ва кишоварзй ва меьморй ва дигар санооти амалй ё назарй. Хар казияе, ки дар саноате конун шуда метавонад, барои яке аз матолибе, ки зикр кардем, ё барои дастае аз онхо коида ва конун карор гирад. Ва ба хамин чихат будаасг, ки пешиниён хар абзореро, ки барои баррасии ончи мумкин асг хисси одамй бидуни он дар шинохти каммият ва ё кайфияти чисмй ё рух он хато кунад, ба кор мерафта «конун» номидаанд, хамчун шокул ва парор ва хаткаш ва тарозу. Ва мачмуалои китоб ва чадвали нуцумро низ кавонин меноманд. Ва ктобхои мухтасареро, ки аз руи китобдои муфассал тазкиравор талия мешуда низ «конун» номилаанл, зеро инко чищои анлаке хастанл. Ки бисёрсро дар худ доранд, бинобар ин омухтан ва ба супорилани инхо ба хамаи шумори андакатпон сабаб мешавад, ки мо матолиби бисёрсро фаро гирсм. Акнун ба асли матлаб боз мегардад ва мег яд:ӯ алфози маънидор дар забони ха миллате лу кисм аст: муфрал ва мураккаб, муфрад монанди: сафед ӣ ва сиёҳ ва ӣ инсон ва айвон; мураккаб монанди: Инсон хайвон аст ва Амр сафед аст. Лафзи муфрад ё умури айнй ва хоричй асг, монанди: Зайд ва Амр ё ин ки бар чинс ва навьи ашё диолат мскунад, монанди: инсон, асп, сафедй ва сиёхй. Хар лафзи муфраде, ки ба чинс ва навь лалолат кунад, ё исм аст, ё калима ва ё адот (ҳарф). музаккар ва муаннас ва муфрад ва мусанно ва амъ ҷ мешавад, вале замон танҳо махсуси феъл аст ва он иборат аст аз гузашта ва хол ва оянда.(8) саҳ.29-38 Илии забон дар назди миллате дорои ҳаф бахши бузург аст: 1-илми алфози муфрад; 2- илми алфози мураккаб; 3- илми қавонини алфози муфрад; 4- илми кавонини алфози мураккаб; 5- илми кавонини дуруст навиштан; 6-илми кавонини дуруст хондан; 7- илми кавонини ашъор. Ва он шомили илми луғат аст, яъне шинохтани ҳудуди далолати як- яки алфози муфради маънидоре, ки бар чинс ва навьи ашё далолат доранд ва низ шомили забт ва накли кар як аз ин калимот — аим аз асил ё дахил ё гариб ё машхуд мешавад.(8) саҳ.29-38 Илми алфози мураккаб. Ва он иборат аст аз илм ба суханоне, ки дар назди Миллате ба сурати мураккаб даромадааст, яьне калимоте, ки суханварон ва шоирони як миллат таркиб кардаанд ё фасеҳону балеғони машҳурашон бар забон овардаанд. Ва хифз кардану бозгу сохтани он таркиботро низ-чи баланд бошад ва чи куток, чи мавзун бошад ва чи гайри мавзун шомил мешавад.(8) саҳ.29-38 Илми қавонини алфози муфрад Ин илм нахусг ба бахс дар бораи куруфи муъчама мепардозад, яьне аз теъдоди хуруф ва махрачи хар харф дар олоти савт ва хуруфи мусаввити ондо ва аз он куруфе, ки дар он забон таркиб мешаванд ва хуруфе, Ки кобили таркиб нестанд ва камтарин хуруфе, ки аз таркиби онко як лафзи маънидор ба даст меояд ва бештарин хуруфе, ки мумкин аст дар як лафз таркиб шаванд ва дуруфи аслие, ки дар сохтмони калима хангоми пайвастан ба хуруфи фарьй, монанди аломати тасния (алифу нун дар холати рафъй (3) ва ё ва нун дар холати насбию чарй (О) ва чамъ ва музаккар ва муаннас ва иштикок ва гайри он, ки тагйир намекунанд ва хуруфе, ки хангоми пайвасгани лавохик бад--онхо тагйир мекунанд ва аз хуруфе, ки дар хангоми талаккй бохам идгом (ду харфро бо шидат як хондан, яъне як ҳарфро ба аз як чийёбошанд) мешаванд, бакс мекунад. Он гоҳ қавонини амсилаи (мисолхои) алфози муфрадро ба даст медикад ва миёни намунахои аввалияе, ки аз чизе муштак (гирифта) нашудаанд ва онхое, ки муштак хастанд, тафкик (чудо) мекунад. Пас аз анвои лафзи муштак намуна медидад ва аз миёни намунахои аввалия масдарро, ки аз он калима (= феьл) сохта мешавад, аз гайри масдар удоҷ мекунад. Он гох равшан месозад, ки дар масодир чй туна тагйироте бояд дода шавад, то ба сурати феъл дароянд. Сипас аз анвои феъл намунадое ба даст медихад ва равшан месозад, ки феъл чй гуна бояд тагйир ёбад, то ба сурати «амр ва нахй» дарояд. Ва тагйироти дигаре, ки дар аснофи каммияти он аз сулосй ва рубой ё зоид бар он дарояд ва феъли музоаф ва гайри музоаф ва хоси онло ва кайфияти калима аз сахех ва муътал будан чй гуна асг. Ва он чи баршумурдем, дар мавриди музаккар ва мединас ва тасння ва чамъ багчй сон аст, Ва нив аз днвов вущухн фсъл ва замонхои фсъл бакс мекунанд. ки иборатанд аз: «ано — Ман, анта-ту ҳува » ӯ бармешуморад. Он гоҳ аз алфозе сухан мег яд, ӯ ки талаффузи онко ба сурате, ки нахуст птуда душнор буда ва ба камин чихат шакли онхоро додаанд, то такаллум ба онко осон шавад. Ин матн қавонини алфози мураккаб ва он ду навь асг: яке кавонин атрофи исм ва феъл аст, ки дар холи таркиб ё тартиб ба даст меояд ва дигаре кавонине ас-г, ки махсуси ахволи таркиб ва тартиб аст, явне кавонине, ки чигуат•ии таркиб ва тартибро дар он забон баён мекунад. Ва низ илми кавонини атроф, ки махсуси илми накв аст. Ин илм нитон медихад, ки атроф дар дарачаи аввал барои асмоъ меоянд, сипас барои афъол. Ва маълум медорад, ки бархе аз атрофи асмо дар аввали исм меоянд, монанди (алиф ва лом) — и таъриф дар лугати араб ё хуруфи таърифе, ки дар дигар забонхо онишиниҷ он мешавад. Бархе дигар аз атроф дар авохири исм чой доранд, ки атрофи охир ё поёнй номида мешаванд ва инко хамон куруфи эъробанд. Феъл: атрофи аввал ё огозе надорад, балки танко дорои ат о и охи е поенй аст. Дар забони арабй атрофи поён барои исм ибоатанд аз ӣ танвин он сегона ва азм ҷ ва низ ҳар чизи дигаре, ки дар забони араб ӣ ба унвони тараф истеъмол мешавад. Ин илм нишон медиҳад, ки бархе аз алфоз ғайри мунсарифанд, яъне тарафи онко хамаи сураткоро Намепазирад ва дар тамоми холате, ки алфози дигар тарафашон сарф мешавад ва тагйир мекунад, бар як сурати волид бок,й мемонанд ва онхоро мабнй бар ин тарафи вокид (масалан мабнй бар фатка) меноманд ва бархе дар баъзе аз суратдои атроф мунсарифанд ва бархе ба хамаи суратхо мунсарифанд. Дар ин илм тамоми атроф баршумурда мешавщ,д ва атрофи асмоъ ва атрофи афьол аз якдигар тафкик мешаванд ва аз тамоми холоти гуногуне, ки асмоъ дар онхо кабули иъроб мекунанд, ёд мешавад. Ва аз тамоми долоте, ки афъол дар онхо кабули иъроб мекунанд, низ ёд мешавад. Он гол дониста мешавад, ки дар хар холате ба дар як аз асмоъ ва афъол чй навь тарафе мулхак (пайвасг) мешавад. Пас аз он ибтидои холоти асмои муфради мунсарифро, ки дар хар холат тарафе махсус аз атрофи асмоъ ба онхо муттасил мешавад, як-як бармешуморад, сипас монанди он ахволро дар исмхои мусанно ва чамъ ба даст медихад, то он ки тамоми ахволеро, ки дар онхо тарафе ба атрофи махсуси афъол табдил мешавад, ба даст дихад. Он гож исмхоеро, ки бархе аз эъробхоро кабул мекунанд ва ин ки кадом тарафро мепазиранд ва кадом тарафро намепазиранд, маълум медорад. Сипас тамоми исмхоеро, ки бар як тараф мабнй хасганд ва ин ки хар кадо.м бар чй навь тарафе мабнй ластанд, мушаххас месозад. Аммо адавот: агар одати акли он забон ин бошад, ки хар кадом аз он адотхо мабнй бар як тараф бошад, ё баъзе факат мабнй бар як тараф ва баъзе дар мавриди тарафхои дигар мунсариф бошад, ламаи ин умур бояд шинохта шавад. Агар голе ба алфозе барх ранд,ӯ ки дар онхо дучори тардид шаванд, ки оё аз адавот аст ё аз асмо ё аз афъол ё дар мавриди онко ин пиндор пеш ояд, ки бархе ба асмо шабех аст ва бархе ба афъол, дар чунин мавориде бояд дониста шавад, ки кадом як дар радифи асмо карор мегирад ва чй атроф ва лавочке мепазирад ва кадом як дар зумраи афьол дармеояд ва чй атроф ва лавохике мегирад. Аммо бахше, ки танхо кавонини таркибро ба даст медихад: дар ин бахш ибтидо баён мешавад, ки алфоз чй [уна таркиб мешаванд, тартиби ондо дар он забон чй аст ва хангоме ки ба сурати чумла лармеоянд, чанд кисманд. Он баён медорад, ки кадом таркиб ва тартиб дар он забон фассхтар асг.(8) саҳ.29- 38 Қавонини дуруст навиштан Ин или ибтидо мушаххас мекунад, ки чй куруфе бояд навишта шавад ва чй куруфе набояд навинтта шавад. Он гож тавзех медикад, ки тисваи нигориши чугуфе, ки бояд навигттта шавад, чй туна аст.(8) саҳ.29-38 Илми кавонини дуруст хондан Ин илм махалли нуктахоро муаррифӣ мекунал ва атмоте о намешавад ва хуруфе, ки хаметпа навитпта мешавал, вазъ медорад. ки чи аз якдигар чудо мекунанд ва аломати хуруфе, ки дар хангоми ба х- а якдигар ом е аз я ига тет кик мешаванд, чи навь аст. а аён мекунад, ки аломатхое, ки тавассути уламои ин фан барои макотеъи чумлахо ба кор меравад, чи гуна асг. Ин илм аломатхои макотеи кучак ва мутавассит ва бузургро низ мушаххас мекунад ва заминахои ноустувори калимот ва чумлахои пайвастабахамро ва калимоту чумалоте, ки хар як дигареро накз мекунанд, махсусан, кангоме ки миёни онко фосила афтад, ба даст медихад.(8) саҳ.29-38 Илми ашъор. Ин илм аз он чихат, ки ба илми забон шабохат дорад, муштамил ба се бахш аст: Бамии аввал: авзонеро, ки дар ашъори онон ба кор Меравад, баршуморад ва баён мекунад, ки ин авзон басит аст ё мураккаб, сипас анвои таркиботи хуруфи чамаро бармешуморад, таркиботе, ки аз хар синф ва аз кар вазн аз авзон ҳосил мешавад. Ва хаминхост, ки дар назди араб ба «сабаб» ва «ватад» маъруф аст ва дар назди юнониён ба «мактаъ» ва «поя». Он гох ба баррасии микдори абёт ва мисраъко мепардозад ва инсон медикад, ки кар байтро дар кар вазн чанд карф ва мактаб такмил менад Бамии дуввум баррасии авохири абёт аст дар хар вазне, ки бошад, яъне баррасии ин ки калом як аз онко бар як вачх ва як холат аст ва калом як дорои вучухи бисёр аст ва аз инко кадом тамом ас•г ва кадом зоид ва кадом нокис. Ва низ пажухиш дар ин ки калом як аз авохири абёт факат бар як карф бино мешавад ва шоир хамон як харфро то поёни касида риоят мекунад ва ин ки кадом як авохири абёт бо хуруфе беш аз як харф ташкил мешавад ва он хуруф дар тамоми абёти хасида махфуз мемонад. Ва таккик дар ин ки Хиди аксари хуруфе, ки дар авохири абёт карор мегирад, чанд карф аст ва бахс дар бораи ин ки оё мумкин аст дар мавриде, ки охири байт аз чанд харф ташкил туда, бархе аз хуруфи охири байтро ба хуруфе, ки аз назари замони талаффуз бо онхо мусовй хастанд, иваз кард ё на. Ва низ баён мекунад, ки кадом як аз хуруф метавонад ба хуруфе, ки дар замони талаффуз бо он мусовй ласт, табдил тавад. Бамии саввум: баррасии калимоте каст, ки дар назари шоирон ба кор бурдани онло барои ашъор муносиб менамояд ва баррасии он алфозе, ки истеъмоли онхо дар сухане, ки шеър набошад, хушоянд несг. Ин буд хулосае аз тамоми ачзои илми забон» [12, 41-49]. Азбаски дар байни конунхои илми забон ва мантик баъзе умумиятхо дида мешавад ва ин умумиятхоро Абунасри Форобй таъкид кардаасг, аз ин фасл овардани порчаеро муносиб донистем. Ин саноат (илми мантик) ба саноати нахв мутаносиб аст, зеро нисбати саноати мантик ба акл ва маъкулот монанди нисбати саноати нахв аст ба забон ва алфоз. Пас тамоми кавоидеро, ки илми нахв дар мавриди алфоз ба дасг медилад, илми мантик назоири онхоро дар маъкулот ба даст медиханд... [12, 52]. Дар баробари ин дас•гас аз ахвол, колоти аре мавчуд аст, ки танко ба як забон ихтисос дорад, монанли ин ки фоил марфуь аст ва мафьул ба мансуб ва ин ки бар сари музоф «ал»-и таьриф дармсояд, зеро ин хусусиёт ва бисёре аз хусусиёти дигар ба забони арабй ихтисос дорад. (8) саҳ.29-38 Хулоса Аб насӯ Фороб аз умлаи қосусиёнест, ки дар илми забоншинос ӣ ҷ ӣ низ тадқтқот ва таълифот намудааст. Аз ин хотир афкориу назари ро ӯ дар илми забоншиносии то ик ом хтан мувофиқ ва друст аст. Фороб ҷ ӯ ӣ дар китоби арзишманди худ доир ба илми забоншинос , дар бораи ӣ қавоиди алфоз шарҳу тафсилотҳои мубрамеро баён кардааст. ба уз Ӯ ҷ аз илми забоншинос дар як қатор илмҳои дигари афкори худро баён ӣ намудааст ва асарҳои пурҳа меро таълиф кардааст. масалан дар ҷ илмҳои зерин чунин ақидаҳо дорад: Ба ақидаи Форобӣ, аҷсоми модди ба шаш қисм ҷудо мешаванд: ҷисмҳои осмони, инсон, ҳайвонот, наботот, маъданҳо, чор унсур (оташ, бод, хок, об). Чаҳор унсур мабдаи ашёи моддист. Ашёи моддӣ аз моддаю сурати ҷисмӣ таркиб меёбанд. Таълимоти Форобӣ роҷеъ ба модда ва сурат аз унсурҳои диалектикӣ озод нест. Файласуф алоқамандии моддаю сурати ҷисмиро эътироф намуда, таносуби онҳоро ба робитаи ҷавҳару араз шабоҳат медиҳад. Ба ақидаи ӯ, ҷавҳар ба ҳеҷ чиз иӯҳтоҷ яест, лекин араз мӯҳтоҷи ҷавҳар аст. Аразу сурат як чиз нестанд, чунки араз тағйирпазир, сурат бошад, устувортар аст. Он дигаргуние, ки дар араз рӯй медиҳад, моҳияти ҷавҳарро тағйир намедиҳад. Дар шарҳи ҳаракати материя Фороб асосан тарафдори ақидаи Арастуӣ буд. Вай мутаҳаррик будани ашьёро эътироф мекард ва ҳаракати даврии ирмҳои осмониро сабабу манбаи ҳаракати исмҳои замин ҷ ҷ ӣ пиндошта, ба исмҳои муқаррар ҳаракати миқдор ва ростхаттаро ҷ ӣ ӣ нисбат медод, ки онҳо боз ба марказгурезу марказшитоб удо ҷ мешаванд. Ҳаракати исмҳои ҷ мураккаб аз ҳаракати исмҳои ҷ соддаи муқаррар ӣ фароҳам меояд. Фороб ӣ ба маркази худ майл кардани исмҳоро ҷ ҳамчун ҳаракати табиии анҳо эзоҳ медод. У ҳаракатро ба маънои васеаш ҳамчун тағйири умум мефаҳмид. Бо ву уди анбаи ӣ ҷ ҷ метафизик доштанаш ин ақидаи ӣ Фороб аз аҳамият хол нест. Зеро ӣ ӣ ӯ к шиш намудааст, ки дар заминаи ӯ дониши асримиёнаг манбаи табиии ӣ ҳаракатро ошкор намояд. Фороб ӣ объективияти макону замонро эътироф мекард: исмҳо ҷ дар макону замон мав уданд. Макону замон ҷ шаклҳои умум ва зарурии ҳастии ӣ олами моддианд. Файласуф маконро имконияти ҳаракати исмҳо ҷ шуморида, мав удияти макони беҳаракат ҷ ва ҳаракати бемаконро инкор мекард. Ин андешаи Фороб ӣ хилофи ақидаи калом буд, ки мутобиқи он ҳастии хало (макони хол ) эътироф ӣ карда мешуд. Мутафаккир ҳастии замонро низ эътироф намуда, онро мисли Арасту қадиму беибтидо мешумурд. Ба андещаи ӯ замон алоқаманди вақт аст. Агар ҳаракат набошад, замон ҳам нест. исмҳо ҳамеша дар ҳаракат буда, замон онроҶ андоза мекунад. Дар шарҳи муносибати нафсу тан Фороб дар байни материализм ва ӣ идеализм мекалавид. У пеш аз исм ву уд доштани нафсро эътироф ҷ ҷ намекард. Мувофиқи андешаи Фороб нафс баробари исм пайдо ва бо ӣ ҷ фасоди исм нест мешавад. Вай бар хилофи Афлотун ягонагии нафсу ҷ исми ҷ инсонро эътироф менамуд. Фороб ӣ олами зинда ва ғайризиндаро бо ҳам муқоиса намуда, тафовути сифатии онҳоро ошкор кардан мехост. Ба ақидаи , ӯ олами зинда (наботот, ҳайвонот ва инсон) хосияту қобилиятҳое дорад, ки дар ашё ва ҳаводиси олами ғайризинда мушоҳида намешаванд. Чунончи, наботот ғизо гирифта меафзояд. Ҳайвонот ва инсон ғайр аз ғизо гирифтану афзудан, таъсири ҳодисаҳои олами беруниро низ дарк мекунанд. Инсон дорои ақл аст: «Инсон бо хислатҳои хоси худ аз тамоми ҳайвонот фарқ мекунад, зеро дорои ӯ нафсест, ки аз вай қувваҳои ба имдоди узвҳои исмон амалкунанда ҷ ӣ ҳосил мешаванд. Ғайр аз ин дар вай қуввае ҳаст, ки ба. воситаи узви исмон амал ҷ ӣ мекунад. Ин қувва ақл аст». Хулоса дар ин мавз ъ дар қатори афкори забоншиносии Фороб ҳаёту ӯ ӣ фаъолияти э одии ҷ ро ӯ низ шарҳу эзоҳ додем. Р ЙХАТИӮ АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА: 1- Источник: https://allinweb.ru/zaboni-tojiki/11153 2- Олимов, К., Султонов, У. Аб насри Фороб : Адиби бузурги асри ӯ ӣ IX // Маориф ва маданият. — 1972. — 16 ноябр. 3- Султонов, М. Арастуи Шарқ: Ба муносибати 1100-солагии Аб наср ӯ Фороб ӣ // Комсомоли То икистон. — ҷ 1973. — 24 август. 4- Олимов, К. Арастуи сон : Дар бораи ҳаёт ва э одиёти Аб насри ӣ ҷ ӯ Фороб ӣ // Садои Шарқ. — 1973. — № 10. — С.130-136. 5- Шамсиддинов, . Ҷ Устоди сон : ӣ Дар бораи олими машҳур файласуфи асри миёнаг Аб Наср Муҳаммад Ибни Муҳаммад ӣ ӯ Тархон Фороб ӣ // Комсомоли То икистон. ҷ — 1974. — 10 июл. 6- Ҳодизода, Р. Ақидаҳои эстетикии Фороб ӣ // Садои Шарқ. — 1975. — № 9. С.137-145. 7- Шамсиддинов, . Файласуфи бузурги асрҳои миёна: Ба пешвози Ҷ 1100- солагии Фороб ӣ // Маориф ва маданият. — 1975. — 19 июн. 8- Донишнома мухтасари таърихи афкори забоншиносии то ик. ҷ Душанбе, 2017. 9- Содиқов, А. Аб наср Ал-Фороб дар бораи ахлоқ: Бахшида ба ӯ ӣ 1100-солагии р зи ӯ таваллуди Аб насри ӯ Фороб ӣ // Мактаби совет . ӣ — 1975. — № 10. С.27-31. 10- Диноршоев, М. Султонов, У. Аб насри ӯ Фороб : Аз ҳаёт ва э одиёти мутаф аккири асри IX // Маориф ва ӣ ҷ маданият. — 1976. — 18 март. 11- онбобоев, Ҷ С. Пайванд ӣ бо решаҳо мансубияти қавмиву этникии Аб наср Фороб // умҳурият. — ӯ ӣ ӣ Ҷ 2016. — 13 апрел. ЛОИҲАИ КОРИ КУРС .Ӣ Филология ва таълими забон: таълими забони точик ӣ дониш и ҷӯ курси 2 1. Дар мавз и ӯ «Таърихи забоншиносии точик». СУПОРИШ Номи мавз ъ: ӯ 2. Маълумоти асос : ӣ 3. Адабиёт: т и 4. Сохтори парванда: 5. Супориш ва дастурҳои иловаг :ӣ 6. Нақшаи кори курс ва нақшаи дифоъ: 1 2 3 4 5 6 1. Аз фанни «Таърихи забоншиносии точик» аз Баррасӣ ва баҳодиҳии кори курсие, ки аз р и ӯ мавз ъ ӯ навишта шудааст, аз ониби ҷ роҳбар Аз р и ӯ графики муқарраршуда ва сифат мувофиқи талаб и ро ҷ карда мешавад Хол барои бақайдгирӣ хол (максимал - 40 хол) Хол барои гузориши дифоъ хол (максимал - 30 хол) Хол барои авобҳо ҷ ба саволҳо хол (максимал - 30 хол) Ҳамаг ӣ хол (максимал - 100 хол) Ин кори курс ӣ баҳои “ ” дода шуд. ТАФТИШКУНАНДА: Г. АДАШУЛЛОЕВА.

ВАЗОРАТИ ТАЪЛИМИ ОЛ ВА МИЁНА МАХСУСИӢ РЕСПУБЛИКАИ ЗБЕКИСТОН Ӯ ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ САМАРҚАНД БА НОМИ ШАРОФ РАШИДОВ ФАКУЛТЕТИ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАИ ФИЛОЛОГИЯИ ТО ИК Ҷ ВА ЗАБОНҲОИ ШАРҚИ ХОРИ А Ҷ КОРИ КУРС Ӣ АЗ ФАННИ ТАЪРИХИ ЗАБОНШИНОСИИ ТО ИК Ҷ ДАР МАВЗ И Ӯ “ Ақидаҳои забоншиносии Маҳмуди Фороб ӣ " ТАФТИШКУНАНДА:

ВАЗОРАТИ ТАЪЛИМИ ОЛ ВА МИЁНАИ МАХСУСИӢ РЕСПУБЛИКАИ ЎЗБЕКИСТОН ДОНИШГОҲИ ДАВЛАТИИ САМАРҚАНД БА НОМИ ШАРОФ РАШИДОВ ФАКУЛТЕТИ ФИЛОЛОГИЯ КАФЕДРАИ ФИЛОЛОГИЯИ ТО ИК ВА ЗАБОНҲОИ ШАРҚИ Ҷ ХОРИ А Ҷ Ба ҳимоя и озат ҷ дода шуд Мудири кафедра: А. Хонх аева. ӯҷ « » соли 2022 КОРИ КУРС Ӣ МАВЗ Ъ: Ӯ “Ақидаҳои забоншиносии Маҳмуди Фороб ӣ “

Нақша: 1- Муқаддима. 2- Зиндагинома ва э одиётиҷ Аб наср ӯ Маҳмуди Фороб . ӣ 3- Афкори забоншиносии Фороб ӣ дар осори “Иксо-ул-улум” . ӯ 4- Илми қавонини алфози муфрад дар “Иксо-ул- улум”. 5- Хулоса

Муқаддима Дар асрхои ТХ-Х таъсиру нуфузи хилофати араб дар сарзаминҳои Осиёи Миёна то андозае суст мегардад ва оҳиста-оҳиста давлатдории сулолаҳои маҳаллӣ пайдо мешавад. Ин вазъият барои рушди иктисодиёту фарҳанг имконият фароҳам овард ва дар ҳамин замина донишмандони фарзонаи эронитабор, аз умла ҷ Аб наср ӯ Муҳаммад ибни Маҳмуди Фороб , асарҳои илмии оламшумул таълиф намуда, дар ӣ инкишофи тамаддуни ахон ҷ ӣ ҳиссаи арзанда гузоштанд. Яке аз асарҳои муҳимми ин донишманд «Иксо-ул-улум» мебошад, ки ба табақабандии улум бахшида шудааст ва дар он оид ба гур ҳбандии ӯ илми забон фасли алоҳида аст. «Иксо-ул-улум» аз пан асл иборат аст. Аввал он доир ба илми забон ҷ мебоша тавои ин аз асосхои назарии илми забоншинос , алалхусус аз ӣ таълимоти Арасту дар илми забоншинос , ӣ огоҳии комил доштааст. Имр з дар бораи забони то ик ва заминаҳои таърихии пайдоиши он ӯ ҷ ӣ фикрҳои гуногун пайдо шудаанд ва аз тарафи баъзеҳо фарзияҳо ва тахминҳои бебунёд ва ғайриилм пешниҳод мегарданд. Барои ҳамин, ӣ паж ҳиши ӯ муфассал ва ҳама онибаи ҷ таърих , ӣ этник ӣ ва забонии тамаддун ва фарҳанги ориё , таҳқиқи ҳама онибаи этноними то ик ӣ ҷ ҷ барои устуворсозии босанад ва бодалели мав удияти ҷ миллати то ик ҷ дар вокуниш бо дасисаву дур ғбофии душманон ва бадбинони ӯ мардуми то ик ҷ аҳамияти ҳалкунанда касб мекунад. Аз тарафи дигар, барои баланд бардоштани маърифати сиёс , ӣ и тимо ҷ ӣ ва фарҳангии мардум ва ба ин васила таҳкими худшиносии милл ва иртиқои ӣ ҳувияти миллии то икон донистани таърихи воқеии миллат зарур аст, ҷ ки яке аз роҳҳои асосии ба ву уд ҷ овардани тафаккури милл , ӣ таблиғи ҳама онибаи ҷ унсурҳои ваҳдатсози миллат, аз умла ҷ дар умқи тафаккури миллат ой ҷ

додани худшиносии миллат бо роҳи эҳтиром гузоштан ба таърих, забон ва фарҳанги милл мебошад. Бархе ақида доранд, ки г ё забониӣ ӯ то ик ҷ ӣ асос ва заминаи илм ӣ ва таърих ӣ надорад ва он г ё ӯ барои тақсимбандии забони ягонаи форс ба таври ӣ сунъ номгузор шудааст. ӣ ӣ Ин ақида бештар дар байни фарҳангиён риво ҷ дорад ва онҳо г ё ӯ тарафдори ягонагии забони мо бо гунаҳои дигари он дар Афғонистону Эрон мебошанд. Агар баъзеҳо забони то икии моро бештар дар ҷ қаламрави То икистон ҷ маҳдуд намоянд, дигарҳо ба ягонаг ӣ ва ваҳдати форсизабонон ва то икзабонони ҷ дунё зарба мезананд. Дар байни мардуми мо ва халқҳои Эрону Афғонистон мухолифат меандозанд. Ҳол он ки барои ҳар як равшанфикри каму беш аз таърихи забони мо бохабар маълум аст, ки агар қабилаҳову халқҳои сомиву аврупо бо ӣ фарҳангу тамаддуни мо ба воситаи форсиёну форсизабонон ошно шуда, забони моро «форс » ӣ номида бошанд, халқҳои туркзабону мардуми Чину Ҳиндустон ба воситаи мардуми то ик бо фарҳанги мо- ҷ ориёиҳо ошно шуда, забони моро «то ик » хондаанд. Ба наздик , ҷ ӣ ӣ дақиқтараш дар шумораи 17 сентябри соли 2014 р зномаи «Озодагон» ӯ суҳбати р ба ӯ р йи ӯ Сафар Абдуллоҳ, яке аз муҳаққиқони фаъоли фарҳангу адаби то ик таҳти унвони «Забоне бо номи то ик ву уд ҷ ҷ ӣ ҷ надошту надорад» чоп шуд, ки идоми суҳбати ӯ аз шумораи гузаштаи ин р знома ӯ буд. Дар ин суҳбат бисёре аз масълаҳои забони то ик ҷ ӣ (ҳарчанд ӯ худро то икзабон намешуморад) ва фарҳангу таърихи ҷ мардуми мо ба таври воқеъбинона таҳлил шудааст. Махсусан масъалаи гаҳвораи тамаддуни ориётабор будани ду тарафи дарёи Ому ва сарзамини Осиёи Марказ ӣ то Қошғару Хутан, шаҳрҳои бостонии ориё ӣ будани Балху Бухорову Самарқанду Исфи обу ҷ дигар дар ин суҳбат хеле хуб ва муфассал баррас ӣ шудааст. Инчунин таъсири бисёр бунёд ӣ доштани донишмандони арабизабони Эрон дар бунёди фарҳанги ислом ӣ низ

O'xshashlar

Фаъолияти забоншиносии Мархабат Истамова
ФАЪОЛИЯТИ ЗАБОНШИНОСИИ БАҲРИДДИН КАМОЛИДДИНОВ
Афкори забоншиносии Шамси Қайси Розӣ
САДРИДДИН АЙНӢ ВА МАСЪАЛАҲОИ ЗАБОНШИНОСИИ ТОҶИК
Нигориши масъалаҳои лигвисти дар Бурҳони Қотеъ