AFROSIYOB DEVORIY SURATLARIMUNDARIJA Kirish 3-8 I bob. O‘ZBEKISTON HUDUDIDAGI DEVORIY SU R ATLARINING O‘RGANILISH TARIXI ……………….. 9- 27 1.1. Devoriy suratlarining o‘rganilish tarixi. 9- 17 1.2. Panjikent devoriy suratlari va ularning o’rganilishi. 17-27 II . Bob. ILK O’RTA ASR AFROSIYOB DEVORIY SURATLARINIG TARIXIY BADIIY XUSUSIYATLARI… 28-60 2.1. Devoriy suratlari talqini………………………………………… 28-35 2.2 . Kompozitsiya tuzulishi…………………………………….. 35-47 2.3. Devoriy suratining restavratsiya va konsirvatsiya qilish o’sullari…………………………………………………………... 48-53 3.4 Buyoqlarning texnologiyasi va uning tarkibi…………………. 53-60 III bob AFROSIYOB DEVORIY SURATLARINING O’RTA OSIYO TASVIRIY SAN’AT TARAQQIYOTIDAGI O’RNI. . 61-79 3.1 . Ilk o’rta asr Afrosiyob devoriy suratlarini qushni hudud yodgorliklari bilan madaniy aloqalari…………………………….. 61-69 3.2 . Rivojlangan o’rta asrlar Afrosiyob devoriy suratlari……………... 69-79 Xulosa …………………………………………………………… 80-84 Adabiyotlar ro’yxati ………………………………………….. 85-90 Illyustrativ albom ……………………………………………… 91-96 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Respublikamiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq xalqimizning o’tmish tarixi boy madaniy merosini o’rganish, uni saqlash va kelajak avlodga yetkazishga hukumatimiz tomonidan aloxida e`tibor berildi. Xususan, yurtboshimiz I. A. Karimov o’zining “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” nomli asarida “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Haqqoniy tarixni bilmasdan turib esa o’zlikni anglash mumkin emas. Davlatimiz, millatimizning haqqoniy ilmiy tarixini yaratish keng jamoatchiligimiz uchun g’oyat muhim va dolzarb masalaga aylanishi lozim” deb ta’kidlagani bejiz emas 1. Darhaqiqat, eng qadimgi o’tmishdan to hozirgacha bo’lgan davlatchiligimiz va uning rivojlaninsh bosqichlari tarixi shu hududda yashagan xalqlarning, ijtimoiy- siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotini chuqur hamda keng o’rganish uchun katta imkoniyatlar yaratib berildi. Shu bois yurtimizning qadimgi sivilizasiya markazlaridan biri bo’lgan Sug’d siyosiy, madaniy hamda iqtisodiy hayotini o’rganish ham respublikamiz mustaqillik yillarida yangi bosqichga ko’tarildi. Malumki, Sug’d Markaziy Osiyoning yirik markaziy madaniy o’lkalaridan biri hisoblanib, hozirgi vaqtga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar jarayonida hududda uch mingdan ziyod arxeologik yodgorliklar saqlanganligi aniqlangan. Ushbu arxeologik yodgorliklar o’zining tipologiyasi va turiga ko’ra qadimiy shaharlar, qo’rg’onlar, qarorgohlar, qishloqlar, ko’shklar qasrlar, qabriston kabilarga bo’linib, ularning asosiy qismini ilk o’rta asrlarga mansub arxeologik yodgorliklar tashkil etadi 2. Ammo, ilk o’rta asrlarga mansub arxeologik yodgorliklar ko’pchilikni tashkil qilsada, ularning faqat ayrimlaridagina keng qamrovli arxeologik qazishma ishlari olib borilgan, xolos. Shunday arxeologik yodgorliklaridan biri qadimiy Afrosiyob Shaxristoni siyob1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. – Тошкент,1999. – Б. 138. 2 Буряков Ю.Ф. , Аскаров К.К. К типологиии сельских поселений раннесредневекового С огда (по материалам южных район о в Самаркандского о а зис а ) ИМКУ.Вып 28. –С. , 1997. - С.88 2

arig’I bo’yida joylashgan Afrosiyob yodgorligidir. Afrosiyob yodgorligida I asrdan oshiqroq vaqt davomida arxeologik tadqiqotlar amalga oshirilgan bo’lib, keyingi arxeologik tadqiqotlar ayrim uzilishlar bilan hozirga qadar davom etib kelmoqda. Deyarli yuz yillik tadqiqotlar davomida yodgorlikning shakllanish va rivojlanish tarixi, bilan birga tariximizning ajralmas qismi bo’lgan Sug’dning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tarixiga oid qimmatli ma`lumotlar qo’lga kiritildi va kiritilmoqda. Ushbu ma`lumotlar Sug’dning stratigrafiyasi, xronologiyasi, qurilish madaniyati, hunarmandchiligi hamda siyosiy holati borasidagi tarixiy ma`lumotlarga yanada aniqliklar kiritildiki, bu holat Afrosiyob yodgorligi devoriy suratlarida yani tarixni qotb qolgan lavhalarni kurishimiz mumkin. Hozirgi kunda yodgorlikda olib borilgan tadqiqotlar va undan qo’lga kiritilgan natijalarga asoslanib yurtimiz va xorijiy ilmiy nashrlarda ko’plab ilmiy maqolalar chop etilgan. Ushbu maqolalar yodgorligining o’rganilish tarixini yoritishda muhum ahamiyat kasb etadi. Zero, Afrosiyob devoriy suratlarini o’rganish tarixini yoritish orqali nafaqat yodgorlik ahamiyatini, tarixda tutgan o’rnini balki uni tadqiq etishda ishtirok etgan olimlarning sermashaqqat ishlarini, ularning qo’lga kiritgan yutuqlarini, etirof etishimiz Vatanimizning ilk o’rta asrlar tarixi xalqimiz moddiy madaniyatini yangi qirralarini yoritilishi guvohi bo’lamiz. Tadqiqot obyekti va predmeti . Ilk o’rta asrga oid Afrosiyob devoriy suratlari tadqiqotning asosiy obyekti bo’lsa, shu yodgorlikda arxeologik qazishmalar natijasida qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat namunalari-devoriy suratlar, ochilishi, ta’mirlash ishlari, ranglari, yaratilish tarixi, tadqiqot natijasi sifatida elon qilingan ilmiy maqolalar Bitiruv ish predmetini tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning asosiy maqsadi Afrosiyob devoriy suratlari to’g’risida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari- maqolalar, risolalar hamda qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat namunalarini ilmiy tahlil qilish va o’rganishdir. Tadqiqot vazifasi esa ushbu tahlil asosida Afrosiyob yodgorligidir yodgorligining o’rganilish tarixini yoritish bilan birga uning umumiy tadrijiy rivojlanish tarixi, ilk o’rta asr Sug’d diyorida madaniyat tarixida tutgan o’rnini yaxlit holatga keltirishdan iboratdir.3

Tadqiqotning asosiy masalalari va kutilayotgan natijalar. Tadqiqot quyidagi asosiy masalalarni hal etishga qaratilgan: Yodgorliknining respublikamiz mustaqillikgacha va undan keyingi davr ta’mirlash texnologiyalarini yoritish va shu orqali turli yillarda qo’lga kiritilgan natijalarni yaxlit tizimga solish; Arxeologik tadqiqotlar jarayonida qo’lga kiritilgan moddiy madaniyat namunalari-devoriy suratlari ta’mirlash, rang, kompozisiya va h.k. larni qiyosiy o’rganish va shu orqali Afrosiyob devoriy suratlari zamonaviy texnologiyalar asosida ta’mirlash ishlari muammolarini yoritish; Tadqiqotda ushbu masalalarni hal etish orqali qo’yidagi natijalarni yani, yodgorlikning Sug’d tarixida tutgan o’rni, keyingi yillarda qo’lga kiritilgan muhim natijalarni o’zida jamlagan zamonaviy ta’mirlash texnologiyalarini qullash yaxlit holatga keltirish nazarda tutilgan. Mavzu bo’yicha qisqacha adabiyotlar tahlili . Afrosiyob devoriy suratlari arxeologik va tarixiy jihatdan o’rganilishiga bag’ishlab yozilgan adabiyotlarni ikki guruhga bo’lish mumkin: 1) Sobiq ittifoq davrida chop etilgan asarlar va ilmiy ishlar 2)Respublikamiz mustaqilligi yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar. Birinchi guruhga sovet hukmronligi davrida chop etilgan asarlar va ilmiy ishlar kiradi.Bu davrda yaratilgan I.I.Alboum, V.L.Vyatkin, V.A.Shishkin, Abdurazakov A.A, Kambarov.M, M.A.Reutovalar tomonidan yodgorlik tarixi, rivojlanishiga doir ilmiy asarlar yaratilgan bo’lib, ularda qimmatli ma’lumotlar berilgan. Xususan, V.L.Vyatkin, I.I.Alboum va Abdurazakov A.A tomonidan olib borilgan dastlabki arxeologik qazishmalar natijasida aniqlangan xumdonlar va sopol idishlar tahlil qilingan holda yodgorlikning dastlabki davriy sanasi belgilanadi. Dastlab 1913 yil bahor vaqtida arxeolog sharqshunos olim Vasiliy Lavrentevich Vyatkin Afrosiyobda qazishma ishlarini olib borayotganida birinchi marotaba devorga solingan suratning yaxshi saqlanmagan parchalarini aniqladi. 4

Keyinchalik1965-1979yillarda l.I.Alboum va Abdurazakov A.A yodgorlikda qazishma ishlarini davom ettiradi 3. Qazishmalar jarayonida yodgorlikda bir necha xonalar ochilib VII-VIII sarlarga oid devoriy suratlarini ochilishiga miyassar bo’ldi. Ikkinchi guruhga, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadqiqotlar natijalari kiradi. O’zbekiston mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyingi davrda yaratilgan ilmiy asarlar va olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijalari majmuasi o’zbek xalqi moddiy va ma’naviy madaniyati tarixini o’rganishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik yillarida tadqiqot ishlari dastlab O’zR FA Arxeologiya instituti xodimi M.A.Reutova tomonidan olib boriladi. Ta’mirlash ishlari Afrosiyob devoriy suratlarni ta’mirlash ishlarini olib bormoqda. Afrosiyob devoriy suratlarni ta’mirlash ishlari 2014yilda tashkel qilingan Shoh Varxuman ilchilar zalida ta’mirlash ishlari tashkel qilingan O’zbekiston- Fransiya qo’shma arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan davom ettirilib kelmoqda. M.A.Reutova rahbarligida har yili amalga oshiriladigan qazishma ishlarida turli yillarda o’zbek ta’mirchilaridan A.Ahadova, G.Pulatova, B.Boliyevlar ishtirok etib kelishmoqda. O’zbekiston-Fransiya qo’shma arxeologik ekspeditsiya tomonidan olib borilgan ta’mirlash ishlari jarayonida devoriy suratlar zamonaviy ta’mirlash ishlari hamda devoriy suratlarni asosini taxtadan va pinoplasdan yasalgan asosi almashtirildi. Ari uyasi kurinishdagi 120-125 mm o’lchamli asos metal profilga qotrildi. Xususan, mustaqillik yillarida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida Afrosiyob shahristonidan XII-XIII asrga taluqli yana bir zal ochildi. Bu devoriy suratlarni ochilishi bilan shuni kursatadiki arablar kelganidan sung devorlarga rasim chizish ishlari yuqolib ketmagan aksincha XII asrga kelib keng tarqalib, boy zadagonlar uylariga devoriy suratlar chizdirishgan va keyinchalik bu 3 Шишкин В.А.Узбекистанская археологическая экспедиция АН Уз ССР (Полевые работы 1956- 1959гг.)// ИМКУ. Вып. 2. -Т., 1961; Шишкина Г.В. Раннесредневековая сельская усадьба под Самаркандом.//ИМКУ. Вып . 2 .-Т.,1961. - С . 36. 5