1"ARXEOLOGIYA FANIGA"ARXEOLOGIYA FANIGA MUQADDIMA"MUQADDIMA"

MUNDAREJA Kirish. Fan sillabusi ……………………………………… …………………………………. ……………. Ma’ruza qismi ……………………………...……………………………………………………… Seminar topshiriqlari ..…………………..……………………………………………………….. 1. Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi ………………………………………………… 2. Arxeologiya fanining tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi ………………………………………. 3. Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi ……………………………………. 4. Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni …………………………………………….. 5. Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar ……………………………………………………………. 6. Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati ………………………………. 7. Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi. ……………………. 8. O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish odimlari tarixidan. ……………………………… 9. O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan ……………………….. 10. Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va muammolari ………… 11. Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va yutuqlari ……… 12. Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar faoliyati ………… 13. Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari …………………………….. 14. Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati ………………………… 15. Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi ……………………………………………….. 16. SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati ……………………………… 17. Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati …………………………………….. 18. D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ……………………………… 19. M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ……………………… 20. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro hamkorligi ……….. 21. O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi …………………….. 22. O’zbekistonda arxeologik yodgorliklarni saqlash va o’rganish bo’yicha mavjud qonun qoidalar. … 23. SamDU tarix fakulteti Arxeologiya muzeyi fondi bilan tanishish ………………………………….. Mustaqil ta’lim topshiriqlari ………………….……………………………………………………. Glossariy (Lug’atlar) ..…………………………………………………………………………….. Yakuniy nazorat uchun sinov savollari ………................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………………………………… KIRISH Insoniyat tarixining juda qadimgi davrlarida kishilar tirikchilik yuritish maqsadida y er maydonlariga qayta ishlov berish, suv keltirish uchun ariqlar qazish, uy-joy qurish ishlari davomida er qa’ridan turli buyumlarni, ayniqsa, yirik hayvonlarning suyak qoldiqlarini uchratganlar. Masalan, milodiy II asrlarda yashagan yunonistonlik Filostrat shunday yirik hayvonlarning suyak va bosh chanoqlarining bahaybat kattaligini xikoya qilib, ular birining bosh chanog’iga «ikki krit faqiri vinosini solganda xam yana bo’sh joy qolganligini» hayrat bilan xikoya qiladi. O’sha zamonlarda kishilar bunday topilmalar sirini bilishmasdan turli fikrlar va rivoyatlarni to’qishganlar. Masalan, yunonlarning rivoyatlariga qaraganda bunday bahaybat hayvonlar o’tmishda Olimpa xudosi bilan bo’lgan jangda mag’lubiyatga uchragan va er qa’riga kiritilib yuborib, ustiga tog’ni qulatib, ko’mib yuborishgan, degan tushunchalarga ega bo’lganlar. Bunday gigantlar qoldiq topilmalari o’z davrida nafaqat kishilarni hayratga solibgina qolmasdan, ularga nisbatan sig’inishganlar ham, hatto yodgorliklar xam qo’yishganlar. Masalan, qadimgi Troi atrofida Troyan urushi qahramoni Ayaksa qabridan topilgan suyak qoldig’ining uzunligi 5 metrdan (II tirsak uzunligida) iboratligi hikoya qilinib, Rim imperatori Adrian bu qabr ustiga hashamatli mavzoley qurishni buyurgan. Shuningdek, ko’p holatlarda qadimgi suyak qoldiqlari bilan bir qatorda sirli, ya’ni jumboqli toshlar, ham topilib, ular boltasimon shaklda, nayza tig’lari va boshqa qurollarga o’xshash bo’lib, ularning nimaligini ham kishilar bilmas edilar. Qadimgi odamlar bunday 2

buyumlarni «momoqaldiroq boltalar» bo’lsa kerak deb, momoqaldiroq va chaqmoq xudosi bu qurollar bilan kishilarni o’ldirganlar deb tasavvur qilganlar. «Momoqaldiroq bolta» yoki momoqaldiroq paykonlarga ega bo’lgan kishilarni baxtli odamlar deb bilishib, ularni sehrli va mo’jizakor kuchga ega, turli kasalliklarni tuzatishga yordam beradi, deb tushunganlar. Shu maqsadda Rim sarkardasi Galba «momoqaldiroq» boltalarni topish uchun chaqmoq urilgan ko’lni to’r bilan tekshirib chiqishni buyurgan va bu ish bajarilish davomida 12 ta tosh bolta to’rga ilinib, topilgan. Keyinchalik Gal’ba imperator unvoniga ega bo’lishini ushbu «baxtli» topilma siri yoki kuchi tufayli sodir bo’lgan, deb tushingan. Ayniqsa, momoqaldiroq boltalari va paykonlar o’rta asrlarda keng | shov-shuvlarga ega bo’lgan. Masalan, vizantiyalik imperator Aleksey Komvin 1081-yilda «samoviy bolta»ni eng muhim va qimmatbaho sovg’a sifatida German imperatori Genrix IV ga sovg’a sifatida in’om qilgan. Hatto, XVII asrda yashagan bir episkop turkiyalik sulton sovg’a qilgan tosh boltani bo’yniga taqib yurgan va buyrak kasalligidan tuzalishga yordam beradi, deb tushingan. «Momoqaldiroq paykonlar» o’rta asrlarda jodigarlarning otish quroli bo’lgan va har qanday falokatlardan saqlaydigan tumor sifatida ularni taqib yurishgan. Shunday qilib, kishilar bir necha asrlar davomida mo’’jizali kuchlarga, sirli toshlarga ishonishib kelganlar. Sababi, bu xildagi toshlar qanaqa yoki nimaligi, hamda qaerdan paydo bo’lganligi sirlarini kishilar hali bilishmas edilar. 3

4

Fanni o zlashtirish uchun zarur boshlang ich bilimlar ʻ ʻ 1. Arxeologiya faniga muqaddima fanining maqsadi, vazifalari, ilmiy va amaliy ahamiyati, arxeologiya fanining paydo bo’lishi, shakllanishi, taraqqiyoti va uning bosqichlari va jamiyat taraqqiyotidagi o’rni, insoniyat sivilizatsiyasida qanday ahaiyatga ega ekanligi, asosiy qonuniyatlari, hamda madaniy va siyosiy omillarini anglab, tushunib, ilmiy ma’lumotlarga tayangan xolda mazkur fanga tegishli turli masalalarni tahlil etish haqida tasavvurga ega bo‘lishi kerak; 2. Arxeologiya faniga muqaddima fanining tarixiy ma’lumotlarni ilmiylik, tarixiylik va xolislik asosida o‘rganish hamda arxeologik manbalarni mustaqil tahlil qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak; 3. “Arxeologiya faniga muqaddima” faniga oid moddiy manba namunalarini qiyosiy tahlil qilish, ularni solishtirish asosida lokal xususiyatlarini yarata olish malakalariga ega bo‘lish kerak Ta lim natijalari ʼ (Т N ) Bilimlar ji h atidan: Т N 1 Fanning tushuncha kategoriyalari tizimi va metodologiyasini bilish, bilimlarning asosiy yo‘nalishlarini siyosiy tahlil qilish. Т N 2 Arxeologiya faniga muqaddima fani bo‘yicha keng tasavvur va bilimlarga ega bo‘lish; Т N 3 T arix va arxeologiya fan lar idagi yangi nazariyalarni tahlil etish, tarixning harakatlantiruvchi omillarini bilish va anglash Т N 4 Tarix va arxeologiya fanlarining davlat va jamiyat taraqqiyoti natijasi ekanligi, jamiyat rivojlanishida davlatchilikning muhim voqea ekanligini bilish Ko‘nikmalar ji h atidan: Т N 5 Arxeologiya faniga muqaddima fani to‘g‘risida tegishli ta’lim – tarbiya dars jarayonlarini eng qulay variantlarini ishlab chiqish va amalga oshirish malakalariga ega bo‘lishi, me’moriy yodgorliklar va muzeylardagi ko‘chma darslarga qatnashish; Т N 6 Jamiyat taraqqiyotida o‘zining tutgan o‘rnini anglay bilish, his etish va faol ishtirok etish. Т N 7 Tarixiy voqealar va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazariga, mustaqil fikrga va munosabat bildira olish malakalariga ega bo‘lishi kerak. Fan mazmuni Mashg ulotlar shakli ʻ : ma ruza ʼ (М) М1 “ Arxeologiya faniga muqaddima ” fаnining predmeti, mаqsаdi vа vаzifаlаri М2 Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi М3 Arxeologiya fani ning tarix fani ning tarkibiy qismi ekanligi М4 Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi М5 Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni М6 Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar 5