Reja: 1. Arxeologiya nima. 2. Arxeologiyada zamonaviy qurilmalar . 3. Arxeologi yaning O`zbekistondagi rivoji 4. Arxeolog iya va bugngi kun. 5. Foydalanilgan adabiyotlar.

A rxeologiya – (grek. ἀρχαίος – qadimgi va λόγος – soʻz, oʻrgatish) – qadimshunoslik – qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik ja - miyati o‘tmishini o‘rganuvchi fan. Mehnat qurollari, uy -ro‘zg‘or buyumlari, qurol - yarog‘lar, zeb -ziynatlar, uy -joy, ustaxo -nalar, mudofaa va irrigatsiya i nshootlarining qoldiqlari hamda o‘tmishga oid turli topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai bo‘lib, ularni chuqur ilmiy o‘rganish asosida o‘tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish tarixining umumiy manzarasi tiklanadi. Shu sababli Arxe ologiya tarix fanining bir tarmog‘i hisoblanadi. Arxeologiya so‘zini miloddan avvalgi 4 -asrda Platon (Aflotun) qadimgi voqealar maʼnosida ishlatgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishlar 18 -asr boshidan boshlangan. 19 -asr yirik arxeologik kash -fiyotlar davri bo‘lib, Arxeologiya fan sifatida shakllanib bordi, 19 -asr Lei asosan 4 ki -yemga bo‘linib o‘rganilar edi; Yunoniston va Rimning quldorlik davri yodgorliklarini o‘rganuvchi mumtoz Arxeologiya, ibtidoiy Arxeologiya, 662 -o‘rta asr moddiy -madani yat yodgorliklarini o‘rganuvchi umumiy Arxeologiya va sharq Arxeologiya 20 -asr boshida ular birlashib, keng maz -munli hozirgi zamon Arxeologiyasi shakllandi.O‘zbekistonda arxeologik tekshi -rishlar 19 - asrning oxirgi choragida, Turkistonni Rossiya bosib olga nidan so‘ng boshlandi. Rossiya imperiyasi Turkistonning o‘tmishi, xalqining urf -odati, qadimgi qo‘lyozmalarini o‘rganish orqali o‘lkada o‘zining mustamlakachilik rejimini mustahkamlamoqchi edi. Turkiston osori atiqalarini o‘rganishni dastavval rus Arxeolog iya havaskorlari va o‘lkashunoslari boshlab berdi. 1895 yil V. V. Bartoldnkng tashabbusi bilan Turkiston arxeologiya havaskorlari to‘garagi tuzilib, Arxeologiya ishlari shu to‘garak nazoratida olib boriladi. O‘sha davrda o‘tkazilgan Arxeologiya tadqiqotlar ida V. V. Bartolvd, V. L. Vyatkin, N. I. Veselovskiylarning xizmati katta bo‘ldi. Ammo arxeologik yod -gorliklarni hali har tomonlama, keng o‘rganilmaganligi hamda topilmalar yaxshi aniqlanmaganligi sababli bu vaqtda ibtidoiy va undan keyingi ilk davrlar mu tlaqo yoritilmadi. Shunday bo‘lsa ham 19 - asr oxiri – 20 -asr boshlaridagi Turkistonda olib borilgan arxeologik izlanishlar O‘zbekiston tarixshu -nosligida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. O‘rta Osiyo xalqlarining qadimgi moddiy -madaniyat yodgorliklarini o‘rganis hda dastlabki qadamlar qo‘yildi. Mahalliy xalq o‘rtasida o‘z vatanining o‘tmish yod -gorliklari bilan qizi -quvchi Akram pol -von Asqarov, Mirza Abdulla Buxoriy, Muhammad Vafo kabi qadimgi buyumlar hamda chaqatangalarni to‘plovchi havaskor o‘lkashunoslar payd o bo‘ldi. Bu davrda Turkiston arxeologiyasi havaskorlik darajasida bo‘lib turli xil (ko‘proq numizmatikaga doir) topilmalarni to‘plashdan ibo -rat bo‘lgan. Afrosiyob, Ulug‘bek rasadxonasi va Poykand haro -balarida dastlabki qazishmalar olib borilgan. O‘zbeki stonda Arxeologiya fani 20 –30 -yillarda shakllandi. V. L. Vyatkin Afrosiyob harobasini (1925; 1929 –30), B. P. Denike qadimgi Termizni (1926 –27), M. Ye. Masson Ohangaron vodiysini (1925 – 28), Ayritom harobalarini (1932 –33) qazib o‘rgandilar. 30 -yillarda keng ko‘lamda qazish ishlarini A. Yu. Yakubovskiy Zarafshon vodiysida (1934, 1939), M. Ye. Masson qadimgi Termizda (1936 – 38), V. A. Shishkin Tali Barzuda (1936 – 39),

Varaxshaaya (1937 – 39), S P. Tolstov, Ya. F. G‘ulomov qadimgi Xorazm vohasida (1937 – 50), A. P. OkladnikovTeshiktosh va Machay g‘orlarida (1938 – 39), V. V. Grigorev Qovunchitepa harobalarida (1934 –37) olib bordilar. To‘plangan arxeologik materiallar O‘zbekiston tarixini davrlashtirishda muhim manba bo‘ldi, yangi arxeologik madaniyatlar (Kalta minor, Tozabog‘yop, Qovunchi madaniyatlari va boshqalar) o‘rganilib, fanga kiritildi. Teshiktosh g‘oridan neandertal tipidagi odam skeletining topilishi O‘zbekiston arxeologiyasida buyuk kashfiyot bo‘lib, dunyo olimlarida katta qiziqish uyg‘otdi. O‘zbekist onda arxeologiya fanini rivojlantirishda O‘rta Osiyo davlat universitetida arxeologiya kafedrasining ochilishi (1940), O‘zFA Arxeologiya bo‘limining tashkil etilishi (1943) katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Arxeologik yodgorliklarni rayonnlarga bo‘lib o‘rganish da Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasi, Xorazm arxeologiya -etnografiya ekspeditsiyasi, Pomir -Olay va Pomir -Farg‘ona ekspeditsiyalari katta rol o‘ynadi. 50 - yillarda O‘zbekiston arxeologiya ekspedisiyasi otryadlari Toshkent vodiysida mozorqo‘rg‘onlarni (T. Aʼzamxo‘jayev), Zamonbobo jez davri qabristonini (Ya. G‘ulomov), Bolaliktepa yodgorligini (L. I. Albaum) va boshqalarni o‘rganishga kirishdi. 60 -yillarda Moxondaryo arxeologik otryadi Ya. G‘ulomov rahbarligida Zarafshonning quyi oqimida miloddan avval gi 4 – 2-ming yillikka mansub 60 dan ortiq neolit va jez davriga oid manzilgohlar, Uch -tut chaqmoqtosh konlari (A. Askarov, M. Qosimov, O‘. Islomov va T. Mirsoatov), Mo‘minobod qabristoni (A. Askarov), Samarqand makoni (D. N. Lev, M. 663Jo‘raqulov), Chust j ez davri qishlog‘i harobasi (V. Sprishevskiy), Dalvarzintepa (Yu. A. Zadneprovskiy), Xolchayon (G. A. Pugachenkova) va boshqa arxeologik obidalarda keng ko‘lamda kazishlar olib bordi. Tuproqqal’a, Varaxsha, Bolalik -tepa, Afrosiyob, Quva podshoh saroylari v a ibodatxonalarining o‘rganilishi, Samarqand va Mug‘ tog‘ida qadimgi Sug‘d, Xorazmda xorazmiy yozuvlarining topilishiO‘zbekiston madaniyatining yuqori darajaga ko‘tarilganini ko‘rsatadi.O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining tashkil etili shi (1970) O‘zbekistonda arxeologik tadqiqotlarni yanada kengaitirishga imkon berdi. 70 –80 -yillarda institut jamoasi tomonidan O‘zbekistonning deyarli barcha viloyatlarida keng qamrovli arxeologik kuzatuv va qazishlar o‘tkazilib, o‘tmishning eng qadimgi da vri – tosh asridan to so‘nggi o‘rta asrlarga mansub ko‘plab nodir yodgorliklar topildi. Mas, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Farg‘ona, Samarqand viloyatlarida Teshiktosh, Amir Temur, Omonqo‘ton, Obirahmat, Xo‘jakent, Qapchig‘ay, Obishir, Qoratog‘, Xo‘jamazg il (M. Qosimov, O‘. Islomov, N. Toshkenboyev, R. Sulay -monov, M. Xo‘janazarov) kabi qadimgi tosh davri g‘or makonlari hamda Xorazm cho‘llarida yangi tosh (neolit) va jez davri makonlari (A. Vinogradov, M. Itina) o‘rganilishi diqqatga sazovordir. Bu yodgorl iklardan topilgan ashyoviy materiallar O‘zbekiston tarixining eng qadimgi davri manzarasini tiklashda asosiy manba bo‘lib xizmat qildi. Ayniqsa O‘zbekistonning janubiy tumanlarida qadimgi dehqonchilik madaniyatiga tegishli ko‘plab yodgorliklarning (So -poll itepa, Jarqo‘ton, Kuchuktepa, Mir -shodi) topilishi va o‘rganilishi (A. Askarov, T. Shirinov, Sh. Shaydullayev) qadimgi

Baqtriya madaniyatining genezisi, taraqqiyot bosqichlari va bu yerlarda ilk shahar madaniyatining shakllanish jarayonini kuzatish imkonin i berdi. Maxsus tadqiqotlar Samarqand, Buxoro, Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Xorazm viloyatlari va Farg‘ona vodiysi, Qoraqalpog‘iston hududidagi qadimgi shaharlarni o‘rganishga bag‘ishlandi. Ayniqsa qadimgi shaharlar – Yerqo‘rg‘on (R. Sulaymonov, M. Isomiddinov), Qanqa (Yu. Buryakov), Eski Termiz (Sh. Pidayev, T. Annayev), Dalvarzintepa (E. Rtveladze, B. Turg‘unov), Shoshtepa va Oqtepa (M. Filanovich), qadimgi Buxoro va Poykend (A. Muhammadjonov, Jez davriga oid sopol buyumlar (miloddan avvalgi 2 -ming yillik o‘rtalari). J. Mirzaahmedov, Sh. Odilov), Axsikat va Pop (A. Anorboyev, B. Matboboyev), Afrosiyob (X. Oxunboboyev, M. Isomiddinov), Xiva (M. Mambetullayev), Mizdahqon (V. Yagodin) kabi yod - gorliklarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar samarali b o‘ldi. Xorazm va Zarafshon vodiysida Ya. G‘ulomov, B. V. Andrianov, A. R. Muhammadjonov va boshqalarning qadimgi irrigatsiya va dehqonchilik vohalarining vujudga kelishi jarayonlarini o‘rganish borasida olib borgan arxeologik va etnografik izla -nishlari al ohida ahamiyatga ega bo‘ldi.Bu davrda Zarafshon vodiysi, Xorazm, Surxondaryo va Sirdaryo vohalari hamda Farg‘ona vodiysida olib borilgan ar -eologik va antropologik izla -nishlar tufayli O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekiston yerlarida yashovchi aholining asosiy a ntropologik tiplarga bo‘linganligi ularning shakllanish tarixini yoritish imkonini berdi; o‘zbek etnosining o‘ziga xos xususiyatlari, tub etnik elementlarning ularga kelib qo‘shilgan etnoslar bilan qorishib ketish jarayoni kuzatildi. Bu masalaga oydinlik k iritishda T. Xo‘jayov, K. Shoniyozov va boshqa hissasi salmoqli bo‘ldi. Shu asnoda A. fanining turli davr va yo‘nalishlari bo‘yicha il-miy maktablar tarkib toddi. Ularga Ya. G‘ulomov, S. P. Tolstov, A. P. Okladnikov, M. Ye. Massoy va G. A. Pugachenkova kab i olimlar asos soldi. Yirik asar va risolalar nashr etildi.Mustamlaka davrida O‘rta Osiyo, jumladan O‘zbekiston hududidan topil -gan eng nodir arxeologik topilmalar, 664qo‘lyozma asarlar talon - taroj etilib Moskva, Sankt -Peterburg, shuningdek boshqa xorijiy mamlakatlarga tashib ketildi. Mas, mashhur Amudaryo xazi -nasi Londondagi Britaniya muzeyiga olib ketilgan.Arxeologik izlanishlar maqsadi va natijalarini o‘zbek xalqi tarixi bilan bog‘lash tom maʼnoda mustaqillik yillaridan boshlandi. O‘zbekiston Arxeologiy asi o‘z tadkiqotlarining samarasi bilan jahon ilmiy darajasiga ko‘tarildi. Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Italiya va Polsha bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borilmoqda. Rossiya (Moskva, Sankt -Peterburg) olimlari bilan ilmiy aloqalar mavjud. 2. Zamonaviy texnologiya - bu ilmiy -texnikaviy taraqqiyotning ajralmas qismi bo’lib, jamiyatining hayoti va faoliyatida muhim o’ringa egadir. Axborot texnologiyalarning qo’llanilishi zamonaviy sivilizastiya taraqqiyoti darajasini belgilab beradi. Axborot vositalari va usullarining faol qo’llanilishi XXI asr gumanitar bilimlar sohasidagi asosiy yondashuvlardan biri hisoblanib , XXI asr, shubhasiz axborot asri deb e’tirof etiladi. Axborot ku ndan - kun jamiyatni taraqqiy ettiruvchi muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuter texnikasining taraqqiy etishi foydalanilayotgan ma’lumotlarni nafaqat qayta ishlash, balki yangi ma’lumotlarni jalb etish,

shuningdek fanning yangi sohalarini ko mpyuterlashtirish va boshqarishni taqozo etmoqda. Axborot texnologiyalarining amaliyotda qo’llanilishini taqozo etuvchi dasturlar va texnik vositalar axborot resurslaridan foydalanish uchun mo’ljallangan. Hozirgi kundagi axborotlarning kattagina qismi hudu diy bog’liqlikga egadir. Fan va texnika turli sohalarining qanchalik darajada rivojlanishiga qaramasdan axborot jamiyat taraqqiyotini ta’minlovchi eng muhim resurslardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlarning keng miqyosda qo’llanilishi ularning axborot larni insonga nisbatan tez va aniq hisoblashida emas, balki biz katta xajmda o’sib borayotgan axborotlar ustida ishlashimizda vujudga keladigan ma’lum bir qiyinchiliklarni bartaraf etish bilan belgilanadi. Kompyuterlarning qo’llanilishi oddiy ilmiy hisobla rdan keng miqyosdagi boshqaruvga , sodda fayllar ustida ishlashdan katta xajmdagi hududiy axborotlar ustida ishlash ҳamda ularni saqlashga qadar bo’lgan bosqichni bosib o’tg an. Ҳozirda biz bu sohadagi yangi bir yo’nalish -hududiy axborotlarni qayta ishlashning keng miqyosda joriy etilishini kuzatmoqdamiz. Arxeolog ma’lum bir yodgorliklarda tadqiqot ishlari olib borish jarayonida ko’plab arxeologik topilmalarga duch keladi. Arx eologik manbalar xajmining ko’pligi va ularni o’rganish ishlari ko’lamining kengayishi esa arxeologiyada zamonaviy axborot texnologiyalarining qo’llanilishini taqozo etmoqda. Tarix fanlari ichida aynan arxeologiya birinchilardan bo’lib matematik usullar va axborot texnologiyalariga murojaat etgan fan so ҳalardan biri hisoblanadi. Kompyuter va matematika usullarining arxeologiyada qo’llanilishi tarixiga nazar tashlasak, XX asrning 20 -yillaridan boshlab rus arxeologlari tomonidan tadqiqotlar jarayonida taxmini y statistika va geometriya usullari qo’llanila boshlandi. 1936 yilda esa Jey Barnes va Alfred Vinsent Kidder tomonidan paleolit industriyasini o’rganishda statistik usullar qo’llanilgan. XX asrning 40 -yillaridan boshlab Amerikalik arxeolog olimlar ham o’z tadqiqotlarida matematika usullarini qo’llay boshlashdi. XX asrning 50 -yillarida Breynerd va Robinson tomonidan o’tkazilgan tadqiqotlar esa arxeologik muammolarni matematik tuzish va yechish yo’llarini ko’rsatib berdi. Xozirgi kunga kelib esa arxeologiyada matematik usullar va kompyuterning qo’llanilishi borasida yetarli darajada tajriba to’plangan va ko’plab ilmiy adabiyotlar nashr etilgan. Bunga biz 1987 yilda G.A.Fedorov -Davidov muallifligida nashr etilgan “Statisticheskie metodi v arxeologii”, 1989 yild a A.P.Derevyanko, Yu.P. Xolyushkin muallifligida “Metodi informatiki v arxeologii kamennogo veka”, 1995 yilda esa nashr etilgan “Matematicheskie metodi v arxeologicheskix rekonstrukstiyax” va xokazolarni misol qilib keltirishimiz mumkin. Keyinchalik zamona viy kompyuter texnologiyalarining yaratilishi va taraqqiy etishi esa arxeologik tadqiqotlarni yangi darajaga olib chiqdi. XX asrning 90 -yillarida kompyuter vositasida tarixiy kartografiya yaratish g’oyasi vujudga keladi. 1994 yildan boshlab bu g’oya Italiy aning Florenstiya shahrida «History and Computing» xalqaro assosiastiya tomonidan tashkil etilgan seminardan so’ng amalga oshirila boshlandi. Aynan shu davrdan boshlab kompyuter kartografiyasining tarix fani sohasida qo’llanilishining nazariy va amaliy jix atlari o’rganila boshlandi. Arxeologik topilmalarni ma’lum bir hududga bog’lash axborot texnologiyalari sohasidagi yangi yo’nalish, ya’ni geografik axborot tizimining arxeologiya sohasida keng qo’llanilishini taqozo etmoqda. GAT yordamida qadimgi tarixiy x aritalarni o’rganish, arxeologik yodgorliklar planini tuzish yoki ma’lum bir geografik hududlarning arxeologiyaga oid ma’lumotlar tizimini yaratish imkoniyati vujudga kelmoqda.Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning, jumladan arxeologiyaning ham rivojlanishiga xizmat qilmoqda.2) Hozirgi vaqtda uch o‘lchamli kompyuterli modellashtirish vositalari foydalanuvchilarning e'tiborida bo‘layapti va bu tasodifiy emas albatta. Ulardan foydalanish konstruktorlik -loyihalashishlarining sifatli bajarilishi ham da foydalanuvchiga chizmalarni tez, sifatli, yuqori aniqlikda bajarishva qog‘ozga chiqarish imkonini beradi. Ushbu qo‘llanmada kompyuterli modellashtirishni loyihalashtirishning universal grafik sistemasi muhitidan iborat bo‘lgan AutoCAD dan foydalanish us lubi taklif etilgan. Bu AutoCAD tizimi Autodesk kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, loyihalash jarayonida ko‘p sonli foydalanuvchilar qulay holda ishlatishlari ko‘zda