logo

AYRIM IONLARNI ANIQLASHNING TEST USULLARINI ISHLAB CHIQISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4130.978515625 KB
AYRIM IONLARNI ANIQLASHNING TEST
USULLARINI ISHLAB CHIQISH
M U N D A R I J A
KIRISH . 5
I. ADABIYOTLAR SHARHI .  8
1.1.Atrof-muhit ob’ektlarini monitoringgi uchun kimyoviy test usullari 8
1.2. Kimyoviy test usullari 10
1.3.Kimyoviy tekshirish usullari uchun reaktivlar va eritmalar. 13
1.4. Fermentlar kimyoviy tekshirish usullari uchun reagent sifatida. 19
1.5.Test usullari uchun indikator vositalar 21
1.6.Atrof-muhit komponentlarini aniqlash uchun indikator qog’ozlar 21
1.7.Yuqori dispersli silikagellar asosidagi indikator kukunlari
27
1.8.Atrof-muhitning tarkibiy qismlarini aniqlash uchun indikator trubkalar
28
1.9.Atrof-muhit komponentlarini aniqlash uchun indikatorli tabletkalar
29
1.10. Atrof muhitdagi ob’ektlarni monitoring qilish test tizimlarining 
metodologiyasi va qo’llanilish sohalari. 32
II. TAJRIBAVIY QISM 38
2.1. Tajriba texnikasi
38
2.2. Test usullarida qayd qilish tizimi
39
2.3. Test tizimlarida  ixcham asboblardan foydalanish
41
2.4.  Test usullarini sertifikatlash va rasmiy tasdiqlash
43
2.5.  Namunalar skriningi
44
2.6. Kompleksonometriya usulida suvning qattiqligini aniqlash
47
2.7.  Yodometrik usulda suvdagi faol xlorni aniqlash
52
III. T AJRIBA NATIJALAR TAHLILI. 54
3.1. Suvning umumiy qattiqligini aniqlovchi testlar 
54
3.2. Suvdagi xlorni aniqlovchi testlar 56
3.3. Suvdagu temirni aniqlovchi testlar 
58
3.4. Penopoleuretan asosidagi tayyorlangan testlar 59
IV. XULOSALAR. 66
V. ADABIYOTLAR RO’YXATI. 67
I. KIRISH
1 Dissertasiya   mavzusining   dolzarbligi. Laboratoriyadan   tashqari   tahlilga
ya’ni   joyida   tahlil   qilish   uchun   juda   katta   ehtiyoj   bor.   Bu,   ayniqsa,   texnologik
jarayonlarni   tezkor   nazorat   qilish,   tabiiy   gazning   sizib   chiqishini
aniqlash,avtomobil   chiqindi   gazlaridagi   uglerod   oksidi   va   uglevodorodlarni
aniqlash,   ish   joyi   va   ko’chalardagi   havoni   tahlil   qilish,   oziq-ovqat
mahsulotlarini nazorat qilish, haydovchilarning chiqargan nafas havosida spirtli
ichimliklarni   aniqlash,   qandli   diabet   bilan   kasallanganlarning   qonida   va
siydikida   qand   miqdorini   uy   sharoitida   aniqlash,   dori   vositalarini   tarkibidagi
zaharli   moddalarni   aniqlash   va   atrof-muhit   ob’ektlarida   ionlarni   aniqlash.   Shu
sababli   oson   bajariladigan,   tannarxi   past   bajarishga   qulay   bo’lgan   analizning
test usullarini ishlab chiqarish analitik kimyoning dolzarb muammosidir.
“In site” tahlil ko’p afzalliklarga ega. Namunalarni laboratoriyaga etkazib berish
va laboratoriya tahlilining o’zi uchun vaqt va pulni tejaydi, albatta, deyarli yoki aniq
real   vaqt   rejimida   amalga   oshiriladi.   Analitik   kimyo,   analitik   asboblar   va   tegishli
sohalarning   muvaffaqiyatlari   bunday   tahlil   qilish   imkoniyatini   ta’minlashi   va   ba’zi
hollarda uni juda samarali qilishi juda muhimdir. Hozirda ko’plab bunday qurilmalar
ishlab   chiqilgan   va   ishlab   chiqarilmoqda,   ular   juda   xilma-xil   va   keng   qo’llaniladi.
Kelajakda kimyoviy sensor tizimlaridan foydalanish mumkin. Kimyoviy sensor
deganda   odatda   kichik   o’lcham   ba’zan   tahlil   qilinayotgan   muhitga
joylashtirilgan   kichik   datchiklar   tushuniladi.   Ular   bu   muhitning   har   qanday
komponentining   tarkibini   doimiy   tarzda   xuddi   devor   termometri   -   harorat   va
gigrometr   namlikni  doimiy  ravishda  qayd  etganidek  qayd  etadi.   Tahlil   prinsipi
va   usuli   sensorning   texnik   ko’rsatmasiga   kiritilgan.   Kimyoviy   sensorlar
laboratoriya   bo’lmagan   diagnostika,   nazorat   qilish   va   tartibga   solish
tizimlarining,   masalan,   kimyoviy   reaktorlarning   sezgir   elementlari   sifatida
istiqbollidir.   Bizda   kosmik   kemalarda   bunday   tizimning   o’xshashlari   bor.
Biroq,   hozircha,   kimyoviy   sensorlar   tizimlari   joylarda   tahlil   qilish   uchun   keng
qo’llanilmagan.   Joyida   tahlil   qilish   uchun   ixcham   va   arzon   vositalar   test
tizimlaridir.   Bu   tizimlarga   mos   keladigan   oddiy   qurilma   (vosita)   va
yo’riqnomasi kiradi.
2 Ishning   maqsadi   ayrim   ionlarni   aniqlashning   tezkor   sezgir   va   selektiv
test usullarini ishlab chiqish va real sharoitlarda sinovdan o’tkazishdan iborat. 
Ba’zi   hollarda   test   tizimi   foydalanish   uchun   qulay   portativ   (odatda
cho’ntak   tipidagi)   qurilmani   ham   o’z   ichiga   oladi.   Laboratoriyadan   tashqari
tahlilning   deyarli   barcha   vazifalari   test   tizimlari   yordamida   hal   qilinishi
mumkin.   Test   usullari   namunalarni,   masalan,   atrof-muhit   ob’ektlarini   keng
skrining qilish imkonini beradi. Test tizimlari uzoq vaqt davomida havoni tahlil
qilishda   ayniqsa   ish   joyining   havosini   nazorat   qilishda   indikator   trubkalari
o’zini   isbotladi.   Ular   zaharli   moddalar   va   dori   vositalarini   aniqlashda
qo’llaniladi.
Shu   munosabat   bilan   atrof-muhit   ob’ektlari   tarkibini   nazorat   qilishning
test   usullarini   ishlab   chiqish   analitik   kimyoning   dolzarb   vazifalaridan   biridir.
Test   usullarining   umumiy   prinsipi   ko’z   bilan   kuzatiladigan   effektni
ta’minlaydigan   analitik   reaksiyalar   va   reagentlardan   foydalanishdir.   Kimyoviy
tahlilning   test   usullari   uchun   vosita   sifatida   indikator   qog’ozlari,   indikator
naychalari va boshqalar ishlatilishi mumkin.
Analitik   kimyo   kafedrasi   bir   necha   yillardan   buyon   turli   ob’ektlarni
monitoring qilish uchun sensorlar va test tizimlarini ishlab chiqishga qaratilgan
ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bormoqda.
Bu ish Samarqand davlat universitetining analitik kimyo kafedrasida atrof-
muhit   ob’yektlarini   monitoring   qilish   usullarini   ishlab   chiqish   bo’yicha   olib
borilayotgan   ilmiy   tadqiqot   ishlarining   man’tiqiy   davomi   bo’lib   hozirgi
kunning   ta’labidan   kelib   chiqqan   holda   atrof-muhit   ob’ektlari   (suv   va   tuproq)
tarkibidan   metall   ionlarini   aniqlovchi   test   usullari   uchun   kimyoviy   reaksiyalar,
reagentlarni   tanlash   va   oddiy   asboblarni   (qurilmalarni)   ishlab   chiqishga
yo’naltirilgan.
Ilmiy   yangiligi.   Tadqiqot   natijalarining   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati   xalq
xo’jaligida   keng   qo’llaniladigan   suv   tarkibidagi   doimiy   nazoratni   talab   etuvchi
Ca 2+
,   Mg 2+
,   temir   va   xlorni   aniqlovchi   yuqori   sezgir   reagentlar   va   aniqlashni
maqbul sharoitlarini tanlanganligi. Olingan natijalar atrof-muhit ob’ektlari tarkibini
3 o’rganish uchun katta ahamiyatga ega. 
Tadqiqotning   obyekti   sifatida .   Tabiiy   suv   manbalari   turli   korxonalarning
chiqindi   suvlari,   standart   aralashmalar,   metall   tuzlari   suvning   qattiqligi,   kalsiy,
magniy, temir, kobolt   metallarining   ionlari   olindi.
Tadqiqotning predmeti   –turli manbalar tarkibidan suvni qattiqligini, temir ,
kobolt   ionlari   va   xlorni   aniqlashning   test   metodlarini,   test   usullari   va
indikatorlarini   yaratish .
Natijalarni   amalga   oshirish.   Olingan   eksperimental   ma’lumotlardan   suvlar
va   tuproqlarning   turli   xil   so’rimlari   tarkibini   o’rganish   bilan   olib   boriladigan
tadqiqotlarda foydalanish mumkin.
Dissertatsiyaning   tarkibiy   tuzilishi. Dissertatsiy a   ishi   kirish,   uch   bob,
xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxatini   o’z   ichiga   oladi.   Uning   umumiy
hajmi 74 bet. Unda foydalanilgan adabiyotlar   80   manbadan iborat   bo‘lib,  u o‘z
ichiga  1 3ta jadval va  7  ta rasmni olgan.
4 I. ADABIYOTLAR SHARHI
1.1. Atrof-muhit ob’ektlarini monitoringgi uchun kimyoviy test
usullari
Alkimyogarlar   davridan   boshlab,   asrlar   davomida,   kimyoviy   tahlil
laboratoriyalarda   amalga   oshirildi.   Bu   maxsus   kimyoviy   shisha   idishlar,   pechlar
kabi   maxsus   jihozlardan,   keyin   esa   o’lchash   asboblaridan   foydalanish   zarurati
bilan   bog’liq   edi.   So’nggi   vaqtlarda   vaziyat   o’zgardi:   kimyoviy   tahlil   asta-sekin
laboratoriyalardan   tahlil   qilinadigan   ob’ekt   joylashgan   joylarga   o’tmoqda.   Bu
analitik   kimyoning   rivojlanishidagi   eng   muhim   tendensiyalardan   biridir.   Gap
shundaki,   laboratoriyadan   tashqaridagi   tahlilga   juda   katta   ehtiyoj   bor.   Quyida
bunday   tahlillar   allaqachon   keng   miqyosda   amalga   oshirilayotgan   yoki   mutlaqo
zarur   bo’lgan   va   u   yoki   bu   tarzda   boshlanayotgan   sohalarning   to’liq   bo’lmagan
ro’yxati:
-Texnologik jarayonlarni ekspress nazorat qilish;
-Ko’mir konlarida metanni aniqlash;
-Gaz quvurlaridan tabiiy gaz sizib chiqishini aniqlash;
-Avtomobil chiqindi gazlaridagi uglerod oksidi va uglevodorodlarni aniqlash;
-Qidiruv geologlari uchun dalada ishlatiladigan ekspress tahlil;
-Tuproqni tezkor tahlil qilish (pH, azot, fosfor, kaliy);
-Bozorlarda oziq-ovqat nazorati;
-Haydovchilarning nafasi havosida spirtli ichimliklarni aniqlash;
-Qandli   diabetga   chalinganlar   uchun   qon   va   peshob   tarkibidagi   qand
miqdorini uyda tekshirish va boshqa tezkor klinik testlar;
-To’g’ridan-to’g’ri   iste’molchi   tomonidan   suvni,   shu   jumladan   ichimlik
suvini operativ tahlil qilish;
-Ish joyida va ko’chalarda havo tahlili;
-Stratosferadagi ozon miqdorini nazorat qilish;
-Kosmik tadqiqotlar (Oy, sayyoralar);
5 -Aeroportlarda, tintuv paytida giyohvand moddalarni aniqlash;
-Jangovor kimyoviy zaharli moddalarni aniqlash;
-Raketa   bo’laklari   tushgan   joylarda   va   avariya   sodir   bo’lgan   joylarda
tuproqda suyuq raketa yoqilg’isini aniqlash.
-Portlovchi moddalarni aniqlash.
“Joyida”   tahlil   ko’p   afzalliklarga   ega.   Namunalarni   laboratoriyaga
yetkazib   berish   va   laboratoriya   tahlilining   o’zi   uchun   vaqt   va   pulni   (albatta,
qimmatroq)   tejaydi.   “Joyida”   tahlil   qilish   odatda   ijrochining   malakasiga
qo’yiladigan talablarni kamaytiradi, chunki bu usulda oddiyroq tahlil vositalari
qo’llaniladi.   Ammo   asosiy   narsa   shundaki,   ko’pincha   statsionar   laboratoriyada
tahlil   qilish   umuman   mumkin   emas   yoki   hech   qanday   ma’noga   ega   emas,
chunki   masalan,   tarkibiy   qismlarning   mavjud   shakllari   o’zgaradi.   Buni   bir
qancha misollardan ham ko’rish mumkin. “Joyida” tahlil deyarli yoki aniq real
vaqt   rejimida   amalga   oshiriladi;   bu   sizga   laboratoriyada   tahlilni   va   tegishli
laboratoriya   ma’lumotlarini   kutmasdan,   hodisalarning   manbalari   va   yoki
oqibatlarini   bartaraf   etish   bo’yicha   harakatlarni   darhol   boshlashga   imkon
beradi.
Test   asboblari   klinik   testlar   uchun   muhimdir,   masalan,   laboratoriyadan
tashqari   qon,   glyukoza   testi   diabetga   chalingan   bemorlar   uchun   katta   foyda
keltiradi.
Test   tizimlari   uzoq   vaqt   davomida   havoni   tahlil   qilishda   o’zini   isbotladi,
ayniqsa ish joyining havosini nazorat qilishda indikator naychalari. Ular zaharli
moddalar va dori vositalarini aniqlashda qo’llaniladi.
Test   usullarining   afzalliklaridan   biri   ularning   tezligi   bo’lganligi   sababli,
ishlatiladigan   kimyoviy   reaksiyalar   nisbatan   tez   davom   etishi   kerak.   Test
tizimlari ko’pincha o’qitilmagan xodimlar yoki hatto oddiy odamlar tomonidan
keng   foydalanish   uchun   mo’ljallanganligi   sababli,   test   paytida   o’tkaziladigan
reaksiyalar   soni   minimal   bo’lishi   kerak.   Turli   xil   ranglarning   ravshanligini
vizual   baholashda   ular   aniq   bo’lishi   kerak,   rang   o’zgarishlari   yyetarlicha
qarama-qarshi   bo’lishi   kerak,   ya’ni   natijada   noaniq   tebranishlar   ehtimoli
6 minimallashtirilishi   kerak.   Metrologik   jihat,   albatta,   test   tizimlarini   ishlab
chiqish,   tayyorlash   va   ulardan   foydalanish   uchun   juda   zarur;   oz   miqdordagi
moddalar aniqlanganda ham natijalar yyetarlicha ishonchli bo’lishi kerak.
Test   usullarining   to’g’riligi,   odatda   ularning   natijalarini   "instrumental"
usullar   bilan   olingan   natijalar   bilan   solishtirish   orqali   tekshiriladi.   Bu,   albatta,
test   usullarini   ishlab   chiqishda   amalga   oshiriladi,   lekin   ba’zida   iste’molchi   o’z
natijalariga   ishonch   hosil   qilish   uchun   bunday   tekshiruvni   berishi   mumkin,   bu
test   tizimlari   universal   emas   va   faqat   ma’lum   ob’ektlardagi   komponentlarni
aniqlash   uchun   mo’ljallangan.   Rang   reaksiyalarida   vizual   o’zgarishlarning
takrorlanishi   taxminan   10-50%   xato   bilan   buziladi.   Shuning   uchun   bir   qator
hollarda   bunday   usullarni   yarim   miqdoriy   deb   hisoblash   kerak.   Biroq,   ba’zida
takrorlanish ancha yaxshi bo’ladi [ 1 ].
Amelin   [2]   indikator   qog’ozlardan   foydalanganda   natijalarning
takrorlanishi   haqidagi   ma’lumotlarni   umumlashtirdi.   U   takrorlanuvchanlikni
nisbiy   standart   chetlanish   (S
r )   bilan   baholadi.   Konsentratsiyani   aniqlash   uchun
turli   usullar   qo’llaniladi.   Belgilangan   diapazonlarning   pastki   chegaralari
hududida   test   titrlash   uchun   va   test   trubkalaridan   foydalanganda   eng   kichik
S
r <0,1qiymati olingan. Qog’oz test tasmalaridagi rangli yoki rangsiz maydonlar
uzunligi   bo’ylab   konsentratsiyani   aniqlashda   S
r <0,3   qiymatlari   foydali   bo’ladi
va   suyuqlikning   rang   intensivligini   vizual   baholashda   S
r <0,4.   Eng   kam   aniq
kontsentratsiya   reaktiv   qog’ozlarning   rang   intensivligi   bilan   aniqlanadi   (S
r   <
0,5).   S
r   ning   berilgan   qiymatlari   haqiqiy   ob’ektlarda   ushbu   usul   bilan
aniqlangan   minimal   konsentratsiyalarda   0,95   ishonchlilik   bilan   olingan.
Belgilangan   kontsentratsiyalarning   katta   qiymatlarida   S
r   qiymati,   qoida
tariqasida, kichikroq qiymatga ega. Test shakllarining diffuzion aks ettirilishini
o’lchash   uchun   portativ   qurilmalardan   foydalanish   aniqlashlarning
takrorlanishini   sezilarli   darajada   yaxshilashi   mumkin   (S
r   <0,08).   Bu   yerda   biz
Gurevich-Kubelka-Munk   funksiyasining   F=(1-R)2/2R   bog’liqligidan
foydalanamiz,   R-kontsentratsiyaga   nisbatan   ma’lum   to’lqin   uzunligidagi
namunaning   diffuzion   aks   etishi.   Test   usullarini   aniqlash   chegarasiga   kelsak,
7 sezgir   usullarni   yaratish   bilan   birga   haqiqiy   ehtiyojga   ham   e’tibor   qaratish
kerak.   Masalan,   atrof-muhit   ob’ektlarini   tahlil   qilishda,   birinchi   navbatda,
ushbu   komponentning   ma’lum   bir   ob’ektdagi,   masalan,   tabiiy   suvdagi
maksimal   ruxsat   etilgan   kontsentratsiyasi   (REM)dan   bir   oz   pastroq   darajadagi
normalangan komponentni aniqlash uchun vositalar kerak.
Sezuvchanlik,   albatta,   test   vositalarining   turiga,   tanlangan   reagentlarga,
aniqlashni   amalga   oshirish   usullariga   bog’liq.   Juda   sezgir   testlarga   misollar
mavjud; indikator qog’ozlari 0,005 mg/l gacha misni aniqlaydi [2]. 20 ml tahlil
qilingan   suyuqlikni   reaktiv   matrisadan   (reagentlar   bilan   qog’oz)   o’tkazishda,
eng   oddiy   konsentratsiyalash   moslamasida   0,001   mg/l   aniqlash   chegarasiga
erishish   mumkin.   Aniqlash   chegarasini   kamaytirish   nuqtai   nazaridan   kinetik,
xususan,   fermentativ   usullar   qiziqish   uyg’otadi;   simobni   xren   peroksidaza
ingibitori   ta’siri   bilan   aniqlashda,   belgilangan   tarkibning   rekord   darajadagi
pastki chegarasiga erishildi.
Xarkov   tadqiqotchilari   guruhi   bir   paytlar   N.P.Komar   [3]   tomonidan   o zʻ
darsligida   taklif   qilingan   tamoyilga   asoslanib,   test   usullaridan   foydalanganda
(1 · 10 -5
mg/l) aniqlash chegaralarini hisoblash usulini ishlab chiqdi. 
1.2. Kimyoviy test usullari .
Test   usullari   uchun   ayniqsa   sezgir   va   selektiv   reaksiyalarni   topishning
tabiiy   istagiga   qaramay,   odatiy   usul   hali   ham   ko’p   yoki   kamroq   ma’lum
bo’lgan   reaksiyalar   va   reagentlardan   foydalanishdan   iborat.   Test   usullarining
kimyosi asosan rangli reaksiyalariga asoslanadi, masalan, kompleks hosil qilish
yoki oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. Test tizimlarini ishlab chiquvchilar va
ishlab   chiqaruvchilarning   "nou-xau"lari   reagentlarning   oqilona
kombinatsiyasini   tanlashga,   reagentlar   va   eritmalar   aralashmalarini
barqarorlashtirishga,   niqoblash   vositalarini   qo’shish   orqali   aralashuvchi
ta’sirlarni   kamaytirishga   qaratilgan.   Asosiy   maqsad   ekspress   va   oson   amalga
oshiriladigan testni ishlab chiqishdir.
Rangning   paydo   bo’lishiga   olib   keladigan   reaksiyalardan   tashqari,
kimyoviy   o’zaro   ta’sirlar   ham   qo’llaniladi,   buning   natijasida   lyuminessensiya
8 paydo bo’ladi.
Effekt   nafaqat   vizual,   balki   foydalanish   uchun   qulay   portativ   (odatda
cho’ntak   tipidagi)   asboblar   yordamida   ham   o’lchanadi.   Yorug’lik
o’tkazuvchanligi,   diffuz   aks   ettirish   yoki   yuqorida   aytib   o’tilganidek,
lyuminessensiya   ayniqsa   tez-tez   o’lchanadi.   Test   usullarida   qo’llaniladigan
reaksiyalarga   qo’yiladigan   asosiy   talablarni   quyidagicha   shakllantirish
mumkin:
Test   usullarida   qo'llaniladigan   reaksiyalarga   qo'yiladigan   talablar
quyidagilar:
1. Aniqlanadigan (aniqlangan)  komponentlarga yoki ularning yig'indisiga
nisbatan selektivlik - vazifaga qarab;
2. Yetarli   darajada   yuqori   sezuvchanlik.     Masalan,   atrof-muhit   ob'ektlarini
tahlil
qilganda,   aniqlash   chegarasi   odatda   kerakli     komponentning   ruxsat   etilgan
maksimal  kontsentratsiyasidan past yoki yaqin  bo'lishi kerak;
3. Rangli reaksiyalardan foydalanganda aniqlanadigan yoki analitik modda
ishtirokida yuqori kontrastli va ranglarning  yuqori tezlik bilan o'tishi;
4. Reaktivlarni silikagel  yoki  sellyuloza  yuzasida,  kovalent  bog'lanishlar  hosil
qilish bilan, masalan, immobilizatsiya usullarida qo'llash uchun mos bo'lgan
shaklda kiritish qobiliyati;
5. Reaktivlarni   saqlash   vaqtida   barqarorligi   va   analitik   effektning   (rang,
luminessensiya va boshqalar) vaqt o'tishi bilan yetarli darajada barqarorligi.
Test usullari va test vositalarini yaratish uchun deyarli barcha asosiy turdagi
kimyoviy   reaksiyalar   qo'llaniladi:   1)   kislota-asos;   2)   redoks;   3)   kompleks;   4)
organik sintezning turli reaksiyalari.
Test   usullarida   katalitik   reaksiyalar   muhim   rol   o’ynaydi,   ulardan   asosan
fermentlardan foydalanish alohida o’rini egallaydi. Shunga ko’ra, turli xil ta’sir
mexanizmli va har xil tabiatdagi reagentlar qo’llaniladi.
Keng   qo’llaniladigan   reaktivlardan   biri   ditizondir   [4].   Ko’p   metall   ionlari
bilan   rangli   komplekslar   hosil   qiladi;   barqarorlik   nuqtai   nazaridan   ular   bir
9 qatorda joylashishi mumkin: Ag > Hg > Pd > Pt > Au > Cu > Bi > In > Sn > Zn
>   Cd   >   Co   >   Pb   >   Ni   >   Fe(II)   >   Mg   >   Tl   (I).   Ditizon   taxminan   30ga   yaqin
kation   guruh   reagenti   bo’lsa-da,   reaksiyaning   eritmaning   pH   ga   bog’liqligi,
reagentlarni   niqoblash   va   o’rin   almashinish   reaksiyalaridan   foydalanib,   juda
selektiv   aniqlashni   amalga   oshirish   mumkin.   Masalan,   tiokarbamid   va   natriy
asetat   bilan   birgalikda   og’ir   metallar   miqdorini   aniqlash   uchun   indikator
qog’ozlarni   olish   uchun   ditizon   ishlatilgan,   aniqlash   chegarasi   0,5   mg/l   kation
edi. Ruxni aniqlash uchun aniqlash chegarasi 0,5 mg/l bo’lgan 50 mg ditizon, 1
g   tiokarbonat,   8   g   natriy   karbonat   2   g   jelatin,   50   ml   etanol   va   50   ml   suv;
eritmasi singdirilgan qog’oz taklif qilindi.
Simob   va   kadmiyni   aniqlash   uchun   ditizon   va   qo’rg’oshin   ditizonat   bilan
singdirilgan   penopoliuretan   kublar   ishlatilgan.   Aniqlash   simob   0,2-10   mg/l   va
kadmiy   0,1-10   mg/l   kontsentratsiya   oralig’ida   tekshiriluvchi   suyuqlik   bilan
aloqa qilgandan keyin kublarning rang intensivligi bilan amalga oshirildi.
Test   usullarida   asosiy   reagentlar   trioksifluoronlar,   oksimlar,
ditiokarbamatlar   bo’lishi   mumkin   [5].   Ushbu   reagentlar   fotometriyada   keng
qo’llaniladi,   ular   juda   sezgir   va   ma’lum   sharoitlarda   selektivdir.   Misol
tariqasida   trioksifluoronlar ning   germaniy   bilan,   dimetilglioksimning   nikel
bilan,   ditiokarbamatlarning   mis   bilan   reaksiyalarini   keltirish   kifoya.   Ko’p
metall   ionlarini   aniqlash   uchun   test   usullarida   muvaffaqiyatli   qo’llaniladigan
ko’plab   reagentlardan,   masalan,   organik   birikmalarning   ikki   sinfining
reagentlarini   yangi   formazanlar   va   geterotsiklik   azo   birikmalar   ko’rsatish
mumkin. [6].
1.3. Kimyoviy tekshirish usullari uchun reaktivlar va eritmalar.
Test   tizimlarida   analitik   reagentlardan   foydalanishning   kamida   uchta
asosiy   usuli   mavjud:   1)   ular   oldindan   tayyorlangan   va   qadoqlangan   eritmalar
shaklida   qo’llaniladi;   2)   ular   qattiq   matrisaga   (tashuvchida)
immobilizatsiyalanadi;   3)   ular   oldindan   tortilgan   va   qadoqlangan   dozalardagi
kukunlar, granulalar, tabletkalar va boshqalar shaklida qo’llaniladi.
Tayyor   eritmalar.   Odatda   k’opincha   suvli   eritmalar   ishlatiladi;   test
10 vositalarini   ishlab   chiqaruvchilar   ularni   ampulalarga,   tomizgichlarga,   yopiq
probirkalarga soladilar. 
Bunday   eritmalardagi   reaktivlar   uzoq   vaqt   barqaror   bo’lishi   kerak.
Reagentlarning   konsentratsiyasi   tahlil   qilinadigan   moddaning   kutilgan
konsentratsiyasiga  to’g’ri  keladi;  ko’pincha to’plam bir  nechta konsentratsiyali
eritmalarni  o’z ichiga oladi. Ba’zida eritmalar  nafaqat  reaktivning o’zini, balki
boshqa   zarur   moddalarni   ham   o’z   ichiga   oladi.   Misollar,   Merck   yoki
CHEMetrics  to’plamlari.
1.1-jadval.  НАСН  firmasi testlarida ishlatiladigan ba’zi organik reagentlar.
Aniqlanadigan modda Reagent
Al Erioxromsianin  R
Cr Difenilkarbazid
Cu Porfirin
Fe Benzoxinon
M n 1,10-Fenantrolin
Ni PAN
Zn Sinkon
Detergent lar o-t oluidin 
Gid r azin 4-aminoantip u rin
Fenollar n -Dimetilaminobenzaldegid
Erigan  kislorod Indigokarmin
Reaktivlar   -   qo ’ shimchalar .   Test   asboblariga   odatda   analitik
reagentlardan   tashqari   boshqa   moddalar,   qaytaruvchi   yoki   oksidlovchi   moddalar,
buferlar,   niqoblash   vositalari,   namlovchi   birikmalar,   mustahkamlovchilar   va
boshqalar   kiritiladi.   Masalan,   suvdagi   misni   aniqlash   uchun   reaktiv   qog’ozlari
variantlaridan   biri   filtr   qog’ozidan   tayyorlanadi.   U   avval   mis   (II)   ni   mis   (I)   ga
qaytirish   uchun   qaytaruvchi   eritma   (gidroksilamin   gidroxlorid,   askorbin   kislota
yoki   ularning   aralashmasi)   bilan   singdiriladi,   bir   oz   kuchsiz   kislota,   keyin
11 quritilgandan so’ng, u mis (I) uchun analitik reagentning organik eritmasi (kuproin,
neokuproin, batokuproin) emulgator bilan birga ishlanadi. Bundan tashqari, misni
aniqlashning   sezgirligini   oshiradigan   Na
2 B
4 O
7 -H
3 BO
3   yoki   H
2 CO
3 -NH
3
aralashmalarini qo’shishingiz mumkin. Sirt faol moddalarning kiritilishiga misollar
yuqorida keltirilgan.
Qattiq   matrisadagi   reaktivlar .   Qattiq   tashuvchilardan   -   qog’oz,   mato,
sintetik   organik   polimerlar,   silikagel   va   boshqalardan   tayyorlangan   test
vositalari   biroz   kengroq   tarqalgan.   Tashuvchining   tabiati,   uni   tayyorlash   usuli
va   undagi   reaktivlarni   immobilizatsiya   qilish   usuli   katta   ahamiyatga   ega.
Reaktivni   adsorbsiyalash,   reaktivning   shu   erituvchidagi   eritmasi   bilan
singdirilgandan keyin bug’latish, boshqa fizik usullar yoki kimyoviy (kovalent)
immobilizatsiya  yo’li   bilan   immobilizatsiya   qilinadi.  Bunday   test   tizimlarining
asosiy   kamchiliklari   tashuvchining   yuzasida   "fizikaviy"   singdirilgan
reagentlarning   nisbatan   zaif   mahkamlanishi   va   natijada   eritma   bilan   aloqa
qilganda   uning   qisman   yuvilishi   hisoblanadi.   Reaktivning   tashuvchiga
bog’lanish   kuchini   oshirish,   ular   o’rtasida   kimyoviy   bog’lanishlar   hosil   qilish
(kimyoviy   immobilizatsiya)   orqali   erishiladi.   Biroq,   qoidaga   ko’ra   "fizikaviy"
singdirish sodda bo’ladi, shuning uchun u juda keng tarqalgan.
V.G   Amelin   [7]   qog’ozni   matrisa   sifatida   batafsil   ko’rib   chiqdi.
Qog’ozning   asosini   tabiiy   polimer   sellyuloza   tashkil   qiladi,   uning   kimyoviy
tarkibi   va   makromolekulalarining   tuzilishi   biokimyoviy   sintez   xususiyatlari
bilan   belgilanadi.   Reaktivlarni   qog’ozda   "fizik"   immobilizatsiya   qilish
variantlari   tavsiflangan   [7].   Qattiq   tashuvchi   reaktiv   eritmasida   ho’llanadi   va
keyin   quritiladi.   Jarayon   bir   bosqichli   yoki   ko’p   bosqichli   bo’lishi   mumkin,
ko’p   bosqichli   jarayonlar   himoya   qatlamini   yaratish   zarurati   yoki   ikkinchi
reaktivning   immobilizatsiyasi   bilan   bog’liq   bo’lishi   mumkin.   Ikkinchi   holda,
quritilgandan   so’ng,   tashuvchi,   masalan,   jelatin   yoki   boshqa   plyonka   hosil
qiluvchi moddalarning polivinil spirtli eritmasida qayta namlanadi, quritiladi va
boshqa   reagent   eritmasida   qayta   namlanadi.   Bunday   holda,   tashuvchidagi
reagent   polimer   qatlamining   plyonkasi   bilan   boshqasidan   ajratiladi.   Bu   bir
12 necha   reagentlarni   ajratishga   imkon   beradi,   ular   orasida   muddatidan   oldin
kimyoviy o’zaro ta’sir qilish va tahlil qiluvchi modda bilan bir necha bosqichda
reaksiyani   amalga   oshirish   mumkin.   Bunday   immobilizatsiyalangan   "ko’p
qatlamli"   reaktiv   tekshiriluvchi   eritma   bilan   aloqa   qilganda,   tahlil   qilinadigan
modda "tashqi" reagent bilan reaksiyaga kirishadi, polimer qatlamidan o’tadi va
"ichki"   reagent   bilan   reaksiyaga   kirishib,   rangli   reaksiya   mahsulotlarini   hosil
qiladi.   Indikator   qog’ozlar   uchun   reagentlarning   kimyoviy   immobilizatsiyasi
katta   ahamiyatga   ega   [8].   Epoksidlangan   xromatografik   qog’oz   [8]   yoki
aldegidsellyuloza   (AS)   asosidagi   qog’oz   turli   guruhlarga   ega   I-IV   formazanlar
va   gidrazonlarni   kimyoviy   immobilizatsiya   qilish   uchun   ishlatilgan   [9].
Olingan qog’oz temir, mis, simob, ruxni test usulida aniqlash uchun ishlatilgan.
Xuddi   shunday   olingan,   tarkibida   pirazol   halqasi   va   formazan   guruhi   bo’lgan
indikator qog’ozlar Bi(III), Fe(II, III), In, Cd, Co(II), Cu(II), Hg(II), Pb(II), Zn
ni   ularning   maksimal   ruxsat   etilgan   va   xavfli   konsentratsiyalari   darajasida
aniqlashda   samarali   hisoblanadi[10].   Reaksiyalar   kontrastligi   (ranglarni   bir-
biridan keskin farq qilishi) va selektivligi bilan farqlanadi.
Benzidinni   epoksidlangan   qog’oz   yoki   silikagelda,   1-naftilaminni
dialdegid   sellyulozada   [11],   8-gidroksixinolinda   [12]   va   tioamid   guruhlarida
[13] kimyoviy immobilizatsiya qilish usullari taklif qilingan. Rux, qo’rg’oshin,
kobalt,   mis,   kadmiy,   simob,   nikel   va   xromni   aniqlash   uchun   testlar   taklif
qilingan   [14].   Reagentlar   chetlarining   uzunligi   4   mm   bo’lgan   kub   shaklida
plastiklashtirilgan   ochiq   teshikli   penopoliuretanga   singdiriladi.   [15]   ishda
penopoliuretanga   immobilizatsiyalangan   difenilkarbazid,   rodamin   6G,   2,3-
diaminonaftalin, 8-gidroksixinolin yordamida mos ravishda xrom (VI), selen va
itriyni   molekulyar   sorbsion   usulida   aniqlash   taklif   qilingan.  Ushbu   tizimlardan
test usullarida ham foydalanish mumkin.
Co,   Fe,   Ti,   sirt   faol   moddalar   va   fenollarni   aniqlash   usullari   birinchi
variantda   ya’ni   reaktivlarni   oldindan   immobilizatsiya   qilmasdan   foydalanishga
asoslangan   [16].   Shuningdek,   penopoliuretan   tabletkalari   [17],   reagentlar
qo’shilgandan   so’ng   tahlil   qilinadigan   eritmada   hosil   bo’lgan   rangli   birikmani
13 sorbsiyalash   uchun   ishlatilgan.   Bu   usul   yordamida   kobalt,   temir,   titanni   kaliy
tiosianat   bilan,   kationit   sirt   faol   moddalarni   bromtimol   ko ki   bilan,   fenollarniʻ
tetrabromo-4-nitrofenildiazoniy   bilan   aniqlashda   foydalanilgan.   Polimer   ion
almashtiruvchilarning   qattiq   matrisasidan   foydalanishga   misollari   [18]   va   [19]
sharhda ko’rib chiqiladi.
Metall   izlarini   aniqlash   uchun   tolali   materiallar   bilan   to’ldirilgan
tizimlarning   katta   guruhi   ishlab   chiqishga   asoslangan   [20].   Co,   Pd,   U(VI),
Fe(III),   Cr(III),   Mn(II),   Ni(II),   Co(II),   Zn(II)   ni   aniqlash   uchun   test   tizimlari
sifatida   silikagel   ustiga   immobilizatsiyalangan   geterosiklik   azo   birikmalar
ishlatilgan.   Sorbentlarning   tekshiriluvchi   eritma   bilan   ta’sirlashgandan   keyingi
rangi   bilan   konsentratsiya   aniqlanadi.   Tekshirilayotgan   eritma   bilan
ta’sirlashadigan   test   matrisasi   sifatida   belgilangan   tarkibning   pastki   chegarasi
0,003-0,1   mg/l   bo’lgan   Co,   Hg,   Pd   va   U   ni   aniqlash   uchun   PAR,   TAP   yoki
PAN bilan immobilizatsiyalangan tabletkalar ko’rinishidagi silikagel (Siloxrom
S-120)  dan foydalanish taklif  etiladi.   Organik reagentlar: 2,9-dimetil-4,7-difenil-
1,10-fenantrolin   disulfokislotalar,   4,7-difenil-1,10-fenantrolin   disulfokislotalar,
pirokatexin-3,5-disulfokislotalar,   1,8-   dioksinaftalin-3,6-disulfokislotalar   va   1-
nitrozo-2-naftol-3,6-disulfokislotalar   asosida   silikagel   yuzasini
poligeksametilenguanidin   bilan   o’zgartirilgan   mis,   temir   va   kobaltni   aniqlash
uchun   test   usullari   ishlab   chiqilgan   [21].   Suvda   yomon   eriydigan   reagentlarni
tashuvchilarda   immobilizatsiya   qilishda   ularning   organik   erituvchilardagi
eritmalaridan   foydalaniladi   yoki   mayda   dispers   kukun   holida   reagentlar
qo’llaniladi.
Ko’p   bosqichli   ketma-ket   tashuvchi   qog’ozni   dastlabki   reagentlar
eritmalari   bilan   singdirish,   shuningdek,   analitik   xromogen   reagentni   sintez
qilish uchun ham qo’llaniladi [22]. Masalan, xloridlarni test usuli bilan aniqlash
tashuvchi   rangsizlanishiga   asoslangan   bo’lib,   uning   tarkibida   qizil-jigarrang
Ag
2 CrO
4  bo’ladi va u tashuvchiga avval kumush tuzi, so’ngra qurigandan so’ng
natriy   xromatni   singdirish   yo’li   bilan   olinadi   [22].   Bunday   holda,   yomon
eriydigan   Ag
2 CrO
4   tashuvchining   teshiklariga   adsorbsiyalanadi.   Xuddi
14 shunday,   sirkoniyning   alizarin   qizil   S   bilan   yomon   eriydigan   kompleksini   o’z
ichiga   olgan   test   shakli   olinadi.   Tashuvchi   avval   sirkoniy   tuzining   suvli
eritmasi   bilan,   quritilgandan   keyin   esa   bo’yoqning   etanoldagi   eritmasi   bilan
singdiriladi.   Ftorid   ionlari   ishtirokida   qizil   sirkoniy   kompleksining   rangi
buziladi va kislotali muhitda erkin alizarinning sariq rangi paydo bo’ladi [22].
Selektivlik .   Sorbsion   usullarda   komponentlarni   aniqlashning   selektivligi,
qoidaga   ko’ra   ortadi.   Selektivlikning   yaxshilanishi,   immobilizatsiya   paytida,
organik   reagentlar,   reagentni   tashuvchining   yuzasiga   mustahkamlashning
geometrik   xususiyatlari   tufayli,   ba’zi   hollarda   ularning   kompleks   hosil   qilish
xususiyatlarini,   masalan,   zichlikni   o’zgartirishi   bilan   bog’liq.   Taxmin   qilish
mumkinki,   o’zgartirilgan   sorbentlar   1:1   komponent   nisbati   bilan
immobilizatsiyalangan   reagent   bilan   ion   assotsiatsiyalari   yoki   komplekslarini
hosil   qiluvchi   metall   ionlarini   eng   samarali   tarzda   ajratib   oladi.   Bunda
reagentning   sorbent   yuzasiga   mustahkamlanishidan   kelib   chiqadigan   to’siqlar
minimallashtiriladi.   Usulning   afzalliklari   nafaqat   oldindan   kontsentratsiyalash
va   test   uchun   mos   keladigan   konsentratning   analitik   shaklini   olish
kombinatsiyasi   bilan,   balki   sorbent   fazadagi   birikmaning   kinetik
barqarorligining   eritmadagi   barqarorligi   bilan   solishtirganda   ortishi   bilan   ham
bog’liq.   Buning   to’g’ridan-to’g’ri   natijasi   sorbentning   polimer   matritsasiga
mahkamlanishi   tufayli   uning   molekulasining   qattiqligining   oshishi   tufayli
xromogen   reagent   ta’sirining   selektivligini   oshirishdir.   Bu   suvli   eritmalarda
avval   sorbentga   mahkamlangan   suvda   erimaydigan   organik   reagentlarni   ham,
yomon   eriydigan   birikmalar   yoki   hatto   kolloid   tizimlar   hosil   bo`lishiga   olib
keladigan   reaksiyalarni   ham   qo`llash   imkonini   beradi.   Bunday   reagentlar   va
reaksiyalarni klassik fotometriyada amalda qo`llash mumkin emas.
Test   usullarida   ular   selektiv   reagentlardan   foydalanishga   yoki   selektiv
aniqlash   uchun   sharoit   yaratishga   harakat   qilinadi.   Shunday   qilib,
dimetilglioksim deyarli barcha taklif qilingan tizimlarda nikelni aniqlash uchun
ishlatilgan   va   temir   (III)   uchun   geksatsianoferrat   (II)   ishlatilgan.   Qoida
tariqasida,   qattiq   tashuvchilarda   fizik   immobilizatsiya   paytida   reaktivlarning
15 selektivligi   o’zgarmaydi,   kimyoviy   immobilizatsiya   ko’pincha   yaxshilanadi.
Ta’kidlanganidek,   gidrazonlar   va   formazanlarni   qog’ozda   kimyoviy
immobilizatsiya   qilishda   selektivlik   ko’rsatkichlari   sezilarli   darajada   oshadi:
immobilizatsiyalanmagan   reagentlarga   nisbatan   taxminan   ikki   darajaga.   Bu
xromogenning ichki bo’shliqlariga faqat ionlarning cheklangan miqdorda kirish
imkoniyatiga   ega   bo’lishi   va   faqat   1:1   komplekslar   hosil   bo’lishi   bilan
izohlanadi.   Bu   shunday   reaktiv   indikator   qog’ozlardan   chiqindi   va   tabiiy
suvlardagi   Fe(II,   III),   Zn,   Cu(II),   Cd,   Pd(II)   ni   oldindan   namuna
tayyorlamasdan   va   niqoblash   vositalaridan   foydalanmasdan   aniqlashda
qollanilish   imkonini   beradi.   Setilpiridiniy   xlorid   va   kaliy   tiosianat   bilan
immobilizatsiyalangan   indikator   qog’ozdan   foydalanishga   asoslangan   Fe   (III)
ni   aniqlash   uchun   sinov   usuli   taklif   etilgan.   Sinov   usulining   metrologik
tavsiflari quyidagicha: Fe (III) tarkibining pastki chegarasi 1,10 -4
 M aniqlangan
[23].
Muayyan   elementni   tanlab   aniqlash   uchun   qog’ozga   singdirilgan   yomon
eriydigan   birikmalarni   tanlash   eruvchanlik   mahsulotlari   qatoriga   va   noorganik
kumush   tuzlari,   dietilditiokarbamatlar   va   ditizonatlar   uchun   eruvchanlik
qatorlarini qurishga asoslanadi [24].
Suvli   eritmadagi   temir   (III)   ionlari   kaliy   rodanid   shimdirilgan   silikagelli
indikator trubkalar yordamida miqdoriy aniqlash uchun foydalanish imkoniyati
keltirilgan.  [25].
I.4. Fermentlar kimyoviy tekshirish usullari uchun reagent sifatida.
Fermentlar   (biologik   katalizatorlar)   oddiy   kimyoviy   reagentlardan   ko’p
jihatlari  bilan farq qiladi:  qoida tariqasida, ular  faqat  oz miqdordagi  jarayonlar
va   moddalarga   nisbatan   katalitik   faollikni   namoyon   etadilar,   shuning   uchun
ular   yuqori,   ba’zan   noyob   selektivligi   bilan   ajralib   turadi.   Fermentlarning
katalitik   faolligi   odatda   juda   yuqori   bo’ladi,   shuning   uchun   analitik
maqsadlarda   faqat   juda   kichik   miqdorlar   va   konsentratsiyalarda   qo’llaniladi.
Ammo   fermentlarning   faolligi   ko’plab   omillarga   bog’liq   -   preparat   qaysi
manbadan   ajratilganligi,   vaqt   va   saqlash   sharoitlarga   hamda   uni   tozalash   kabi
16 foydalanish  shartlariga  bog’liq.  Test  tizimlarini   yaratish   uchun  mahalliy  (erkin
holatda)   emas,   balki   immobilizatsiyalangan   fermentlarni,   bundan   tashqari,   eng
barqaror   va   nisbatan   arzonidan   (albatta,   fermentlar   oddiy   kimyoviy
reagentlarga qaraganda deyarli har doim qimmatroq) foydalanish qulay. 
Peroksidaza,   glyukoza   oksidaza   [27],   ureaza   [28],   xolinesteraza,
monoamino   oksidaza,   spirt   oksidaza   [29|,   laktat   degidrogenaza   [30],   lipazalar,
diaforazalar   esteraza,   katalazalar,   degidrogenazalar   [31-33]   dan   foydalanish
keltirilgan.
Test   vositalarini   yaratish   uchun   fermentlarni   tanlashda   aniqlanadigan
analitik signalni oson olish imkoniyati hisobga olinadi.
Test tizimlarini yaratish uchun fermentlarni immobilizatsiya qilish turli xil
tashuvchilar   -   qog’ozlar,   polimerlar,   masalan,   penopoliuretanlar   yordamida
amalga   oshiriladi.   Immobilizatsiyaning   qulay   usuli   plyonka   hosil   qiluvchi
moddalarda,   masalan,   ishqoriy   gidroliz   orqali   xitindan   olingan   polisaxarid
bo’lgan   xitozanda   qattiq   eritma   hosil   qilishdir.   Xitozan   suvda   va   bufer
eritmalarida eriydi. Fermentning faolligini saqlashga yordam beradigan boshqa
plyonka   hosil   qiluvchi   moddalar   ham   qo’llaniladi   -   polivinil   spirt,   jelatin   va
boshqalar.
Fermentlar kimyoviy usullar bilan ham tashuvchilarga mahkamlanadi [34].
Bunda,   aldegidsellyuloza   ko’proq   ishlatiladi.   Fermentning   erkin   amino
guruhlari   sellyulozaning   aldegid   guruhlari   bilan   bog’lanadi.   Xuddi   shunday,
sellyuloza   immunoglobulinlar,   immunoferment   reaksiyalar   bilan   qog’ozda
bog’lanadi.   Fermentlarning   matrisadan   kamroq   ajralishi   uchun   u   glutaraldegid
bilan”tikiladi” yoki glutaraldegid matritsani o’z ichiga olgan aminokislotalar va
ferment   o’rtasida   o’zaro   bog’lovchi   vosita   sifatida   ishlatiladi.   Ferment
faolligining   bir   oz   yo’qolishiga   qaramay,   kimyoviy   immobilizatsiya   xona
haroratida kamida bir yil saqlash muddati bilan yanada barqaror test shakllariga
olib   keladi.   Ayniqsa,   jangovor   zaharli   moddalarni   aniqlash   uchun   ishlab
chiqilgan   test   tizimlarining   aksariyati   xolinesterazadan   foydalanishga
asoslangan.   Eng   keng   tarqalganlari   orasida   qon   glyukozasini   aniqlash   uchun
17 test tizimlari, shu jumladan glyukoza oksidazasidan foydalanish ham mavjud.
Ko’pgina fermentlarga asoslangan test usullari fermentlar va qo’shimcha 
reagentlar bilan ishlov berilgan qog’ozlarda amalga oshiriladi va rang 
intensivligi vizual tarzda baholanadi. Bu boradagi ba’zi misollar 1.2-tablisada 
keltirilgan. 
1.2-jadval. Fermentativ test usullarining qo’llanilishi.
Reaktiv, indikator
sistemalar Aniqlanadigan
komponent Aniqlangan
tarkiblar
diapazoni Aniliz ob’ekti
Peroksidaza, o-tolidin,
karboksimetilsellyuloza Glyukoza 1-40 mM Qon
Peroksidaza,
glyukozooksidaza, natriy
askorbat, o-tolidin Glyukoza 1-10  mM Siydik
Glyukozooksidaza, o-
tolidin, glyukoza Katalaza — Organizm
suyuqligi
Ureaza, brilliant sarig’i Mochevina —
Qon, plazma
Alkogoloksidaza,
peroksidaza, o-dianizidin Etanol , alifatik
spirtlar —
Eritmalar
Eksteraza-I, buffer eritma fosfor-organik
Pestisidlar —
—
Diaforaza, katalaza,
alkogoloksidaza, metil
ko’ki Etanol, alifatik
spirtlar 100-1500 mg/l Eritmalar
Suv ,   suvli   eritmalar   va   boshqa   suyuq   muhitlarni   testdan   o ’ tkazishning
asosiy   vositalari   qog ’ ozli   test   tasmalari ,   indikatorli   trubkalari ,   tabletkalar   va
oddiy   titrlash   moslamalari   hisoblanadi .   Biroq,   boshqa   vositalar   ham   ma’lum.
Qo’llaniladigan protseduralar, albatta, vositalar turiga bog’liq.
I.5. Test usullari uchun indikator vositalar .
Analitik   reagent   qattiq   tashuvchilarda,   ayniqsa   sellyuloza   qog’ozlarida
immobilizatsiya   qilingan   test   tizimlari   test   qurilmalarini   ishlab   chiqarish   va
18 ularning yordami bilan konsentratsiyani  aniqlashning turli usullari bilan ajralib
turadi.   Komponentlarning   tarkibi   tashuvchining   tekshirilayotgan   eritma   bilan
ta’sirlashgandan   keyin   paydo   bo’ladigan   rang   tusi   yoki   uning   intensivligi,   uni
rang shkalasi bilan taqqoslash yoki indikator qog’ozlarining rangli yoki rangsiz
joylari maydoni bilan aniqlanadi.
1.6. Atrof-muhit komponentlarini aniqlash uchun indikator qog’ozlar .
Indikator   qog’ozlar   yordamida   kontsentratsiyani   aniqlashning   eng   oddiy
usuli birinchi marta kislotalikni aniqlashda 1767 yilda Lyuis tomonidan lakmus
singdirilgan qalin yozuv qog’ozidan foydalangan holda amalga oshirilgan [35].
Bugungi   kunga   qadar   indikator   qog’oz   o’ram   yoki   indikator   lentasi   tasmalari
shaklida   ishlab   chiqariladi.   pH   ni   aniqlash   qog’ozni   tekshirilayotgan   eritmaga
botirish va olingan rangni standart rang shkalasi bilan solishtirish orqali amalga
oshiriladi.
Reagent  kontsentratsiyasi  ketma-ket o’zgarib turadigan bir  plastinkada bir
nechta   zonalarni   o’z   ichiga   olgan   indikator   qog’ozlari   taklif   qilingan   [36-38].
Reaktivning   rangi   faqat   tekshirilayotgan   moddaning   konsentratsiyasi   ma’lum
darajada   oshib   ketgandan   keyin   o’zgaradi.   Shunday   qilib,   12   sektordan   iborat
sellyuloza  tagligining har  bir  sektorga turli  miqdorda reagent  qo’llaniladi  [39].
Markaziy   qismdagi   aylana   shaklidagi   qismga   reagent   qo’llanilmaydi,   bu   erga
namuna eritmasi kiritiladi. Namuna reaktiv miqdoriga qarab alohida sektorlarda
rang intensivligi oshishi bilan qog’oz orqali sektorlar zonasiga tarqaladi. O’sish
to’xtaydigan   sektorning   sonini   (reagent   tarkibini)   bilib,   namunadagi
komponentning kontsentratsiyasini taxmin qilish mumkin.
Reagentning   atmosfera   kislorodi   bilan   oksidlanishini   va   atrof-muhitning
ifloslanishini   oldini   olish   uchun   polimer   plyonka   yoki   folga   bilan
himoyalangan   indikator   qog’ozlardan   foydalaniladi   [40].   Tekshiriluvchi
eritmaning   ma’lum   hajmini   reaktiv   qog’ozdan   o’tkazish   uchun   reaktiv
qog’ozlar   [41]   va   kontsentratsion   qurilmalar   [42]   taklif   qilingan.   Indikator
qog’ozga   konsentratsiyalash   uchun   oddiyroq   qurilma   ham   taklif   qilingan   [43].
19 U tayyorlangan ikki qismdan iborat.
Kesilgan   konusning   1   diametri   kichikroq   bo’lib,   konusning   asoslari   bilan
kiritilgan bo’lsa, konusning 2 ga 3-5 mm ga kiradi. Indikator  qog’ozi, kattaroq
diametrli   konusni   kichikroq   asoslarga   qo’yishda,   ular   orasiga   o’rnatiladi.
Kichik   konusning   asosining   ichki   diametri   2-7   mm,   kattaroq   -   4-9   mm.
Kesilgan   konuslarning   ustki   qismlarining   ichki   diametri   0,5-1   mm.   Ikkala
konusning uzunligi 4-6 sm bo’lishi mumkin va bu alohida rol o’ynamaydi.
1.1-rasm. V.G.Amelinning test qurilmasi. 
Ushbu   qurilma   konusning   tepalaridan   birining   dumaloq   aylanishi   orqali
teshikka   3   kiritish   orqali   qo’shimcha   qurilmalarsiz,   masalan,   bir   martalik
shprits kabi nasos qurilmasiga ulanishi mumkin. Suyuqlikning oqim tezligi test
qurilmasidan oqib chiqadigan tomchilar soni bilan boshqarilishi  mumkin. Agar
siz   indikator   qog’ozini   o’zgartirsangiz,   test   qurilmasi   cheksiz   ko’p   marta
ishlatilishi mumkin.
Ushbu   qurilma   bilan   ishlatiladigan   indikator   qog’ozlarni   ishlab
chiqarishning   soddaroq   usuli   ham   taklif   qilingan   [44-46].   Kam   eruvchan
20 reagentlar   yoki   komplekslar   qo’llaniladi,   ular   qog’ozga   singdiriladi   va   tahlil
qilinadigan   suyuqlik   ular   orqali   o’tganda   ionlarga   almashinadi.   Masalan,   mis
(II)   ni  aniqlashda  kam  eriydigan  rangsiz   rux  dietilditiokarbamat   (DDTK)  bilan
singdirilgan qog’oz ishlatilgan. 
1.3-jadval.   Qog’ozga   shimdirish   uchun   tavsiya   etilgan   reaktivlarning
kompozitsiyalari.
Immobillanadigan
reaktivlar turi Immobillanadigan reagentlar Aniqlanadigan
elementlat
Kam eriydigan
organik reagentlar Trioksifluoronlar
Pirokatexinning azo hosilalari
Piridilazonaftol
Dimetilglioksim
Ditizon
Nitrozonaftollar
Dimetilaminobenziliden-
rodanin Ti, Zr, Hf, Mo, W,’
Ge, Sb, Sn, Та
Al, Ga, V, Ge, Mo, W,
Ti Ni, Co, Fe, Cu, Zn,
ETM Ni
Zn, Cd, Hg, Ag, Pb,
ETM Co, Fe, Cu Ag,
Au, Pt, Hg
Kam eriydigan
assotsiatlar Trioksifluoronlar - SFM
Pirokatexinning
azohosilalariSFM Ti, Zr, Hf, Mo, W, Та,
Sn, Sb, Ge,
Al, W, V, Mo, Ge, Ga
1.4-jadval. 
Aniqlanuv-chi
komponent Reagent pH Aniqlan-
gan tarkib 
diapazoni, 
mg/kg s
r (n=5) Rangli   o’tishlari
Asosiy   rang/Zona
rangi Analiz 
ob’ekti
Cd Zn - DTZ 3-7 0 , 1-200 0,3-0 ,2 Malina/apelsin Chiqindi va 
tabiiy suv
Cu(II) РЬ( DDTK )2 1 -14 0 , 1-100 0 , 2 -0,05 Rangsiz/qizil Chiqindi va 
tabiiy suvlar, 
tuproqlar
Bi(III) С u ( DDTK )
2 1-5 1-100 0,3-0 ,2 Jigarrang
/rangsiz  Chiqindilarni 
suv, eritmalar
Ni(II) Dimetilglio
ksim 6 - 10 1-500 0 , 2 -0,05 Rangsiz/qizil Bir xil
21 Hg(H) Си- DTZ 0,5- 2 0,-200 0,3-0,1 Jigarrang/qizil Chiqindi suv,
tuproq
Pb(II) ZnS > 14 1-500 0.3-0,2 Rangsiz/qora Chiqindi   va
ichimlik   suvi,
tuproq
SO
4 2-
Barodizanat 2-4 10-800 0,3-0 ,2 Qizil/rangsiz Suv,
yog’ingarchilik
, tuproq
NO
3 -
Kimyoviy
immobilizats
iyalangan
raftilamin 0.5-1 1-100 0,3-0 ,2 Rangsiz/seren suv, tuproq
1. 5 -jadval.  Tabiiy va oqava suvlarni tahlil qilish uchun reaksiya bosqichlari 
ajratilgan sinov tizimlari
Aniqlan adi
gan ion A va B qatorlarida
reagentlar Aniqlangan
tarkibning
diapazoni, mg/l s
r (n=5) Rangli
o’tishlar
N0
2 -
А  — Sulfanil kislotasi, 
Б  — 8 - gidroksixinalin 0 , 1-1 0,3-0 ,2 Sariq  - qizil
Fe 3+
А —  Gidroksilamin ,
Б —  Batofenantrolin 0 , 8-6 0,4-0 ,2 5 Rangsiz-
qizil
NH
4 +
А  — Nitroprutsid,
Б  —  8 - gidroksixinalin 2-20 0,3-0,1 Sariq 
yashil
Tarkibida   mis   ( II )   bo ’ lgan   tekshiriluvchi   eritmadan   20   mldan
konsentratsiyalash   moslamasi   yordamida   shunday   qog ’ ozdan   o ’ tkazilganda
jigarrang   Cu ( DDTC )
2   kompleksi   hosil   bo ’ ladi .   Ni(II),   Co(II),   Fe(III),   Cu(II),
Zn,   Hg(II),   Ag,   Cd,   Pb(II)   ionlari   guruhini   aniqlash   uchun   kam   eriydigan
organik   reagentlar   (1.5-jadval)   ishlatilgan.   Tanlab   aniqlash   uchun   muhitning
kislotaliligini   tartibga   solish,   maskalash   reagentlari   yoki   aniqlashga   xalaqit
beradigan   alohida   elementlardan   foydalanish   kerak.   Belgilangan   tarkibning
pastki chegarasi 1-5 mg/l ni tashkil qiladi.
22 1.2-rasm.  Indikator kukunlari yordamida test-aniqlash uchun qurilmasi: 1 -
kolorimetrik trubka; 2— Indikator kukuni; 3 - tahlil qilingan eritma
Ikkinchi   holda,   indikator   kukuni   namunaga   qo’shiladi,   aralashtiriladi   va
konsentratsiya   kukunning   rang   intensivligidan   aniqlanadi   (1.2-rasm)   [47].
Modifikasiyalangan kserogellardan foydalanish suyultirilgan eritmalardan tahlil
qilinuvchi moddaning sorbtsiyani oldindan kontsentratsiyasini indikator kukuni
yuzasida   vizual   aniqlash   bilan   birlashtirishga   imkon   beradi.   Tezlashtiruvchi
qo’shimcha   sifatida   ammoniy   geksaftorsilikat   yordamida   tayyorlangan
indikator   kukunlari   -   kserogellarning   yuqori   shaffofligi   yuqori   aniqlanish
sezgirligini   ta’minlaydi.   Aniqlanishicha,   o’ziga   xos   sirt   maydonining   ortishi
bilan aniqlashning sezgirligi ham ortadi. 
Aniqlash   usullarini   ishlab   chiqish   uchun   ishlatiladigan   kserogel
kukunlarining   o’ziga   xos   sirt   maydoni   600-950   m 2
/g   ni   tashkil   etadi.
23 Kserogeldagi  reagent  kontsentratsiyasining sezgirlikka ta’siri murakkab bo’lib,
reagentlar   va   reaksiya   mahsulotlarining   spektrofotometrik   xususiyatlariga,
shuningdek,   reagentning   gidrolizlanadigan   aralashmada   mavjudligining   o’ziga
xos   ta’siriga   bog’liq.   olingan   sol-gel   materiallarining   strukturaviy
xarakteristikalari bo’yicha o’zgartirilgan kserogellar.
Modifikatsiyalangan kserogellar yordamida metall ionlari, galogenidlar va
organik birikmalarni vizual tekshirish usullari ishlab chiqilgan (1.6-jadval)  [47-
50] . 
1.6-jadval. Yuqori dispersli silikalardagi indikator kukunlari 
Aniqlana
digan ion Indikator kukuni р H Aniqlangan
tarkibning
diapazoni, mg/l
Zn ( II ) 1 -(2- Tiazolilazo)-2-naftol /  S ilika g el 5,5-6,8 0,02-0,4
Co(II) Bir xil 3,2-4,6 0,008-0,2
Cu(ll) Ditizon / silika g el 3,3-4,6 0,007-0,1
Hg(ll) Ditizon / silika g el 4,4-5,1 0,05-1,0
Ag(l) Ditizon / silika g el 0,0-0,5 0,005-0,2
Pb(II) Bir xil 1,0-2,0 0,05-2
Pb(ll) Bir xil 7,0-9,0 0,25-5
1.7.Yuqori dispersli silikagellar asosidagi indikator kukunlari
1-(2-tiazolilazo)-2-naftol, rux ditizon va rux ditizonatning yuqori dispersli
silikagel   (Silpeari   UV   254)   yuzasiga   adsorbsiyasi   natijasida   Zn(II),   Co(II)
Cu(II),   Hg(II),   Ag(I)   va   Rb(II)   ni   aniqlash   uchun   indikator   kukunlari   olingan.
[51-52].
Chiqindi,   tabiiy   va   ichimlik   suvlarida   sanab   o’tilgan   metall   ionlarini
aniqlashning   oddiy,   selektiv   va   ekspress   usullari   ishlab   chiqilgan.   Nisbiy
standart   og’ish   0,3   dan   oshmaydi.   Kremniy   oksididagi   immobilizatsiyalangan
geterotsiklik   azo   birikmalari   kobalt   (I),   palladiy   (I),   vanadiy   (V)   [53],   temir
24 (III),   xrom   (III)   marganets   (I),   nikel   (II),   kobalt   (II),   rux   (I)ni   aniqlash   uchun
test   shakllari   sifatida   ishlatilgan   [54].   Konsentratsiya   sorbentlarning   tahlil
qilinadigan eritma bilan tasirlashgandan keyingi rangi bilan aniqlanadi. 
1. 8. Atrof-muhitning   tarkibiy   qismlarini   aniqlash   uchun   indikator
trubkalar
Shisha naychalar reaktiv singdirilgan tashuvchilar bilan to’ldiriladi. Tahlil
qilinadigan   eritmaning   ma’lum   hajmi   trubkadan   o’tkaziladi;   bu   jarayonni
shprits,   gidrostatik   bosim   yoki   kapillyar   kuchlar   yordamida,   naychani   tahlil
qilinadigan   eritmaga   tushirish   va   eritmaning   naychani   to’ldiruvchi   sorbent
qatlamining   oxirigacha   ko’tarilishini   kutish   orqali   amalga   oshirilishi   mumkin.
Sorbentga   singdirilgan   reaktiv   va   aniqlanayotgam   modda   o’rtasidagi   o’zaro
ta’sir   natijasida   sorbent   qatlami   rangidan   farqli   rangga   ega   bo’lgan   birikma
hosil   bo’ladi.   Rangli   zonaning   uzunligi   tahlil   qiluvchi   moddaning
konsentratsiyasiga bog’liq.
Suvdagi   xlorni   aniqlash   uchun   ichki   diametri   2,4-2,6   mm   bo’lgan,   ustiga
o-tolidin   immobilizatsiyalangan   silikagel   bilan   to’ldirilgan   shisha   naychalar
ishlatilgan   [55].   Rangli   zonaning   uzunligi   0,5-10   mg/l   oralig’ida   xlor
konsentratsiyasiga   mutanosibdir.   [56]   Konstruksiyasining   uzunligi   60   mm,
tashqi   diametri   7,1   mm   va   ichki   diametri   4,1   mm   bo’lgan   ikkita   zonaga   ega
bo’lgan indikator trubkasidan foydalanadi.
Birinchisida reaktivli  kukun mavjud bo’lsa,  ikkinchisida  aniqlanishi  kerak
bo’lgan   komponent   uchun   ma’lum   bir   konsentratsiyaga   mos   keladigan   rangga
taqlid   mavjud.   Suyuqlik   birinchi   zonadagi   rang   ikkinchi   zonadagi   rang
intensivligiga   teng   bo’lguncha   trubka   orqali   tortiladi.   O’tgan   suyuqlikni
hisobga olgan holda, komponentning kontsentratsiyasi aniqlanadi.
Boshqa turdagi trubkalarda [57] xromatografik sorbent  qatlami va gidrofil
materialdan   (sellyuloza)   tayyorlangan   shimgich   qatlami   mavjud   bo’lib,   ular
o’rganilayotgan   eritma   uchun   rezervuar   bo’lib   xizmat   qiladi.   Temir   (III)   ni
aniqlashda   diametri   6   mm   bo’lgan,   pastki   uchida   g’ovak   material   bilan
yopilgan,   uning   ustida   sellyuloza   qatlami   (3   sm)   mavjud   trubkalar   ishlatilgan.
25 Sellyulozada   K
4 [Fe(CN)
6 ]   bilan   singdirilgan   qog’oz   gilzasi   joylashgan.   Tahlil
paytida   g’ovak   plastinkali   trubka   6   soniya   davomida   o’rganilayotgan
suyuqlikka botiriladi.
Oqava   suvda   1–150   mg/l   berilliyni   10%   xatolik   bilan   aniqlash   uchun
xromazurol   S   immobilizatsiyalangan   ionit   bilan   to’ldirilgan   indikator   trubkasi
[58]   va   SO
3 2-  
aniqlash   uchun   1,8   x   10   mm   ustiga   malaxit   yashili
immobilizatsiyalangan   kukun   sellyuloza   indikator   trubkasi   ishlatilgan   [59].
Ushbu   ishda   suvli   eritmalardagi   kalsiy   ionlarining   tarkibini   aniqlash   uchun
silikagel   asosidagi   indikator   naychasini   taklif   etilgan.   Kalsiy   uchun   reaktiv
sifatida   kalmagit   tanlangan.   Kalmagit   ishqoriy   muhitda   Ca 2+
  ionlari   bilan   qizil
birikma   hosil   qiladi.   Shish   trubka   ichidagi   sorbent   ikki   zonaga   bo’linadi.
Birinchi   qatlamda   (kalmagit   va   silikagel   aralashmasi)   reaksiya   sodir   bo’ladi,
ikkinchi   qatlamda   (silikagel   kukuni)   olingan   mahsulotlar   sorbentga   yutiladi.
Indikator   trubkasi   yordamida   moddaning   konsentratsiyasini   aniqlash   u   orqali
ma’lum   hajmdagi   eritma   o’tkazilgandan   keyin   paydo   bo’ladigan   rangli
zonaning uzunligini o’lchashga asoslangan [60-61].
1.9. Atrof-muhit komponentlarini aniqlash uchun indikatorli tabletkalar
Dalada   ishlaganda,   tabletkalar   yoki   granula   ko’rinishidagi   reagentlarning
tayyor   aralashmalaridan   foydalanish   qulay.   Tahlil   qilinadigan   suyuqlikning
ma’lum   hajmi   shprits   bilan   shisha   flakonlarga   olinadi,   reaktivlarning   quruq
aralashmasi   solinadi   va   aralashtirilgandan   so’ng   hosil   bo’lgan   rangning
intensivligi   baholanadi   [62].   Masalan,   nitratni   aniqlash   uchun   tabletkalarni
tayyorlashda   2,5   g   saxaroza,   0,01   g   1-   naftiletillendiamin   va   asetonda   0,1   g
sulfanilik   kislota,   0,9   g   karbon   kislota   va   6,5   g   silikagel   aralashtiriladi.
Bug’lanish yo’li bilan aseton chiqarilgandan so’ng, hosil bo’lgan massaga 0,06
g   rux   kukuni   qo’shiladi   va   aralashma   yaxshilab   aralashtiriladi.   Olingan
aralashmadan   tabletkalar   presslanadi,   ular   komparatorning   yacheykalariga
joylashtiriladi.   Foydalanilganda,   tahlil   qilinadigan   eritmaning   bir   tomchisi
tabletkalardan   biriga   tomiziladi.   Nitratlar   mavjud   bo’lsa,   och   pushtidan   quyuq
26 gilos   rangi   paydo   bo’ladi.   U   nitrat   ionining   ma’lum   konsentratsiyasiga   moslab
olingan standart shkala bilan taqqoslanadi.
Oziq-ovqat   mahsulotlaridagi   nitrat   ionlarini   aniqlash   uchun   test   tizimlari
taklif   etilgan   bo’lib   ushbu   test   usullari   haqiqiy   ob’ektlardagi   nitratni   oson   va
tez   aniqlash   uchun   ishlatilishi   mumkin.   Tashuvchi   sifatida   shisha   mato
ishlatilgan.   Uni   konsentrlangan   sulfat   kislotada   4-5   tomchi   difenilamin
eritmasida   bir   marta   botirish   orqali   tayyorlanadi.   Nitrat   ionlari   mavjud
bo’lganda,   difenilaminning   hosil   bo’lgan   nitrat   kislotasi   bilan
difenilbenzidinning   imoniy   tuzlariga   oksidlanishi   tufayli   yorqin   ko’k   rang
paydo   bo’ladi.   Standart   rang   shkalasi   oziq-ovqat   mahsulotlarida   nitrat
miqdorini   aniqlash   imkonini   beradi.   Albatta,   test   usuli   tahlilning   instrumental
usullari   bilan   aniqlikda   raqobatlasha   olmaydi.   Biroq,   allaqachon
ta’kidlanganidek,   u   bir   qator   afzalliklarga   ega:   oddiylik,   tezkorlik,   murakkab
uskunalar   yo’qligi   va   hakozolar.   Shuni   ham   ta’kidlash   kerakki,   uni   qo’llashda
uzoq   vaqt   namuna   tayyorlash   va   aralashadigan   komponentlarning   ta’sirini
bartaraf etish yo’llarini izlashning hojati yo’q. 
Yangi   nitrit   testini   eslatib   o’tish   mumkin   [63,   64].   Bunda   odatiy   azo
birikma   reaksiyasidan   foydalanilgan,   ammo   diazokomponent   uchun
boshlang’ich   material   sifatida   zaharli   bo’lmagan   p-nitroanilin,   azo   komponent
sifatida   rezorsin   yoki   xromat   kislota   ishlatilgan.   So’ngisini   qo’llash
diazotitrlash   va   azo   bog’lanish   bosqichini   bir   xil   pH   qiymatida   va   xona
haroratida organik erituvchilarsiz amalga oshirishga imkon berdi.
Test   aniqlash   usuli   uchun   reagentlar   boshqa   sun’iy   polimer   matritsalariga
ham   immobilizatsiya   qilinishi   mumkin.   Temir   (II)   ni   aniqlash   uchun
adsorbsiyalangan   batofenantrolin   [65]   yoki   2-(5-nitro-2-piridilazo)-5-1H-
propil-M-sulfopropilamino)   fenolning   ikki   natriyli   tuzi   bo’lgan   polivinilxlorid
plyonkasi   taklif   qilindi   [66].   Tabletka   pH   3-6   bo’lgan   eritmaga   5-20   daqiqa
davomida botiriladi, rangi o’zgarishi vizual yoki spektrofotometrda kuzatiladi.
Adsorbsiyalangan reagentlarga ega bo’lgan plyonkalar polimer materiallar
eritmalariga   indikatorlarni   kiritish   yoki   polimerizatsiya   paytida   orqali   olinadi
27 [67].   pH   qiymatini,   oqsillar,   ketonlar,   nitritlar   va   Fe(II)   ni   aniqlash   uchun
testlar   ham   shunday   usulda   tayyorlanadi   [67].   Magniy   dipikrilaminat,   morinni
o’z   ichiga   olgan   polivinilatsetat   yoki   polivinil   propionat   pastalari,   pasta   tahlil
qilingan   yuzaga   surtilgandan   so’ng   olingan   rangning   intensivligi   bo’yicha
aylanma   burg’ulash   yadrolarida   kaliy,   alyuminiyni   aniqlash   uchun   ishlatilgan
[67].  Metall   izlarini   aniqlash   uchun   to’ldirilgan   tolali   materiallarga   asoslangan
optik tizimlarning katta guruhi ishlab chiqilgan [68].
1.7-jadval.   Og’ir   metallarni   aniqlashning   test   usullarining   asosiy
xarakteristikalari
Aniqlanga
n ion Reagent Disk rangi ning
o’zgarishi Belgilangan
tarkib oralig’i,
mg/l
Cr ( VI )
Со(П)
Zn ( II )
Cu(ll)
Ni(II)
Fe(IIl)
Th(lV)
Pd(ll)
U(VI) Difenilkarbazid
1-(2-Piridilazo)-2- naftol
Ditizon
Dietilditiokarbaminat 
Dimetilglioksim
Kaliy tiosianat 
Arsenazo III
Nitrozodietilanilin
Arsenazo III Oq — serin rang
To’q sariq – yashil 
Apelsin - krem 
Oq — sariq rang
Oq — qizil
Oq — qizil
serin rang — yashil
sariq — qizil
serin rang  —  ko’k  0,01-0,25
0,05-0,5
0,1-0,5 
0,05-1
0,1-1
0,1-1’
0,01-0,08
0,01-0,1
0,1-0,5
Qon zardobida glyukoza [69] va keyinchalik karbamid, amilaza, bil l irubin
va   triglitseridlarni   [70]   aniqlash   uchun   ko’p   qatlamli   plyonkali   tizimlar   taklif
qilingan.   Ular   kamida   ikkita   qatlamdan   iborat .   Tahlil   qilinadigan   suyuqlik
qo’yiladigan  yuqori   qismi  odatda  titan  dioksidining   g ’ ovakli   qatlamidan  iborat
(pastki   tomondan   rangni   kuzatishda   yorug’lik   nurlarini   yaxshiroq   aks   ettirish
uchun).   Keyin   reagentlarni   o ’ z   ichiga   olgan   qatlam   keladi .   Bu   erda
28 foydalaniladigan   reaksiyaga   qarab ,  bir   necha   qatlamlar   bo ’ lishi   mumkin .  Ushbu
qatlamlarda   erta   reaksiyalarning   oldini   olish   uchun   ular   yarim   o’tkazuvchan
sellyuloza   atsetat   membranalari   bilan   ajratiladi.   Pastki   qatlami   shaffof   polimer
materialdir.
Tahlil   qilinadigan   eritma   titan   dioksid   qatlamidan   o’tadi   va   reagent
qatlamiga kiradi. Reagent qatlamida hosil bo’lgan ammiak yarim o’tkazuvchan
membrana   orqali   indikatorning   xarakterli   rangi   paydo   bo’ladigan   indikator
qatlamiga tarqaladi. Shaffof polimer asos orqali rangni kuzatiladi.
Test-aniqlash uchun qalam va ruchkalar. 
Ushbu   qurilmalar   reagentlar   aralashmasi   bog’lovchi   (odatda   bariy   sulfat)
bilan   presslangan   sterjinlarga   ega.   Masalan,   nervni   falaj   qiluvchi   zaharli
moddalarni aniqlash qalamlari 80%-4,4-bis(dietilamino)benzofenonoksim, 10%
natriy   siyanid   va   10%   bariy   sulfatdan   iborat.   1   mkg/l   dan   past
konsentratsiyalarda   tabun   va   zarin   bug’lari   mavjud   bo’lganda,   bu   qalamlar
bilan   qilingan   shtrixlar   1   daqiqada   to’q   sariqdan   qizil   rangga   aylanadi   [71].
Sirtdagi   metallar   izlarini   tezda   kolorimetrik   usul   yordamida   test   aniqlash
qurilmasi   patentlangan   [71].   Bu   silindrsimon   plastik   korpus   va   uning   ustidagi
tolali materialdan tayyorlangan ishchi bosh (tampon)dan iborat. Korpus reaktiv
qo’llaniladigan   inert   tashuvchi   material   bilan   to’ldirilgan   va   ichida
faollashtiruvchi   erituvchi   yoki   bo’yoq   eritmasi   bo’lgan   bir   yoki   bir   nechta
yupqa   devorli   shisha   ampulalar   mavjud.   Korpus   egilganida,   korkus   ichidagi
ampulalar   sinib   buziladi,   ulardagi   suyuqlik   tashuvchiga   singadi   va   tamponni
namlaydi.   Ho’llangan   tampon   o’rganiladigan   sirt   bilan   ta’sirlashadi;   agar
aniqlanadigan   element   mavjud   bo’lsa,   tamponda   korpusning   hajmicha
xarakterli rang paydo bo’ladi.
1.10 . Atrof muhitdagi ob’ektlarni monitoring qilish test tizimlarining 
metodologiyasi va qo’llanilish sohalari.
Test   usullarida   ro’yxatga   olish   tizimlariga   qo’yiladigan   umumiy   talablar
oddiylik, tezlik, kichik o’lcham va vazn, avtonomiya (batareya quvvat manbai).
Uzoq   vaqt   davomida   test   usullari   asosan   vizual   aniqlash;   asosan   bu   rangni,
29 uning   ravshanligini,   rangning   intensivligini   yoki   rangli   zonaning   uzunligini
baholash   va   aniqlashni   o’z   ichiga   oldi.   Keyingi   qadam   rangni   taqqoslash   va
o’lchash   uchun   oddiy   qurilmalar   -   komparatorlar   va   kolorimetrlardan
foydalanish edi. 
So’nggi   paytlarda   mikroelektronika   va   fizika   va   texnikaning   boshqa
sohalari   yutuqlari   tufayli   portativ   qurilmalarni   (amalda   cho’ntak   turi)   -
fotometrlar,   reflektometrlar,   luminometrlar   va   turbodimetrlarni   yaratish
mumkin   bo’ldi.   So’nggi   paytlarda   kolorimetriyaning   yondashuvlari   va
metodologiyasi   qo’llanila   boshlandi.   Bundan   tashqari,   oddiy   titrlash   asboblari
ishlatilgan va hozir ham qo’llanilmoqda.
Tuzilishi   nuqtai   nazaridan,   bu   usullar   test   usullarida   kiradi,   asosiy
qulayliklari:   ular   eng   arzon   va   eng   oddiy.   Juda   yaxshi   ma’lum   bo’lgan   usul   -
test   vositasining   aniqlanishi   kerak   bo’lgan   komponent   bilan   o’zaro   ta’sirida
rang   o’zgarishini   baholash.   Masalan,   pH   qiymatini   indikator   qog’oz   bilan
aniqlash.   Ushbu   misollardan   ko’rinib   turibdiki,   moddalarni   (spirtli   bug’larni)
vizual   usullar   bilan   aniqlashda   ham,   yarim   miqdoriy,   ba’zan   esa   miqdoriy
aniqlashda   ham   qo’llaniladi.   Oxirgi   holatda,   darajalash   talab   qilinadi;
ko’pincha, masalan, to’g’ridan-to’g’ri indikator trubkasiga qo’llaniladigan rang
shkalasi   yoki   uzunlik   shkalasi   ishlatiladi.   Aslini   olganda,   bu   ham   vizual
usullardir,   lekin   bu   holda   nafaqat   inson   ko’zi,   balki   qo’shimcha   apparat   -
komparamator   yoki   kolorimetr   ham   qo’llaniladi.   Bu   erda   keng   tarqalgan
texnika rang kompensatsiyasi hisoblanadi.
Ushbu   yondashuv   ba’zi   “Merck”   firmasi   test   tizimlarida,   masalan,
“Aquamerck”   tizimida,   uning   kolorimetrik   versiyasida   qo’llaniladi.   Tahlil
qilinayotgan   suyuqlik   namunasiga   (maxsus   probirkalarda)   aniqlanadigan
modda   bilan   rangli   reaksiyasini   beruvchi   bir   yoki   bir   nechta   reagentlar
kiritiladi.   Rang   paydo   bo’ladi,   uning   intensivligi   aniqlanayotgan
komponentning   kontsentratsiyasiga   bog’liq.   Rang   intensivligi   suv
o’tkazmaydigan  kartadagi  shkala  bilan taqqoslanadi.   Kartochkalar  turli  tusdagi
va   intensivlikdagi   ranglar   va   mos   keladigan   konsentratsiyalar   bilan   chop
30 etiladi.
Namuna   solingan   probirkani   rang   xaritasi   bo’ylab   harakatlantirib,   mos
rang   topiladi.   Buning   uchun   o’rganilayotgan   namunaning   rangini
standartlarning   rangi   bilan   taqqoslash   orqali   avtomatik   ravishda   baholash
imkonini   beruvchi   harakatlanuvchi   komparator   qo’llaniladi.   Rangli
kartochkalardan   tashqari,   ranglarni   solishtirish   uchun   joylar   bo’lgan   maxsus
idishlar   mavjud.   Palintest   (Buyuk   Britaniya)   test   tizimlarini   ishlab   chiqaradi,
ular   diskli   komparator,   kvadrat   kesmali   kyuvetlar   va   blisterlarga   dori-
darmonlar kabi qadoqlangan reagentli tabletkalarni o’z ichiga oladi.
Test tizimidan tasodifiy odam uchun ham foydalanish oson: tahlil qilingan
suv   yacheyka   ichiga   yuboriladi,   u   erga   reagentli   tabletka   yuboriladi,
komparatorga   joylashtiriladi   va   rang   mos   diskda   baholanadi.   Rangli   disklar
tekshirishdan   o’tgan   suv   parametrlarining   keng   doirasi   uchun   mavjud.   Har   bir
disk alohida komponent uchun mo’ljallangan - ammiak, nitrat va boshqalar.
Disklar   maxsus   siyohlar   va   yorug’likka   chidamli   materiallardan
foydalangan holda ikki milliondan ortiq turli xil siyohlar asosida ranglarni chop
etish   imkonini   beruvchi   texnologiya   yordamida   ishlab   chiqariladi;   vaqt   o’tishi
bilan ranglar deyarli o’zgarmaydi.
Test  tizimlaridan foydalanishning  asosiy  yo’nalishlari  quyidagilar  bo’lishi
mumkin [72]:
-   atrof-muhit   ob’ektlarini   nazorat   qilish,   suvda,   tuproq   so’rimlarida,
havoda   (birinchi   navbatda   dalada)   eng   muhim   normallashtirilgan
komponentlarni aniqlash;
  -   oziq-ovqat   sifatini   nazorat   qilish   shu   jumladan   ichimlik   suvi   va
ichimliklarni, asosan zararli moddalar mavjudligi nuqtai nazaridan;
- qon, siydik, terni tibbiy maqsadlarda, shu jumladan uyda tahlil qilish;
-   kriminalistika,   huquqni   muhofaza   qilish,   harbiy   soha   (giyohvandlik,
alkogol, portlovchi moddalar, zaharli moddalar) muammolarini hal qilish;
-   sanoatda,   transportda   nazorat   qilish,   masalan,   gaz   sizib   chiqishini
aniqlash;
31 -   maktabda   va   boshqa   o’quv   muassasalarida   kimyo,   ekologiya   va   boshqa
fanlarni o’qitish.
Test   usullari   an’anaviy   analitik   laboratoriyada   tahlil   qilinadigan
namunalarni   dastlabki   baholash   va   saralash   uchun   ishlatilishi   mumkin   (quyida
namunalarni   skriningga   qarang).   Ammo   bundan   ham   muhimi,   ularni
laboratoriya   bo’lmagan   muhitda,   masalan,   dalalarida   atrof-muhit   ob’ektlarini
kuzatish   yoki   uyda   qon   yoki   siydikni   nazorat   qilish   yoki   vodoprovod   suvi
sifatini tezda baholash kerak bo’lganda foydalanish imkoniyatidir.
Atrof-muhit   yoki   oziq-ovqat   mahsulotlarini   nazorat   qilish   uchun   rasman
tasdiqlangan   usullar   ushbu   komponentlarning   ruxsat   etilgan   maksimal
kontsentratsiyasiga   mos   keladigan   darajada   nazorat   qilinadigan   tarkibiy
qismlarni   aniqlash   va   kamida   yarim   miqdorini   aniqlashni   ta’minlashi   kerak.
Qoidalar   mamlakatdan   mamlakatga   farq   qiladi,   biroq   bir   qator   mamlakatlar
EPA   standartlarini   qabul   qiladi;   Yevropada   Yevropa   Komissiyasi   (Yevropa
Kengashi) tomonidan belgilangan qoidalar qo’llaniladi.
Misol   tariqasida,   1,8-jadvalda.   Yevropa   va   Rossiyaning   ichimlik   suvi
normalari keltirilgan.
1.8-jadvalda.  Ichimlik suvi sifati ko’rsatkichlari
Ichimlik suvi sifati ko’rsatkichlari
Belgilangan
ko’rsatkichlar Yevropa   Kengash   98/83/EC
3.11.98 direktivasi sifat bo’yicha Sanitariya   qoidalari
va  norma lari
Rang, grad. Iste’molchi   uchun   maqbuldir
anormal og’ishlar yo’q 20
Loyqalik, mg/l Iste’molchi   uchun   maqbuldir
anormal og’ishlar yo’q 1,5   (kaolin   uchun)
2,6   (formazin
tomonidan)
Alyuminiy mg/l 0,2 0,5
Hid, ball Iste’molchi   uchun   maqbuldir
anormal og’ishlar yo’q 2 dan ortiq emas
32 Xloridlar, mg/l 250,0 350,0
Sulfatlar, mg/l 250,0 500,0
Kadmiy, mg/l 0,005 0,001
Xloroform, mg/l — 0,2
Formaldegid, mg/l Standartlashtirilmagan  0,3
Oksidlanish qobiliyati,
mg/l 5,0 5,0
Xrom, mg/l 0,05 0,05
Sianidlar, mg/l 0,05 0,035
Mishyak, mg/l 0,0001  0,05
Temir, mg/l 0,2 0,3
Qo’rg’oshin, mg/l 0,01 0,03
Mis, mg/l  0 , 002 1,0
E. Coli,  k l 100 ml ichida - 0 200 ml ichida -0
Umumiy   mikrobial
soni , кл Anormal o’zgarishlar yo’q 1 ml dan 50 dan 
oshmaydi
Kolifaglar,  k l Standartlashtirilmagan 100 ml ichida - 0
K lostridilar,  k l 100 ml ichida - 0 2 0 ml ichida - 0
Enterokokklar,  k l 100 ml ichida - 0 Standartlashtirilma
gan
Kimyoviy   tahlilga   bo’lgan   ehtiyoj,   birinchi   navbatda,   yangi   nazorat
ob’ektlarining   paydo   bo’lishi   va   ilgari   ma’lum   bo’lgan   ob’ektlarni   tahlil
33 qilishning ahamiyatini chuqurroq anglash bilan bog’liq. 
Bundan   tashqari   keying   o ’ rinlarga ,   masalan,   atrof-muhit   ob’ektlari,   oziq-
ovqat   mahsulotlari,   dori   vositalari,   biologik   suyuqliklar   kiradi.   Natijada,   tahlil
qilinadigan namunalar soni sezilarli darajada  orta di.
Albatta,   avtomatlashtirish   bu   vazifani   y engishga   yordam   beradi,   ayniqsa
cheklangan   miqdordagi   komponentlar   uchun   bir   xil   turdagi   namunalarni   tahlil
qilish   haqida   gap   ketganda.   Muammoni   hal   qilishning   boshqa,   ammo   muqobil
emas   usuli   -   bu   skrining   metodologiyasidan   kengroq   foydalanish.   Ushbu
metodologiya,   ayniqsa,   boshqariladigan   komponent   barcha   namunalarda
mavjud bo’lmaganda yoki aniqrog’i, agar mavjud bo’lsa, normallashtirilgandan
past   konsentratsiyalarda   yoki   boshqa   yo’l   bilan   ko’rsatilganda   juda   qulaydir.
Skrining metodologiyasi quyidagicha [73].
Dastlabki   ekspertiza   imkon   qadar   arzon,   sodda,   ijrochidan   yuqori   malaka
talab   qilmasligi   va   eng   muhimi,   ommaviy   xarakterga   ega   bo’lishi,   ya’ni   ko’p
sonli   namunalarni   tezkor   tekshirish   imkonini   berishi   kerak.   Bunday   tekshiruv
bilan   ikkita   natija   mumkin   -   ijobiy   va   salbiy.   Salbiy   natija   to’g’ri   va   yakuniy
hisoblanadi, bunday namunalar endi ko’rib chiqilmaydi.
Ijobiy   natija   beradigan   namunalar   tahlilga   yanada   kuchliroq   usullardan
foydalangan   holda   taqdim   etiladi,   agar   kerak   bo’lsa,   natijalari   qonuniy   kuchga
ega   bo’lishi   mumkin.   Misol   tariqasida,   transport   inspektori   tomonidan   trubka
yordamida   avtoulov   haydovchilarini   nafas   chiqarilgandagi   havoda   alkogol
bug’ining   mavjudligi   testdan   o’tkazishini   keltirish   mumkin.   Agar   natija   salbiy
bo’lsa,   haydovchi   qo’yib   yuboriladi.   Ijobiy   natija,   garchi   u   hujjatlarni   ushlab
turishga   sabab   bo’lsa-da,   sudda   qonuniy   kuchga   ega   bo’lmaydi,   chunki   bu
holda tegishli protokol bilan statsionar sharoitda qon tekshiruvi talab qilinadi.
Salbiy   natijaning   aniq   va   to’liq   deb   hisoblanishi   skrining   uchun
qo’llaniladigan   vositalarning   ishonchliligini   oshirish   zaruriyatini   keltirib
chiqaradi.   Oddiylik   -   soddalik,   arzonlik   -   arzon,   lekin   ijobiy   natijani   qo’ldan
boy   bermaslik   yaxshiroqdir.   Skrining   odatdagi   analitik   laboratoriyada   ham
amalga   oshirilishi   mumkin.   Ammo   skriningni   tahlil   qilinadigan   ob’ektlar
34 joylashgan joyga yaqinroq o’tkazish yanada qulayroq va maqsadga muvofiqdir.
Darhaqiqat,   ko’p   miqdordagi   namunalarni   oldindan   tayyorlash   (kislotali
muhitga keltirish va boshqalar) va ularni tashish ham oson ish emas. Boshqacha
qilib aytganda, "dala" skrining amaliyotlari va buning uchun tegishli vositalarni
ishlatish maqsadga muvofiqdir.
II.TAJRIBAVIY QISM
2.1. Tajriba texnikasi
Namunalarni   “Joyida”   tahlil   ko’p   afzalliklarga   ega.   Namunalarni
laboratoriyaga   etkazib   berish   va   laboratoriya   tahlilining   o’zi   uchun   vaqt   va
pulni   tejaydi   (albatta,   qimmatroq).   “Joyida”   tahlil   qilish   odatda   ijrochining
mahorat   talablarini   kamaytiradi,   chunki   oddiyroq   tahlil   vositalaridan
foydalaniladi.   Ammo   asosiysi   shundaki,   ko’pincha   statsionar   laboratoriyada
tahlil   qilish   umuman   mumkin   emas   yoki   hech   qanday   ma’noga   ega   emas,
chunki,   masalan,   tarkibiy   qismlarning   mavjudligi   shakllari   o’zgaradi.   “Joyida”
tahlil   deyarli   yoki   aniq   real   vaqtda   amalga   oshiriladi;   bu   laboratoriya   tahlillari
va   tegishli   laboratoriya   ma’lumotlarini   kutmasdan,   hodisalarning   manbalari
yoki   oqibatlarini   bartaraf   etish   uchun   zudlik   bilan   choralar   ko’rish   imkonini
beradi. 
Test   tizimlari   uzoq   vaqt   davomida   havo   tahlilida   o’zini   isbotladi,   ayniqsa
ish joyining havosini nazorat qilishda indikator trubkalaridan foydalanish. Ular
zaharli moddalar va narkotik dori vositalarini aniqlashda qo’llaniladi.
Test   usullarining   afzalliklaridan   biri   ularning   tezligi   bo’lganligi   sababli,
ishlatiladigan   kimyoviy   reaksiyalar   nisbatan   tez   davom   etishi   kerak.   Test
tizimlari ko’pincha o’qitilmagan xodimlar yoki hatto oddiy odamlar tomonidan
keng   foydalanish   uchun   mo’ljallanganligi   sababli,   test   paytida   amalga
oshiriladigan   operatsiyalar   soni   minimal   bo’lishi   kerak.   Turli   xil   rangdagi
zonalarning   tusini   vizual   ravishda   baholashda   ular   aniq   bo’lishi   kerak,   rang
o’zgarishlari   yetarlicha   kontrastli   bo’lishi   kerak   va   hokazo,   ya’ni   natijani
noaniq talqin qilish imkoniyatini minimallashtirish kerak.
Metrologik   jihat,   albatta,   test   tizimlarini   ishlab   chiqish,   tayyorlash   va
35 ulardan   foydalanish   uchun   juda   zarur;   oz   miqdordagi   moddalar   aniqlanganda
ham   test   natijalari   yetarlicha   ishonchli   bo’lishi   kerak.   Test   usullarining
to’g’riligi   odatda   ularning   natijalarini   “instrumental”   usullar   bilan   olingan
natijalar   bilan   solishtirish   orqali   tekshiriladi.   Bu,   albatta,   test   usullarini   ishlab
chiqishda   amalga   oshiriladi,   lekin   ba’zida   iste’molchi   ham   o’z   natijalariga
ishonch hosil qilish uchun bunday tekshiruvni amalga oshirishi mumkin.
Bizning ishimizda suvli eritmalardagi temir (III) ionlarini aniqlashning test
usulini   ishlab   chiqishda   biz   taqqoslash   usuli   sifatida   fotokolorimetrik   usuldan
foydalandik. Temir ionlarini (III) aniqlash bo’yicha tajribalar uchun KFK-2MP
fotokolorimetri ishlatilgan. Tajriba natijalari optik to’lqin uzunligi 475 dan 495
nm   gacha   bo’lgan   diapazonda   o’lchangan.   Tajribalarda   1   sm   o’lchamdagi
kyuvettadan   foydalanildi.   Tajribalar   davomida   biz   eritmaning   rang
intensivligining   temir   ionlari   kontsentratsiyasiga   bog’liqligini   o’rgandik.
Fotokolorimetrning   ishlash   prinsipining   xususiyatlari.   Tadqiqot   davomida
qo’llaniladigan   fotokolorimetrning   ishlash   printsipi   ko’proq   rangli   eritma
ma’lum   bir   to’lqin   uzunligida   u   orqali   o’tadigan   yorug’likni   sezilarli   darajada
ko’proq   o’zlashtira   olishiga   asoslanadi.   Shuning   uchun,   bu   qurilma   turli   xil
kimyoviy   eritmalardagi   tahlil   qilinuvchi   moddalar   konsentratsiyasini   aniqlash
uchun   maxsus   mo’ljallangan.   Tegishli   tadqiqotlarni   o’tkazishda   qurilmani
ma’lum   bir   to’lqin   uzunligi   bilan   nurlanishga   ehtiyotkorlik   bilan   moslashtirish
kerak, chunki o’rganilayotgan muhitda bo’lishi mumkin bo’lgan turli moddalar
bir   xil   bo’lmagan   to’lqin   uzunliklari   bilan   yorug’lik   to’lqinlarini   turli   yo’llar
bilan yutishga qodir.
Shuning   uchun,   fotokolorimetrning   ish   paytida   ishlash   printsipi   turli   xil
yorug’lik   filtrlaridan   foydalanishni   o’z   ichiga   oladi.   Bundan   tashqari,   ularning
har biri kiruvchi  yorug’lik oqimini oldindan belgilangan to’lqin uzunligiga ega
nurlanishga   aylantirish   xususiyatiga   ega.   Shunday   qilib,   qurilma   o’z   navbatida
bir   xil   eritma   yoki   o’rganilayotgan   muhitda   turli   moddalarning
konsentratsiyasini   aniqlashga   qodir.   Faqatgina   tegishli   yorug’lik   filtrlarini
tanlash va asta-sekin o’zgartirish kerak.
36 2.2. Test usullarida qayd qilish tizimi
Test   usullarida   ro’yxatga   olish   tizimlariga   qo’yiladigan   umumiy   talablar
oddiylik, tezlik, elektr ta’minotining avtonomligi, kichik o’lcham va og’irlikdir.
Uzoq   vaqt   davomida   test   usullari   asosan   vizual   aniqlashni   o’z   ichiga   oladi;
asosan   bu   rangni,   uning   tusini,   rang   intensivligini   yoki   rangli   zonaning
uzunligini baholashdir. 
Keyingi   qadam   rangni   taqqoslash   va   o’lchash   uchun   oddiy   qurilmalar   -
komparatorlar   va   kolorimetrlardan   foydalanish   edi.   So’nggi   paytlarda
mikroelektronika va fizika va texnikaning boshqa sohalari muvaffaqiyati tufayli
portativ   qurilmalarni   yaratish   mumkin   bo’ldi.   So’nggi   paytlarda   ranglarni
o’lchashning   yondashuvlari   va   metodologiyasi   qo’llanila   boshlandi.   Bundan
tashqari,   ular   test   usullarida   ishlatilgan   va   qo’llanilmoqda,   asosiy   qulayliklari:
ular   eng   arzon   va   eng   oddiy.   Juda   yaxshi   ma’lum   bo’lgan   usul   bu   -   test
agentining   aniqlanishi   kerak   bo’lgan   komponent   bilan   o’zaro   ta’sirida   rang
o’zgarishini   baholashdir.   Misol   tariqasida,   indikator   qog’oz   chiziqlari
yordamida   pH   qiymatini   aniqlash,   avtomobil   haydovchilarining   nafas   olish
havosida   spirtli   bug’lar   aniqlanganda  naychadagi   rangning paydo  bo’lishi   yoki
Drager   trubkasidagi   rangli   zonaning   uzunligini   o’lchash,   kimyo   korxonasi
havosidagi xloroformni aniqlash bunga misol bo’la oladi.
Bu   misollardan   ko’rish   mumkinki,   vizual   usullar   moddalarni   aniqlashda
ham, yarim miqdoriy, ba’zan esa miqdoriy aniqlashda ham qo’llaniladi. Oxirgi
holatda,   darajalash   talab   etiladi;   ko’pincha,   masalan,   to’g’ridan-to’g’ri
indikator   trubasiga   qo’llaniladigan   rang   shkalasi   yoki   uzunlik   shkalasi
ishlatiladi. 
Vizual   usullar,   ayniqsa,   odatdagi   laboratoriya   versiyasida   o’tkazilmasa,
tomchilatib tahlil qilishni o’z ichiga oladi.
Vizual  usullarning aniqligi ko’pincha unchalik yuqori  emas,  ba’zida sifatli
testlarning   javobi   "ha"   va   "yo’q"   chegarasida   bo’ladi   va   miqdoriy
o’lchovlarning  takrorlanishi   10%  dan  yuqori   emas   Biroq,  bu  vizual   usullarning
ahamiyatini kamaytirmaydi.
37 Aslini   olganda,   vizual-kolorimetrik   usullar   ham   vizual   usullarga   kiradi,
lekin bu holda nafaqat inson ko’zi, balki qo’shimcha apparat - komparator yoki
kolorimetr   ham   qo’llaniladi.   Bu   erda   keng   tarqalgan   texnika   rang
kompensatsiyasi hisoblanadi.
Ushbu   yondashuv   ba’zi   “Merck”   firmasining   tizimlarida,   masalan,
“Aquamerk”   tizimida,   uning   kolorimetrik   versiyasida   qo’llaniladi.   Tahlil
qilinayotgan   suyuqlik   namunasiga   (maxsus   probirkalarda)   aniqlanayotgan
modda bilan rangli reaksiya beruvchi bir yoki bir nechta reagentlar kiritiladi.
Bunda   rang   paydo   bo’ladi,   uning   intensivligi   aniqlanayotgan
komponentning   kontsentratsiyasiga   bog’liq.   Rang   intensivligi   suv
o’tkazmaydigan kartadagi shkala bilan taqqoslanadi. Kartochkalar turli tuslar va
intensivlikdagi   ranglar   va   mos   keladigan   konsentratsiyalar   bilan   chop   etiladi.
Namuna   bilan   probirkani   rang   xaritasi   bo’ylab   harakatlantirib,   mos   rang
topiladi.   Buning   uchun   o’rganilayotgan   namunaning   rangini   standartlarning
rangi   bilan   taqqoslash   orqali   avtomatik   ravishda   baholash   imkonini   beruvchi
harakatlanuvchi   komparator   qo’llaniladi.   Rangli   kartochkalardan   tashqari,
ranglarni solishtirish uchun yacheykalari bo’lgan maxsus idishlar mavjud.
Palintest   (Buyuk   Britaniya)   test   tizimlarini   ishlab   chiqaradi,   ular   diskli
komparator,   kvadrat   kesmali   kyuvetlar   va   reagentli   tabletkalarni   o’z   ichiga
oladi,   blisterlarga   dori-darmonlar   kabi   qadoqlangan.   Test   tizimidan   tasodifiy
odam   uchun   ham   foydalanish   oson:   tahlil   qilingan   suv   yacheyka   ichiga
yuboriladi, u erga reagentli tabletka yuboriladi, komparatorga joylashtiriladi va
rang mos diskda baholanadi. Rangli disklar testdan o’tgan suv parametrlarining
keng   doirasi   uchun   mavjud.   Har   bir   disk   alohida   komponent   uchun
mo’ljallangan - ammiak, nitrat va boshqalar.
Disklar   maxsus   siyohlar   va   yorug’likka   chidamli   materiallardan
foydalangan holda ikki milliondan ortiq turli xil siyohlar asosida ranglarni chop
etish   imkonini   beruvchi   texnologiya   yordamida   ishlab   chiqariladi;   vaqt   o’tishi
bilan ranglar deyarli o’zgarmaydi.
2.3. Test tizimlarida ixcham asboblardan foydalanish
38 Hozirgi   vaqtda   avtonom   elektr   ta’minotiga   ega,   ishlatish   uchun   qulay
bo’lgan   ko’plab   cho’ntak   tipidagi   analitik   asboblar   yaratilgan.   Ularni   taxminan
ikki guruhga bo’lish mumkin.
Birinchi   guruh  qurilmalari   ko’proq   yoki   kamroq  universaldir,  ular   o’lchov
asboblari   sifatida  test   to’plamlari   bilan  birgalikda  qo’llaniladi.  Boshqacha   qilib
aytganda,   bunday   qurilmalar   ikkita   qismni   o’z   ichiga   olgan   tizimning   bir
qismidir – “ichki” (qurilmaning o’zi) va ”tashqi” (test asboblari).
Ikkinchi, ko’rinishidan kattaroq guruh portativ qurilmalardan iborat bo’lib,
unda   moddani   aniqlashning   o’ziga   xos   usuli   qurilmaning   o’ziga   “kiritilgan”
bo’lib,   u   perepativ   “kimyo”   ni   talab   qilmaydi.   Bunday   qurilmalar   asosan   tor
maqsadli   analizatorlardir.   Ulardan   foydalanish   ham   juda   oson,   ba’zan   hatto
birinchi   guruh   qurilmalaridan   ham   oddiyroq.   Ushbu   turdagi   ba’zi   qurilmalar
quyida muhokama qilinadi.
Ikkinchi   guruhning   asboblari   takomillashgan   sari,   ular   tobora   ko’proq
universal bo’lib boradi. Bir nechta gazlarni aniqlash imkonini beruvchi cho’ntak
analizatorlari   allaqachon   mavjud:   ular   turli   gazlar   uchun   sensorlar   bilan
jihozlangan.   Asos   sifatida,   ikkinchi   guruhning   qurilmalari   rivojlanish   va
tarqatish uchun ko’proq istiqbolga ega.
Test   usullari   tushunchasi   vaqt   o’tishi   bilan   o’zgaradi   va   yuqori   malakali
kvalifikasiyani   talab   qilmaydi,   oddiy   qurilma   yordamida;   "periferik   kimyo"
mavjudligidan   qat’iy   nazar,   -   agar   kimyo   qolsa,   qurilmaning   o’zida   oddiy,
aniqrog’i   afzalroq   bo’ladi.   Test   asboblari,   mini   va   mikro   analizatorlar
o’rtasidagi farqlar kamayadi.
Mikro   qurilmalarga   kelsak,   birinchi   navbatda,   mikroelektron   chipda,   ular,
o’ylaganimizdek,   tor   maqsadli,   mikroanalizatorlar   va   xromatografiya,   kapillyar
elektroforez, oqim-in’ektsion tahlil  va boshqalar  esa ko’p parametrli qurilmalar
bo’ladi.   Keling,   ba’zi   maxsus   qurilmalarni   ko’rib   chiqaylik.   Yuqorida   aytib
o’tilganidek, cho’ntakda olib yurish mumkin bo’lgan portativ va ishlatish uchun
qulay fotometrlar ishlab chiqilgan. Ular odatda kimyoviy test asboblari - qog’oz
chiziqlar,   tabletkalar,   ampulalar   va   boshqalar   bilan   to’plamda   sotiladi.   O’lchov
39 texnikasining   o’zi   va   kalibrlash   shkalasi   qurilmaga   "maxfiy   kiritilgan"   -   bu
iste’molchini   tashvishlantirmaydi,   uning   ishi   qurilmaga,   masalan,   zarur
kimyoviy operatsiyalar bajarilgandan so’ng ampulani qo’yish, tugmasini bosish
va ekranda tahlil natijasini ko’rishdan iborat. 
Ichimlik   suvidagi   qoldiq   xlorni   aniqlash   uchun   Palintest   cho’ntak   tipidagi
Micro   1000   Colorimeter   qurilmasini   probirkalari   bilan   ishlab   chiqaradi.
Qurilmaning   chuqurchasiga   eritmasi   bo’lgan   probirkani   qo’yish   va   ON
tugmasini   bosish   kifoya.   Asbob   bo’sh   joyni   avtomatik   ravishda   tuzatadi   va
nolga o’rnatiladi.
Germaniyada   (Dortmund)   qiziqarli   to’plamlar   ishlab   chiqarilgan.
Aniqlanishi   kerak   bo’lgan   har   bir   komponent   uchun   cho’ntak   tipidagi   fotometr
mavjud.   Kimyoviy   o’zaro   ta’sir   alyuminiy   folga   ichida   uzoq   vaqt   ishlaydigan
tabletka   shaklida   qattiq   reagent   yordamida   yoki   to’plamga   kiritilgan   ko’proq
yoki kamroq umumiy reagentlar bo’lgan kichik probirkalarda amalga oshiriladi.
Fotometrlar   avtomatik   nol   sozlamalariga   ega,   o’lchovlarni   juda   tez   (3   s)   olish
imkonini beradi, natijalar displeyda ko’rsatiladi.
Britaniyaning   “Professional   Test   Systems”   kompaniyasi   ichimlik   suvining
xalqaro   standartlarga   muvofiqligini   laboratoriyadan   tashqari   tekshirish   uchun
ko’chma   test   komplektlarini   ishlab   chiqaradi.   To’plam   mikrobiologik   tahlil
uchun inkubator va membranali filtrlash tizimi, kimyoviy testlar uchun elektron
fotometr, pH,  o’tkazuvchanlik,  loyqalik  va  haroratni  o’lchash  uchun  asboblarni
o’z ichiga oladi. Bularning barchasi chamadonga joylashtirilgan.
ENV-1A   to’plami   kimyoviy   test   uchun   zarur   bo’lgan   barcha   narsalarni
(xlor,   ammiak,   nitrat   va   nitrit   uchun   original   o’ramli   elektron   fotometr),
shuningdek,   pH,   o’tkazuvchanlik,   loyqalik   va   harorat   uchun   qo’lda
ishlatiladigan   asboblarni   o’z   ichiga   oladi.   ENV-1C   va   ENV-1D   to’plamlarida
xlor, ammiak, nitrat va nitrit uchun vizual test to’plamlari, pH, o’tkazuvchanlik
va   haroratni   o’lchash   uchun   oddiy   cho’ntak   tipidagi   o’lchagichlar   va   vizual
loyqalik test naychalari mavjud.
Alohida, ushbu kompaniya quyidagi  oddiy qurilmalarni sotadi: cho’ntak pH
40 o’lchagich,   pH-1   modellari,   0-14   pH   oralig’i,   konduktor   modeli   TDS-3,
diapazon 10-1990 mkS, konduktor modeli TDS-4, diapazoni 100-19,9 mS.
2.4. Test usullarini sertifikatlash va rasmiy tasdiqlash
Atrof-muhit   yoki   oziq-ovqat   mahsulotlarini   nazorat   qilish   uchun   rasman
tasdiqlangan   usullar   ushbu   komponentlarning   ruxsat   etilgan   maksimal
kontsentratsiyasiga   mos   keladigan   darajada   nazorat   qilinadigan   tarkibiy
qismlarni   aniqlash   va   kamida   yarim   miqdorini   aniqlashni   ta’minlashi   kerak.
Qoidalar mamlakatdan mamlakatga farq qiladi, biroq bir qator mamlakatlar EPA
standartlarini   qabul   qiladi;   Yevropada   Yevropa   Komissiyasi   (Yevropa
Kengashi) tomonidan belgilangan qoidalar qo’llaniladi.
Misol   tariqasida,   ichimlik   suvi   uchun   Yevropa   va   Rossiya   standartlarini
taqdim   etadi.   Jadvalda   kimyoviy   ko’rsatkichlarga   qo’shimcha   ravishda
mikrobiologik ko’rsatkichlar ham ko’rsatilgan.
Nisbatan   uzoq   vaqt   davomida   kimyoviy   tahlilning   test   usullari,   masalan,
atrof-muhit   ob’ektlarini   yoki   oziq-ovqat   mahsulotlarini   nazorat   qilish   uchun
rasman   tasdiqlangan   usullardan   biri   emas   edi.   Biroq,   so’nggi   yillarda   AQSh,
Rossiya   va   boshqa   ba’zi   mamlakatlarda   ular   sertifikatlangan   va   keng
qo’llanilishi tavsiya etilgan usullar ro’yxatiga kiritilgan.
Qo’shma   Shtatlarda   bir   qator   test   usullari   Atrof-muhitni   muhofaza   qilish
agentligi (EPA) tomonidan tasdiqlangan.
2.5. Namunalar skriningi
Kimyoviy   tahlilga   bo’lgan   ehtiyoj,   birinchi   navbatda,   yangi   nazorat
ob’ektlarining   paydo   bo’lishi   va   ilgari   ma’lum   bo’lgan   ob’ektlarni   tahlil
qilishning ahamiyatini chuqurroq anglash bilan bog’liq. 
Keyingi guruhga, masalan, atrof-muhit ob’ektlari, oziq-ovqat mahsulotlari,
dori   vositalari,   biologik   suyuqliklar   kiradi.   Natijada,   tahlil   qilinadigan
namunalar   soni   sezilarli   darajada   ortadi.   Albatta,   avtomatlashtirish   bu   vazifani
engishga   yordam   beradi,   ayniqsa   cheklangan   miqdordagi   komponentlar   uchun
bir   xil   turdagi   namunalarni   tahlil   qilish   haqida   gap   ketganda.   Muammoni   hal
41 qilishning   boshqa,   ammo   muqobil   emas   usuli   -   bu   skrining   metodologiyasidan
kengroq   foydalanish.   Ushbu   metodologiya,   ayniqsa,   boshqariladigan
komponent   barcha   namunalarda   mavjud   bo’lmaganda   yoki   aniqrog’i,   agar
mavjud bo’lsa, normallashtirilgandan past konsentratsiyalarda yoki boshqa yo’l
bilan ko’rsatilganda juda qulaydir. Skrining metodologiyasi quyidagicha [73].
Dastlabki   ekspertiza   imkon   qadar   arzon,   sodda,   ijrochidan   yuqori   malaka
talab   qilmasligi   va   eng   muhimi,   ommaviy   xarakterga   ega   bo’lishi,   ya’ni   ko’p
sonli   namunalarni   tezkor   tekshirish   imkonini   berishi   kerak.   Bunday   tekshiruv
bilan   ikkita   natija   mumkin   -   ijobiy   va   salbiy.   Salbiy   natija   to’g’ri   va   yakuniy
hisoblanadi, bunday namunalar endi ko’rib chiqilmaydi.
Ijobiy   natija   beradigan   namunalar   tahlilga   yanada   kuchliroq   usullardan
foydalangan   holda   taqdim   etiladi,   agar   kerak   bo’lsa,   natijalari   qonuniy   kuchga
ega   bo’lishi   mumkin.   Misol   tariqasida,   transport   inspektori   tomonidan   trubka
yordamida   avtoulov   haydovchilarini   nafas   chiqarilgandagi   havoda   alkogol
bug’ining   mavjudligi   testdan   o’tkazishini   keltirish   mumkin.   Agar   natija   salbiy
bo’lsa,   haydovchi   qo’yib   yuboriladi.   Ijobiy   natija,   garchi   u   hujjatlarni   ushlab
turishga sabab bo’lsa-da, sudda qonuniy kuchga ega bo’lmaydi, chunki bu holda
tegishli protokol bilan statsionar sharoitda qon tekshiruvi talab qilinadi.
Salbiy   natijaning   aniq   va   to’liq   deb   hisoblanishi   skrining   uchun
qo’llaniladigan   vositalarning   ishonchliligini   oshirish   zaruriyatini   keltirib
chiqaradi. Oddiylik - soddalik, arzonlik - arzonlik, lekin ijobiy natijani qo’ldan
boy   bermaslik   yaxshiroqdir.   Skrining   odatdagi   analitik   laboratoriyada   ham
amalga   oshirilishi   mumkin.   Ammo   skriningni   tahlil   qilinadigan   ob’ektlar
joylashgan joyga yaqinroq o’tkazish yanada qulayroq va maqsadga muvofiqdir.
Darhaqiqat,   ko’p   miqdordagi   namunalarni   oldindan   tayyorlash   (kislotalash   va
boshqalar)   va   ularni   tashish   ham   oson   ish   emas.   Boshqacha   qilib   aytganda,
"dala"   skrining   amaliyotlari   va   buning   uchun   tegishli   vositalarni   ishlatish
maqsadga muvofiqdir.
Atrof-muhit ob’ektlarida ba’zi ionlarni aniqlash uchun mumkin bo’lgan
reaktivlar
42 А ) Ammoniy.   Nessler   usuli   ammiak   va   ammoniy   birikmalarini   aniqlashda
eng   ko’p   ishlatiladigan   va   keng   tarqalgan.   U   Nessler   reaktivi   (KHgI
4 )   ta’sirida
qizil-jigarrang rangli kolloid hosil bo’lishiga asoslangan.
2NH
3 +  2HgI 2
’ NH
2 Hg
2 I
3  + 5  Г .
Eritmalar turli to’lqin uzunliklarida nurlanishni yutadi:
<0,2 mg/l NH +4
 uchun 400-425 nm, 1 mg/l uchun 550-580 nm.
Indofenol   usuli   yanada   sezgir.   Ishqoriy   metall   gipoxlorit   (NaOCl)   bilan
ishlov berilgan fenol (C
6 H
5 OH) ammiak ishtirokida ko’k indofenol hosil  qiladi.
Bu reaksiya uchun katalizator sifatida natriy nitroprussid ishlatiladi.
Usul selektiv bo’lib chiqindi va tabiiy suvlarda ammoniy ionlarini oldindan
ishlov bermasdan aniqlash imkonini beradi.
Aniqlangan   ammoniy   miqdori   diapazoni,   Nessler   reaktivi   10-400   mg/l,
indofenol usuli 2-20 mg/l [75].
Yuqoridagi   usullar   atrof-muhit   ob’ektlarida   (suv,   tuproq   ekstrakti   va
boshqalar) ammoniy ionlarini test usulida aniqlash uchun qo’llaniladi. 
B)  Temir.  Temirni indikator usuli bilan aniqlash uchun quyidagi reaktivlar
taklif qilingan: 1,10-fenantrolin, batofenantrolin yoki kaliy geksatsianoferratlari
(II, III) [76]. 
Temirni   aniqlash   (II,   III)   xromogen   reagent   yordamida,   sellyuloza
qog’oziga   kuchli   bog’langan  [77],  rangi  och  sariqdan   kulrang-yashil   ranggacha
o’zgaradi.   Kompleksning   aks   ettirish   spektrining   maksimal   darajasi   diffuz
bo’lib, 400-700 nm da yotadi.
Ichimlik   suvidagi   temirni   aniqlash   uchun   ekspress   yarim   miqdoriy   test
taklif   qilingan   [78].   Aniqlash   fenilfluoron   va   setilpiridin   xlorid   yordamida
amalga oshiriladi. Temir  (II, III)  uchun test  taklif  qilindi, bu test  chiziqlarining
rangli   zonasi   uzunligi   bo’ylab   kontsentratsiyani   aniqlash   imkonini   beradi   [79].
Ag
4 [Fe(CN)
6 ],   Pb
2 [Fe(CN)
6 ],   Co
2 [Fe(CN)
6 ],   Cu
2 [Fe(CN)
6 ]   cho kmalariʻ
singdirilgan   filtr   qog ozi   ishlatilgan.   Dastlabki   ikkita   qog’oz   oq,   Co	
ʻ
2 [Fe(CN)
6 ]
bilan   qog’oz   seren   rangli,   Cu
2 [Fe(CN)
6 ]   qog’oz   jigarrang-qizil   edi.   Temir   (III)
mavjudligida, test tasmalarida aniq ajralalib turadigan ko’k rangli zonalar paydo
43 bo’ldi.
C)   Nitratlar   va   nitritlar.      Nitratlar   va   nitritlar   miqdorini   aniqlash   atrof-
muhit   ob’ektlarini   (qishloq   xo’jaligi   mahsulotlari,   sanoat   korxonalari   oqava
suvlari, ichimlik suvi va tuproq) tahlil qilish uchun amaliy ahamiyatga ega.
Nitratlar   va   nitritlarni   diazotizatsiya   va   azobo’yoqlar   hosil   bo’lishi   bilan
azo   bog’lanish   reaksiyalariga   asoslangan   aniqlash   usullari   keng   qo’llaniladi.
Shunday   qilib,   Griss   usulida   sulfanil   kislota   va   1-naftilamin   ishlatiladi   [79].   1-
naftilaminning kanserogenligi isbotlanganligi sababli, u boshqa birikmalar bilan
almashtiriladi.
Griss   usulining   sezgirligi   ishlatiladigan   reagentlarga,   aniqlash   shartlariga
va   usullariga   bog’liq.   Nitratlarni   aniqlash   uchun   ma’lum   bo’lgan   test   usullari
Gricc   reaksiyasiga   asoslanadi   va   azo   komponent   sifatida   1-naftilamin   va   uning
hosilalari   ishlatiladi.   Ushbu   komponentlarga   qo’shimcha   ravishda,   filtr
qog’ozini   singdirish   uchun   kompozitsiyalar   organik   kislota   (limon   yoki   uzum)
va   nitratlarni   nitritlarga   qaytarish   uchun   metall   rux   yoki   kadmiyni   o’z   ichiga
oladi.
Nitritni   tabiiy   va   ichimlik   suvi,   atmosfera   yog’inlari   va   oziq-ovqat
mahsulotlaridan indikator trubkalari [80] yordamida aniqlash mumkin. Usulning
printsipi   eritmada   setiltrimetilammonium   xlorid   bilan   kovalent   bo’lmagan
gidrofoblangan silikagel  bo’lgan indikator kukunidan foydalanib rangli  birikma
olishdir.   Analitik   reagentlar   -   xromotrop,   sulfanil,   limon   kislotalari   va
diazotizatsiya katalizatori aralashmasi. 
Indikatorli   trubka   tahlil   qilinadigan   eritma   ichiga   tushiriladi.   Belgilangan
tarkib oralig’i 2,5-50 mg/l ni tashkil qiladi. 1 ml tahlil qilingan suv o’tishi bilan
bir   xil   naychadan   foydalanilganda,   aniqlangan   tarkib   oralig’i   0,5-20   mg/l   ni
tashkil qiladi.
2.6.Kompleksonometriya usulida suvning qattiqligini aniqlash
Bu   metodning   ish   eritmasi   aniqlanadigan   ion   bilan   mustahkam   kompeks
birikma   hosil   qilish   reaksiyasiga   asoslangan.   Kompleks   hosil   qilish   cho’ktirish
kabidir.   Cho’ktirish   metodida   eritmada   aniqlanadigan   ionning   konsentrasiyasi
44 kamayadi,   chunki   ish   eritmasi   bilan   cho’kma   hosil   bo’ladi.   Hosil   bo’layotgan
cho’kmaning eruvchanligi qancha kichik bo’lsa, modda shunchalik to’liq cho’kadi.
Shunga   o’xshash   kompleks   hosil   qilishda   ham   aniqlanadigan   ion   konsentrasiyasi
titrlash jarayonida kamayadi, chunki bu ionning tobora ko’p qismi kompleks ionlar
tarkibia o’ta boradi. Kompleks qanchalik mustahkam bo’lsa, aniqlanadigan ionning
kompleks ion tarzida bog’lanishi ham shunchalik to’liq bo’ladi.
Kimyoviy   analizda   ko’pgina   kationlar   bilan   kompleks   birikmalar   hosil
qiladigan   organik   moddalar   gruppasi   keng   qo’llaniladigan   bo’ldi.   Ularga
kompleksonlar  degan nom berilgan.
Kompleksonlar-aminopolikarbon   kislotalar   bo’lib,   ularda   bir   necha
alkilkarbon   gruppalar   azot   atomi   bilan   bog’langan.   Kompleksonlar   ko’pchilik
kationlar   bilan,   ularning   valentligidan   qat’inazar,   suvda   eriydigan   anchagina
mustahkam   kompleks   birikmalar   hosil   qilishi   mumkin.   Bunda   reaksiyalar   qat’iy
ekvivalent   nisbatlarda   ketadi.   Bugungi   kunda   50   dan   ortiq   kompleksonlar
ma’lumdir.
Kompleksonlar   tirik   organizmlarning,   shu   jumladan   odamning   turli
organlarida   bo’ladigan   har   xil   mikroelementlarni   miqdoriy   aniqlashda   keng
qo’llaniladi.   Kompleksonometriyadan   suvning   qattiqligini   aniqlashda   va   uni
yumshatishda   ham   keng   foydalaniladi.   Yaxshi   eriydigan   mustahkam   komplekslar
oson hosil bo’lishi tufayli kompleksonometriya farmasevtikada va kimyo sanoatida
eritmadagi   metallarini   bog’lash   (niqoblash)   uchun   qo’llaniladi.   Ko’pincha
kompleksonometriya   tuli   materiallarda:   mineral   xom-ashyoda,   texnologik   va
metallurgiya   sanoatining   turli   mahsulotlarida   hamda   farmapreparatlarda   metallar
miqdorini aniqlashda qo’llaniladi.
Kompleksonometrik   titrlash   analiz   vaqtini   anchagina   qisqartirishga   imkon
beradi va juda so d da va aniqdir.
Sintez   qilingan   ko’pchilik   komplekslar   orasida   trilon   B,   yoki   boshqacha
aytganda,   komplekson   III   deb   nom   olgan   kompleks   keng   qo’llaniladigan   bo’ldi.
Trilon B etilendiaminotetrasirka kislotaning ikki natriyli nordon tuzidir:
HOOCH
2 C CH
2 COOH
45 N-CH
2 -CH
2 -N ·2H
2 O
NaOOCH
2 C CH
2 COONa
Bu kuchsiz kislota xossalariga ega bo’lgan, suvda oson eriydigan va organik
erituvchilarda erimaydigan kristall modda.
Trilon B ko’pchilik kationlar  bilan barqaror  ichki  kompleks  birikmalar  hosil
qiladi.   Bu   birikmalarda   metal   karboksil   gruppadagi   vodorod   atomining   o’rnini
olgan va koordinatsion valentliklar orqali azot bilan bog’langan, masalan:
Са 2+  
+  Н
2 Y 2-
  →  Са Y 2-
  + 2 Н +
Agar   trilon   B   ni   qisqacha   Na
2 H
2 Tr	
·2H
2 O   formula   bilan   ifodalasak,   u   holda
Ca 2+
  ionlari   bilan   kompleks   hosil   bo’lish   reaksiyasin   quyidagi   tenglama   orqali
ko’rsatish mumkin:
Ca 2+
+ Na
2 H
2 Tr ↔ Na
2 [CaTr]+2H +
Muvozanatni   kompleks   hosil   bo’lish   tomonga   siljitish   uchun   vodorod
ionlarini  bog’lash kerak. Bunga  ammiakli  buffer  (NH
4 OH+NH
4 Cl)  qo’shish  bilan
erishiladi.
Ekvivalentlik   nuqtasi   quyidagi   indikatorlar:   kislotali   to’q   ko’k   xrom,
mureksid,   maxsus   qora   xromogen   ET=00   (qora   erixrom   T)   va   boshqalar
yordamida aniqlanadi.
Bu indikatorlar metal-xromli indikatorlar yoki metal-indikatorlar deb ataladi.
Ular  organik bo’yoqlar   bo’lib,  aniqlanadigan  kationlar   bilan kompleks  birikmalar
hosil   qiladi,   bu   kompleks   birikmalar   trilon   bilan   hosil   qilingan   kompleks
birikmalarga nisbatan beqaror bo’ladi. Masalan, qora erixrom T magniy, kalsiy va
qator boshqa metal ionlari bilan olcha-qizil rangli ichki kompleks birikmalar hosil
qiladi.  Indikatorning o’zi esa ko’k ranglidir:
Bunday   rangli   kompleks   trilon   B   eritmasi   bilan   titrlanganda   u   sekin-asta
46 parchalanadi.   Bunda   metal   ionlari   indikatordan   trilon   B   ga   o’tadi   va   u   bilan
mustahkam   ichki   kompleks   birikma   hosil   qiladi.   Erkin   holda   ajralib   chiqqan
indikator   eritmada   qoladi   va   uni   yashilroq   ko’k   rangga   kiritadi.   Ekvivalentlik
nuqtasi   yaqinida,   aniqlanadigan   ionlarning   deyarli   hammasi   kompleks   tarzida
bog’langanda eritmaning olcha-qizil rangi ko’k rangga o’tadi:
CaInd -
 + [H
2 Tr] 2-
 = [CaTr] 2-
+ Hind 2-
+2H +
olcha-qizil    rangsiz         rangsiz         ko’k
Agar metal ionini aniqlash uchun oxirgi nuqtada rangining o’zgarishi yaqqol
seziladigan   indikator   noma’lum   bo’lsa,   u   holda   komplekson   bilan   bevosita
titrlashni   teskari   titrlash   bilan   almashtirish   mumkin.   Buning   uchun   analiz
qilinayotgan eritmaga trilon B ning ortiqcha miqdorda olingan va aniq o’lchangan
hajmdagi eritmasi qo’shiladi. So’ngra uning ortiqcha miqdori rux tuzining standart
eritmasi  yoki  aniq konsentrasiyali  boshqa eritma bilan metal-indikator  ishtirokida
titrlanadi.
Qora erixrom T indikatoriva ammiakli buffer eritma tayyorlash. 0,5 g 
qora erixrom T ammiakli buffer eritmaning 10 millilitrida eritiladi va so’ngra unga 
90 ml 96 % li etil spirt quyiladi. Eritma 10 sutkagacha yaraydi.
Ammiakli   buffer   eritma sini   tayyorlash.   Ammiakli   buffer   eritma   1   og’irlik
qism   1   N   ammoniy   xlorid   eritmasiga   5   og’irlik   qism   1N   ammiak   eritmasini
qo’shish bilan tayyorlanadi. Bufer eritma titrlaganda kislotalilik qiymatini doimiy
(pH 9,0 dan 10,0 gacha) saqlash uchun ishlatiladi.
Trilon B ning ish eritmasini tayyorlash.  Trilon B ning 0,05 N dan 0,1 N 
konsentrasiyagacha bo’lgan titrlangan eritmalari aniq tortim bo’yicha tayyorlanadi.
Uning molekulasining tarkibi C
10 H
14 O
8 N
2 Na
2 ·2H
2 O 	
ENa2H2Tr=	M
2=372	,3	
2	=186	,15	g
1 l 0,1 N eritma tayyorlash uchun trilon B dan quyidagi miqdorda olish kerak:	
q=186	,15⋅0,1	=18	,615	g
18,615   g   trilon   B   1   l   li   o’lchov   kolbasida   eritiladi.   Eritma   distillangan   yoki
ikki marta distillangan suvda tayyorlanadi. Unda Ca 2+
 ionlari bo’lmasligi kerak.
47 Lekin tortma yo’l  bilan aniq konsentrasiyali  eritma tayyorlash qiyin. Odatda
trilon   B   ning   eritmasi   taxminiy   konsentrasiyada   tayyorlanadi,   so’ngra   uning   titri
ma’lum konsentrasiyali magniy yoki kalsiy tuzining eritmasi bo’yicha aniqlanadi.
Trilon   B   ning   taxminan   0,1   N   eritmasini   tayyorlash.   1   l   taxminan   0,1   N
eritma   olish   uchun   texnikaviy   tarozida   18,2   g   trilon   B   tortib   olinadi,   distillangan
suvda   eritiladi,   1   l   gacha   suyultiriladi   va   yaxshilab   aralashtiriladi.   Tayyorlangan
eritmaning   titri   magniy   yoki   kalsiy   tuzining   eritmasi   bo’yicha   aniqlanadi.   Tuz
eritmasi aniq tortim bo’yicha yoki fiksanaldan tayyorlanadi.
Magniy   tuzining   titrlangan   eritmasini   tayyorlash.   Magniy   tuzining
titrlangan   eritmasi   fiksanaldan   tayyorlanadi,   buning   uchun   ampula   ichidagi   tuz
distillangan suvda eritiladi va hajmi 1 l gacha yetkaziladi. Agar fiksanal bo’lmasa,
u holda magniy sulfat MgSO
4 ·7H
2 O dan hisoblangan miqdoriga yaqin qilib analitik
tarozida   aniq   tortim   olinadi.   Olingan   tortimning   hammasi   o’lchov   kolbasiga
o’tkaziladi,   distillangan   suvda   eritiladi,   kolbaning   belgisigacha   suyultiriladi   va
yaxshilab   aralashtiriladi.   So’ngra   0,1   Neritmaga   tuzatma   va   tayyorlangan
eritmaning titri hisoblab topiladi.
Trilon B ish eritmasining normalligini aniqlash.   Trilon B ish eritmasining
normalligini   aniqlash   uchun   tayyorlangan   magniy   tuzi   eritmasidan   titrlanadigan
kolbaga   pipetka   bilan   ozgina   olinadi,   unga   titrlash   uchun   olingan   tuzning   ½
atrofidagi hajmiga teng bo’lgan miqdorda buffer aralashma va 5-7 tomchi indikator
-qora erixrom T qo’shiladi. Olingan aralashma olcha-qizil rang yashil tovlanadigan
ko’k rangga o’tguncha byretkadan trilon B ning eritmasi bilan titrlanadi.
Trilon   B   eritmasiga   tuzatma   koeffisiyenti   quyidagi   formula   bo’yicha
hisoblanadi:	
KNa2H2Tr=	
VMgSO	4¿KMgSO	4	
VNa2H2Tr
Agar   magniy   tuzining   eritmasi   aniq   0,1   N   bo’lsa,   u   holda   uning   tuzatmasi
K=1 bo’ladi.
Eritmadagi   kalsiy   xloridning   prosent   miqdorini   aniqlash. 10   ml   analiz
qilinayotgan   eritma   pipetka   bilan   100   ml   li   o’lchov   kolbasiga   o’tkaziladi,
48 distillangan   suv   qo’shib   kolbaning   belgisiga   qadar   yetkaziladi   va   yaxshilab
aralashtiriladi.Olingan eritmadan titrlanadigan kolbaga pipetka bilan 15 ml olinadi,
5   ml   buffer   eritma   va   7-8   tomchi   indikator   (mureksidning   suvdagi   yangi
tayyorlangan   eritmasi)   qo’shiladi   va   olcha-qizil   rang   ko’k   rangga   o’tgun icha
byuretkadan   trilon   B   bilan   titrlanadi.Titrlash   natijalari   bo’yicha   eritmadagi   CaCl
2
ning miqdori hisoblanadi.
Suvning umumiy qattiqligini kompleksonometrik usulda aniqlash Suvning
umumiy qattiqligi  suvda  Ca 2+
  va  Mg 2+
  ionlari  borligi  tufaylidir.  Suvning  umumiy
qattiqligini   aniqlash   uchun   o’lchov   kolbasida   100   ml   vodoprovod   suvi   o’lchab
olinadi, unga 5 ml buffer eritma (1 N NH
4 Cl va NH
4 OH eritmalari 1:5 nisbatda) va
7-8   tomchi   qora   erixrom   T   indikator   eritmasi   qo’shiladi.   Aralashmani   to’q-qizil
rangdan   binafsha   rang   orqali   ko’k   rangga   o’tguncha   doimo   aralashtirib   turgan
holda   0,05   N   (yoki   0,1   N)   trilon   B   eritmasi   bilan   titrlanadi.   Titrlanayotgan
eritmaning   binafsha   rangi   trilon   B   eritmasining   bir   tomchisidan   ko’k   rangga
o’tganda   titrlashni   to’xtatiladi.   Trilonning   oxirgi   tomchilarini   asta-sekin   tomizish
kerak. 3 marta titrlanadi va titrlash natijalarining o’rtachasi olinadi.
Suvning   umumiy   qattiqligi   1   l   suvdagi   Ca 2+  
va   Mg 2+  
ionlarining   milligram-
ekvivalent soni bilan ifodalanadi. Suvning umumiy qattiqligi (Q) quyidagi formula
bo’yicha hisoblanadi:Q=	
VNa2H2Tr⋅NNa2H2Tr¿1000	
VH2O	
mg	⋅ekv	/l
Misol. Agar titrlash uchun 50 ml suv olingan va K=0,96 li 2,2 ml 0,1 N trilon
B eritmasi sarflangan bo’lsa, u holda 	
Q=	2,2	⋅0,1	⋅0,96	⋅1000	
50	=	4,22	mg	⋅ekv	/l
Agar   qattiqlikni   qattiqlik   graduslarida   ifodalash   talab   etilsa,   olingan   qiymat
2,28 ga ko’paytiriladi:
4,22	
·2,28=11,8 0
Agar   kalsiy   magniyni   alohida-alohida   aniqlash   talab   etilsa,   unda   avval
ularning   umumiy   miqdori   aniqlanadi.   So’ngra   alohida   namunada   kalsiy   ionlari
49 oksalat   holida   cho’ktiriladi.   Cho’ktirish   uchun   100   ml   analiz   qilinayotgan   suvga
sovuqda to’yintirilgan ammoniy oksalat (NH
4 )
2 C
2 O
4   qo’shiladi. Bir soatdan so’ng
eritma   titrlash   kolbasiga   filtrlanadi,   buffer   eritma   hamda   indikator   qo’shiladi   va
magniy   trilon   B   eritmasi   bilan   titrlanadi.   Kalsiyli   qattiqlik   olingan   qiymatni
umumiy qattiqlikdan ayirib tashlash yo’li bilan topiladi.
2.7.Y odomet rik  usulda suv dagi faol xlorni aniqlash
Ushbu   ishda   suvdagi   faol   xlorni   aniqlash   uchun   titrlashga
asoslangan test tizimi taklif etilgan bo’lib, uni suvdagi faol xlorni oddiy
va tez nazorat qilish uchun ishlatilishi mumkin. 
T adqiqot   ob’ekti   sifatida   vodoprovod   suvi   va   hovuz   suvlari   tanlangan.
Aynan shu suvlarga dezinfeksiyalash uchun xlor bilan ishlov beriladi, chunki faol
xlor   kasalliklarni   keltirib   chiqaradigan   mikroblarning   ferment   tizimlarini   yo’q
qilishga   qodir.   Suvni   tozalash   inshootlarida   suvni   xlorlash   uchun   suyuq   xlor   va
xlorli ohak ishlatiladi Suvga xlor qo’shilganda gipoxlorid va xlorid kislotalar hosil
bo’ladi:
Cl
2  + H
2 O →HOCl + HCl,
gipoxlorid kislotaning keyingi dissotsiatsiyasi sodir bo’ladi:
HOCl → H +
 + OCl -
.
Gipoxlorit ionlari OCl -
 gipoxlorid kislotaning dissotsiasiyasi natijasida hosil
bo’lgan   gipoxlorid   kislotaning   dissotsilanmagan   molekulalari   bilan   bir   qatorda
bakterisid  xossalariga   ega.   (Cl
2   +   HOCl   +  OCl -
)   erkin  xlor,  gipoxlorid   kislota   va
gipoxlorit   ionlarining   yig’indisi   faol   xlor   deyiladi.   Xlorni   to’g’ri   dozalash   juda
muhimdir.   Xlorning   yetarli   bo’lmagan   dozasi,   uning   kerakli   bakteritsid   ta’siriga
ega   emasligiga   olib   kelishi   mumkin,   ortiqcha   dozasi   esa   suv   sifatini
yomonlashtiradi. Ichimlik suvini xlordan tozalash muammoni hal qilmaydi, chunki
suvni   xlorlash   paytida   hosil   bo’lgan   ko’plab   xavfli   birikmalar   yuvinish   yoki
hovuzga tushganda paytida teri orqali inson tanasiga kiradi, shuning uchun suvdagi
xlor miqdorini nazorat qilish juda muhimdir. Rang quyidagi reaksiyalarda yodning
50 chiqishi natijasida paydo bo’ladi:
Cl
2  + 2I -
 → I
2  + 2Cl -
HClO + 2I -
 + H +
 → I
2  + Cl -
 + H
2 O
ClO -
 + 2H +
 + 2I -
 → I
2  + Cl -
 + H
2 O.
Moviy   rang   yodning   kraxmal   bilan   o’zaro   ta’siridan   kelib   chiqadi.   Test
signalini   mustaqil   nazorat   qilish   usuli   sifatida   titrimetrik   usul   ishlatilgan.   Tahlil
qilingan   suvning   namunaviy   eritmalari   kislotalanganda   va   unga   kaliy   yodid
qo’shilganda, faol xlor yodid ionlarini sxema bo’yicha yodga qadar oksidllaydi:
Cl
2  + 2I -
 = I
2  + 2Cl -
HClO + 2I -
 + H +
 → I
2  + Cl -
 + H
2 O
ClO -
 + 2H +
 + 2I - 
→ I
2  + Cl -
 + H
2 O
NH
2 Cl +2H +
 +2I -
=I
2  + Cl - 
+ NH
4 +
.
Olingan J
2  tavsiya etilgan standartga muvofiq natriy tiosulfat bilan titrlangan.
III. T AJRIBA  NATIJALARIVA ULARNING TAHLILI
3.1. Suvning umumiy qattiqligini aniqlovchi testlar
Suvning qattiqligini aniqlovchi testini tayyorlash uchun ikkita eritmadan ibotar
bo’lib ular quyidagicha tayyorlandi.
Erioxrom qora T indikator eritmasini tayyorlash . 
Erioxrom   qora   T   (1-(1-oksi   -2-naftilazo)   -2-oksi   -5-nitro   -4-naftalinsulfo
kislota, xromogen  qora ET-00)   ning eritmasini  tayyorlashning bir  qancha usullari
bor.   Uning   suvli   va   etanol   spirtidagi   eritmalari   tez   eskiradi.   Erioxromning   etanol
spirtli   eritmasiga   gidroksilaminni   kiritilishi   uning   saqlanish   muddatini   oshiradi.
Bunda   0,5   gr   Erioxrom   qora   T   indikatori   va   4   gr   NH
4 OH   HCl   100   ml   etanolda
eritiladi.   Erioxrom   qora   Tning   izopropil   spirtdagi,   trietanolamindagi   va   izopropil
spirtning teng hajmda aralashtirilib tayyorlangan eritmalari uzoq muddat saqlanadi.
Quruq   xoldagi   Erioxrom   qora   T   ning   NaCl   bilan   (1:100)   nisbatda   tayyorlangan
aralashmasi cheklanmagan muddatda saqlanishi mumkin. 
51 Erioxrom qora T eritmasini tayyorlashda trietanolamindan foydalanishning bir
qancha   qulayliklari   bor.   Birinchidan   bu   eritmaga   ammiakli   buffer   eritmasidan
foydalanilmaydi, chunki trietanolaminning muhiti pH=10 ga teng va buffer sig’imi
katta.   Ammiakli   buffer   eritmasi   tez   eskiradi,   trietanolamin   eritmasi   uzoq   vaqt
saqlanadi. Ikkinchidan u suvdagi Al, Mn, Fe kabi ionlarni niqoblaydi va u sirt faol
modda   bo’lganligi   uchun   past   haroratlarda   ham   4-5 0
C   rang   tez   ozgarishini
ta’minlaydi. 
Bundan   tashqari   ekvivalent   nuqtada   rang   ozgarishini   kuchaytirish   uchun
indikatorlar   aralashmasidan   foydalanish   qulayroq.   Agar   Erioxrom   qora   T   ning
metil   qizili   bilan   aralashmasidan   foydalanish   ekvivalent   nuqtada   rang   qizildan
yashil rangga juda tez o’zgaradi va ranglar orasidagi farq (kontraslik) katta bo’lishi
3.1-rasm   korsatilgan.   Bu   esa   ekvivalent   nuqtani   aniq   va   tez   aniqlash   imkonini
beradi. 
Yuqoridagilar   asosida   Erioxrom   qora   T   indikatorining   metil   qizili   indikatori
bilan aralashmasini tayyorlash uchun analitik tarozida 0.09 gr Erioxrom qora T va
0.01gr   metil   qizili   indikatorlaridan   o’lchab   olindi   va   ular   chinni   havonchada
yaxshilab   maydalanib   aralashtirildi.   Olingan   aralashma   eritish   uchun   25   ml
izopropil   spirit  va  25 ml   trietanolaminning  teng hajmdagi   aralashmalarida  eritilib
indikator   aralashmasi   tayyorlandi.   Bunday   tayyorlangan   eritmani   uzoq   vaqt
saqlash mumkin. Olingan eritma  №-1 (Indikator)  maxsus idishga solindi.
3.1-rasm. Erioxrom qora T ning metil qizili arlashmasi va Erioxrom qora T dan
foydalanilganda ekvivalent nuqtada rang o’zgarishlari.
52 Trilon B eritmasini tayyorlash.   Trilon B 0,1g ekv/l li eritmasini fiksanaldan
tayyorlanib 0,05 g ekv/l gacha suyultirildi. Olingan eritma   №-2 (Titrant)   maxsus
idishga   solindi.   Taoyyorlangan   eritmalardan   foydalanib   turli   suv   namunalarining
qattiqligini aniqlash mumkin. 
Suvning umumiy qattiqligini aniqlovchi testni ishlatish yo’riqnomasi.
1. O’lchov flakonini tekshiriladigan suv bilan bir necha marta yuviladi.
2. O’lchov flakoniga tekshiriladigan suvdan 5 ml o’lchab olinadi.
3. Flakonga maxsus idishdagi   №-1 (Indikator) eritma 3 tomchi  qo’shiladi  va bir-
necha soniya davomida aralashtiriladi, bunda qizil-pushti rang hosil b’oladi.
4.   Flakongagi   eritmaga   maxsus   idishdagi   №-2   (Titrant) eritmasidan   qizil-pushti
rang yashil rangga o’tguncha tomchilar sonini aniq sanab qo’shiladi.
5.   Tomchilar   soni   boyicha   maxsus   berilgan   3.1-jadvalga   qarab   suvning   qattiqligi
aniqlanadi.
Eslatma:   Suvni   qattiqligini   aniqlagandan   so’ng   darhol   flakonni   yaxshilab   yuvib
tashlang.
3.1-jadval.  Test natijalariga ko’ra suvning qattiqligini aniqlash jadvali
Tomchilar soni
1-tomchi=1dH Suvning qattiqligi  Suvning umumiy 
qattiqligi  mg-ekv/l
< 4 dH Juda yumshoq 0–1,5
4-8 dH Yumshoq 1,5-4,0
8-18  dH O’rtacha qattiq 4,0-8,0
18-30  dH Qattiq 8,0-12,0
53→
1)Erioxrom T+metil qizil   2)Erioxrom -T 1)Erioxrom T+metil qizil   2)Erioxrom - T 30  dH < Juda qattiq 12,0 yuqori
Kundalik   turmushda   foydalaniladigan   vodoprovod ,   buloq   va   artesian
suvlaridan   namunalar   olinib   kompleksonometrik   titrlash   va   test   usullarida   ularning
qattiqliklari   aniqlandi .  Olingan natijalari 3.2 va 3.3- jadvallarda keltirilgan. 
3.2-jadval.  Suv namunalarining kimyoviy titrametrik usullar ko’raga qattiqligi
Namuna Olingan suv V
(alikvod)  ,
ml Sarflangan titrand
hajmi V
(EDTA) , мл Qattiqlik 
mg-ekv/l
Vodoprovod suvi
1 50,0 m l 6,9
7 mg-ekv/l
O’rtacha qattiq2 50,0 m l 7
3 50,0 m l 7
Buloq suvi
1 50,0 m l 3
3 mg-ekv/l
Juda yumshoq2 50,0 m l 2,9
3 50,0 m l 3
Artezian suvi
1 50,0 m l 5
5 mg-ekv/l
Yumshoq2 50,0 m l 5
3 50,0 m l 4,9
3.3- jadval .  Test - UQ   ning   natijalarini   xorijiy   davlatlarda   ishlab   chiqarilgan   suvning  
qattiqligini   aniqlovchi   Test   natijalari   bilantaqqoslashjadvali
Namuna Test  Test-UQ Qattiqlik 
Vodoprovod suvi
1 20 tomchi 20 tomchi
O’rtacha qattiq2 20 tomchi 20 tomchi
3 20 tomchi 20 tomchi
Buloq suvi
1 7 tomchi 7 tomchi
Juda yumshoq2 7 tomchi 7 tomchi
3 7 tomchi 7 tomchi
Artezian suvi
1 15 tomchi 15 tomchi
Yumshoq2 15 tomchi 15 tomchi
3 15 tomchi 15 tomchi
3.2. Suvdagi xlorni aniqlovchi testlar
Suvdagi   xlorni   aniqlash   uchun   quyidagicha   eritma   tayyorlanadi.   Analitik
tarozida 0,1 gr o-toludin moddasidan tortib olindi va uni 100 ml lik kolbaga solib 5
ml   etil   spirtida   eritildi.   10ml   konsentrlangan   xlorid   kislota   eritmasi   qo’shilib,
eritma   hajmi   distillangan   suv   bilan   100ml   ga   etkazildi.   Tayyorlangan   eritmani
54 maxsus idishga quyib, suvdagi aktiv xlorni aniqlash uchun ishlatish mumkin. 
Testfoydalanish bo’yicha yo’riqnomasi:
1. O’lchov flakonini tekshiriladigan suv bilan bir necha marta yuviladi.
2. O’lchov flakoniga tekshiriladigan suvdan 5 ml quyiladi.
3. Flakonga 3 tomchi eritma qo’shing va 10 soniya davomida kuchli aralashtiriladi.
4. 5 daqiqa kutiladi.
5.   Rangni   taqdim   etilgan   3.4-jadvalda   keltirilgan   “ranglar   shkalasi”   bilan
solishtiriladi va suvdagi xlor miqdorini aniqlanadi.
Eslatma:   Suvdagi   xlor   tarkibini   aniqlagandan   so’ng   darhol   flakonni   yaxshilab
yuvib tashlang.
To’g’ri natijaga erishish uchun tekshirilayotgan suvning harorati 25 ± 3 ºC,
xonadagi harorat esa 20 ºC dan past bo’lmasligi kerak.
Suv   namunasiga   xlorni   aniqlovchi   test   eritmasi   tomizilganda   hosil   bo’lgan
rang   quyidagi   jadvalda   ko’rsatilgan   ranglar   shkalasiga   solishtirilib   suvdagi   xlor
miqdorini aniqlanadi.
3.4-jadval. Suvdagi xlor miqdorini aniqlash uchun ranglar shkalasi 
Rang shkalasi Miqdor 
0,1 mg/1
0,3mg/1
0,5 mg/1
1,0 mg/1
3,0 mg/1
5,0 mg/1
Xlorli suv eritmasini yodometrik titlash va test usulida aniqlash natijalari 
quyidagi 3.5-jadvalda keltirilgan.
3.5-jadval. Faol xlorni aniqlash natijalari 
Namuna Tahlil o’b’ekti Yodometrik
titrlashda  Test mg/l Test-Cl 
mg/l
1 Xlorli suv 2,6 3,0 3,0
2 Xlorli suv 2,7 3,0 3,0
3 Xlorli suv 2,6 3,0 3,0
55 Kundalik   ishlatiladigan   suvdagi   xlorning   ruxsat   etilgan   miqdori   REM   0,5-
1,0 mg/1. Test usuli natijalari titrimetrik usul bilan solishtirganda aniqligi kamroq,
lekin tavsiya etilgan usul analiz qilishning qulayligi, tezkorligi va tahlil qilinadigan
suvdan namunalar tayyorlashning talab etilmasligi kabi afzalliklarga ega.
Ushbu test usulidan kundalik va maishiy suvlardagi faol xlorni sifat va yarim
miqdoriy aniqlash uchun ishlatilishi mumkin.
3.3. Suvdagi temirni aniqlovchi testlar
Suvdagu temir miqdorini aniqlovchi testlarto’plami dala, laboratoriya, ishlab
chiqarish   sharoitlarida   ichimlik,   tabiiy   va   tozalangan   oqava   suvlardagi   umumiy
temirni (temir (II) va temir (III) kationlarining umumiy kontsentratsiyasi) miqdoriy
yoki yarim miqdoriy aniqlash uchun mo’ljallangan. Test to’plami fotokolorimetrik
usul   bilan   ichimlik   va   tabiiy   suv   namunalarida   umumiy   temirning
kontsentratsiyasini   o’lchash   uchun   ham   qo’llanilishi   mumkin.   Test   to’plamidan
ekologiya, kimyo, biologiya fanlaridan amaliy mashg’ulotlar o’tkazishda samarali
foydalanish mumkin.
Temir test to’plamining aniqlash usuli va tahlilning aniqligi. Qo’llaniladigan
temirni   aniqlash   usuli   GOST   4011   asosida   bajariladigan   kolorimetrik   aniqlash
usuli   bo’lib,   pH   3-9   oralig’ida   temir   (II)   kationining   orto-fenantrolin   bilan   to’q
sariq-qizil   kompleks   birikma   hosil   qilish   qobiliyatiga   asoslanadi.   Tahlil   atsetat
bufer   eritmasida   pH=4,5-4,7   da   olib   boriladi.   Suvda   temir   (III)   ionlari   mavjud
bo’lsa,   u   gidroksilamin   xlorid   bilan   reaksiyaga   kirishib   temir   (II)   ionlarigacha
qaytariladi:
2Fe 3+
+ 2NH
2 OH·HCl=2Fe 2+
+N
2 +4H +
+2Cl -
+2H
2 O
Qaytarilish   natijasida   hosil   bo’lgan   temir(II)   ionlari   orto-fenantrolin   bilan
reaksiyaga   kirishadi   va   to’q   sariq-qizil   kompleks   birikma   hosil   bo’ladi.   Rang
intensivligiga   qarab   namunadagi   temir   (II)   va   temir   (III)   ionlarining   umumiy
miqdori   aniqlanadi.   Test   to’plamidan   foydalanganda   tahlil   qilinadigan   suvdagi
56 umumiy   temir   ionlarining   kontsentratsiyasini   yarim   miqdoriy   aniqlash   (vizual-
kolorimetrik)da - namunalarining rangini nazorat shkalasi rangini vizual taqqoslash
orqali aniqlanadi.
Usul tabiiy er usti suvlari va ichimlik suvlarini tahlil qilishda amaliy jihatdan
o’ziga   xos   usul   hisoblanadi.   Mis   va   kobalt   5   mg/l   dan   ortiq   kontsentratsiyalarda,
nikel - 2 mg/l dan ortiq, marganets - 50 mg/l dan ortiq, shuningdek, ko’p miqdorda
siyanidlar,   nitritlar,   fosfatlar   tahlil   qilishga   xalaqit   beradi.   Agar   namunada   ko’p
miqdorda organik moddalar mavjud bo’lsa, ular avval minerallashtirilgan bo’lishi
kerak, keyin esa test to’plami yordamida tahlil qilinadi.
3.4. Penopoleuretan asosidagi tayyorlangan testlar
3.4.1.   Penopoleuretan   asosidagi   tabletkalar   tayyorlash.   Penopoliuretan
tabletkalari tayyorlash uchun ishda ( СТ ТОО 06024006175-001-2019  markasi EL-
1730)  1 sm  qalinlikdagi  aralash  efirlar  asosidagi  penopoleuretan listlari  ishlatildi.
Penopoliuretan   tabletkalari   KSCN   bilan   Co 2+  
va   Fe 3+
  ionlarini   aniqlash   uchun
sorbent   sifatida   ishlatilgan.   Sorbent   sifatida   ishlatiladigan   penopoliuretan
listlaridan 20 mm diametrli, qalinligi 0.5 mm va og’irligi 0,03-0,04 g bo’lgan doira
shaklidagi tabletkalarlar maxsus kesib olinadi. Olingan tabletkalari Fe 3+
 ni aniqlash
uchun   ishlatiladigan   penopoliuretan   tabletkalari   esa   0,1   M   HCl   eritmasiga   solib,
pufakchalari chiqib ketgunicha shishi tayoqcha bilan siqiladi va 30 daqiqa tozalash
maqsadida   qoldiriladi.   Keyin   tabletkalar   pH   5-6   gacha   suv   bilan   yuvildi,   filtr
qog’oz   orasiga   siqilib,   xona   haroratida   ochiq   havoda   quritildi.   Olingan
penopoliuretan   tabletkalari   qorong’i   va   quruq   joyda   saqlanadi.   Penopoliuretan
tabletkalariga   kerakli   reagentlarning   eritmalari   immobilizasiya   qilinib,   reagentli
57 tabletkalar tayyorlanadi. 
Fe 3+
  ni   aniqlash   uchun   penopoliuretan   tabletkalari   tayyorlash.   Fe 3+
  ni
aniqlash uchun ishlatiladigan penopoliuretan tabletkalari tayyorlash uchun reagent
sifatida   KSCN   1   M   li   eritmasidan   foydalaniladi.   KSCN   eritmasidan   tayyorlash
uchun   KSCN   ning   kerakli   tortimi   100   ml   o’lchov   kolbasiga   solinib,   distillangan
suv   va   2ml   2M   sulfat   kislota   eritmasi   qo’shilib   tuz   to’liq   erib   ketguncha
aralashtiriladi va eritma hajmi 100ml ga etkaziladi. Tayyorlangan eritmalardan 25
ml   hajmi   o’lchab   olinib   kichikroq   hajmdagi   stakanchaga   solinadi   va   unga
tozalangan   penopoliuretan   tabletkalari   solinib ,   havo   pufakchalari   chiqarilguncha
shisha   tayoq   bilan   siqiladi   va   20   daqiqa   davomida   chayqatiladi,   shundan   so’ng
reagentli   tabletkalar   olinadi   va   filtr   qog’oz   orasida   siqib   ochiq   havoda   quritiladi.
Olingan reagentli penopoliuretan tabletkalari qorong’i va quruq joyda saqlanadi.
Ranglarni   taqqoslash   shkalalari.   Ranglarni   taqqoslash   shkalalari   vizual
sinov   paytida   tahlil   ob’ektlarida   tahlil   qiluvchi   moddalarning   miqdorini   aniqlash
uchun   ishlatiladi.   Ranglarni   taqqoslash   shkalalari   to’plami   sifatida   -   eritmalar,
indikator   qog’ozlar,   immobillangan   penopoleuretanli   tabletkalarlar,   indikator
trubkalar, rangli plyonkalarning aniq konsentratsiyasiga mos keladigan ranglaridan
foydalaniladi.   O’lchov   sinovdan   oldin   darhol   tayyorlanadi   yoki   bo’yalgan   sinov
namunalarini oldindan skanerlash natijasida  olingan shkalaning kompyuter  tasviri
yoki   kompyuterdagi   grafik   programmalar   yoki   tipografiya   yordamida   yaratilgan
rang shkalasi ishlatiladi. 
Fe 3+
 ionlarini kaliy rodanid bilan aniqlash shkalasini tayyorlash.  Buning
uchun   temirning   uch   valentli   tuzidan   quyidagi   0,05   mg/l,   0,1   mg/l,   0,2   mg/l,   0,5
mg/l   va   1  mg/l   konsentrasiyali   standart   erirmalari   tayyorlanadi.   5   dona  kichikroq
hajmdagi stakanchalarga tayyorlangan eritmalardan 10 ml olinib solinadi va ularga
kaliy   radonid   shimdirilgan   penopoleuretanli   tabletkalarlari   solinadi.
Penopoleuretanli   tabletkalarlari   havo   pufakchalari   chiqarilguncha   shisha   tayoq
bilan   siqiladi   va   20   daqiqa   davomida   chayqatiladi,   bunda   tabletkalar   eritma
konsentrasiyalariga   mos   ravishda   chiziqli   intensivlikka   ega   bo’lgan   qizil   qon
rangiga   bo’yaladi.   Shundan   so’ng   reagentli   tabletkalar   olinadi   va   filtr   qog’oz
58 orasida siqib ochiq havoda quritiladi.  Olingan rangli penopoliuretan tabletkalaridan
Fe 3+
 ionlarini kaliy rodanid bilan aniqlash shkalasini tayyorlashda foydalaniladi.
3.2-rasm. Fe 3+
 ionlarini kaliy rodanid bilan aniqlash shkalasini tayyorlash
Noma’lum   konsentrasiyali   eritmalardagi   Fe 3+
  ionlari   miqdorini   kaliy
rodanid   bilan   aniqlash   shkalasidan   foydalanib   aniqlash.   Noma’lum
konsentrasiyali temir eritmasini konsentrasiyasini aniqlash uchun ushbu eritmadan
10   ml   olinadi   va   unga   2ml   2M   sulfat   kislota   eritmasi   qo’shiladi,   aralashtiriladi.
Eritmaga   kaliy   rodanid   eritmasi   bilan   ishlov   berilgan   penopoleuretanli   tabletkasi
solinadi.   Penopoleuretanli   tabletkalarlari   havo   pufakchalari   chiqarilguncha   shisha
tayoq bilan  siqiladi  va 20 daqiqa  davomida  chayqatiladi,  bunda tabletkalar   eritma
konsentrasiyalariga   mos   ravishda   intensivlikka   ega   bo’lgan   qizil   qon   rangiga
bo’yaladi.   Shundan   so’ng   reagentli   tabletka   olinadi   va   filtr   qog’oz   orasida   siqib,
ochiq   havoda   quritiladi.   Olingan   rangli   penopoliuretan   tabletkasining   rang
intensivligi   3.3-rasmda   keltirilgan   Fe 3+
  ionlarini   kaliy   rodanid   bilan   aniqlash
shkalasidagi   rang   intensivligi   bilan   vizual   taqqoslanib,   noma’lum   konsentrasiyali
eritmaning   konsentrasiyasi   topiladi.   Rasmdan   ko’rish   mumkinki   no’malum
konsentrasiyali eritmaning tarkibida 0,1mg/l Fe 3+
 ionlari mavjud ekan.
3.3-rasm. Fe 3+
 ionlarini kaliy rodanid bilan aniqlash ranglar shkalasi
59 Selektivlik.   Usulning   selektivligi   qo’shimcha   birikmaning   cheklovchi
nisbati   bilan   tavsiflanadi:   Fe 3+
bunda   aniqlash   xatosi   15%   dan   oshmaydi.
Takrorlanuvchanlik va to’g’rilik. Tekshiruv vositasi  suv namunalarida  temir  (III)
borligini   tekshirish   va   uning   tarkibida   uning   mavjudligi   to’g’risida   ijobiy   javob
berishga imkon beradi.
3.4.2. Penopoleuretan asosida tayyorlangan Co-test vositalari
Penopoleuretan   asosidagi   tabletkalar   tayyorlash.   Penopoliuretan
tabletkalari tayyorlash uchun ishda ( СТ ТОО 06024006175-001-2019  markasi EL-
1730)  1 sm  qalinlikdagi  aralash  efirlar  asosidagi  penopoleuretan listlari  ishlatildi.
Penopoliuretan tabletkalari KSCN bilan Co 2+  
ionini aniqlash uchun sorbent sifatida
ishlatilgan.   Sorbent   sifatida   ishlatiladigan   penopoliuretan   listlaridan   20   mm
diametrli,   qalinligi   0.5   mm   va   og’irligi   0,03-0,04   g   bo’lgan   doira   shaklidagi
tabletkalarlar   maxsus   kesib   olinadi.   Olingan   tabletkalari   Co 2+
  ni   aniqlash   uchun
ishlatiladigan   penopoliuretan   tabletkalari   0,1   M   H
2 SO
4   eritmasiga   solib,
pufakchalari chiqib ketgunicha shishi tayoqcha bilan siqiladi va 30 daqiqa tozalash
maqsadida   qoldiriladi.   Keyin   tabletkalar   pH   5-6   gacha   suv   bilan   yuvildi,   filtr
qog’oz   orasiga   siqilib,   xona   haroratida   ochiq   havoda   quritildi.   Olingan
penopoliuretan   tabletkalari   qorong’i   va   quruq   joyda   saqlanadi.   Penopoliuretan
tabletkalariga   kerakli   reagentlarning   eritmalari   immobilizasiya   qilinib,   reagentli
tabletkalar tayyorlanadi. 
60 Co 2+
  ni   aniqlash   uchun   penopoliuretan   tabletkalari   tayyorlash.   Co 2+
ni
aniqlash uchun ishlatiladigan penopoliuretan tabletkalari tayyorlash uchun reagent
sifatida   KSCN   1   M   li   va   NaF   0,01M   eritmalari   aralashmasidan   foydalaniladi.
KSCN va NaF eritmasini tayyorlash uchun KSCN va NaF ning kerakli tortimi 100
ml   o’lchov   kolbasiga   solinib,   distillangan   suv   va   2ml   2M   sulfat   kislota   eritmasi
qo’shilib   tuzlar   to’liq   erib   ketguncha   aralashtiriladi   va   eritma   hajmi   100ml   ga
etkaziladi.   Tayyorlangan   eritmalardan   25   ml   hajmi   o’lchab   olinib   kichikroq
hajmdagi   stakanchaga   solinadi   va   unga   tozalangan   penopoliuretan   tabletkalari
solinib , havo pufakchalari chiqarilguncha shisha tayoq bilan siqiladi  va 20 daqiqa
davomida   chayqatiladi,   shundan   so’ng   reagentli   tabletkalar   olinadi   va   filtr   qog’oz
orasida siqib ochiq havoda quritiladi.  Olingan reagentli penopoliuretan tabletkalari
qorong’i va quruq joyda saqlanadi.
3. Ranglarni taqqoslash shkalalari.   Ranglarni taqqoslash shkalalari vizual
sinov   paytida   tahlil   ob’ektlarida   tahlil   qiluvchi   moddalarning   miqdorini   aniqlash
uchun   ishlatiladi.   Ranglarni   taqqoslash   shkalalari   to’plami   sifatida   -   eritmalar,
indikator   qog’ozlar,   immobillangan   penopoleuretanli   tabletkalarlar,   indikator
trubkalar, rangli plyonkalarning aniq konsentratsiyasiga mos keladigan ranglaridan
foydalaniladi.   O’lchov   sinovdan   oldin   darhol   tayyorlanadi   yoki   bo’yalgan   sinov
namunalarini oldindan skanerlash natijasida  olingan shkalaning kompyuter  tasviri
yoki   kompyuterdagi   grafik   programmalar   yoki   tipografik   yordamida   yaratilgan
rang shkalasi ishlatiladi. 
Со 2+
 ionlarini kaliy rodanid bilan aniqlash shkalasini tayyorlash.  Buning
uchun kobaltning ikki valentli tuzidan quyidagi 0,05 mg/l, 0,1 mg/l, 0,2 mg/l, 0,5
mg/l   va   1  mg/l   konsentrasiyali   standart   erirmalari   tayyorlanadi.   5   dona  kichikroq
hajmdagi stakanchalarga tayyorlangan eritmalardan 10 ml olinib solinadi va ularga
kaliy radonid va natriy ftorid shimdirilgan penopoleuretanli tabletkalarlari solinadi.
Penopoleuretanli   tabletkalarlari   havo   pufakchalari   chiqarilguncha   shisha   tayoq
bilan   siqiladi   va   20   daqiqa   davomida   chayqatiladi,   bunda   tabletkalar   eritma
konsentrasiyalariga mos ravishda chiziqli intensivlikka ega bo’lgan havorang ko’k
rangga bo’yalish 3.4-rasmda keltirilgan. Shundan so’ng reagentli tabletkalar olinadi
61 va filtr qog’oz orasida siqib ochiq havoda quritiladi.  Olingan rangli penopoliuretan
tabletkalaridan Co 2+
  ionlarini kaliy rodanid bilan aniqlash  shkalasini  tayyorlashda
foydalaniladi.
3.4-rasm. Co 2+
 ionlarini kaliy rodanid bilan aniqlash shkalasini tayyorlash
Noma’lum   konsentrasiyali   eritmadagi   Co 2+
ionlari   miqdorini   kaliy
rodanid   bilan   aniqlash   shkalasidan   foydalanib   aniqlash.   Noma’lum
konsentrasiyali   kobalt   eritmasini   konsentrasiyasini   aniqlash   uchun   ushbu
eritmadan   10   ml   olinadi   va   unga   2ml   2M   sulfat   kislota   eritmasi   qo’shiladi,
aralashtiriladi.   Eritmaga   kaliy   rodanid   va   natriy   ftorid   eritmalari   bilan   ishlov
berilgan penopoleuretanli tabletkasi solinadi. Penopoleuretanli tabletkalarlari   havo
pufakchalari   chiqarilguncha   shisha   tayoq   bilan   siqiladi   va   20   daqiqa   davomida
chayqatiladi,   bunda   tabletkalar   eritma   konsentrasiyalariga   mos   ravishda
intensivlikka ega bo’lgan havorang ko’k rangga bo’yaladi. Shundan so’ng reagentli
tabletka olinadi va filtr qog’oz orasida siqib, ochiq havoda quritiladi.  Olingan rangli
penopoliuretan tabletkasining rang intensivligi 3.5-rasmda keltirilgan Co 2+
 ionlarini
kaliy rodanid bilan aniqlash shkalasidagi rang intensivligi bilan vizual taqqoslanib,
noma’lum   konsentrasiyali   eritmaning   konsentrasiyasi   topiladi.   Rasmdan   ko’rish
mumkinki   no’malum   konsentrasiyali   eritmaning   tarkibida   0.1mg/l   Co 2+
  ionlari
mavjud ekan.
62 3.5-rasm. Co 2+
 ionlari miqdorini kaliy rodanid bilan aniqlash shkalasi
Selektivlik.   Usulning   selektivligi   qo’shimcha   birikmaning   cheklovchi
nisbati bilan tavsiflanadi:  Co 2+
bunda aniqlash xatosi 15% dan oshmaydi. 
Takrorlanuvchanlik   va   to’g’rilik.   Tekshiruv   vositasi   suv   namunalarida
kobalt   (II)   borligini   tekshirish   va   uning   tarkibida   uning   mavjudligi   to’g’risida
ijobiy javob berishga imkon beradi. 
63 Xulosa
Mavzu doir ionlarni e k sprest test usullarida aniqlashga bag’ishlangan oxirgi
yillarda   chop   etilgan   adabiyotlar   to’plangan ,   tahlil   qilingan   va   adabiyotlar   sharhi
tayyorlangan. Adabiyotlar sharhining xulosa qismida ishni rejasi belgilab olingan.
O’tkazilgan   tadqiqotlar   natijasida   o’zining   ko’rsatkichlari   bo’yicha   mavjud
anologlaridan   ustun   bo’lgan   suvni   qattiqligini   aniqlash   usuli   ishlab   chiqilgan.
Ishlab chiqilgan usulning mohiyati kompleksonometrik titrlash usuliga asoslangan
bo’lib,   kalsiy   va   magniy   ionlarini   konsentrasiyaning   keng   diapazonida   tezkor
aniqlashga imkon beradi. 
Ishlab   chiqilgan   usulni   isitish   tizimlarida,   tesktil   korxonalarida,   umuman
olganda xalq xo’jaligining suvdan foydalanuvchi barcha sohalarida qo’llash yaxshi
natijalar beradi. 
Turli   manbalardan   aktiv   xlorni   va   temir   ionlarini   aniqlashni   ekspress   test
usullari   ishlab   chiqilgan.   Ishlab   chiqilgan   usullar   analitik   va   metrologik
parametrlari   bo’yicha   shu   birikmalarni   turli   oyektlar   tarkibidan   aniqlashga
qo’yiladigan talablarga to’liq javob beradi.
64 Adabiyotlar ro’yxati
1. Золотов   Ю.А.,   Иванов   В.М.,   Амелин   В.Г.   Химические   тест-методы
анализа. М .:  Едиториал   УРСС , 2002. 304  с .
2. Амелин   В.Г.   Модифицированные   поверхностно-активными
веществами   органические   реагенты   й   реактивные   индикаторные   бумаги   в
фотометрических   и   тест-методах   определения   микрокомпонентов.   Дис.   д-ра
хим. наук. М.: МГУ. 1998.
3. Амелин   В.Г.   Химические   тест-методы   определения   компонентов
жи дк их сред. // Журн. аналит. химии. 2000. Т. 55. № 9. С. 902.
4. Островская   В.М.,   Запорожец   О.А.,   Бутников   Г.К.,   Чернавская   Н.М.
Вода.   Индикаторные   системы.   М.:   ВИНИТИ   РАН,   НЛП   «ЭКОНИКС»,   2002.
300 с.
5. Дмитриенко   С.Г.   Пенополиуретаны   в   химическом   анализе:   сорбция
различных веществ и ее аналитическое применение. Дис. д-ра хим. наук. М.:
МГУ. 2001.
6. Свиридова   О.А.   Пенополиуретаны   новый   тип   полимерных
хромогенных   реагентов   для   спектроскопии   диффузного   отражения   и   тест-
методов анализа.  Дисс.  канд. хим. наук. М.: МГУ. 2002.
7. Индикаторная   бумага   для   контроля   суммарного   содержания
тяжелых   металлов   в   водных   средах   /   Е.А.  Решетняк,   В.Н. Шевченко,     В.М.
Островская,   Я.А. Бондаренко,   Е.Ю. Брылева   //   Вода.   Химия   и   экология.   –
2015.   –   № 2   (80).   –   С.  65-71.
8. П.Панталер Р.П. Экспрессное полуколичественное определение меди в
питьевой воде с помощью индикаторной бумаги. / Р.П. Панталер, Л.А.Егорова,
Л.И.   Авраменко,   А.Б.   Бланк.   //   Журн.   аналит.   химии.   1996.   Т.51.   №9.0.997-
1004.
9. Панталер Р.П. Экспрессное полуколичественное определение железа
в   питьевой   воде   с   помощью   индикаторной   бумаги.   /   Р.П.   Панталер,   А.К.
Тимченко,   Л.И.   Авраменко,   А.Б.   Бланк.   //   Журн.   аналит.   химии.   1997.   Т.52.
№4.0.384-392.
10. Katsuyama   H.   Dry   analysis   element   for   the   analysis   of   irons.   Пат .   №
5186894  США , 1993.
11. 3олотов   Ю.А.   Простейшие   средства   аналитического   контроля.   //
Химическая промышленность. 1997. № 6. С. 48-53.
12. Дмитриенко   С.Г.   Способ   определения   хрома   №   1803839   /   С.Г.
Дмитриенко, Ю.А. Золотов, О.А. Косырева,  В.К.  Рунов, Е.С. Фролова  //  Б.И.
65 1993, №11.
13. Назаренко   Н.А.   Сорбционно-люминесцентное   определение   иттрия,
иммобилизованного на пенополиуретане. / Н.А. Назаренко, Ж.Н. Грабовская,
С.В. Цыганкова,  С.В.   Бельтюкова. // Журн. аналит. химии. 1993. Т. 48. № 1.С.
61-69.
14. Моросанова   Е.И,   Обменная   сорбция   как   способ   повышения
селективности   выделения   и   определения   меди   и   железа   (III).   /   Е.И.
Моросанова,   И.В.   Плетнев,   В.Ю.   Соловьев,   Н.В.   Семенова,   Ю.А.   Золотов.   //
Журн. аналит. химии. 1994. Т.49. № 7. С. 676-683.
15. Сухан   В.В.   Новая   тест-система   для   определения   кобальта   в   воде   на
уровне   ПДК.   /   В.В.   Сухан,   О.Ю.   Наджафова,   О.А.   Запорожец,   Л.И.
Савранский. // Химия и технол. воды. 1994. Т. 16. № 2. С. 139-145.
16. Иванов   В.М.,   Кузнецова   О.В.   Иммобилизованный   4-(2-тиазолилазо)-
резорцин   как   аналитический   реагент.   Тест-реакции   на   кобальт,   палладий   и
уран (VI). // Журн. аналит. химии. 1995. № 5. Т. 50. С. 498-503.
17. Морозко   С. А.,   Иванов   В.М.   Тёст-методы   в   аналитической   химии.
Иммобилизованный 1 -(2-пиридилазо)-2-нафтол как аналитический реагент. //
Журн. аналит. химии. 1995. Т.50. № 6. С. 629-636.
18. Саввин   С.Б.,   Дедкова   В.П.,   Швоева   О.П.   Сорбционно-
спектроскопические   и  тест-методы   определения   ионов   металлов   на   твердой
фазе   ионообменных	
  материалов //   Успехи   химии.   2000.   Т.69.   №3.   С.   203-217.
19. Амелин   B.Г.,   Третьяков   А.В.   Адсорбционно   закрепленные
азореагенты   в	
  химических   тест-методах   анализа,   использующих   принципы
осадочной	
  хроматографии   на   бумаге.   Журн.   аналит.   химии.   2003.   Т.   58.   №   8.   С.
829-837.
20. Швоева   О.П.   Проточные   сенсорные   системы   на   железо,   никель   и
медь. / О.П, Швоева, Л.М. Трутнева, С.Б. Саввин. // Журн. аналит. химии. Т.
49. №6. С. 574-560.
21. В.Н. Лосев, С.Л. Дидух. Тест-системы для определения Cu, Fe, Co на
основе   дисперсных   кремнеземов,   модифицированных
полигексаметиленгуанидином  и сульфопроизводными органических  реагентов.
Journal of Siberian Federal University. Chemistry 1 (2010 3) 64-72 .
22. Wastewater COD pollution test. // Process. Eng . ( Austral ). 1993.   V . 21.
№2  C . 20. (Цит. по РЖ Химия 19 И 284. 1994)
23. Фомина   Евгения   Сергеевна ,   Косырева   Ирина   Владимировна   и
Доронин  
Сергей   Юрьевич.   Тест-метод   определения   ионов   Fe(III)   и   его
метрологические  характеристики.  Статья   публикуется  по   материалам   доклада
на   “Международном   научном   форуме Бутлеровское   наследие   –   2015”
24. Островская В.М. Реактивные индикаторные бумаги для 
66 многоэлементного тестирования воды. М: 1-ая Образцовая типография. 1992. 
36 с.
25. А.В.   Грибанова,   А.И.   Рыкова.   Л инейно-колористическое
определение   железа   ( III )   c   использованием   силикагеля,   модифицированного
роданидом калия. 2 015.
26. Островская   В.М.   Реактивные   индикаторные   средства   для
экспрессного   тестирования.   //Журн.   аналит.   химии.   1996.   Т.51.   №   9.   С.   987-
992.
27. Амелин   В.Г.,   Иванов   В.М.   Тест-метод   анализа   с   применением
иммобилизованных   на   бумаге   ассоциатов   азопроизводных   пирокатехина,
триоксифлуоронов   с   цетилпиридинием   и   их   хелатов   с   ионами   металлов.   //
Журн. аналит. химии. 2000. Т.55. №4. С.41 1-418.
28. Наджафова   О.Ю.   Индикаторная   бумага   для   тест-определения
алюминия в растворах.  /  О.Ю. Наджафова, С.В.  Нагодзинская,  В.В.  Сухан. //
Журн. аналит. химии. 2001.Т.56. №2. С.201-205. 
29. Шеховцова   Т.Н.   Тест-метод   определения   ртути   на   уровне   ПДК   с
использованием   иммобилизованной   пероксидазы.   /   Т.Н.   Шеховцова,   С.В.
Чернецкая,   Е.Б.   Никольская,   И.ф.   Долманова.   //   Журн.   аналит.   химии.   1994.
Т.49. № 8. С.862-867.
30. Шеховцова   Т.Н.   Тест-метод   определения   ртути   на   уровне   П ДК -
  с
использованием   пероксидазы,   иммобилизованной   на   бумаге.   /   Т.Н//   Журн.
аналит. химии. 1995. Т.51. № 6. С.519-523.
31. Шеховцова, С.В. Чернецкая. Н.В. Белкова, И.Ф. Долманова. // Журн.
аналит. химии. 1995. Т.50. № 5. С.538-542.
32. Березин   И.В.,   Клячко   Н.Л.,   Левашов   А.В.   и   др.   Иммобилизованные
ферменты.   М.:   Высшая   школа.   1987.   159   с.
33. Моросанова   Е.И.   Химические   и   биологические   тест-системы.
Проблемы   аналитической   химии,   т.   13   /   Под   ред.   Ю.А.   Золотова.   –   М.:   Наука,
2010.  – С.  145-184.
34. Амелин   В.Г.   Тест-метод   с   использованием   индикаторных   бумаг
для   определения   тяжелых   металлов   в   сточных   и   природных   водах.   //   Журн.
аналит. химии. 1999. Т.54. № 6. С.651-658.
35. Амелин   В.Г.   Применение   в   тест-методах   индикаторных   бумаг,
содержащих  дитизонаты   металлов.  7/   Журн.  аналит.  химии.  1999.  Т.54.  №   7.
С.753-757.
36. Панталер   Р.П.   Экспресс-тест для определения кобальта в воде. / Р.П.
Панталер,   А.К.   Тимченко,   Л.ЙГ   Авраменко,   А.Б.   Бланк.   //   Журн.   аналит.
химии. 1998. Т.53. № 5. С. 529-532.
37. Гудзенко   Л.В.   Определение   марганца   в   питьевой   воде   с
67 использованием   экспресс-теста.   /   Гудзенко   Л.В.   Панталер   Р.П.,   Авраменко
Л.И., Бланк А.Б. //Журн. аналит: химии. 1996. Т.51. № 9. С.993-996.
38. Амелин   В.Г.   Тест-системы   для   определения   галогенидов.   //   Журн.
аналит. химии, 1998. Т.53: № 8. С.868-874.
39. Морозко   С.А.,   Иванов   В.М.   Тест-методы   в   аналитической   химии.
Раздельное   определение   Си   и   Zn   методом   цветометрии.   //   Журн.   аналит.
химии. 1997. Т.52. №8. С.858-865. ,
40. Амелин   В.Г.   Тест-метод   определения   суммарных   показателей
качества вод с использованием индикаторных бумаг. // Журн. аналит. химии.
2000.Т.55. №5. С.532-538.
41. Панталер   Р.П.   Экспрессное   полуколичественное   определение
остаточного   хлора   в   питьевой   воде   с   помощью   индикаторной   бумаги.   /   Р.П.
Панталер, Л.А. Егорова, Л.И. Авраменко, А.Б. Бланк. // Журн. аналит. химии.
Т.51. № 5. С.521-524.
42. Амелин   В.Г.   Тест-метод   определения   пероксида   водорода   с
Использованием   индикаторных   бумаг   в   атмосферных   осадках   и   водах./   //
Журн. аналит. химии. 2000. Т.60. № 5. С.420-422.
43. В.Г. Амелин, И.С. Колодкин, Ю.А. Иринина. // Журн. аналит. химии.
2000. Т.55. №4. С.419-422.
44. Иванов В.М.   Тест-методы   в   аналитической   химии.   Обнаружение   и
определение   кобальта   иммобилизованным   1-(2-пиридилазо)-2-нафтолом.
/В.М. Иванов, С.А. Морозко, С.В. Качин. // Журн. аналнт. химии. 1994. Т.49.
№ 8. С.857-861.
45. Морозко   С.А.,   Иванов   В.М.   Тест-методы   в   аналитической   химии.
Иммобилизация   4-(2-пиридилазо)резорцина   (ПАР)   и   1-(2-пиридилазо)-2-
нафтола (ПАН)  на целлюлозах  и кремнеземах. //  Журн. аналит. химии. 1996.
Т.51. №6. С.631-637.
46. Иванов В.М. Тест-методы в аналитической химии. Реакция на   U ( VI )
и   его   определение   методом   спектроскопии   диффузного   отражения.   /   В.М.
Иванов, С.А. Морозко, Массуд Сабри. // Журн. аналит. химии. 1995. Т.50. № 12
С.1280-1287.
47. Моросанова   Е.И.   Тест-определение   восстановителей   с
использованием   нековалентно   иммобилизованных   хинониминовых
индикаторов.   /   Е.И.   Моросанова,   Д.Ю.   Марченко,   Ю.А.   Золотов.   //   Журн.
аналит. химии. 2000. Т.55. № 1. С.86-92.
48. Гудзенко   JI . B .   Экспрессное   полуколичественное   определение
ванадия   в   водах.   /   J 1. B .   Гудзенко,   Р.П.   Панталер,   Л.И.   Авраменко,   А.Б.
Бланк. //Журн. аналит. химии. 1998. Т.53. № 11.С. 1189-1193.
49. Швоева О.П. Тест-методы для полуколичественного определения 
68 тяжелых металлов. / О.П. Швоева, В.П. Дедкова, А.Г. Гитлиц, С.Б. Саввин 
//Журн. аналит. химии. 1997. Т.52. №,1. С.89-93.
50. Швоева О.П. Система 4-(2-пиридилазо)резорцин пероксид водорода -
волокнистый сорбент, наполненный АВ-17, в качестве оптического сенсора на
ванадий (V). / О.П. Швоева, В.П. Дедкова, С.Б. Саввин // Журн. аналит. химии.
1999. Т.54. № 1. С.42-46.
51. Гармонов,   И.И.   Евгеньева,   С.   М.   Горюнова,   Н.Г.   Николаева,   Ф.С.
Левинсон. // Журн. аналит. химии.1998. Т.53..№2. С. 175-186.
52. Никитина   Н.А.   Желатиновые   пленки   в   тестовом   анализе   тяжелых
металлов /’Н.А. Никитина, Е.А. Решетняк, Л.П. Логинова. // Вестник БГТУ им.
В.Г. Шухова. 2004. №8. С. 190 -191.
53. Решетняк   Е.А.   Тест-метод   определения   суммы   металлов   с
применением   желатиновых   пленок   /   Е.А.   Решетняк,   Л.П.   Логинова,   Н.А.
Никитина,   Н.С.   Сотник.   //   Тезисы.   докл.   II   Всероссийсого   симпозиума
«Тестовые методы химического анализа» Саратов. 2004. С. 20.
54. Dmitrienko   S.G.   Sorption-photometric   determination   of   1-naphtol   with
polyurethane foams. / S.G. Dmitrienko, E.N. Myshak, A.V. Zhigulev, V.K. Runov,
Yu.A. Zolotov. //Anal. Lett. 1997. V. 30. № 14. P. 2541-2.553.
55. Dmitrienko   S . G .   Sorption   of   sodium   dodecylsulfate   and
cetyltrimetylaminonium   bromide   by   polyurethane   foams .   /   S . G .   Dmitrienko ,   L . N .
Pyatkova ,  R . N .  Myshak ,  V . K .  Runov . //  Mendeleev   Comm . 1996.  №4. P. 137- 139.
56. Никитина   Н.А.   Тест-методы   химического   анализа   с   визуальной
индикацией:   метрологическое   обеспечение,   новые   тест-системы.   Дисс.   канд.
хим. наук. ХНУ. Харьков. 2006
57. Амелин В.Г. Классификация и принципы планарной хроматографии в
химических тест-методах анализа. // Журн. аналит. химии. 2005. Т.60. №8.
С.869-876.
58. Hashimoto Y., Mori L. // J. Pharm. Soc. Jap. 2000 .V. 72. P. 1532-1540.
59. Амелин   В.Г.   Физико-химические   аспекты   тест-методов,   основанных
на   образовании   малорастворимых   соединений   в   планарной   системе.   /   В.Г.
Амелин,   В.Г.   Березкин,   И.С.   Колодкин   //   Журн.   аналит.   химии.   2002.   Т.57.   ‘
№12. С.1303-1307.
60. Starp   Н .   Novel   teststrip   with   increased   accuracy.   /   H.   Starp.,   N.
Buschmann., K. Cammann. // Fresenius J. Anal. Chem. 2000. V. 368. P. 203.
58. Berezkin V.G.   Physicochemical   fundamentals   of   planar   analytical
chemical   test   methods   based   on   the   formation   of   insoluble   compounds.   /   V.G.
Amelin,   I.S.   Kolodkin,   A.   A.   Rodionov   //   Journal   of   planar   chromatography.
2000.13. P. 203.
59. Амелин   В.Г.   Многокомпонентный   анализ   жидких   сред   тест-
69 методом //Журн. аналит. химии. 2002. Т.57. №12. С. 1296-1302.
60. А.   В.   Шаров,   О.   В.   Филистеев.   О ценка   влияния   параметров
индикаторной   трубки   на   предел   обнаружения   ионов   кальция   в   воде   тест-
методом.  Вестник КГУ, 2009. №1 серия «Естественные науки», Выпуск 2 .
61. А.В.   Шаров,   О.В.   Филистеев.   Применение   силикагелей   с
гидрофобной и гидрофильной поверхностью для анализа кальция тест-методом.
Вестник КГУ, 2009. №1 серия «Естественные науки», Выпуск 2.
62. Л.С.   Егорова,   А.М.   Кандаурова.   Тест-определение   нитрата   в
пищевых продуктах 2010. 
63. Амелин   В.Г.,   Колодкин   И.С.   Целлюлозная   бумага   с   химически
иммобилизованным   1-нафтиламином   для   экспрессного   тест-определения
нитрит-  ионов,   нитратов   и   ароматических   аминов.   //   Журн.   аналит.   химии.
2001.   Т.56.   №	
  2.   С.206-212.
64. Островская   В.М.,   Цыганков   А.В.,   Нефедов   С.Е.,   Прокопенко   О.А.,
Решетняк   Е.А.   Синтез   и   строение   3-гидрокси-6-фенилазо)-7,8-бензо-1,2,3,4-
тетрагидрохинолинов   -   продуктов   аналитических   тест-реакций   на   нитрит-   и
нитрат-анионы.   //   Изв.   РАН.   Сер.   химич.   2006.   №   6.   Р. 1-5.
65. Гавриленко   Н.А.   Сорбционноо-спектрофотометрическое
определение   железа   (II,   III)   с   использованием   органических   реагентов,
иммобилизованных   в   полиметакрилатную   матрицу   /   Н.А.   Гавриленко,   О.В.
Мохова   //   Журн.   аналит.   химии.  –  2008.   –  Т.  63,   №  11.  – C.  1141-1146.
66. .МВИ-01   -190-09.   МВИ   массовой   концентрации   железа   общего   в
пробах   питьевой   и   природных   вод   фотоколориметричёским   методом   на
основе   тест-комплекта   «Железр».   Свидетельство   об   аттестации   №   242/32-
2009 от 01.06.2009  г.  ЗАО «Крис-мас+», 2009.
67. МВИ   массовой   концентрации   хлоридов   в   пробах   питьевой   и
природных   вод   аргентометричёским   методом   на   основе   тест-комплекта
«Хлориды».   МВИ-02-144-09.   Свидетельство   об   аттестации   №   242/75-2009   от
06.10.2009 г. ЗАО «Крисмас+», 2009.
68. Муравьев   А.Г.   Руководство   по   определению   показателей   качества
воды   по-левыми   методами.   3-е   изд.,   доп.   и   перераб.   —   СПб.:   «Крисмас+»,
2004. - 248 с.
69. Новиков Ю.В., Ласточкина К.О., Болдина З.Н. Методы исследования
качест-ва   воды   водоемов   /   Под   ред.   А.П.   Шицковой.   —   Изд.2-е,   перераб.   и
дополн-М.: Меди-цина, 1990.-400 с.
70. Средства   оснащения   современного   экологического   практикума:
Каталог-справочник / Сост. А.Г. Муравьев, Б.В. Смолев, А.А. Лавриненко.—
Под ред. А.Г. Му-равьева. - 4-е изд., доц: и перераб. - СПб.: Крисмас+, 2004. -
г- 208 с.
70 71. Шорин  С.В.,   Зайцев  Н.К.,   Юрицын  В.В.  Определение   интегральных
параметров   состава   растворов   фотометрическим   методом   //   Тез.   докладов
семи-нара   «Современные   методы   *   пробоподготовки   в   экологических
анализах».   Орг.   НП   «РосХимреактив»,   ЗАО   «МВК»   при   содействии   ЗАО
«СКБ Хроматэк». Мо-сква, 22 апреля 2009. С. 16-23. ‘
72. M.K.Beklemishev,   A.L.Kapanadze,   Yu.Yu.Petrova,   T.A.Efremova,
N.V.Baukina,   I.F.Dolmanova.   Sorption-catalymetric   method   of   determination   of
organic   compounds   //   Intem.Congress   on   Analytical   Chemistry.   Moscow,   15-21
June, 1997  /  Abstracts. Vol.l. P. H-2.
73. T.A.Efremova,   Yu.Yu.Petrova,   M.K.Beklemishev,   I.F.Dolmanova.
Catalytic   determination   of   Cu(2+)   and   Mn(2+)   directly   on   the   surface   of   paper-
based adsorbents // Intern. Congress on Analytical Chemistry. Moscow, 15-21 June,
1997 / Abstracts. Vol.l.’P. H-3.
74. Капанадзе   A . JL ,   Стоян   T . A .   Сорбционно-каталитическпй   метод
определения   биологически   активных   соединений   //   Международная
конференция студентов и аспирантов «Ломоносов-97» / Тез. докл. Москва,
12-14 апреля 1997.
75. Beklemishev   М .   К .,   Stoyan   Т . А .,   Dolmanova   I.F.   Sorption-catalytic
determination   of   maganese(II)   directly   on   a   paper-based   chelating   sorbent   //
Analyst. October. 1997. V. 122. P. 1161-1165.
76. Ю.Беклемишев M . K .,   Петрова   Ю.Ю.,   Стоян   T . A .,   Капанадзе
А.Л.   Сорбционо-каталитический   метод   в   анализе   пищевых   продуктов   и
биологических жидкостей // Всеросс. конфер. "Химический анализ веществ и
материалов " / Тез. докл. Клязьма. М.: 2000 (16-21 апреля). С. 381.
77. Beklemishev   М . К .,   Kapanadze   A.L.,   Kuleshov   V.N.,   Petrova   Yu.Yu.,
Stoyan T.A., Bazhanova N.A., Dolmanova I.F. Use of different types of carriers in
the   sorption-catalytic   method   of   analysis   /   Proceedings   of   10-th   Russian   –   Japan
/ Joint Symposium on Analytical Chemistry. Moscow - St. Petersburg. 2000 (August
2 0 - 2 8 ) .  P. 130.
78. Беклемишев   M . K .,   Петрова   Ю.Ю.,   Стоян   T . A .,   Капанадзе   A . JI .,
Долманова   И.Ф.   Сорбционно-каталитический   метод   определения   ионов
металлов   и   органических   соединений   //   IV   конфер.   "Аналитика   Сибири   и
Дальнего Востока" Тез.докл. Новосибирск: 2000 (21-24 ноября). С. 47.
79. 3олотов Ю.А., Иванов В.М., Амелин В.Г. Химические тест-методы
анализа УРСС, Москва, 2002, с. 164.
80. Дмитриенко   С.Г.,   Пяткова   Л.Н.,   Свиридова   О.А.,   Апяри   В.В.
Определение  нитрит-ионов   и   нитратов   с   применением   пенополиуретана   и
спектроскопии
  диффузного   отражения.   //   Партнеры   и   конкуренты.   2004.   №2.   С.   23-27.
71 72 73

AYRIM IONLARNI ANIQLASHNING TEST USULLARINI ISHLAB CHIQISH M U N D A R I J A KIRISH . 5 I. ADABIYOTLAR SHARHI . 8 1.1.Atrof-muhit ob’ektlarini monitoringgi uchun kimyoviy test usullari 8 1.2. Kimyoviy test usullari 10 1.3.Kimyoviy tekshirish usullari uchun reaktivlar va eritmalar. 13 1.4. Fermentlar kimyoviy tekshirish usullari uchun reagent sifatida. 19 1.5.Test usullari uchun indikator vositalar 21 1.6.Atrof-muhit komponentlarini aniqlash uchun indikator qog’ozlar 21 1.7.Yuqori dispersli silikagellar asosidagi indikator kukunlari 27 1.8.Atrof-muhitning tarkibiy qismlarini aniqlash uchun indikator trubkalar 28 1.9.Atrof-muhit komponentlarini aniqlash uchun indikatorli tabletkalar 29 1.10. Atrof muhitdagi ob’ektlarni monitoring qilish test tizimlarining metodologiyasi va qo’llanilish sohalari. 32 II. TAJRIBAVIY QISM 38 2.1. Tajriba texnikasi 38 2.2. Test usullarida qayd qilish tizimi 39 2.3. Test tizimlarida ixcham asboblardan foydalanish 41 2.4. Test usullarini sertifikatlash va rasmiy tasdiqlash 43 2.5. Namunalar skriningi 44 2.6. Kompleksonometriya usulida suvning qattiqligini aniqlash 47 2.7. Yodometrik usulda suvdagi faol xlorni aniqlash 52 III. T AJRIBA NATIJALAR TAHLILI. 54 3.1. Suvning umumiy qattiqligini aniqlovchi testlar 54 3.2. Suvdagi xlorni aniqlovchi testlar 56 3.3. Suvdagu temirni aniqlovchi testlar 58 3.4. Penopoleuretan asosidagi tayyorlangan testlar 59 IV. XULOSALAR. 66 V. ADABIYOTLAR RO’YXATI. 67 I. KIRISH 1

Dissertasiya mavzusining dolzarbligi. Laboratoriyadan tashqari tahlilga ya’ni joyida tahlil qilish uchun juda katta ehtiyoj bor. Bu, ayniqsa, texnologik jarayonlarni tezkor nazorat qilish, tabiiy gazning sizib chiqishini aniqlash,avtomobil chiqindi gazlaridagi uglerod oksidi va uglevodorodlarni aniqlash, ish joyi va ko’chalardagi havoni tahlil qilish, oziq-ovqat mahsulotlarini nazorat qilish, haydovchilarning chiqargan nafas havosida spirtli ichimliklarni aniqlash, qandli diabet bilan kasallanganlarning qonida va siydikida qand miqdorini uy sharoitida aniqlash, dori vositalarini tarkibidagi zaharli moddalarni aniqlash va atrof-muhit ob’ektlarida ionlarni aniqlash. Shu sababli oson bajariladigan, tannarxi past bajarishga qulay bo’lgan analizning test usullarini ishlab chiqarish analitik kimyoning dolzarb muammosidir. “In site” tahlil ko’p afzalliklarga ega. Namunalarni laboratoriyaga etkazib berish va laboratoriya tahlilining o’zi uchun vaqt va pulni tejaydi, albatta, deyarli yoki aniq real vaqt rejimida amalga oshiriladi. Analitik kimyo, analitik asboblar va tegishli sohalarning muvaffaqiyatlari bunday tahlil qilish imkoniyatini ta’minlashi va ba’zi hollarda uni juda samarali qilishi juda muhimdir. Hozirda ko’plab bunday qurilmalar ishlab chiqilgan va ishlab chiqarilmoqda, ular juda xilma-xil va keng qo’llaniladi. Kelajakda kimyoviy sensor tizimlaridan foydalanish mumkin. Kimyoviy sensor deganda odatda kichik o’lcham ba’zan tahlil qilinayotgan muhitga joylashtirilgan kichik datchiklar tushuniladi. Ular bu muhitning har qanday komponentining tarkibini doimiy tarzda xuddi devor termometri - harorat va gigrometr namlikni doimiy ravishda qayd etganidek qayd etadi. Tahlil prinsipi va usuli sensorning texnik ko’rsatmasiga kiritilgan. Kimyoviy sensorlar laboratoriya bo’lmagan diagnostika, nazorat qilish va tartibga solish tizimlarining, masalan, kimyoviy reaktorlarning sezgir elementlari sifatida istiqbollidir. Bizda kosmik kemalarda bunday tizimning o’xshashlari bor. Biroq, hozircha, kimyoviy sensorlar tizimlari joylarda tahlil qilish uchun keng qo’llanilmagan. Joyida tahlil qilish uchun ixcham va arzon vositalar test tizimlaridir. Bu tizimlarga mos keladigan oddiy qurilma (vosita) va yo’riqnomasi kiradi. 2

Ishning maqsadi ayrim ionlarni aniqlashning tezkor sezgir va selektiv test usullarini ishlab chiqish va real sharoitlarda sinovdan o’tkazishdan iborat. Ba’zi hollarda test tizimi foydalanish uchun qulay portativ (odatda cho’ntak tipidagi) qurilmani ham o’z ichiga oladi. Laboratoriyadan tashqari tahlilning deyarli barcha vazifalari test tizimlari yordamida hal qilinishi mumkin. Test usullari namunalarni, masalan, atrof-muhit ob’ektlarini keng skrining qilish imkonini beradi. Test tizimlari uzoq vaqt davomida havoni tahlil qilishda ayniqsa ish joyining havosini nazorat qilishda indikator trubkalari o’zini isbotladi. Ular zaharli moddalar va dori vositalarini aniqlashda qo’llaniladi. Shu munosabat bilan atrof-muhit ob’ektlari tarkibini nazorat qilishning test usullarini ishlab chiqish analitik kimyoning dolzarb vazifalaridan biridir. Test usullarining umumiy prinsipi ko’z bilan kuzatiladigan effektni ta’minlaydigan analitik reaksiyalar va reagentlardan foydalanishdir. Kimyoviy tahlilning test usullari uchun vosita sifatida indikator qog’ozlari, indikator naychalari va boshqalar ishlatilishi mumkin. Analitik kimyo kafedrasi bir necha yillardan buyon turli ob’ektlarni monitoring qilish uchun sensorlar va test tizimlarini ishlab chiqishga qaratilgan ilmiy-tadqiqot ishlarini olib bormoqda. Bu ish Samarqand davlat universitetining analitik kimyo kafedrasida atrof- muhit ob’yektlarini monitoring qilish usullarini ishlab chiqish bo’yicha olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining man’tiqiy davomi bo’lib hozirgi kunning ta’labidan kelib chiqqan holda atrof-muhit ob’ektlari (suv va tuproq) tarkibidan metall ionlarini aniqlovchi test usullari uchun kimyoviy reaksiyalar, reagentlarni tanlash va oddiy asboblarni (qurilmalarni) ishlab chiqishga yo’naltirilgan. Ilmiy yangiligi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati xalq xo’jaligida keng qo’llaniladigan suv tarkibidagi doimiy nazoratni talab etuvchi Ca 2+ , Mg 2+ , temir va xlorni aniqlovchi yuqori sezgir reagentlar va aniqlashni maqbul sharoitlarini tanlanganligi. Olingan natijalar atrof-muhit ob’ektlari tarkibini 3

o’rganish uchun katta ahamiyatga ega. Tadqiqotning obyekti sifatida . Tabiiy suv manbalari turli korxonalarning chiqindi suvlari, standart aralashmalar, metall tuzlari suvning qattiqligi, kalsiy, magniy, temir, kobolt metallarining ionlari olindi. Tadqiqotning predmeti –turli manbalar tarkibidan suvni qattiqligini, temir , kobolt ionlari va xlorni aniqlashning test metodlarini, test usullari va indikatorlarini yaratish . Natijalarni amalga oshirish. Olingan eksperimental ma’lumotlardan suvlar va tuproqlarning turli xil so’rimlari tarkibini o’rganish bilan olib boriladigan tadqiqotlarda foydalanish mumkin. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi. Dissertatsiy a ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. Uning umumiy hajmi 74 bet. Unda foydalanilgan adabiyotlar 80 manbadan iborat bo‘lib, u o‘z ichiga 1 3ta jadval va 7 ta rasmni olgan. 4

I. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Atrof-muhit ob’ektlarini monitoringgi uchun kimyoviy test usullari Alkimyogarlar davridan boshlab, asrlar davomida, kimyoviy tahlil laboratoriyalarda amalga oshirildi. Bu maxsus kimyoviy shisha idishlar, pechlar kabi maxsus jihozlardan, keyin esa o’lchash asboblaridan foydalanish zarurati bilan bog’liq edi. So’nggi vaqtlarda vaziyat o’zgardi: kimyoviy tahlil asta-sekin laboratoriyalardan tahlil qilinadigan ob’ekt joylashgan joylarga o’tmoqda. Bu analitik kimyoning rivojlanishidagi eng muhim tendensiyalardan biridir. Gap shundaki, laboratoriyadan tashqaridagi tahlilga juda katta ehtiyoj bor. Quyida bunday tahlillar allaqachon keng miqyosda amalga oshirilayotgan yoki mutlaqo zarur bo’lgan va u yoki bu tarzda boshlanayotgan sohalarning to’liq bo’lmagan ro’yxati: -Texnologik jarayonlarni ekspress nazorat qilish; -Ko’mir konlarida metanni aniqlash; -Gaz quvurlaridan tabiiy gaz sizib chiqishini aniqlash; -Avtomobil chiqindi gazlaridagi uglerod oksidi va uglevodorodlarni aniqlash; -Qidiruv geologlari uchun dalada ishlatiladigan ekspress tahlil; -Tuproqni tezkor tahlil qilish (pH, azot, fosfor, kaliy); -Bozorlarda oziq-ovqat nazorati; -Haydovchilarning nafasi havosida spirtli ichimliklarni aniqlash; -Qandli diabetga chalinganlar uchun qon va peshob tarkibidagi qand miqdorini uyda tekshirish va boshqa tezkor klinik testlar; -To’g’ridan-to’g’ri iste’molchi tomonidan suvni, shu jumladan ichimlik suvini operativ tahlil qilish; -Ish joyida va ko’chalarda havo tahlili; -Stratosferadagi ozon miqdorini nazorat qilish; -Kosmik tadqiqotlar (Oy, sayyoralar); 5