Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish

![FOYDALANILGAH ADABIYOTLAR RO ' YXATI . 70
KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi : Analitik kimyoning dolzarb yo ’ nalishlaridan biri
murakkab tarkibli tabiiy va sintetik moddalarni sifat va miqdoriy jihatdan analiz
qilishning zamonaviy usullarini takomillashtirish hisoblanadi .
Yog ’- moy sanoati O ’ zbekiston oziq - ovqat sanoatida yetakchi o ’ rinlardan
birini egallaydi . Mamlakatimizda yuqori sifatli , arzon va qulay o ’ simlik moylari
mahsulotlariga bo ’ lgan ehtiyojlarini to ’ la - to ’ kis qondirish maqsadida [1 , 2] ulkan
rejalarni amalga oshirish ko ’ zda tutilgan . Ushbu tarmoq mahsulot sifatini
oshirish va turlarini kengaytirish , xomashyodan to ’ liq hamda samarali
foydalanish , aholi ehtiyoji va bandligini ta ’ minlash masalalarini hal etishda ham
muhim o ’ rin tutadi [3] .
Respublikamiz yog ’- moy sanoatining asosiy vazifasi xalq xo ’ jaligiga
ekologik toza , raqobatbardosh , yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishdan
iborat . Mazali va biologik faol hamda shifobaxsh xususiyatlarga ega tarvuz ,
qovun , qovoq , kunjut , olxo ’ ri , o ’ rik , shaftoli danagi kabi noan ’ anaviy turdagi
xomashyodan moy olish texnologiyasi ham yog ’- moy sanoati korxonalari uchun
muhim yo ’ nalish hisoblanadi [4-7].
Murakkab tarkibli , ko ’ p komponentli organik birikmalarni konsentirlash
va ajratishda xromatografik usullarni o ’ rni beqiyosdir . Shu jumladan
o ’ simliklardan olinadigan moylar tarkibini o ’ rganishda gaz - suyuqlik , yuqori
samarali suyuqlik , yupqa qavat xromatografiyalari imkoniyatlarning juda
kengligi bilan ajralib turadi .
Bu usullar yuqori samaradorligi , selektivligi , ekspresligi , aniqlik
darajasining yuqoriligi , avtomatlashtirish imkoniyatlari mavjudligi bilan
ahamiyatli hisoblanadi .
Ishning maqsad va vazifalari : Mazkur magistrlik dissertatsiyasi ishining
asosiy maqsadi ba ’ zi poliz o ’ simlik moylarini yog ’ kislotalar va guruh tarkibini
2](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_2.png)



![I BOB . ADABIYOTLAR SHARHI .
1 .1. X romatografik analiz usullari .
Xromatografiya- ajratish va analiz qilishning fizik- kimyoviy usuli bo’lib,
murakkab tarkibli aralashmalarning ikki- harakatsiz va harakatchan faza orasida
taqsimlanishiga asoslangan.
Xromatografiya usulining tarixiga nazar solsak 1- marta rus biolog olimi
M.S.Svet 1900- yilda kalsiy karbonat to’ldirilgan kolonkada o’simliklarni
barcha pigmentlarini ajratgan.
1952- yilda Dj.Martin va R.Sindjlar kimyo bo’yicha va yupqa qavatli
xromatografiya usulining yaratilishi bo’yicha Nobel mukofotini qo’lga
kiritishgan. XX asrning o’rtalari va bugungi kunimizgacha xromatografiya
universal va ancha keng qo’llaniladigan usullardan biri hisoblanadi [ 8 ] .
Xromatografiya laboratoriya va sanoatda ko’p komponentli sistemalarni
sifatiy va miqdoriy analizlari, ishlab chiqarishda ayniqsa ko’p jarayonlarning
avtomatizatsiyasi bilan bog’liqligida, hamda individual moddalarni ajratishda
qo’llaniladi.
Ayrim hollarda moddalarning identifikatsiyasi uchun xromatografiya o’zi
emas balki boshqa fizik – kimyoviy va fizikaviy usullar, masalan mass-
spektrometriya, IQ, UB – spektrometriya va boshqalar qo’llaniladi [ 9 ].
Xromatografiya usulining asosiy majburiyatlari quyidagilar hisoblanadi:
Yuqori effektivlik, analizning tez bajarilishi va avtomatlashtirish
imkoniyatining mavjudligi;
Boshqa fizik – kimyoviy usullar bilan bog’lanib,gibrid usullar hosil qilishi;
Moddalarni konsentiratsiyalarining aniqlanish intervalining kengligi;
Birikmalarning fizik – kimyoviy xossalarini o’rganish imkoniyatiga
egaligi;
Sifat va miqdoriy analiz o’tkazilishini imkoniyatining mavjudligi;
6](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_6.png)
![ Turli texnologik jarayonlarda qo’llanilishi.
Ta’sirlashishning tabiati bo’yicha harakatchan va elyuent komponent
oralig’ida xromatografiyaning asosiy turlari quyidagilardan iborat: adsorbsion,
[10] yupqa qavat, ion almashinish, cho’ktirish xromatografiyasi.
Adsorbsion xromatografiyada turg’un faza qattiq modda bo’lib,
aniqlanadigan modda unda yutilishiga asoslangan. Taqsimlanish
xromatografiyasi turg’un faza suyuqlik bo’lsa, analiz qilinayotgan modda unda
erishi va u har ikkala faza orasida taqsimlanishiga asoslangan. Ion almashinish
xromatografiyasida sorbent sifatida ionitlar ishlatiladi. Cho’ktirish
xromatografiyasi ajraluvchi komponentlar cho’kma holida qattiq harakatchan
fazaga taqsimlanishga asoslangan.
1.1.1. Suyuqlik xromatografiyasi (SX.)
Suyuqlik xromatografiyasi usullarida (SX) harakatli faza sifatida suyuqlik
ishlatiladi. Suyuqlik xromatografiyasi usullarini tasniflash sakkizta asosiy
xususiyatlarga ko’ra amalga oshiriladi[11]:
- xromatografik tizim fazalarining agregat holati;
- sorbatning harakatlanish usuli;
- ajratish tizimining konfigura t siyasi;
- harakatchan va sta t sionar fazalarning nisbiy qutbliligi;
- moddalarni ajratish mexanizmi;
- analizning maqsad va vazifalari;
- sorbatni kimyoviy konversiyalash usuli.
-harakatli va harakatsiz f azalar agregat holatiga qarab ajratiladi:
Suyuqlik xromatografiyasi asosiy xususiyatlari quyidagilar:
- SX usuli deyarli barcha eriydigan moddalarni, shu jumladan gaz
xromatografiyasi yordamida analiz qilina olmaydigan aralashmalarni analiz
qilishga imkon beradi;
- moddalarni ajratish uchun sharoitlarni tanlash vaqtida ajratilayotgan moddalar
molekulalarining nafaqat harakatsiz faza, balki harakatli faza bilan o’zaro ta’siri
hisobga oladi;
7](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_7.png)
![- moddalarning ajralishi past haroratlarda ( gaz xromatografiyasidan farq qilib)
sodir bo’ladi, bu esa ba’zan ajratish samaradorligini oshiradi.
Harakatli gaz va suyuq fazalar ishtirokida aralashma komponentlarining
sorbsiya jarayoni turlicha amalga oshadi. Gaz xromatografiyasida harakatli faza
sifatida ishlatilayotgan gaz sorbentlarga yutilmaydi va u faqat tashuvchi rolini
bajaradi. Suyuqlik xromatografiyasida harakatli faza rolini bajaruvchi suyuqlik
esa yuzaga sorbsiyalanadi. Kolonkadan o’tayotgan namuna molekulalari sorbent
yuzasidan harakatli faza molekulalarini siqib chiqarishi lozim bo’ladi, bu esa
sorbent bilan ta’sirlashish energiyasini kamaytiradi. Shuning uchun suyuqlik
xromatografiyasida gaz xromatografiyasiga nisbatan sorbsiya izotermasining
chiziqliligi katta diapazon tashkil etadi.
Turli xil tarkibga ega bo’lgan harakatli fazalarni (elyuentni) qo‘llash
oqibatida xromatografik sistemaning tutilish kattaliklari va selektivligini
o’zgartirish mumkin. Suyuqlik xromatografiyasining selektivligi gaz
xromatografiyasidan farq qilib, elyuent va harakatsiz fazaning tabiatiga bog’liq.
Suyuqlik xromatografiyasining klassik variantida aniqlanayotgan
aralashma sorbent bilan to’ldirilgan (zarracha o’lchami 100 mkmda ziyod) va
uzunligi 1 dan 2 metrgacha bo’lgan shishali kolonkaga tomiziladi va elyuent
bilan yuviladi. Elyuentning og’irlik kuchi ta’sirida qilgan harakati sekin va u
analizning uzoq davom etishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda ham bu usul o’zining
oddiyligi va kam xarajat talab etganligi sababli laboratoriya sharoitlarida
qo‘llanib kelinmoqda. Sorbent o‘lchamining kichrayishi (10-30 mkm), yuqori
bosim beruvchi nasoslarning qo’llanilishi va sezuvchan detektorlarning kashf
etilishi klassik suyuqlik xromatografiyasining yuqori samarali suyuqlik
xromatografiyasining (YuSSX) yuzaga kelishiga olib keldi [12]. YuSSXda
massa almashuvi jarayonining tez amalga oshishi molekulalarning (adsorbsion
va taqsimlanish xromatografiyasi), ionlarning (ion almashinish, ion
xromatografiya), makromolekularaning (eksklyuzion xromatografiya) ajralishi
va aniqlanishiga olib keladi. Affin va ligand almash i nish xromatografiyasi esa
biologik faol va optik birikmalarning ajralishida ishlatiladi.
8](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_8.png)


![dorodlar>to’yingan uglevodorodlar. Turli qutblilik darajasiga va turli organik
sinflarga taalluqli aralashmalar analiz etilganda normal fazali suyuqlik
xromatografiyasi qo’llaniladi:turli sinfga qarashli moddalar qutbli adsorbent
ishtirokida qutbli harakatli faza ishtirokida turli vaqtlarda kolonkadan chiqadi
(turli funksional guruhlarga ega bo’lgan birikmalarda tutilish vaqti qutbsizlardan
qutblilarga o’tganda ortib boradi).Qutblilik darajasi o’ta yuqori bo’lgan
birikmalar qutbsiz elyuentlarda umuman ajralmaydi. Bunday holatlarda qutbli
elyuentlarga o’tiladi.
Teskari fazali suyuqlik xromatografiyasida harakatsiz faza qutbsiz
komponentlarni qutbli harakatli fazalarda masalan, suvdan ko’proq yutadi.
Elyuentning qutbliligini kamaytirish hisobiga (metanol qo’shish bilan)
komponentlarning tutilish vaqtlarini kamaytirish mumkin.
Suyuqlik xromatografiyasida ushlanish mexanizmi bir vaqtning o’zida bir
necha xil, ya’ni adsorbsion, taqsimlanish, eksklyuzion mexanizm bilan borishi
mumkin. Ularning asosan qaysi biri bilan borayotganini aniqlash mumkin emas.
Adsorbsion xromatografiyada sorbatning harakatli va harakatsiz qattiq fazalar
o’rtasida taqsimlanishi ikki xil ta’sir kuchi ta’sirida amalga oshadi: nospessifik
(dispersion, induksion va orentatsion kuchlar) va asosiy bo’lgan spesifik
(harakatsiz faza bilan vodorod bog’lanish).Ushlanish mexanizmi asosan
sorbentning tabiatiga bog’liq. Qutbli adsorbentlarda komponentlarning
ushlanishi asosan adsorbent (silikagel, alyuminiy oksidi va boshq.) tarkibidagi
gidroksil guruhlarning vodorod bog’lanish hosil qilishiga asoslangan. Qutbli
molekulalar qutbsizlarga nisbatan ko’proq ushlanib qoladi. Teskari fazali
xromatografiyada C
18 biriktirilgan sorbentlarda ushlanish asosan no s pessifik
kuchlar ta’sirida amalga oshadi.
Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usuli yordamida yog’ kis-
lotalarini ajratish keng qo’llanilmoqda.
UB sohasidagi yutilish spektrlari yordamida yog’ kislotalarini kam
miqdorini IQ sohasida ko’proq miqdorini yutilish spektrlari o’rganilgan[13];
11](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_11.png)
![Bu esa ishlarning samaradorligini oshishiga olib keladi, farqlanish yog’
kislotalarining taqsimlanishi koef f isentlari o’rtasidagi farqqa asoslangan.
Shulardan ko’p ishlatiladigani 1 – nitrobenzol va O – nafgasil efirlari-dir.
Ayrim hollarda refraktometrli va alanga ionlovchi detektorlar ishlatiladi. Odatda
ajratish o’zgaradigan fazali kolonkalarda olib borilgan, bu maqsadda adsorbentli
kolonkalarni ham ishlatish tavsiya qilingan.
Juda yaxshi ajratish baliq jigaridan olingan yog’ kislotalar metil efir-
larining ajralish tixrasob 10RP – 18 bilan to’ldirilgan kolonkada asetonitril bilan
elyuerlanib amalga oshirilgan.
Bu ajratish yog’ kislotalarining taqsimlanishi koeffitsentlari o’rtasidagi
farqga asoslangan bo’lib, shuning uchun ham cho’qqilarda bir – birini qoplash
jarayoni kuzatiladi. O’ziga xos taqsimlanish koeffisentlariga ega bo’lgan
cho’qqili moddalar yig’iladi va GSX yordamida tahlil qilinadi. Shu kolonka
yordamida sis – va trans – yog’ kislota izomerlarini ham ajratish mumkin. Bir
qator ishlarda metanolning suvli 90 – 80% li eritmasi yordamida YuSSX usuli
bilan elyuerlab aniqlangan izomerlar keltirilgan. Bunda sis – izomerlar 1 – chi
bo’lib elyuerlanadi, bunga sabab qo’sh bog’ tutgan karbon kislotalarni elyuent
molekulalari bilan o’zaro ta’siri natijasidir. P –brom – fenosil efirlari 18:2 va
18:3 kislotalar YuSSX yordamida ajratilsada, bunday xromotografik sistema
holat izomerlarini ajratishda yaroqsizdir. Ishda qisqa zanjirli yog’ kislotalari
naftasil efirlarini ta’sir etuvchi S
18 li xezasorb fazada suvli ase-tonitrilli (qavariq
gradient – 38) da 75% gacha asitonitril elyuerlangan.
Uroten olien elaidin kislotalar metil efirlarini ajratish uchun M –
bondanok S
18 porasilli nositeli kolonkadan foydalanadi, elyuerlash etalon suv
aralashmasida bajariladi, detektorlash refraktometriya usulida qilinadi. S
18
parasil bondapokli kolonkada esa suvli asetonitril – alikvot 200 mg yog’ kislota
efirini ajratdi. Shofild [ 6 ] sis – va trans – izomerlarni 1 soat ichida ajratdi.
Lemmer va Grushka 4 yog’ kislotalari sis – va trans – izomerlarini finosil
efirlar ko’rinishida ajratdilar, bu esa UB sohasida ditektorlash imkonini berdi.
Boyl va boshqalar [ 14 ] margarindan ekstraksiya qilib olingan erkin yog’
12](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_12.png)
![kislotalarni ta’sir etuvchi faza – Fatty Acid Columi (Watess Associates) 10 mkm
diametrli zarrachalardan ajratilgan yog’ kislotalarini 0.1% sirka kislota
qo’shilgan (bu qo’shimcha cho’qqi shaklini yaxshilaydi) titragidrofukron –
asetonitril – suv aralashmasi bilan elyuerlandi. Mualliflar refraktometrli detek-
torlashdan foydalanganlar, analiz vaqti 50 minut. Sis – va trans – okta 5 –
adesint kislotalar, sakkizta yog’ kislotalarning miqdoriy jihatdan nisbatlari
aniqlangan, biroq olingan ushbu kolonkada palmitin va linolen 18:2 (trans), 12
(trans) kislotalari ajralmagan, lekin undan ajratib olingan moyning kimyoviy
tarkibi bo’yicha ma’lumotlar mavjud emasligi mazkur masalani yechishni talab
etadi.
1.1.2. Gaz – suyuqlik xromatografiyasi (GSX.).
GSX-tabiiy yog’ kislotalari murakkab aralashmalarini ajratishda keng
qo’llaniladigan eng samarador usullardan biridir. Bunda ushlanish vaqti va yog’
kislotalarining tuzilishi orasida chiziqli bog’lanish korrelyatsiyasi bo’-
ladi.Bunda harakatli suyuq fazani tog’ri tanlash juda muhim hisoblanadi [15].
Biroq yog’ kislotalari tarkibida ko’p sondagi izomerlarning bo’lishi ajralgan
birikmalarni identifikatsiyalash imkoniyatini bermaydi. Kumush ionlarini tutgan
nositellar yoki preparativ GSX ko’pchilik murakkab tarkibli aralashmadagi yog’
kislotalari identifikatsiyasini anchagina yengillashtiradi. Bunday dastlabki
ajratish regulyar foydalaniladigan ajratish metodikasi va identifikatsiyasi
sxemasiga kiritilgan bo’lishi kerak.
Uzun va qisqa zarjirli yog’ kislotalari, almashinmagan va oksidlangan
yog’ kislotalari adsorbsion xromatografiyaga qaraganda kumush ionlari tutgan
nositelli xromatografiyalarda yaxshi ajraladi. Identifikatsiyaning yanada
to’liqroq bo’lishini GX bilan mass-spektrofotometriya usullarini birgalikda
qo’llab erishiladi.
GSX ga bag’ishlangan sharhlarda [16] tabiiy va sintetik yog’ kislotalari
identifikatsiyasi sxemalari, ko’p qo’llaniladigan birikmalar sistematik ajratish
sxemalari yo’llanmalari, shuningdek, yog’ kislotalari metil efirlarini tayyorllash
bo’yicha tavsiyalar keltirilgan.
13](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_13.png)
![Emkinning ishlarida yog’ kislotalari analizida nishonlangan radiaktiv
atomlardan, jumladan, radio-GSX metallari haqida qisqacha ma’lumotlar
berilgan.
Qisqa zanjirli yog’ kislotalarini GSX usulida organik va anorganik
kislotalar bilan boyitilgan har suyuq fazalarda ajratish mumkin.
Akmanning ko’rsatishicha adekvat ajralishi va erkin yog’ kislotalarining
kolonkadan elyuerlashi uchun gaz-tashuvchiga chumoli kislota qo’shish kerak.
Qisqa va o’rtacha uzunlikdagi zanjirli normal, tarmoqlangan monometil,
tarmoqlangan nometil va xalqali yog’ kislotalari, qutbli va qutbsiz kolonkalarda
ajratish metodikalari o’rganilgan. Tarmoqlangan monometil va alamashinmagan
bir xil sonli uglerod atomiga yog’ kislotalari efirlarining xromotografik
xususiyatlari zanjir uzunligini funksional additivlik konsepsiyasi yordamida
ifodalanadi [17].
Siklik yog’ kislotalar efirlariga asosan siklopropan kislota efirlari kiradi.
Barcha tabiiy formalari sis-izomerlar hisoblanadi. Ular sintetik usulda
olinadigan trans-formalariga qaraganda kattaroq ushlanish vaqtiga ega bo’ladi.
Boshqa xalqali tuzilishga ega bo’lgan yog’ kislotalari alisiklik yog’ kislotalari
hisoblanadi. 11- siklogeksilundekan va 13- siklogektrideksin kislotalarni
asedofil, termofil bakteriyalarda baliq lipidlari aralashmalarida furan tutgan yog’
kislotalarini identifikatsiya qilishda foydalanilgan.
To’yinmagan yog’ kislotalari odatda kumush nitrat tutgan nositellarda
YuQX yordamida, so’ngra GSX usulida mono-,tri-,penta-va gegsayen yog’
kislotalari alohida-alohida o’rganiladi. Biroq, YuQX usulida ajratish to’liq
bo’lmaydi (zanjir uzunligi turlicha bo’lgan va holat izomerlari mavjud bo’lgani
natijasida) sis va trans izomerlarni kumush nitratli nositellar YuQX usulida
ajratish mumkin [17], bunda ajratishning GS xromatogrfiyani amalga oshirish
uchun ma’lum bir ba’zi bir harakatsiz fazalardan foydalanish mumkin. Amin va
eloidin kislotalarini metil efirlarini15% li OV-225 to’ldirilgan 6 m kolonkada
amalga oshiriladi.
14](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_14.png)
![Mono-, di- va polien va yog’ kislotalari odatdagi kolonkalarda GSX da
qutbli suyuq faza (10% EGSS – x, 10% DEGS, 10% EGS) yoki ba’zida qutbsiz
faza (10% apiyezon L) da ajrtiladi. Bunday ajralishlar odatda taxminan -200
ba’zi hollarda undan yuqoriroq o’zgarmas (200 ) haroratda amalga oshiriladi
[18].
Sianoalkilsiloksan (silar-10 ) yuqori termik mustahkamlikka ega bo’lgan
fazalarga misol bo’ladi. Unda sis va trans-izomerlar ajralish poliefir suyuq
fazalarga qaraganda ancha yaxshi bo’ladi. Tabiiy sis-va trans-monyen va
poliyen yog’ kislotalarining samarali ajralishi shisha kapilyar kolonkali GSX da
yuz beradi .
Poliyen yog’ kislotalari efirlarining ushlanish vaqti tegishli mono va dien
shu sondagi uglerod atomlarinikiga qaraganda kattaroq bo’ladi.
Ikkita metilen guruhi bilan ajratilgan qo’sh bog’li tabiiy sis-sis – oktadien
kislotalarining metil efirlarini qutbsiz va qutbli kolonkalarda
xromotogrfiyalangan o’ziga xos zanjir uzunligi bilan qo’shbog’larning holati
orasidagi bog’lanish uzunligi kuzatiladi . Tabiiy tutashmagan qo’sh bog’li yog’
kislotalar ham bo’ladi. Tutashgan qo’sh bog’li izomerlarini GSX da qutbli va
qutbsiz fazalarda ushlanish vaqti tutashmagan izomerlarga qaraganda ancha
katta bo’ladi.
Samarali zanjir uzunligi qiymati sis, sis – va trans, trans, oktadiyen
kislotalar metil efirlari uchun [19] ishlarida keltirilgan. To’lig’icha sis-
izomerlari kichikroq trans-izomerlari to’lig’icha kattaroq ushlanish vaqtiga GSX
sida ham qutbli, qutbsiz kolonkalarda kuzatiladi. Bu holdan mustasnolik
tutashgan qo’sh bog’li, shuningdek beshta metilen guruhi bilan ajralgan
dienlarda (masalan, suyuq faza sifatida DEGS ishlatilganda) kuzatiladi.
Suyuq faza sifatida apiyezon-qo’llanilganda sis-sis- birikmalari trans-
trans- izomerlariga qaraganda oldinroq elyuerlanadi, XE-60 suyuq fazada esa
aksincha ketma-ket yuz beradi.
Uzun zanjirli asitelin qatori yog’ kislotalari oddiy metil efirlari kumush
ioni tutgan nositellarda YuQX usulida ajratilganda ularning olifen qatori yog’
15](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_15.png)
![kislotalari bilan ifloslanganligi aniqlanadi. Odatda nasadkali kolonkalarda GSX-
dan foydalanish qutbli va qutbsiz fazalardan foydalanib, asitelen yog’
kislotalarini identifikatsiyalashi samarali natija beradi (tegishli standart
birikmalar bo’lgancha).
Asetilen uzun zanjirli qatorli yog’ kislotalar efirlari ushlanish vaqti unga
mos keluvchi olefin yog’ kislotalariga qaraganda ancha kattadir, biroq amalda
bu farqdan foydalanib ajratishga holat izomerlari ancha xalaqit beradi .Ustida
zanjir uzunligi samarali qiymati qatori va sis-olefin undekan kislotalar GSX da
apiezon – L DEGS va silan-10 fazalarda tahlil etilgan. Undesin va sis- undesin
kislotalar izomerlari metil efirlarini xromotografik xarakteristikalarini qutbli va
qutbsiz fazalarda o’rgandi. FFAP, karbon-va KC -20 M va XE -60 fazalarini
effektivligi DEGS ga qaraganda, OV-101 va E -30 niki apiyezon-L nikidan
yuqoriroqligi tasdiqlangan. Zanjir uzunligi samaradorligini ikkita metilen
zvenosi bilan ajralgan uch bog’li oktadienni yog’ kislotalar: metil efirlari uchun
qiymatini ustida topish mumkin. Bu ishda ajratishni yaxshi natijalari silar- 10
fazada bo’lishi ko’rsatilgan. Bu faza GSX bilan uchta metilen zvenosi bilan
ajralgan uch bog’li oktadiyen kislotalar metil efirlari, shuningdek, asetilen va
olefin kislotalar holat izomerlari ajralishi jarayoni uchun ham ancha samarali
bo’lib chiqdi. Bir qator ishlar mualliflarining qayd qilishicha bitta uch bog’ning
hissasiga qariyb to’g’ri keladi. Qo’sh bog’ va uch bog’lar tutgan yog’
kislotalarining GSX xususiyatlariga bir qator sharhlar bag’ishlangan [20].
Yog’ kislota efirlarini adsorbsion YuQ Xromotografiya ajralganlarini
aralashmasidan fraksiyalab GSX yordamida qutbsiz suyuq fazali kolonkada
ajratilgan va boshqalar xolisterin efirlari va kislotalarni molekulyar massalari va
to’yinmaganlik darajasiga qarab sillar-30 suyuq fazali kolonkada harorat
gradiyenti (240 o
-270 o
C) usulini qo’llab ajratganlar.
Shuningdek, uglerod zanjiriga va xolisterin efirlarini zanjir uzunligi
samaradorligini o’rganganlar. Kyonich va Beneke GSX yordamida 2-oksikarbon
kislotalarning enantiomer o–triftorasitel va o-trimetilsilil hosilali va
tarmoqlangan karbon kislotalarni (+) -3-metil-2-butanolning diasteromer efirlari
16](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_16.png)
![holida SE- 30 li kapilyar kolonkada ajratadilar. Bu ishda enentiomerlar 2-oksi-
palmetatlar, 2-oksimeristatlar va 2-oksilauraatlar, shuningdek ko’pchilik ancha
qisqa zanjirli oksikarbon kislotalarni ajratdilar.
1.1.3. G SX da harakatsiz suyuq fazalar tanlash.
Hozirgi zamon analitik kimyosida gaz xromatografiyasining o’ziga xos
o’rni bor. Gaz xromatografiyasi asosan oson uchuvchan organik birikmalarning
tahlilida ishlatiladi.Biror bir aralashma tarkibidagi komponentlarni gazoxro-
matografik usulda sifat va miqdor tahlil etish uchun xromatografist oldida katta
vazifalar turadi. Bunday vazifalardan eng birinchi va asosiysi namuna tarkibiga
kiruvchi moddalarni to’liq bir – biridan ajratish qobiliyatiga ega bo’lgan
harakatsiz suyuq fazani tanlashdan iboratdir. Harakatsiz suyuq fazani tanlash
kimyoning “o’xshash moddalar o’xshash moddalarda yaxshi eriydi “ degan
qonunga asoslangandir. Ajratish jarayoniga bundan tashqari dinamik omillar –
termostat harorati, harakatsiz faza miqdori, harakatli fazaning oqim tezligi ta’sir
etadi. Yuqorida keltirilgan omillarning barchasini to’liq o’rgangan tadqiqotgina
oxir oqibat gazoxromatografik tahlil usulini yaratadi.
Gaz-suyuqlik xromatografiyasida maqbul harakatsiz suyuq fazani tanlash
uchun konkret ajratiladigan aralashmani ajratish masalasi yetarlicha muhim
masaladir.
Bu quyidagicha tushuntiriladi: Agar harakatsiz suyuq fazadagi
aniqlanadigan moddaning barcha o’zaro ta’sir tiplari, aniqlash konstantasi yoki
koeffitsientini oson xarakterlash mumkin bo’lsa, hozirgi vaqtda eritmalar
nazariyasi qo’llanilmaydi.
Maqbul harakatsiz suyuq fazani tanlash bu gazlarning faqat ratsional
klassifikatsiyalashning mavjudligini amalga oshirishning mumkinligini
yetarlicha asoslaydi.
Bu sohani fundamental tekshirishni L. Rorshnayder, E. Kovach va Mak-
Reynoldslar bajardilar [20].
Suyuq harakatsiz fazalar klassifikatsiyasi Rorshnayder tomonidan taklif
qilingan nisbiy kattaliklarga asoslangan.
17](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_17.png)
![Harakatsiz suyuq fazaning nisbiy qutblilik bilan tutilgan modda hajmi
orasidagi munosabat aniqlanadi, bu erigan birikmaning standart qutblilik yoki
qutbsizlik sifati bo’lib chiqadi. Kolonkada aniqlanayotgan harakatsiz suyuq
fazaning qutbliligi o’zgartiriladi va standart harakatsiz suyuq fazaning qutbliligi
nol deb qabul qilinadi.
P
P =lg V
P RX
/V
P RH
-lgV
n RX
/V
n RH
(1.1)
Bu yerda: P
P - qutbli harakatsiz suyuq fazaning qutbliligi, V
P RX
, V
P RH
– RX
va RH komponentlarning tutilgan hajmi. V
n RX
, V
n RH
– standart qutbsiz harakatsiz
suyuq fazaga mos RX va RH komponentlarning tutilish hajmi.
Har qanday analiz qilinayotgan aralashma uchun standart bo’lavermaydi,
harakatsiz suyuq fazaning tutilish hajmi p bog’lanishi quyidagicha ko’rinishda
bo’ladi:
lg V
P RX
/V
P RH
=A RX
P
P + lgV
n RX
/V
n RH
(1.2)
bu yerda: A RX
– RX erigan aralashmaning xarakteristik konstantasi .
Harakatsiz suyuq fazalar (HSF) aralashma komponentlarni yaxshi eritishi,
termik va kimyoviy jihatdan barqaror, kam uchuvchan bo’lishi kerak. Ularni
qovushqoqligi kam bo’lishi, tutuvchi yuzasida yupqa plonka holida tekis
taqsimlanib o’rnashish, kolonkadan desorbsiyalanib ketmasligi, selektivligi
yuqori bo’lishi, hamda aralashma komponentlarini maksimal ajrata olish talab
etiladi. HSFning qaynash harorati uning kolonkadagi maksimal ishlash
haroratidan tahminan 100 0
C atrofida bo’lishi kerak. Past haroratli (100 0
C),
o’rtacha (200 0
C) va yuqori haroratli (350 0
C gacha) harakatsiz suyuq fazalar
farqlanadi [21].
Nisbiy qutbliligiga (R) ko’ra fazalar turli guruhga bo’linadi:
P=0-5% gacha bo’lsa qutbsiz, P=5-15 % kuchsiz qutbli, P=15-35 %
o’rtacha qutbli va P=35-100 % bo’lsa kuchli qutbli fazalarga bo’linadi.
Qutbli harakatsiz fazalar tarkibida –CN, ═C═O, -OH, -CF
3 va boshqa
funksional guruhlarni tutgan bo’ladi. Qutbsiz harakatsiz fazalar tarkibida
to’yingan uglevodorodlar yoki siloksanlat tutgan bo’lib, asosan uglevodorodlar
va galogen uglevodorodlarni ajratishda ishlatiladi.
18](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_18.png)




![metanol, ammiakning 28 % li eritmasi kabi elyuerlovchi sistemalar, qutbli
lipidlar esa yengil petroliy efir :dietil efir (7:3 dan 9:1 gacha) nisbatan yengil
petroliy efir :dietil efir :sirka kislota (80:20:1) [9], geptan:izopropil efir:sirka
kislota (60:40:3) kabi sistemalar yordamida elyuerlanadi. YuQX si
glikolipidlarni birlamchi lipidlar ekstraktsiyaridan ajratuvchi usul hisoblanmaydi
[22].
Neytral lipidlar uchun qo’llanilayotgan erituvchilar sistemasidan
glikolipidlar start chizig’ida qolib ketadi, qutbli lipidlar uchun mo’ljallangan
erituvchilar sistemasida fosfolipidlar guruhiga kiruvchi moddalar bilan
harakatlanadi.
Shunga qaramasdan YuQX usulida lipidlarning birlamchi ekstraktidan
galoktolipidlarning tozalangan fraksiyasini olishga musharraf bo’lishdi.
Fisher bilan xodimlarni ishlarida [23] glikolipidlar va glisirofosfo-
lipidlarni YuQX sida ajratish uchun turli sistemalarning tasnifi berilgan.
Xromatografiya ajratish va analiz qilishning fizik-kimyoviy usuli bo’lib,
murakkab tarkibli aralashmalarning ikki-harakatsiz va harakatchan faza orasida
taqsimlanishiga asoslangan.
Yupqa qavat xromatografiyasida shisha, metall yoki plastmassadan
tayyorlangan plastinkaning toza sirtiga sorbentning qatlami tekis yoyiladi,
aksariyat holda, adsorbent plastinka sirtidan to'kilib ketmasligi uchun unga
yopishtirilgan holda bo'ladi. Plastinkaning o‘lchami (uzunligi va eni 50 dan 5 sm
gacha) bo‘lishi mumkin. Plastinka sirtiga pastki chetidan 2—3 sm masofada,
soibent sirtini timamasdan yumshoq qalam bilan start chizigi va erituvchi yetib
boradigan front chizig'i (finish chizig‘i) chizib olinadi (1.1-rasm).Plastinkaninng
start chizig'iga (kapillar yoki mikroshpris yoramida ajratilishi lozim bo'lgan A va В
moddalaming tegishli erituvchidagi eritmasidan kichik bir tomchi tushiriladi .
Erituvchi uchib ketgach, plastinka xromatografik kameradagi mazkur holat uchun
maxsus tanlangan erituvchilar aralashmasi suyuq fazaga (HF) tushiriladi.
23](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_23.png)

![uchun ketgan vaqt. l
i — start chizig'idan tegishli i - tarkibiy qismdan hosil
bo‘lgan dog‘ning markazigacha bo'lgan masofani o‘lchab aniqlanadi
Odatda, Rf omili qiymati R
f =0—1 oralig‘ida bo‘ladi. Me’yoriy qiymati 0,3
—0,7 ga teng. Xromatografiya R
f qiymati nol va 1 dan farqli bo‘lishini
ta'minlovchi sharoitda bajariladi[24].
Harakatchanlik koeffitsiyenti R
f sorbent-sorbat tizimining muhim belgisi
bo‘lib, o‘zgarmas sharoitda takroriy tajribalarda R
f = const o‘zgarmaydi.
Harakatchanlik koeffitsiyenti R
f qator omillar: erituvchining tabiati, sifati,
tozaligi, sorbent (yupqa qatlam) tabiati, sifati, zarralar olchamining bir xilligi,
qatlam qalinligi, sorbentning faolligi (namligi), tajribaning bajarilishi
(namunaning massasi, erituvchining siljish masofasi L), tajriba bajaruvchi
shaxsning amaliy ko'nikmasi va hokazolarga bog’liq. Amalda bu omillaming
barchasini o'zgarmas holda saqlash qiyin. Tajriba o’kazilgan sharoitni natijaga
ta’sirini tenglash maqsadida harakatchanlikning nisbiy koeffitsiyenti Rs
kiritilgan[30]:
R
s =l/l
st =R
f /R
fst (1.4)
bunda: R
f =1/ L; R
fst =1
st /L; 1
st — start chizig'idan standart modda dog'ining
markazigacha bo‘lgan masofa (1.1-rasmga qarang).
Harakatchanlikning nisbiy koeffitsiyenti Rs harakatchanlik koeffitsiyenti R
f
ga nisbatan moddaning harakatchanligi haqida to‘g‘riroq ma’lumot beradi.
Standart sifatida mazkur sharoitda R
f * 0,5 bo‘lgan modda tanlanadi.
Standart moddaning kimyoviy tabiati ajratiluvchi moddalar tabiatiga yaqin
bo'lishi kerak.
Ajraluvchi moddalarni yanada ishonchliroq farqlash uchun aniqlanuvchi
aralashmada mavjudligi taxmin qilingan etalon modda — ,,guvoh“ ishlatiladi.
Agar R
f — R
f (guvoh) bo‘lsa, bunda R
f va R
f (guvoh) tegishlicha tekshiriluvchi
modda va guvohning harakatchanlik koeffitsiyentlari, aralashmada guvoh kabi
modda borligi aniq bo‘ladi[31].
A va В moddalaming o'zaro ajrala olish imkonini aniqlash uchun ajralish
darajasi R(A/B) kiritilgan.
25](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_25.png)
![R(A/B)=Δl/[e(A)/2+a(B)/2]=2Δl/a(B)], (1.5)
bunda: Al—A va В modda dog‘larining markazlari orasidagi masofa; a(A)
va a(B) А \ а В moddalaming xromatogrammadagi dog‘larining diametrlari.
R(A/B) qiymati qancha katta bo‘lsa, xromatogrammada A va В moddalaming
dog’lari bir-biridan shuncha oson ajraladi. A va В moddalarni ajralish
selektivligini aniqlash uchun ajralish koeffitsiyenti (α) ishlatiladi:
α=l
B /I
A. (1.6)
α =1 bo'Iganda A modda В moddadan ajralmaydi.
1.2-rasm. A va В tarkibiy qismlarning ajralish darajasi R(A/B)ni aniqlash.
1.1.6. YuQXning jihozlari va bajarilish tartibi.
Sorbentlar. Ajratiluvchi moddalarni sorbsiyalash (ushlab qolish) xususiyati
sorbentning muhim xususiyati hisoblanadi. Sorbentning faolligi — undagi faol
markazlar tabiati, ularning sorbent sirtidagi konsentratsiyasi, sorbent
zarralarining dispersligi, sorbent sirtining o‘lchami va namligi hamda sorbent
bilan ta'sirlashuvchi HF tabiatiga bog’liq. Suv molekulalari sorbentning faol
markazlari bilan ta’sirlashib, ulami passivlashtirishi sababli nam sorbentning
faolligi quruq holdagisidan kam bo‘ladi.
Sorbent sifatida aksariyat hollarda kremniy (IV) oksidi SiO
2 silikagel,
aluminiy oksidi A1
2 O
3 va boshqa ashyolar (faollashtirilgan ko‘mir, saxaroza,
kalsiy karbonat, selluloza, talk, poliamid smolalari va hokazo) ishlatiladi.
26](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_26.png)

![turg‘un, zarralar o'lchami bir tekis, HF va tekshiriluvchi namunaga nisbatan
kimyoviy jihatdan inert, HF da erimaydigan bo'lishi lozim.
Yupqa qatlam qalinligi, bir xil va bir tekis, HF siljish tezligi 30 daqiqada 10
sm bo'lishi kerak.
Plastinkalarning sorbent qavati mahkamlangan va mahkamlanmagan turlari
mavjud. Sorbent qavati mahkamlanmagan plastinkani tayyorlash uchun quruq
sorbent kukuni yog‘sizlantirib tozalangan plastinka sirtiga maxsus (valik) o’qlov
yordamida, bir tekis, yupqa qilib yoyiladi. Bunday plastinkalar tez va oson
tayyorlanadi, ammo har gal ham sorbentni bir tekis qalinlikda yoyish qiyinligi
sababli natijalar takroriyligi kutilganidek bo‘lmaydi.[25].
Mahkamlangan qatlamli xromatografik plastinka tayyorlash uchun sorbent
kukunidan suv yoki organik suyuqlikda tayyorlangan suspenziyasiga
yopishtiruvchi material (gips, kraxmal) qo‘shib gorizontal holatdagi plastinka
sirtiga bir tekis yoyiladi, havoda xona haroratida 20 daqiqa yoki ~85°Cda 5
daqiqa davomida quritiladi, so‘ngra 110— 120°C da 30 daqiqa davomida
faollantiriladi.
Amalda korxonada ishlab chiqariladigan plastinkalardan foydalaniladi.
Bunday plastinkalarni uzoq muddat saqlash mumkin, ular ishlatish uchun qulay
va tahlil natijalarini takrorlanishini ta’minlaydi [26].
Erituvchilar . YuQX usulida erituvchi sorbentning tabiati va ajratiluvchi
moddalaming analitik xususiyatlariga ko‘ra tanlanadi. Qandaydir qat’iy qoidalar
mavjud emas. Ko‘pincha umumiy amaliy ko‘rsatmalar hisobga olinadi va HF
sifatida bir necha erituvchi aralashmasidan foydalaniladi.
Erituvchi harakatchan fasaga sorbsiyalangan moddani yuvib chiqarish
ya’ni, elyuirlash xususiyatiga ko'ra tanlanadi. Bu xususiyat erituvchi va
harakatchan fasa xossalarining uyg‘unligiga bog’liq. YuQX da erituvchi
tanlanishini osonlashtirish uchun har bir sorbentga xos elyuotrop qatorlar
mavjud.[33]
28](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_28.png)

![b) Xromatografiyalash jarayoni HF erituvchi bug‘lari bilan to'yingan yopiq
xromatografiya kamerasida (qopqoqli shisha idishda) bajariladi.
HFning yo'nalishiga ko‘ra xromatografiyani yuqoriga, pastga yo ‘nalgan va
gorizontal (radial) turlari mavjud.
YuQXning yuqoriga yo'nalgan turi faqat sorbent mahkamlangan
plastinkalardagina bajariladi. Kameraga HF qo'yiladi (kamera sifatida qopqoqli
kimyoviy stakandan foydalanish mumkin). Plastinka kameraga tik (yoki stakan
devoriga suyalgan) holda, start chizig‘idan ostki 1,5—2 sm qismi HF qatlamiga
botib turgan holda joylanadi. Kapillar kuchlar ta’sirida HF (og‘irlik kuchiga
qarshi) yuqoriga tomon sekin ko'tarila boshlaydi.
Pastga yo‘nalgan YuQX da ham faqat mahkamlangan sorbentli
plastinkalar ishlatiladi. Yuqoridan berilgan HF pastga tomon sorbent bo'ylab
shimilib tusha boshlaydi. Og’irlik kuchi HF (elyuyent) harakatini tezlatadi.
Bunday usul HF bilan sekin harakatlanuvchi moddalarni ajratishda qo’llaniladi.
YuQX gorizontal turida plastinka gorizontal holda joylashtiriladi. Buning
uchun to‘rt tomonli yoki doira shaklidagi plastinkadan foydalanish mumkin.
Doira shaklidagi plastinka ishlatilganda (doiraviy gorizontal YuQX) start
chizig‘ining doira markazida ~ 1,5—2sm diametrli aylana tarzida chizilib,
o‘sha chiziqqa namunalar tushiriladi. Doira shaklidagi plastinka markazi
teshilib, unga HF tarqatuvchi pilik o‘rnatiladi. HF markazdan doira chetiga
tomon siljiy boshlaydi. Xromatografiyalash berk idishda, eksikator yoki Petri
idishida olib boriladi. YuQXning bunday variantida birdaniga o‘nlab namuna
tahlil etilishi mumkin [27].
Doirali variantning yana bir turi markazdan qochma YuQXsida, doira
shaklidagi plastinka aylantirib turiladi. Markazdan qochma kuch ta’sirida HF
markazdan xromatografik plastinkaning chetiga siljishi tezlashadi.
YuQX usullarida bir-ikki ko‘p o'lchamli (takroriy) va bosqichli
xromatografiyalar ham qo'llaniladi.
30](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_30.png)




![kelib chi q ishi olingan. Bu klassifikatsiyaga asosan yo g` lar h ayvon va o` simlik
yo g` -moylariga b o` linadi.
O` z navbatida h ayvon yo g` lari q uyidagilarga b o` linadi: q uru q likda
yashovchi h ayvonlarning za h ira (jam g` arma) yo g` lari, sut yo g` lari, q ush va
parrandalar yo g` lari, suv h ayvonlari va bali q lar yo g` lari va h .k.
O` simlik yo g` lari esa uru g` lardan va mevalar ma g` zidan olinadigan yo g` -
moylarga b o` linadi.
Bundan tash q ari yo g` -moylar ular tarkibidagi asosiy yog` kislotalari (20%
dan orti q bo`lganlari) nomiga q arab h am klassifikatsiyalanadi. Masalan, zig’ir
moyini oleinli moylar (80-90% olein kislotasi), kungabo q ar moyini linol-oleinli
moylar (50-60% linol va 35-40% olein kislotasi), mol yog`ini oleino-palmito-
stearinli yo g` lar jumlasiga kiritish mumkin.
Ammo bu klassifikatsiya h am mukammal emas, chunki bunda
yo g` larning fizik-kimyoviy xossalarining atsilglitserinlar strukturasi bilan
bo g` li q ligi h isobga olinmaydi [28].
Yo g` lar xona h arorati sharoitida q atti q va suyu q yo g` larga b o` linadi.
Suyu q yo g` larga moylar deb aytiladi. O` z navbatida q atti q o` simlik yo g` lari ikki
guruhga b o` linadi: tarkibida uchuvchan yo g` kislotalari bilan birga anchagina
miristin va laurin kislotasi b o` lgan va bu kislotalari deyarli b o` lmagan yo g` lar.
Yog`larning yog` kislotalari tarkibi juda muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi. U yog`lardagi atsilglitserinlar tarkibi va tuzilishi ham ularning
xossalariga katta ta`sir ko`rsatadi [29] . Lekin atsilglitserinlar tarkibi haqida to`la
ma`lumotga ega bo`lish amalda juda murakkab tajribalar o`tkazishni va ko`p
vaqtni talab qiladi. Masalan, triatsilglitserinlarni eterifikatsiyalashda yog`
massasida N turdagi yog` kislotalari ishtirok etayotgan bo`lsa, hosil bo`ladigan
triatsilglitserinlar soni (ehtimolligi) pozitsion izomerlarni hisobga olgan holda
quyidagicha bo`lishi mumkin:
N = (n 3
+ n 2
) / 2 ( 1.7)
Masalan, yog` tarkibida 5 ta yog` kislotasi bo`lsa, 75 turdagi strukturasi
va tarkibi bilan farq qiladigan triatsilglitserinlar hosil bo`lishi mumkin.
35](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_35.png)

![Tajribalar shuni ko`rsatadiki, yog`lardagi atsillarning sn-1, sn-2 va sn-3
holatlarda joylashuv tartibi ham o`ziga xosdir. Ko`pgina o`simlik moylarida
uglerod atomi soni 18 ga teng bo`lgan to`yinmagan yog` kislotalarining 95-99%
gachasi sn-2 holatda joylashgan bo`ladi. Masalan, paxta moyida bu 89% ni,
kungaboqar moyida 93-95% ni, ma xs ar moyida 97-99% ni tashkil etadi.
Palmitin, stearin va eruk kislotalari atsillari o`simlik moylarida deyarli
doimo sn-1 va sn-3 holatlarda uchraydi. Kakao moyining o`ziga xosligi shundan
iboratki, uning molekulasida to`yingan va to`yinmagan atsillar simmetrik
joylashgan bo`ladi.
O’simlik moylari asosan trigilisiridlardan tashkil topgan bo’lib,
glitserinlar va yuqori karbon kislotalarni to’liq almashingan murakkab
efirlaridir.
O’simlik moylariga o’rik, shaftoli, uzum, olcha ,yong’oq, kokos,
makkajo’xori, kunjut, masxar, zig’ir, bodom,paxta, kungaboqar, qaroli, pomidor,
qovoq, qovun ,tarvuz uruglaridan va boshqalardan olinadigan moylar kiradi .
Yog’ to’yingan o’simlik moylarining xossalari asosan ular tarkibidagi
yog’ kislotalari tarkibiga bog’liq bo’ladi. Odatda ular to’yingan va
to’yingamagan bir asosli tarmoqlanmagan zanjirli bo’lishi mumkin.
To’yinmagan yog’ kislotalari miqdoriga qarab moylarni suyuqlanish va
qotish vaqti o’zgaradi. Ular soni ko’p soni bo’lsa qotish harorati 0 0
C gradusdan
past, qattiq moylarda 40 0
C gradusdan yuqori haroratda bo’ladi .
O’simlik moylarining asosiy biologik qimmati polito’yinmagan yog’
kislotlari fosforitlar, tokofirlar va boshqa moddalar borligi bilan belgilanadi.
Poliz o’simliklaridan qovun, tarvuz va qovoq o’simliklari urug’laridan
moylarni ajratib olish shu yo’nalishdagi samarador yo’llardandir.O’simlik
urug’laridan to’liq vitaminlar kompleksi, makro va mikroelementlarni,
polito’yinmagan yog’ kislotalarini saqlab qolgan holda sovuq presslash usulida
ajratib olish muhim jarayon hisoblanadi. [30,31]
Poliz o’simliklaridan olinadigan moylar tarkibida yuqori davolash
xususiyatlariga ega biologik faol qo’shimchalar kompleksi borligi va xolisterinni
37](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_37.png)


![2.1. Ishning maqsadi va vazifalari.
Ishning maqsadi o’simlik moylarining yog’ kislotalar tarkibini gazo-
xromotografik, ularning guruh tarkibini YuQX usulida o`rganishdir.
Magistrlik dissertatsiyasida qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun
quyidagi vazifalarni bajarish rejalashtirilgan:
-mavzuga tegishli adabiyotlardagi ma’lumotlar asosida tajribalarni bajarish
uchun tegishli metodikalar tanlash;
- o ’ simliklardan ekstraksiya usulida moy ajratib olish ;
- moylarning yog’ kislotalarini metil efirlari holiga o’tkazish;
-o’simlik moylari yog’ kislotalarining metil efirlarini tanlangan
sharoitlarda gazoxromatik ajratish;
- ajratilgan yog’ kislotalari identifekatsiyalash;
- olingan natijalar asosida miqdoriy aniqlashlarni amalga oshrish;
- o’simlik moylarining guruh tarkibini YuQX usulida aniqlash;
-natijalarni ishonchliligini xromato mass-spektrometriyasi usulida asoslash;
-bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari asosida xulosalar chiqarish.
2.2. Poliz ekinlarining tarixi, tarqalishi va tarkibi.
Madaniy qovunlar Hindiston, Iroq, Afg’oniston, Markaziy va Kichik
Osiyodan chiqib kelgan. Bu mamlakatlarda hozirgacha qovunning yovvoyi
turlaridan tortib to shirinligi bo’yicha tengi yo’q navlari o’sadi. Misrda 3-4 ming
yillar oldin qovunning yarim madaniy shakllari bo’lganligi qadimgi qabr
toshlarida chizilgan rasmlardan ma’lum. Markaziy Osiyoda qovunlar eramizdan
oldingi IV asrda yetishtirilgan. Bu to’g’rida qadimiy Xorazm shaharlaridagi
arxeologik qazilmalardan topilgan qovun urug’lari dalolat beradi [32].
Eramizning IV asrida Rimda qovun keng maydonlarda o’stirilgan. Tarvuz
o’simligining chiqib kelish markazi Janubiy tropik va Markaziy Afrika
hisoblanadi. Tarvuzning shakllanish va tarqalish markazi Misrdir. Bu yerda
tarvuz 4000 yil avval ma’lum bo’lgan. Tarvuzning chiqib kelish markazlaridan
biri Hindistondir. Eramizdan oldingi II asrda bu yerda tarvuz yetishtirila
boshlagan. [33].
40](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_40.png)
![Qovoqning barcha madaniy turlari Amerikadan chiqib kelgan, shu
jumladan,yirik mevali qovoq-Janubiy Amerika, qattiq po’stli qovoq-Shimoliy
Amerika va muskat qovoqlari-Janubiy Meksika va Markaziy Amerikadan kelib
chiqqan.
Arxeologik qazilmalar ko’rsatishicha, qovoqning madaniy shakllari
eramizdan 3000 yil avval insoniyatga ma’lum bo’lgan. Poliz ekinlari yer
kurrasining tropik, subtropik va mo’tadil iqlimli barcha mamlakatlarda
yetishtiriladi. Jahon bo’yicha poliz ekinlari ekiladigan maydon-2,8- 2,9 mln.
gektarni tashkil etadi. Shulardan 70 %-tarvuz, 20 %-qovun va 10 %-qovoq
ekinlari tashkil etadi. Butun dunyo bo’yicha poliz mahsulotini ishlab chiqarish
ko’rsatkichi: tarvuz-23-26 mln. tonna, qovun-6,4-6,6 mln. tonna, qovoq-4-5
mln. tonnani tashkil etadi [34].
Poliz mevalarini eng ko’p yetishtiradigan mamlakatlar qatoriga Xitoy,
Hindiston, AQSh, Rossiya Federatsiyasi, O’zbekiston Respublikasi, Yaponiya,
Ukraina kiradi. Bu mamlakatlarda 1 mln. tonnadan ortiq mahsulot ishlab
chiqiladi. Meksika, Ispaniya, Italiyada 500 ming tonna poliz mevalari
yetishtiriladi. Poliz ekinlarining yirik maydonlari Qozog’iston, Misr, Ruminiya,
Yugoslaviya, Bolgariya, Gretsiya, Eron, Afg’oniston, Yaqin Sharq
mamlakatlari, Markaziy va Janubiy Amerika va Avstraliyada
joylashgan.Tarvuzning 95 % turli namunalari Rossiyaning janubida, AQSh,
Xitoy, Yaponiya, Kichik va Markaziy Osiyo mamlakatlarida to’plangan.
O’zbekiston asrlar davomida polizchilik keng rivojlangan mintaqa hisob-
lanib,so’nggi yillarda bu sohaga yangi texnologiyalar joriy qilish ustida ilmiy-
izlanishlar olib borilmoqda. Bundan maqsad, mavjud bo’lgan ekin maydonlarini
kengaytirmasdan, yangi texnologiya va mexanizatsiyalarni joriy etib, yuqori va
sifatli mahsulot yetishtirishdir.
Soha mutaxassislari oldida O’zbekistonda poliz ekinlarining potensial
hosilini yanada oshirish, aholini poliz mevalari bilan mumkin qadar uzoqroq
vaqt ta’minlash,buning uchun esa ertapishar va uzoq vaqt saqlanuvchan navlar
41](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_41.png)
![yaratishdek muhim masala turibdi. So’nggi yillarda bir qancha yangi navlar
yaratildi, ularning agrotexnikasi ishlab chiqildi [37].
Shu bilan birga, poliz mevalari shifobaxsh xususiyatlarga ega va ulardan
tabobatda qadimdan foydalanib kelingan [38].
Tibbiyot sohasi xodimlarining ta’kidlashicha aholi jon boshiga bir yilda
98 kg poliz mevalarini, shu jumladan 54,5 kg qovun, 36,5 kg tarvuz va 7 kg
qovoq mahsulotlari iste’mol qilishni tavsiya etadi. Qovun va tarvuz pishgan
holda va qayta ishlangan holda iste’mol qilinadi. Qovun mevasi tarkibida 11-
20% quruq moddalar, shu jumladan, qand 5-18% gacha, oqsillar-0,6 %, 0,8 %-
kletchatka, 0,2 %-moy, 0,6 %-kul bor. Qovun mevasi C vitaminiga (30-40 mg),
karotinga (1,5-2 mg %), RR (1-2 mg %), kaliy, kalsiy, fosfor, oltingugurt, temir,
kobalt tuzlariga boy. Qovun tarkibidagi foli kislotasi organizmda qon ishlab
chiqish uchun zarurdir. Qovun mevasi bronxit, sil, revmatizm, yurak va buyrak
kasalliklarini davolashda ishlatiladi [39].
Tarvuz mevasi tarkibida o’rta hisobda 10-12 % quruq modda, shu
jumladan, 6-11 % shakar, 0,5 % oqsil, 0,5 % kletchatka, 0,1 % moy, 0,3 % kul
moddalari mavjud. Tarvuz mevasi C vitaminiga (5-10 mg %), A; V
1 ; B
2 ; va
boshqa vitaminlarga boy. Bundan tashqari, ular tarkibida temir, kalsiy, kaliy va
oltingugurt tuzlari bor. Qandli diabet, yurak-tomir kasalliklari, ateroskleroz,
kamqonlikni, buyrak kasalligini davolashda tarvuz mevasidan foydalaniladi
[40].
Qovoq mevasi pishgan, dimlangan va qovurilgan holda iste’mol qilinadi.
Undan sharbat ham tayyorlanadi. Qovoq mevasida 10-15 % quruq modda bo’lib,
shundan 4- 11 % qandni tashkil etadi. Bundan tashqari uning tarkibida 0,7 %
kletchatka, 0,5 % oqsil, 0,2 % moy, 0,6 % kul moddalari, ko’p miqdorda mineral
tuzlar va vitaminlar bor. Qovoq mevasi ateroskleroz, jigar, buyrak, oshqozon,
yurak xastaligiga davo bo’lib, urug’ qaynatmasi gijja haydash xususiyatiga ega
[41,42].
Poliz ekinlari urug’larida ko’p miqdorda shifobaxsh moylar bor. Qovun
va tarvuz urug’lari mag’zida 31-56 % gacha moylar bo’ladi. 1 gektar qovun va
42](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_42.png)
![tarvuz ekin maydonlaridan 60-100 kg moy olinsa, qovoq ekinlari 1 gektar
maydonidan 360-400 kg, ba’zi bir navlaridan esa-600-700 kg moy olish mum-
kin [43].
2.3.Poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari.
Poliz o’simliklari urug’lari moylari tarkibida olien va linol kislota
miqdorini yuqoriligi uni biologik qiymatini oshiradi.
Ular urug’lari moyi tarkibida 53 xildagi mikro va makro elementlar
uchraydi. Jumladan temir 13mg, rux 8-10mg, magniy 3-4mg, selen 5-6mg.ni
tashkil etadi. Kompleks yog’da eruvchi vitaminlardan A 10-15 mg, E 40-60 mg,
va F ushbu moyda ancha ko’p, F vitamin moy tarkibini 70 %ni tashkil etuvchi
polito’yinmagan yog’ kislotalari oliein, linol va linolen kislotalari aralashmasi
hisoblanadi. Vitamin E ancha kuchli tabiiy antitoksidant hisoblanib tirik
organizmlar hayotida katta ahamiyatga ega [44].
Hozirgi vaqtda qovunning 36 navi davlat reistriga kiritilgan bo’lib, shundan
9 tasi ertapishar, 15 tasi o’rtapishar, 12 tasi kechpishar navlaridir.
O’zbekiston Respublikasi hududida har yili 35-40 ming gektardan ortiq yer
maydoni poliz o’simliklariga ajratiladi va hosil 450-500 ming tonnani tashkil
etadi . Qovunning mevasi ajoyib ta’mga hamda ko’pgina foydali xususiyatlarga
egadir. Uning tarkibidda 85-92 % suv, 8-15% quruq modda, 0.8% oqsil, 1.8%
kraxmal, va 6.2% boshqa uglevodlar, 0.9% moy , 0.6% kul, 20-30 mg C
vitamin, 0.03-0.07 % boshqa vitaminlar Zn, Fe, Ca, Mg, K, P kabi mikro
elementlar va boshqa mineral tuzlar mavjud.
Qovunning dorivor xususiyatlari zamonaviy tibbiyot tomonidan
tasdiqlangan. Uni istimol qilish ko’plab fizeologik jarayonlarni boshqarishga
yordam beradi. U buyrak, meda, jigar kasalliklarida hamda atiroskleroz, bronxit,
sil, bot kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Qovun etidan konservalar,
qandalotchilik sanoatida murabbo, pechinyelar va pryoniklar tayyorlashda
foydalaniladi [45].
Uning urug’i tarkibida 35% atrofida moy bo’lib undan iste’mol maqsadida
va asosan davolash maqsadlarda keng foydalaniladi.
43](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_43.png)
![Moylarning asosiy xususiyati ular tarkibiga kiruvchi yog’ kislotalar tarkibi
bilan belgilanadi. Tarvuz moyi tarkibida qo’shbog’li yog’ kislotalar ko’p bo’lib
vitaminlar va mikroelimentlar (Zn, Se) ga boy hisoblanadi. Tarvuz moyi
tarkibida qo’shbog’li yog’ kislotalari ko’p bo’lib vitaminlarga boy. Undagi
ustrillin aminokislota tarvuz moyi tarkibida nisbatan ko’p bo’lib u duiritik
faollikka ega va buyrak tuz-suv almashishini normallashtiradi. Yog’da eruvchi
vitaminlar kompleksiyasi A,E va F vitaminlardan tashkil topgan. F vitamini
to’yinmagan olein, linol va linolen yog’ kislotalari aralashmalari hisoblanadi,
ular yig’indisi 70% ni tashkil etadi.
Vitamin A ning qiymati 10-15 mg atrofida bo’lib turli xil karatinoidlar
holida uchraydi.Rossiyalik va boshqa olimlarning klinik tadqiqotlaridan
aniqlashicha poliz o’simliklaridan olinadigan moylar quyidagi ta’sirlarni
namoyon qiladi [46]:
-qon va hujayralarda kislota-asos muvozanatini normallashtiradi;
-siydikdagi fizik-kimyoviy tarkibini boshqaradi va buyrakdagi toshlar
erishini ta’minlaydi;
-prostatit rivojlanishini sekinlashtiradi, sil kasalligini davolashda
- lipidlar almashinuvi va xolistirin darajasiga ta’sir etadi;
-organizmni erkin radikallar tasiridan va erta keksayishdan himoyalaydi;
-garmonlar ishlab chiqarishni va garmonal faoliyatni kuchaytiradi;
-organizmni tozalaydi, immunitetni oshiradi va yaralar tuzalishini
tezlashtiradi.
2.4. O’simlik moylarining ekstraksiyasi va eterifikatsiyasi.
Tekshiriladiga o’simliklar na’munalaridan ekstraksiya usulida ularning
tarkibidagi moy ajratildi [47]. Moyni ekstraksiya usulida ajratib olish uchun
o’simlik urug’i namunasidan tarozida 50 g dan tortib olinib, maydalanib hajmi
500 ml bo’lgan kolbalarga solindi va ular ustiga dietil efiridan 300 ml dan
qo’shildi. Kolbalar og’zi mahkamlab yopildi va 24 soat davomida chayqatib
turildi. Ekstraksiya jarayoni tugagandan keyin, efirli ekstrakt qismi qoldiqdan
44](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_44.png)
![ajratildi. Ekstrakt tarkibidagi moyni ajratib olish efirni vaakum ostida haydash
yo’li bilan amalga oshirildi. Namunadan ajratib olingan moy miqdorlari 40-55
% ni tashkil etdi.
Tekshiriladigan o’simlik moylarini gazoxromatik usulda aniqlash
uchun ularni metil efirlari holiga o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki yog’
kislotalarining metil efirlarini qaynash haroratlari tegishli kislotalarga nisbatan
ancha past ekanligi xromatografiyalash jarayonini ancha yengillashtiradi.
Ularni metil efirlarini olish uchun [48] yumaloq tubli haydash
kolbasiga tekshiriladigan moy na’munalaridan 1 gr dan solib ustiga 10 sm 3
1 %
li natriy metilatning metanoldagi eritmasi qo’shiladi. Kolbani teskari
sovutgichga (xolodilnikka) ulab uni 15 minut davomida qaynatildi. Keyin bu
eritma ustiga 13 sm 3
hajmda 1 m li sulfat kislotaning metanoldagi eritmasi
qo’shib yana 15 minut mobaynida qaynatildi.
So’ngra suv oqimi yordamida sovutilib ustiga 25 sm 3
distillangan suv
qo’shib, chayqatib aralashtirildi. Kolbadagi aralashmani ajratish voronkaga
solindi, 2 marta 10 sm 3
gegsanda 2 marta ekstraksiyalandi. Undagi erkin yog’
kislotalarni to’liq yuvilganligini metiloranj indekatori yordamida nazorat qilindi.
Ekstraktni suvsiz natriy sulfat qatlamida filtrlab quritildi va tajriba o’tkazish
uchun tayyor holga keltirildi.
2.5.GXning tuzilishi va ishlash prinsipi.
Harakatli faza sifatida gaz moddalar ishlatilsa bunga gaz xromatografiyasi
deyiladi. Gaz xromatografiyasi gaz adsorbsion (harakatsiz faza adsorbent-qattiq
modda) gaz suyuqlik xromatografiyasi (harakatsiz faza –suyuqlik) variantlariga
bo’linadi [49]. Har qanday gaz xromatografi asosiy quyidagi qismlardan tashkil
topgan (2.1-rasm)
Gaz xromatografiyasida harakat chan faza sifatida turli (asosan inert) gaz -
lar ishlatiladi . Ularga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardir:
-moddalarni biri-biridan to’liq ajrashini ta’minlashi kerak;
-detektorning yuqori seziluvchanligini ta’minlashi kerak;
-ishlatilayotgan gaz inert bo’lishi kerak;
45](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_45.png)


![L – kolonka uzunligi.
H qanchalik kichik b o’ lsa, kolonka samarali ishlaydi va xromatogrammalar
e nsiz hosil b o’ ladi [50].
Xromatografik kolonka samaradorligi va harakatli faza oqim tezligi
o’rtasidagi munosabat Van-Deyemter tenglamasi bilan ifoda etiladi.
(2.2)
Bu yerda: h -kolonkaning effektiv balandligi, γ -kolonkaning to’ldirish
darajasini ko’rsatuvchi koeffitsent, d -zarrachalar diametri, D - moddalarning
gaz va suyuq muhitdagi diffuziya koeffitsenti, u - oqim tezligi, λ -
moddalarning harakatini ko’rsatuvchi koeffitsent (girdob) k - tutib turuvchi
modda ustiga yopishtirilgan harakatsiz suyuq faza miqdorini ko’rsatuvchi
koeffitsent, π -kolonkaning hajmiy kattaligini ko’rsatuvchi koeffitsent.
Harakatchan faza-azot tezligi Van-Deyemter tenglamasi asosida olingan
egri chiziqda foydalanib topindi va u 30 ml/minni tashkil etdi.Kolonkadagi
harorat oshganda moddalaning tutilish vaqti shu bilan birga tahlil etish vaqti
ham kamayadi. Moddalarning harakatsiz va harakatli fazalar o’rtasidagi
taqsimlanish koeffitsenti harorat oshganda kamayadi, sababi suyuq fazadagi
moddalarda desorbsiya hodisasi absorbsiyaga nisbatan tezlashadi.
Analiz qilinayotgan namuna tarkibiga qaynash haroratini hisobga olgan
holda va adabiyotlardagi ma’lumotlardan foydalanib programmalashtirilgan
rejim oralig’i topildi. Xromatografik analiz qilishga eng katta ta’sirni harakatsiz
suyuq fazaning tabiati ta’sir etadi.Harakatchan suyuq faza sifatida adabiyotdagi
ma’lumotlar asosida SE-30 markali faza ishlatildi. O’tkazilgan tajribalar asosida
o’simlik moylarini gazoxromatik ajratish jarayoni uchun maqbul sharoitlar
tanlandi [51]
2.7.YuQX usulida bajariladigan bosqichlar .
48](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_48.png)


![XX asrning oxirida “elektrosprey” va MLDI kabi yangi ionlashtirish
usullarining yaratilishi molekulyar massasi millionlab daltonni tashkil etuvchi
polipeptidlar, oqsillar, polisaxaridlar, nuklein kislotalar kabi murakkab
bioorganik molekulalar bilan muvaffaqiyatli ishlashga imkon yaratdi. Bugungi
kunda amalda xohlagan qiyinchilikdagi murakkab birikmalarni analiz qilish
mumkin.
Mass-spektrometriya organik va bioorganik kimyoda birikmalarning
tuzilishini o’rnatish uchun ishlatilishi bilan bir qatorda, bugungi kunda
xromatomass-spektrometriya atrof-muhit ob’yektlarini ifloslovchi organik
moddalarni sifat va miqdoriy aniqlashning asosiy usuliga aylandi[51].
Zamonaviy kimyoviy ekologiyani bu usulsiz tasavvur qilish qiyin. Kriminalistik
tadqiqotlarda va sport musobaqalarida doping-nazorat o’tkazishda bu usulning
o’rnini bosadigan boshqa usul yo’q.
Lekin, shunga qaramasdan mass-spektrlarni talqin qilish bo’yicha o’zbek
tilida hatto uslubiy qo’llanmalar yo’q. Qo’lingizdagi kitobcha bu sohadagi
birinchi “qadam” desak xato bo’lmaydi.
Moddaning mass-spektri deb hosil bo‘lgan hamma ionlarning massasini
zaryadiga nisbati m/z bo‘yicha ajratilgan spektr chiziqlarning to‘plamiga
aytiladi. Bu erda, m – ionning atom birligidagi massasi, z – ion zaryadining soni,
u asosan 1 ga ba’zida 2 ga teng. Mass-spektr odatda ikki xil shaklda, grafik va
jadval (sonlar majmuasi) ko’rinishlarda taqdim etiladi. Grafikda mass-spektr
chiziqlari intensivligining m/z ga bog‘liqligi tasvirlanadi. Intensivlikning o‘zi
ikki xilda ifodalanishi mumkin. Birinchisida, intensivligi eng katta bo‘lgan
chiziq shartli ravishda 100% deb, ikkinchisida esa hamma chiziqlar
intensivliklarining yig‘indisi 100% deb olinadi va unga ion toklarining yig‘indisi
deyiladi. Ion toklarining yig‘indisi deb belgilanadi, bu erda m 25 bo‘lib,
u spektrda nisbiy massa soni 25 a.b.m. dan katta bo‘lgan ionlar qayd qilinganini
bildiradi. Grafikda molekulyar ionga tegishli chiziq M +
deb belgilanadi.
Intensivligi eng katta bo‘lgan chiziqqa asosiy chiziq deyiladi. Struktur tahlilda
odatda intensivlikning nisbiy shkalasi ishlatiladi.
51](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_51.png)




![III BOB.TAJRIBAVIY QISM.
3.1. Yog’ kislotalar metil efirlarini GX analizi.
Tekshiriladigan moylarning metil efirlarini gazoxromatik analiz qilish
ichki diametri 0,25 mm va uzunligi 30 m bo’lgan, statsionar suyuq SE-30 fazali
kapillyar kolonkali " Krystal- Chromatek 9000." gaz xromatografi yordamida
amalga oshirildi Yog’ kislotalari metil efirlarini to'liq ajratish uchun harorat
bo'yicha dasturlashtirilgan ajratish rejimi tanlandi :(izotermik rejim 140 ° C da 4
minut, so'ngra haroratni 3 ° C / min tezlikda 180 ° C ga ko'tarilishi) bu harorat
10 daqiqa saqlab turildi, so'ngra dasturlashtirilgan haroratni 3 ° C / min tezlikda
240 ° C gacha, oxirgi haroratda 25 daqiqa ushlab turildi; bug’latkichning
harorati 300° C ga teng bo’ldi;yuboriladigan namuna hajmi 0,1 mkl, alanga
ionlashtiruvchi detektor-AID harorati 300 ° C, harakatchan faza-azot oqimi
tezligi 70 ml/min.,vodorod oqimi tezligi-25 ml/min,havo oqim tezligi-250
ml/minutni tashkil etdi.Ushbu tanlangan maqbul sharoitlarda tekshirilayotgan
moylar metil efirlarining gazoxromatik analizi amalga oshirildi [52].Tajribada
qovoq moyi analizida olingan xromatogramma 3.3-rasmda keltirilgan.
56](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_56.png)




![O’simlik moylarining tarkibini o’rganish uchun ko'pincha gaz
xromatografiyasi, yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usullari keng
ishlatiladi. Ammo o'simlik moylarini guruh tarkibini aniqlashning eng oddiy va
ko’p ma’lumot beruvchi zamonaviy usuli- yupqa qavat xromatografiyasi usuli
hisoblanadi.
O’simlik moylari guruh tarkibini o'rganish uchun tarvuz,qovun,qovoq
o'simlilari moylari , shuningdek, boshqa bir qator mevalar moy ekstraktlari
ishlatildi. Bizning tajribamizda Shtal usulida o'simlik moylarining tadqiqot
guruhidan iborat lipidlarning bir o'lchamli xromatografiyasi o'tkazildi [53] .
Buning uchun .0,5 mg o’simlik moyi xloroformda eritildi, 8 x 5 sm o'lchamdagi
"Silufol" plastinkasida amalga oshirildi. Buning uchun elyuerlovchi sifatida
ishlatilayotga n erituvchilar aralashmasi yordamida plastinkani yuvish va 110 0
C
da quritish orqali faollashtirildi.
Shundan keyin xromatografik shprits yordamida tekshirilayotgan
moyning geksandagi eritmasi "Silufol" plastinkasining start chizig’iga tomizildi .
Elyuent sifatida sirka kislota:etilatsetat:toluol-(3:33:70) aralashmasi
olindi.Detektrlash UB qurilmasida 254 nm.to’lqin uzunligida amalga oshirildi.
Tarvuz(a),qovun(b) va qovoq (s) moyi ekstraklarini YuQX da olingan
xromatogrammalarisi 3.4. rasmda keltirilgan
a b s
61](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_61.png)
![3.4- rasm . a ) tarvuz, b) qovun s) qovoq moylarning to’siqli kamerada
qo’yilgan xromotogrammalari.Elyuent: sirka kislota:etilatsetat:toluol-(3:33:70).
254 nm.
R
f qiymati bo'yicha dog’larni identifikatsiyasi: erituvchining front chizig’ida
triatsilgliseridlar (TAG) R
f = 0,57 ± 0,61; erkin yog 'kislotalari (EYK) R
f =
0,31 ± 0,33; x olisteri n 0,24 ± 0,28; fosfolipidlar (FL) R
f = 0,21 ± 0,23; x olistirol R
f =
0,17 ± 0,20;
Guruh moddalarining sifat tarkibi taqsimlanish koeffisiyenti R
f ning
qiymati bo’yicha, miqdoriy tarkibi esa xromatogrammadagi cho’qqi yuzasi
bo’yicha aniqlandi. Olingan natijalar 3.2 -jadvalda berilgan .
3.2 -jadval
Ba’zi poliz o’simlik moylarining guruh tarkibi
Moyning
nomi Fosfoli-
p idlar Xolist e ri n Xolistirol Erki n yog’
kislotalar Trigli-
siridlar (
Tarvuz 0,70+0.20 0,60±0,21 7,31 ±0,84 0,82±(),23 89,52±2,14
Qovun 0, 74 0,21 0,55 0,19 7,20±0,75 0,96 0,27 87,87±2,34
Qovoq 0,75±0,19 0, 61 0,20 7,87±0,95 0,88 0,30 85,70±2,68
Paxta 0,82±0,20 0,67±0,22 7,45±0,85 0, 97±0,25
86,85±2,40
Kungabo-
qar 0,81±0,21 0,64±0,21 7,38±0,75 0,96±0,20 87,44±2,16
3.3 .Tekshiriladigan moylarning GX-MS spektrlarini olish.
“Agileht Technoiogies 7890BNetwork GC system ” nomli firma xromato
mass-spektrometri da [53] mass selektiv detektorli “5977A inert Mass selective
detector “ Mass Hunter Drugs_SCAN_A1.markali ichki yuzasi HP 5% li
fenilmetilsiloksan bilan qoplangan uzunligi 30 m. kapillyar kolonka ishlatilib ,
injektorning 280ºC temperaturasida, termostatning temperaturasi 150ºC dan
300ºC gacha ko’tarilishi tezligi 15ºC/ min oraliqda. Analiz vaqti 30.67 minutni
tashkil etdi.
Poliz ekinlaridan “Qovoq” urug’idan olingan moyni laboratoriya
sharoitida metil efirga aylantirilib xromato mass-spektrometri olindi. Yog’
62](/data/documents/41b7d2bc-cc6c-4acd-8bbe-f33d87a3afb6/page_62.png)












Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish MUNDARIJA . KIRISH . 3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI . 7 1 .1. Xromatografik analiz usullari. 7 1 .1.1. S uyuqlik xromatografiyasi (SX). 8 1 .1.2. Gaz – suyuqlik xromatografiyasi (GSX.). 14 1 .1.3. G SX da harakatli suyuq fazalar tanlash. 18 1. 1.4.GSX da h arakat siz fazalar ning roli. 22 1 .1.5. Yupqa qavat xromatografiyasi (YuQX). 23 1.1.6.YuQXning jihozlari va bajarilish tartibi. . 27 1 . 2 . O’simlik moylarning umumiy tasnifi va triglitserid tarkibi. 35 II BOB . TAJRIBAVIY QISM USLUBIY QISM 41 2.1. Ishning maqsadi va vazifalari. 41 2.2. Poliz ekinlarining tarixi, tarqalishi va tarkibi. 4 1 2.3.Poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari 4 4 2.4.O’simlik moylarining ekstraksiyasi va etirifikatsiyasi 4 5 2.5. GX ning tuzilishi va ishlash prinsipi. 4 6 2.6. GX ajralish jarayoni uchun maqbul sharoitlar tanlas h. 48 2.7.YuQX usulida bajariladigan bosqichlar . 50 2.8.Gazoxromato mass-spektrometriya ( GX-MS .) usuli 51 2.9.GX-MS asbobining tuzilishi va ishlash prinsipi. 54 III BOB . TAJRIBAVIY QISM . 57 3.1. Yog ’ kislotalar metil efirlarini GX analizi . 57 3.7.Moylarning guruh tarkibini YuQX usulida o'rganish. 61 3.3 .Tekshiriladigan moylarning GX-MS spektrlarini olish. 62 IV BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASI. 66 XULOSALAR. 69 1
FOYDALANILGAH ADABIYOTLAR RO ' YXATI . 70 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi : Analitik kimyoning dolzarb yo ’ nalishlaridan biri murakkab tarkibli tabiiy va sintetik moddalarni sifat va miqdoriy jihatdan analiz qilishning zamonaviy usullarini takomillashtirish hisoblanadi . Yog ’- moy sanoati O ’ zbekiston oziq - ovqat sanoatida yetakchi o ’ rinlardan birini egallaydi . Mamlakatimizda yuqori sifatli , arzon va qulay o ’ simlik moylari mahsulotlariga bo ’ lgan ehtiyojlarini to ’ la - to ’ kis qondirish maqsadida [1 , 2] ulkan rejalarni amalga oshirish ko ’ zda tutilgan . Ushbu tarmoq mahsulot sifatini oshirish va turlarini kengaytirish , xomashyodan to ’ liq hamda samarali foydalanish , aholi ehtiyoji va bandligini ta ’ minlash masalalarini hal etishda ham muhim o ’ rin tutadi [3] . Respublikamiz yog ’- moy sanoatining asosiy vazifasi xalq xo ’ jaligiga ekologik toza , raqobatbardosh , yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat . Mazali va biologik faol hamda shifobaxsh xususiyatlarga ega tarvuz , qovun , qovoq , kunjut , olxo ’ ri , o ’ rik , shaftoli danagi kabi noan ’ anaviy turdagi xomashyodan moy olish texnologiyasi ham yog ’- moy sanoati korxonalari uchun muhim yo ’ nalish hisoblanadi [4-7]. Murakkab tarkibli , ko ’ p komponentli organik birikmalarni konsentirlash va ajratishda xromatografik usullarni o ’ rni beqiyosdir . Shu jumladan o ’ simliklardan olinadigan moylar tarkibini o ’ rganishda gaz - suyuqlik , yuqori samarali suyuqlik , yupqa qavat xromatografiyalari imkoniyatlarning juda kengligi bilan ajralib turadi . Bu usullar yuqori samaradorligi , selektivligi , ekspresligi , aniqlik darajasining yuqoriligi , avtomatlashtirish imkoniyatlari mavjudligi bilan ahamiyatli hisoblanadi . Ishning maqsad va vazifalari : Mazkur magistrlik dissertatsiyasi ishining asosiy maqsadi ba ’ zi poliz o ’ simlik moylarini yog ’ kislotalar va guruh tarkibini 2
xromatografik usullar yordamida o ’ rganishdan iborat . Qo ’ yilgan vazifalarni bajarish uchun quyidagi ishlarni bajarish talab etiladi : -o’simliklar urug’laridan moylarni ekstraksiya usulida ajratib olish; -o’simlik moylarining yog’ kislotalarini murakkab metil efirlari holiga o’tkazish; -moylarning yog’ kislotalarining metil efirlarini gazoxromati k usulda ajra t ish jarayonini o’tkazish ; -ajralgan yog’ kislotalarning identifikatsiyalash va miqdoriy analizini amalga oshrish; -moylarning guruh tarkibini yupqa qavat xromatografiyasi usulida aniqlash. -olingan ma’lumotlarni ishonchliligini tekshirish maqsadida tegishli moylar uchun gazoxromato-mass-spektrometrda natijalar olish; -bajarilgan ilmiy- tadqiqot ishlari natijasida olingan natijalar asosida tegishli xulosalar chiqarish. Mavzuni o’rganilganlik darajasi : Poliz o’simliklaridan tarvuz,qovun va qovoqlarni yetishtirish,ularning urug’laridan moylarni ekstraksiya usulida ajratib olish, shuningdek olingan moylarining fizik-kimyoviy xossalari,tuzilishi, tarkibi,amalda qo’llanish sohalari bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Ishlab chiqarish texnologiyasi ilmiy asoslarini yaratishda dunyo miqyosidagi olimlar bilan bir qatorda rus olimlari, professorlar Derevonko V. V., Ulyanova O. V., Mirsoev G.X., Сakodinskiy K.I.,Vegdergaus M.S.,Beryoskin V.G.Puc - ko v a L.I, Kozakov Ye.D., o ‘zbek olimlari dan Muxamaliyev N.Q.,Qobulov B.J.,Zokirov N.S., Vasiev M.G., Xalimova U.X., Abdulla у ev N.Sh., Majidov K.X. va boshqalar katta hissa qo‘shganlar .Shunga qaramasdan mahalliy sharoitlarda yetishtiriladigan poliz o’simliklaridan olinadigan moylarni tarkibini atroflicha o’rganish dolzarb muammolardan hisoblanadi va tegishli analiz usullarini takomillashtirishni talab etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Gaz xromatografiyasi usulida o’simliklardan olinadigan moylarni yog’ kislotalari metil efirlarining ajralish jarayoni, yupqa qavat xromatografiyasi usulida guruh tarkibini aniqlash uchun maqbul sharoitlar 3
tanlandi ,olingan natijalarni tasdiqlash uchun xromato mass-spektrometr usulidan foydalanildi va ular ni amalda qo’llash imkoniyatlari mavjudligi asoslandi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti : Respublikamiz iqlim sharoitida yetishtiriladigan poliz o’simliklaridan qovun,tarvuz va qovoq urug’laridan ajratib olinadigan moylar tadqiqot ob’ekti, ularning tarkibini xromatografik usullarda o’rganish tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati: Gaz xromatografiyasi usulida o’simliklardan olinadigan moylarni yog’ kislotalari metil efirlarining ajralish jarayoni o’rganildi , yupqa qavat xromatografiyasi usulida guruh tarkibini aniqla ndi.Moylarning tarkibi,tuzilishi va xossalarini atroflicha o’rganish uchun xromatografik usullarni qo’llash imkoniyatlari keng ekan ligi asoslandi. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi. Dissertatsiy a ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. Uning umumiy hajmi 74 bet . Unda foydalanilgan adabiyotlar 54 manbadan iborat bo‘lib, u o‘z ichiga 3 ta jadval va 15 ta rasmni olgan. Ishning “ Kirish ” qismida tadqiqot mavzusining dolzarbligi,ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari,mavzuning o’rganilganlik darajasining qiyosiy tahlili, tadqiqotnning ilmiy yangiligi,tadqiqot ob’ekti va predmeti, ilmiy va amaliy ahamiyati bayon etilgan. Birinchi bob - “Adabiyotlar sharhi”da o’simlik moylarini Respublikamizda- gi o’rni, o’simlik moylarining kimyoviy tarkibi, ular analizida xromatografik usullarning qo’llanish imkoniyatlari ,shuningdek poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari va qo’llanish sohalari haqidagi ma’lumotlar to’plandi,umumlashtirildi hamda sharhlandi. Ikkinchi bob - “Uslubiy qism” deb nomlangan qismda , moylarni ularning urug’laridan ekstraksiya usulida ajratib olish, gazoxromatik analizni bajarish uchun metil efirlar holiga o’tkazish,gazoxromatografik,xromatomass- spektrometrik analiz asboblarini tuzilishi,ishlash prinsiplari va qo’llanish 4
sohalari ,hamda amalga oshirish uchun maqbul sharoitlarini tanlashga e’tibor qaratildi,analizlar uchun tegishli metodikalar tanlandi. Uchinchi bob -“ Tajribaviy qism”da tekshiriladigan poliz o’simliklarining urug’laridan ekstraksiya usulida moylar ajratib olindi.Olingan tarvuz,qovun va qovoq moylari tegishli metal efirlari holiga aylantirildi.Yog’ kislota metil efirlari tanlangan maqbul sharoitlarda SE-30 harakatsiz suyuq fazada gazoxromatografik analiz qilindi.Moylarning guruh tarkibi yupqa qavat xromatografiyasi usulida aniqlandi.Xromatografik usullarda olingan natijalarni ishonchliligi eng zamonaviy usullardan bo’lgan gazoxromatomass- spektrometriya usulida tekshirildi. To ’ rtinchi bob- “Olingan natijalar muhokamasi”.bobida uslubiy qismda aniqlangan ko ’ rsatmalardan foydalanib,rejalashtirilgan va bajarilgan tajribalar natijalari tahlil qilindi. Ishning “Xulosa” qismida o’simik moylarini metil efirlarini gazoxromatik usulda analiz qilib yog’ kislotalari tarkibini aniqlash,ularning guruh tarkibini yupqa qavat xromatografiyasi usulida o’rganish, olingan natijalarni gasoxromato-mass-spektrometriya usulida tekshirish bo’yicha olingan ma’lumotlarr asosida natijalari umumlashtirilib, mavzu bo’yicha dissertatsiya ishiga xulosalar qilindi. 5