logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish

Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7838 KB
Ko'chirib olish
Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish MUNDARIJA . KIRISH . 3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI . 7 1 .1. Xromatografik analiz usullari. 7 1 .1.1. S uyuqlik xromatografiyasi (SX). 8 1 .1.2. Gaz – suyuqlik xromatografiyasi (GSX.). 14 1 .1.3. G SX da harakatli suyuq fazalar tanlash. 18 1. 1.4.GSX da h arakat siz fazalar ning roli. 22 1 .1.5. Yupqa qavat xromatografiyasi (YuQX). 23 1.1.6.YuQXning jihozlari va bajarilish tartibi. . 27 1 . 2 . O’simlik moylarning umumiy tasnifi va triglitserid tarkibi. 35 II BOB . TAJRIBAVIY QISM USLUBIY QISM 41 2.1. Ishning maqsadi va vazifalari. 41 2.2. Poliz ekinlarining tarixi, tarqalishi va tarkibi. 4 1 2.3.Poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari 4 4 2.4.O’simlik moylarining ekstraksiyasi va etirifikatsiyasi 4 5 2.5. GX ning tuzilishi va ishlash prinsipi. 4 6 2.6. GX ajralish jarayoni uchun maqbul sharoitlar tanlas h. 48 2.7.YuQX usulida bajariladigan bosqichlar . 50 2.8.Gazoxromato mass-spektrometriya ( GX-MS .) usuli 51 2.9.GX-MS asbobining tuzilishi va ishlash prinsipi. 54 III BOB . TAJRIBAVIY QISM . 57 3.1. Yog ’ kislotalar metil efirlarini GX analizi . 57 3.7.Moylarning guruh tarkibini YuQX usulida o'rganish. 61 3.3 .Tekshiriladigan moylarning GX-MS spektrlarini olish. 62 IV BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASI. 66 XULOSALAR. 69 1 FOYDALANILGAH ADABIYOTLAR RO ' YXATI . 70 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi : Analitik kimyoning dolzarb yo ’ nalishlaridan biri murakkab tarkibli tabiiy va sintetik moddalarni sifat va miqdoriy jihatdan analiz qilishning zamonaviy usullarini takomillashtirish hisoblanadi . Yog ’- moy sanoati O ’ zbekiston oziq - ovqat sanoatida yetakchi o ’ rinlardan birini egallaydi . Mamlakatimizda yuqori sifatli , arzon va qulay o ’ simlik moylari mahsulotlariga bo ’ lgan ehtiyojlarini to ’ la - to ’ kis qondirish maqsadida [1 , 2] ulkan rejalarni amalga oshirish ko ’ zda tutilgan . Ushbu tarmoq mahsulot sifatini oshirish va turlarini kengaytirish , xomashyodan to ’ liq hamda samarali foydalanish , aholi ehtiyoji va bandligini ta ’ minlash masalalarini hal etishda ham muhim o ’ rin tutadi [3] . Respublikamiz yog ’- moy sanoatining asosiy vazifasi xalq xo ’ jaligiga ekologik toza , raqobatbardosh , yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat . Mazali va biologik faol hamda shifobaxsh xususiyatlarga ega tarvuz , qovun , qovoq , kunjut , olxo ’ ri , o ’ rik , shaftoli danagi kabi noan ’ anaviy turdagi xomashyodan moy olish texnologiyasi ham yog ’- moy sanoati korxonalari uchun muhim yo ’ nalish hisoblanadi [4-7]. Murakkab tarkibli , ko ’ p komponentli organik birikmalarni konsentirlash va ajratishda xromatografik usullarni o ’ rni beqiyosdir . Shu jumladan o ’ simliklardan olinadigan moylar tarkibini o ’ rganishda gaz - suyuqlik , yuqori samarali suyuqlik , yupqa qavat xromatografiyalari imkoniyatlarning juda kengligi bilan ajralib turadi . Bu usullar yuqori samaradorligi , selektivligi , ekspresligi , aniqlik darajasining yuqoriligi , avtomatlashtirish imkoniyatlari mavjudligi bilan ahamiyatli hisoblanadi . Ishning maqsad va vazifalari : Mazkur magistrlik dissertatsiyasi ishining asosiy maqsadi ba ’ zi poliz o ’ simlik moylarini yog ’ kislotalar va guruh tarkibini 2 xromatografik usullar yordamida o ’ rganishdan iborat . Qo ’ yilgan vazifalarni bajarish uchun quyidagi ishlarni bajarish talab etiladi : -o’simliklar urug’laridan moylarni ekstraksiya usulida ajratib olish; -o’simlik moylarining yog’ kislotalarini murakkab metil efirlari holiga o’tkazish; -moylarning yog’ kislotalarining metil efirlarini gazoxromati k usulda ajra t ish jarayonini o’tkazish ; -ajralgan yog’ kislotalarning identifikatsiyalash va miqdoriy analizini amalga oshrish; -moylarning guruh tarkibini yupqa qavat xromatografiyasi usulida aniqlash. -olingan ma’lumotlarni ishonchliligini tekshirish maqsadida tegishli moylar uchun gazoxromato-mass-spektrometrda natijalar olish; -bajarilgan ilmiy- tadqiqot ishlari natijasida olingan natijalar asosida tegishli xulosalar chiqarish. Mavzuni o’rganilganlik darajasi : Poliz o’simliklaridan tarvuz,qovun va qovoqlarni yetishtirish,ularning urug’laridan moylarni ekstraksiya usulida ajratib olish, shuningdek olingan moylarining fizik-kimyoviy xossalari,tuzilishi, tarkibi,amalda qo’llanish sohalari bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Ishlab chiqarish texnologiyasi ilmiy asoslarini yaratishda dunyo miqyosidagi olimlar bilan bir qatorda rus olimlari, professorlar Derevonko V. V., Ulyanova O. V., Mirsoev G.X., Сakodinskiy K.I.,Vegdergaus M.S.,Beryoskin V.G.Puc - ko v a L.I, Kozakov Ye.D., o ‘zbek olimlari dan Muxamaliyev N.Q.,Qobulov B.J.,Zokirov N.S., Vasiev M.G., Xalimova U.X., Abdulla у ev N.Sh., Majidov K.X. va boshqalar katta hissa qo‘shganlar .Shunga qaramasdan mahalliy sharoitlarda yetishtiriladigan poliz o’simliklaridan olinadigan moylarni tarkibini atroflicha o’rganish dolzarb muammolardan hisoblanadi va tegishli analiz usullarini takomillashtirishni talab etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Gaz xromatografiyasi usulida o’simliklardan olinadigan moylarni yog’ kislotalari metil efirlarining ajralish jarayoni, yupqa qavat xromatografiyasi usulida guruh tarkibini aniqlash uchun maqbul sharoitlar 3 tanlandi ,olingan natijalarni tasdiqlash uchun xromato mass-spektrometr usulidan foydalanildi va ular ni amalda qo’llash imkoniyatlari mavjudligi asoslandi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti : Respublikamiz iqlim sharoitida yetishtiriladigan poliz o’simliklaridan qovun,tarvuz va qovoq urug’laridan ajratib olinadigan moylar tadqiqot ob’ekti, ularning tarkibini xromatografik usullarda o’rganish tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati: Gaz xromatografiyasi usulida o’simliklardan olinadigan moylarni yog’ kislotalari metil efirlarining ajralish jarayoni o’rganildi , yupqa qavat xromatografiyasi usulida guruh tarkibini aniqla ndi.Moylarning tarkibi,tuzilishi va xossalarini atroflicha o’rganish uchun xromatografik usullarni qo’llash imkoniyatlari keng ekan ligi asoslandi. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi. Dissertatsiy a ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. Uning umumiy hajmi 74 bet . Unda foydalanilgan adabiyotlar 54 manbadan iborat bo‘lib, u o‘z ichiga 3 ta jadval va 15 ta rasmni olgan. Ishning “ Kirish ” qismida tadqiqot mavzusining dolzarbligi,ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari,mavzuning o’rganilganlik darajasining qiyosiy tahlili, tadqiqotnning ilmiy yangiligi,tadqiqot ob’ekti va predmeti, ilmiy va amaliy ahamiyati bayon etilgan. Birinchi bob - “Adabiyotlar sharhi”da o’simlik moylarini Respublikamizda- gi o’rni, o’simlik moylarining kimyoviy tarkibi, ular analizida xromatografik usullarning qo’llanish imkoniyatlari ,shuningdek poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari va qo’llanish sohalari haqidagi ma’lumotlar to’plandi,umumlashtirildi hamda sharhlandi. Ikkinchi bob - “Uslubiy qism” deb nomlangan qismda , moylarni ularning urug’laridan ekstraksiya usulida ajratib olish, gazoxromatik analizni bajarish uchun metil efirlar holiga o’tkazish,gazoxromatografik,xromatomass- spektrometrik analiz asboblarini tuzilishi,ishlash prinsiplari va qo’llanish 4 sohalari ,hamda amalga oshirish uchun maqbul sharoitlarini tanlashga e’tibor qaratildi,analizlar uchun tegishli metodikalar tanlandi. Uchinchi bob -“ Tajribaviy qism”da tekshiriladigan poliz o’simliklarining urug’laridan ekstraksiya usulida moylar ajratib olindi.Olingan tarvuz,qovun va qovoq moylari tegishli metal efirlari holiga aylantirildi.Yog’ kislota metil efirlari tanlangan maqbul sharoitlarda SE-30 harakatsiz suyuq fazada gazoxromatografik analiz qilindi.Moylarning guruh tarkibi yupqa qavat xromatografiyasi usulida aniqlandi.Xromatografik usullarda olingan natijalarni ishonchliligi eng zamonaviy usullardan bo’lgan gazoxromatomass- spektrometriya usulida tekshirildi. To ’ rtinchi bob- “Olingan natijalar muhokamasi”.bobida uslubiy qismda aniqlangan ko ’ rsatmalardan foydalanib,rejalashtirilgan va bajarilgan tajribalar natijalari tahlil qilindi. Ishning “Xulosa” qismida o’simik moylarini metil efirlarini gazoxromatik usulda analiz qilib yog’ kislotalari tarkibini aniqlash,ularning guruh tarkibini yupqa qavat xromatografiyasi usulida o’rganish, olingan natijalarni gasoxromato-mass-spektrometriya usulida tekshirish bo’yicha olingan ma’lumotlarr asosida natijalari umumlashtirilib, mavzu bo’yicha dissertatsiya ishiga xulosalar qilindi. 5 I BOB . ADABIYOTLAR SHARHI . 1 .1. X romatografik analiz usullari . Xromatografiya- ajratish va analiz qilishning fizik- kimyoviy usuli bo’lib, murakkab tarkibli aralashmalarning ikki- harakatsiz va harakatchan faza orasida taqsimlanishiga asoslangan. Xromatografiya usulining tarixiga nazar solsak 1- marta rus biolog olimi M.S.Svet 1900- yilda kalsiy karbonat to’ldirilgan kolonkada o’simliklarni barcha pigmentlarini ajratgan. 1952- yilda Dj.Martin va R.Sindjlar kimyo bo’yicha va yupqa qavatli xromatografiya usulining yaratilishi bo’yicha Nobel mukofotini qo’lga kiritishgan. XX asrning o’rtalari va bugungi kunimizgacha xromatografiya universal va ancha keng qo’llaniladigan usullardan biri hisoblanadi [ 8 ] . Xromatografiya laboratoriya va sanoatda ko’p komponentli sistemalarni sifatiy va miqdoriy analizlari, ishlab chiqarishda ayniqsa ko’p jarayonlarning avtomatizatsiyasi bilan bog’liqligida, hamda individual moddalarni ajratishda qo’llaniladi. Ayrim hollarda moddalarning identifikatsiyasi uchun xromatografiya o’zi emas balki boshqa fizik – kimyoviy va fizikaviy usullar, masalan mass- spektrometriya, IQ, UB – spektrometriya va boshqalar qo’llaniladi [ 9 ]. Xromatografiya usulining asosiy majburiyatlari quyidagilar hisoblanadi:  Yuqori effektivlik, analizning tez bajarilishi va avtomatlashtirish imkoniyatining mavjudligi;  Boshqa fizik – kimyoviy usullar bilan bog’lanib,gibrid usullar hosil qilishi;  Moddalarni konsentiratsiyalarining aniqlanish intervalining kengligi;  Birikmalarning fizik – kimyoviy xossalarini o’rganish imkoniyatiga egaligi;  Sifat va miqdoriy analiz o’tkazilishini imkoniyatining mavjudligi; 6  Turli texnologik jarayonlarda qo’llanilishi. Ta’sirlashishning tabiati bo’yicha harakatchan va elyuent komponent oralig’ida xromatografiyaning asosiy turlari quyidagilardan iborat: adsorbsion, [10] yupqa qavat, ion almashinish, cho’ktirish xromatografiyasi. Adsorbsion xromatografiyada turg’un faza qattiq modda bo’lib, aniqlanadigan modda unda yutilishiga asoslangan. Taqsimlanish xromatografiyasi turg’un faza suyuqlik bo’lsa, analiz qilinayotgan modda unda erishi va u har ikkala faza orasida taqsimlanishiga asoslangan. Ion almashinish xromatografiyasida sorbent sifatida ionitlar ishlatiladi. Cho’ktirish xromatografiyasi ajraluvchi komponentlar cho’kma holida qattiq harakatchan fazaga taqsimlanishga asoslangan. 1.1.1. Suyuqlik xromatografiyasi (SX.) Suyuqlik xromatografiyasi usullarida (SX) harakatli faza sifatida suyuqlik ishlatiladi. Suyuqlik xromatografiyasi usullarini tasniflash sakkizta asosiy xususiyatlarga ko’ra amalga oshiriladi[11]: - xromatografik tizim fazalarining agregat holati; - sorbatning harakatlanish usuli; - ajratish tizimining konfigura t siyasi; - harakatchan va sta t sionar fazalarning nisbiy qutbliligi; - moddalarni ajratish mexanizmi; - analizning maqsad va vazifalari; - sorbatni kimyoviy konversiyalash usuli. -harakatli va harakatsiz f azalar agregat holatiga qarab ajratiladi: Suyuqlik xromatografiyasi asosiy xususiyatlari quyidagilar: - SX usuli deyarli barcha eriydigan moddalarni, shu jumladan gaz xromatografiyasi yordamida analiz qilina olmaydigan aralashmalarni analiz qilishga imkon beradi; - moddalarni ajratish uchun sharoitlarni tanlash vaqtida ajratilayotgan moddalar molekulalarining nafaqat harakatsiz faza, balki harakatli faza bilan o’zaro ta’siri hisobga oladi; 7 - moddalarning ajralishi past haroratlarda ( gaz xromatografiyasidan farq qilib) sodir bo’ladi, bu esa ba’zan ajratish samaradorligini oshiradi. Harakatli gaz va suyuq fazalar ishtirokida aralashma komponentlarining sorbsiya jarayoni turlicha amalga oshadi. Gaz xromatografiyasida harakatli faza sifatida ishlatilayotgan gaz sorbentlarga yutilmaydi va u faqat tashuvchi rolini bajaradi. Suyuqlik xromatografiyasida harakatli faza rolini bajaruvchi suyuqlik esa yuzaga sorbsiyalanadi. Kolonkadan o’tayotgan namuna molekulalari sorbent yuzasidan harakatli faza molekulalarini siqib chiqarishi lozim bo’ladi, bu esa sorbent bilan ta’sirlashish energiyasini kamaytiradi. Shuning uchun suyuqlik xromatografiyasida gaz xromatografiyasiga nisbatan sorbsiya izotermasining chiziqliligi katta diapazon tashkil etadi. Turli xil tarkibga ega bo’lgan harakatli fazalarni (elyuentni) qo‘llash oqibatida xromatografik sistemaning tutilish kattaliklari va selektivligini o’zgartirish mumkin. Suyuqlik xromatografiyasining selektivligi gaz xromatografiyasidan farq qilib, elyuent va harakatsiz fazaning tabiatiga bog’liq. Suyuqlik xromatografiyasining klassik variantida aniqlanayotgan aralashma sorbent bilan to’ldirilgan (zarracha o’lchami 100 mkmda ziyod) va uzunligi 1 dan 2 metrgacha bo’lgan shishali kolonkaga tomiziladi va elyuent bilan yuviladi. Elyuentning og’irlik kuchi ta’sirida qilgan harakati sekin va u analizning uzoq davom etishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda ham bu usul o’zining oddiyligi va kam xarajat talab etganligi sababli laboratoriya sharoitlarida qo‘llanib kelinmoqda. Sorbent o‘lchamining kichrayishi (10-30 mkm), yuqori bosim beruvchi nasoslarning qo’llanilishi va sezuvchan detektorlarning kashf etilishi klassik suyuqlik xromatografiyasining yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasining (YuSSX) yuzaga kelishiga olib keldi [12]. YuSSXda massa almashuvi jarayonining tez amalga oshishi molekulalarning (adsorbsion va taqsimlanish xromatografiyasi), ionlarning (ion almashinish, ion xromatografiya), makromolekularaning (eksklyuzion xromatografiya) ajralishi va aniqlanishiga olib keladi. Affin va ligand almash i nish xromatografiyasi esa biologik faol va optik birikmalarning ajralishida ishlatiladi. 8 Reaksiya natijasida quyidagi tuzilishga ega bo’lgan birikma hosil bo’ladi: Silikagelning kislotali xossaga ega -OH guruhlarini tuzish uchun uzun uglevodorodli zanjir ishlatiladi. Yuqorida keltirilgan tuzilishga ega bo’lgan adsorbentlar ko’pchilik aralashmalarni ajratishda qo’llaniladi. Harakatli fazalar . Suyuqlik xromatografiyasida ajratish selektivligiga, kolonkaning samaradorligi va jarayonning tezligiga birinchi navbatda harakatli fazani to‘g‘ri tanlash kiradi. Harakatli faza namunani eritishi, kam qavushqoqlikka ega bo’lishi va undan ajralgan komponentlarni oson ajratib olish imkoniyati bo’lishi kerak. Harakatli faza xromatografiyasining barcha qismlariga nisbatan inert, xavfsiz, arzon va detektor ko‘rsatgichlariga ta’sir etmasligi kerak. Yuqorida ko’rsatilganidek erituvchini tanlash orqali namuna tarkibidagi komponentlarni ajratish mumkin. Ertuvchi tanlashda standart erituvchi sifatida tanlab olingan geptanning sorbsiya energiyasidan ushbu erituvchining sorbsiya energiyasi qanchalik yuqori ekanligi asosiy kattalik sifatida olinadi. Erituvcxilar kuchli va kuchsizga bo’linadi. Kuchsiz erituvchilar harakatsiz fazada kuchsiz yutiladi, shuning uchun sorbsiyalanadigan moddalarning taqsimlanish koeffitsiyenti qiymatlari katta. Kuchli erituvchilar ishlatilsa, yuqoridagi holatlar 9 teskari. Kuchli erituvchilar deb, o’zida namuna tarkibidagi moddalarni yaxshi eritadigan moddalarga aytiladi. Turli adsorbentlar uchun erituvchilarning nisbiy kuchi keltirilgan ma’lumotlar ko’p. Masalan, silikagel uchun erituvchi kuchi quyidagi ketma- ketligida kuchayadi: pentan (0)<CCl 4 (0.11)<,benzol(0,25)<CHCl 3 (0.26)<CH 2 CCl 2 (0,32)<atseton (0,47)< dioksan (0,49) < atsetonitril (0,5). Erituvchining ajratish qobiliyati uning qutbliligi bilan aniqlanadi. Normal fazali suyuqlik xromatografiyasida qutblilik oshgani sari erituvchining ajratish qobiliyati ortib boradi, teskari fazali xromatografiyada esa pasayadi. Erituvchilarning nisbiy qutbliligini aniqlovchi o‘lchov birligi sifatida Gilderbrand kattaligi R qabul qilingan. Adsorbsion suyuqlik xromatografiyasi uchun Snayder qatori quyidagi ko‘rinishga ega: pentan (0)< n-geksan (0,01),< geptan (0,01), <siklogeksan (0,04),< CCl 4 (0,18),< benzol (0,32), <CHCl 3 ( 0,38),<atseton (0,51),<etanol (0,88),<suv ,CH 3 COOH juda katta.Teskari fazali xromatografiyada C 18 uchun bu qator quyidagi ko’rinishga ega:metanol (1,0) < atsetonitril (3,1) < etanol (3,1) < izopropanol (8,3)< n-propanol (10,1) < dioksan (11,7). Ko’pchilik holatlarda sof erituvc h ilar emas, balki ularning aralashmalari ishlatiladi. Kam miqdorda boshqa erituvchining qo‘shilishi, ayniqsa suvning, erituvchining ajratish qobiliyatini keskin oshirib yuboradi. Ko’p komponentli aralashmalarni ajratishda bitta harakatli faza elyuent sifatida vazifani bajara olmagan vaqtda, bosqichma-bosqich yoki gradiyent usullar qo’llaniladi. Ushbu holatda elyuent kuchini oshirish maqsadida xromatografik jarayon paytida ketma-ket kuchliroq erituvchilar qo‘shilib boraveradi. Bu esa kuchli ushlanib qolayotgan komponentlarni siqib chiqarish imkonini beradi va analiz vaqtini kamaytiradi. Elyuent tanlashda ba’zi bir empirik qonuniyatlar o’rnatilgan. Sorbsiya jarayoni tarkibida qo’sh bog’lar va –OH guruh bo’lganda kuchayadi. Sorbsiya jarayoni organik birikmalar qatorida quyidagi tartibda susayadi: kislotalar> spirtlar >aldegidlar > ketonlar > murakkab efirlar> to’yinmagan uglevo- 10 dorodlar>to’yingan uglevodorodlar. Turli qutblilik darajasiga va turli organik sinflarga taalluqli aralashmalar analiz etilganda normal fazali suyuqlik xromatografiyasi qo’llaniladi:turli sinfga qarashli moddalar qutbli adsorbent ishtirokida qutbli harakatli faza ishtirokida turli vaqtlarda kolonkadan chiqadi (turli funksional guruhlarga ega bo’lgan birikmalarda tutilish vaqti qutbsizlardan qutblilarga o’tganda ortib boradi).Qutblilik darajasi o’ta yuqori bo’lgan birikmalar qutbsiz elyuentlarda umuman ajralmaydi. Bunday holatlarda qutbli elyuentlarga o’tiladi. Teskari fazali suyuqlik xromatografiyasida harakatsiz faza qutbsiz komponentlarni qutbli harakatli fazalarda masalan, suvdan ko’proq yutadi. Elyuentning qutbliligini kamaytirish hisobiga (metanol qo’shish bilan) komponentlarning tutilish vaqtlarini kamaytirish mumkin. Suyuqlik xromatografiyasida ushlanish mexanizmi bir vaqtning o’zida bir necha xil, ya’ni adsorbsion, taqsimlanish, eksklyuzion mexanizm bilan borishi mumkin. Ularning asosan qaysi biri bilan borayotganini aniqlash mumkin emas. Adsorbsion xromatografiyada sorbatning harakatli va harakatsiz qattiq fazalar o’rtasida taqsimlanishi ikki xil ta’sir kuchi ta’sirida amalga oshadi: nospessifik (dispersion, induksion va orentatsion kuchlar) va asosiy bo’lgan spesifik (harakatsiz faza bilan vodorod bog’lanish).Ushlanish mexanizmi asosan sorbentning tabiatiga bog’liq. Qutbli adsorbentlarda komponentlarning ushlanishi asosan adsorbent (silikagel, alyuminiy oksidi va boshq.) tarkibidagi gidroksil guruhlarning vodorod bog’lanish hosil qilishiga asoslangan. Qutbli molekulalar qutbsizlarga nisbatan ko’proq ushlanib qoladi. Teskari fazali xromatografiyada C 18 biriktirilgan sorbentlarda ushlanish asosan no s pessifik kuchlar ta’sirida amalga oshadi. Yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usuli yordamida yog’ kis- lotalarini ajratish keng qo’llanilmoqda. UB sohasidagi yutilish spektrlari yordamida yog’ kislotalarini kam miqdorini IQ sohasida ko’proq miqdorini yutilish spektrlari o’rganilgan[13]; 11 Bu esa ishlarning samaradorligini oshishiga olib keladi, farqlanish yog’ kislotalarining taqsimlanishi koef f isentlari o’rtasidagi farqqa asoslangan. Shulardan ko’p ishlatiladigani 1 – nitrobenzol va O – nafgasil efirlari-dir. Ayrim hollarda refraktometrli va alanga ionlovchi detektorlar ishlatiladi. Odatda ajratish o’zgaradigan fazali kolonkalarda olib borilgan, bu maqsadda adsorbentli kolonkalarni ham ishlatish tavsiya qilingan. Juda yaxshi ajratish baliq jigaridan olingan yog’ kislotalar metil efir- larining ajralish tixrasob 10RP – 18 bilan to’ldirilgan kolonkada asetonitril bilan elyuerlanib amalga oshirilgan. Bu ajratish yog’ kislotalarining taqsimlanishi koeffitsentlari o’rtasidagi farqga asoslangan bo’lib, shuning uchun ham cho’qqilarda bir – birini qoplash jarayoni kuzatiladi. O’ziga xos taqsimlanish koeffisentlariga ega bo’lgan cho’qqili moddalar yig’iladi va GSX yordamida tahlil qilinadi. Shu kolonka yordamida sis – va trans – yog’ kislota izomerlarini ham ajratish mumkin. Bir qator ishlarda metanolning suvli 90 – 80% li eritmasi yordamida YuSSX usuli bilan elyuerlab aniqlangan izomerlar keltirilgan. Bunda sis – izomerlar 1 – chi bo’lib elyuerlanadi, bunga sabab qo’sh bog’ tutgan karbon kislotalarni elyuent molekulalari bilan o’zaro ta’siri natijasidir. P –brom – fenosil efirlari 18:2 va 18:3 kislotalar YuSSX yordamida ajratilsada, bunday xromotografik sistema holat izomerlarini ajratishda yaroqsizdir. Ishda qisqa zanjirli yog’ kislotalari naftasil efirlarini ta’sir etuvchi S 18 li xezasorb fazada suvli ase-tonitrilli (qavariq gradient – 38) da 75% gacha asitonitril elyuerlangan. Uroten olien elaidin kislotalar metil efirlarini ajratish uchun M – bondanok S 18 porasilli nositeli kolonkadan foydalanadi, elyuerlash etalon suv aralashmasida bajariladi, detektorlash refraktometriya usulida qilinadi. S 18 parasil bondapokli kolonkada esa suvli asetonitril – alikvot 200 mg yog’ kislota efirini ajratdi. Shofild [ 6 ] sis – va trans – izomerlarni 1 soat ichida ajratdi. Lemmer va Grushka 4 yog’ kislotalari sis – va trans – izomerlarini finosil efirlar ko’rinishida ajratdilar, bu esa UB sohasida ditektorlash imkonini berdi. Boyl va boshqalar [ 14 ] margarindan ekstraksiya qilib olingan erkin yog’ 12 kislotalarni ta’sir etuvchi faza – Fatty Acid Columi (Watess Associates) 10 mkm diametrli zarrachalardan ajratilgan yog’ kislotalarini 0.1% sirka kislota qo’shilgan (bu qo’shimcha cho’qqi shaklini yaxshilaydi) titragidrofukron – asetonitril – suv aralashmasi bilan elyuerlandi. Mualliflar refraktometrli detek- torlashdan foydalanganlar, analiz vaqti 50 minut. Sis – va trans – okta 5 – adesint kislotalar, sakkizta yog’ kislotalarning miqdoriy jihatdan nisbatlari aniqlangan, biroq olingan ushbu kolonkada palmitin va linolen 18:2 (trans), 12 (trans) kislotalari ajralmagan, lekin undan ajratib olingan moyning kimyoviy tarkibi bo’yicha ma’lumotlar mavjud emasligi mazkur masalani yechishni talab etadi. 1.1.2. Gaz – suyuqlik xromatografiyasi (GSX.). GSX-tabiiy yog’ kislotalari murakkab aralashmalarini ajratishda keng qo’llaniladigan eng samarador usullardan biridir. Bunda ushlanish vaqti va yog’ kislotalarining tuzilishi orasida chiziqli bog’lanish korrelyatsiyasi bo’- ladi.Bunda harakatli suyuq fazani tog’ri tanlash juda muhim hisoblanadi [15]. Biroq yog’ kislotalari tarkibida ko’p sondagi izomerlarning bo’lishi ajralgan birikmalarni identifikatsiyalash imkoniyatini bermaydi. Kumush ionlarini tutgan nositellar yoki preparativ GSX ko’pchilik murakkab tarkibli aralashmadagi yog’ kislotalari identifikatsiyasini anchagina yengillashtiradi. Bunday dastlabki ajratish regulyar foydalaniladigan ajratish metodikasi va identifikatsiyasi sxemasiga kiritilgan bo’lishi kerak. Uzun va qisqa zarjirli yog’ kislotalari, almashinmagan va oksidlangan yog’ kislotalari adsorbsion xromatografiyaga qaraganda kumush ionlari tutgan nositelli xromatografiyalarda yaxshi ajraladi. Identifikatsiyaning yanada to’liqroq bo’lishini GX bilan mass-spektrofotometriya usullarini birgalikda qo’llab erishiladi. GSX ga bag’ishlangan sharhlarda [16] tabiiy va sintetik yog’ kislotalari identifikatsiyasi sxemalari, ko’p qo’llaniladigan birikmalar sistematik ajratish sxemalari yo’llanmalari, shuningdek, yog’ kislotalari metil efirlarini tayyorllash bo’yicha tavsiyalar keltirilgan. 13 Emkinning ishlarida yog’ kislotalari analizida nishonlangan radiaktiv atomlardan, jumladan, radio-GSX metallari haqida qisqacha ma’lumotlar berilgan. Qisqa zanjirli yog’ kislotalarini GSX usulida organik va anorganik kislotalar bilan boyitilgan har suyuq fazalarda ajratish mumkin. Akmanning ko’rsatishicha adekvat ajralishi va erkin yog’ kislotalarining kolonkadan elyuerlashi uchun gaz-tashuvchiga chumoli kislota qo’shish kerak. Qisqa va o’rtacha uzunlikdagi zanjirli normal, tarmoqlangan monometil, tarmoqlangan nometil va xalqali yog’ kislotalari, qutbli va qutbsiz kolonkalarda ajratish metodikalari o’rganilgan. Tarmoqlangan monometil va alamashinmagan bir xil sonli uglerod atomiga yog’ kislotalari efirlarining xromotografik xususiyatlari zanjir uzunligini funksional additivlik konsepsiyasi yordamida ifodalanadi [17]. Siklik yog’ kislotalar efirlariga asosan siklopropan kislota efirlari kiradi. Barcha tabiiy formalari sis-izomerlar hisoblanadi. Ular sintetik usulda olinadigan trans-formalariga qaraganda kattaroq ushlanish vaqtiga ega bo’ladi. Boshqa xalqali tuzilishga ega bo’lgan yog’ kislotalari alisiklik yog’ kislotalari hisoblanadi. 11- siklogeksilundekan va 13- siklogektrideksin kislotalarni asedofil, termofil bakteriyalarda baliq lipidlari aralashmalarida furan tutgan yog’ kislotalarini identifikatsiya qilishda foydalanilgan. To’yinmagan yog’ kislotalari odatda kumush nitrat tutgan nositellarda YuQX yordamida, so’ngra GSX usulida mono-,tri-,penta-va gegsayen yog’ kislotalari alohida-alohida o’rganiladi. Biroq, YuQX usulida ajratish to’liq bo’lmaydi (zanjir uzunligi turlicha bo’lgan va holat izomerlari mavjud bo’lgani natijasida) sis va trans izomerlarni kumush nitratli nositellar YuQX usulida ajratish mumkin [17], bunda ajratishning GS xromatogrfiyani amalga oshirish uchun ma’lum bir ba’zi bir harakatsiz fazalardan foydalanish mumkin. Amin va eloidin kislotalarini metil efirlarini15% li OV-225 to’ldirilgan 6 m kolonkada amalga oshiriladi. 14 Mono-, di- va polien va yog’ kislotalari odatdagi kolonkalarda GSX da qutbli suyuq faza (10% EGSS – x, 10% DEGS, 10% EGS) yoki ba’zida qutbsiz faza (10% apiyezon L) da ajrtiladi. Bunday ajralishlar odatda taxminan -200 ba’zi hollarda undan yuqoriroq o’zgarmas (200 ) haroratda amalga oshiriladi [18]. Sianoalkilsiloksan (silar-10 ) yuqori termik mustahkamlikka ega bo’lgan fazalarga misol bo’ladi. Unda sis va trans-izomerlar ajralish poliefir suyuq fazalarga qaraganda ancha yaxshi bo’ladi. Tabiiy sis-va trans-monyen va poliyen yog’ kislotalarining samarali ajralishi shisha kapilyar kolonkali GSX da yuz beradi . Poliyen yog’ kislotalari efirlarining ushlanish vaqti tegishli mono va dien shu sondagi uglerod atomlarinikiga qaraganda kattaroq bo’ladi. Ikkita metilen guruhi bilan ajratilgan qo’sh bog’li tabiiy sis-sis – oktadien kislotalarining metil efirlarini qutbsiz va qutbli kolonkalarda xromotogrfiyalangan o’ziga xos zanjir uzunligi bilan qo’shbog’larning holati orasidagi bog’lanish uzunligi kuzatiladi . Tabiiy tutashmagan qo’sh bog’li yog’ kislotalar ham bo’ladi. Tutashgan qo’sh bog’li izomerlarini GSX da qutbli va qutbsiz fazalarda ushlanish vaqti tutashmagan izomerlarga qaraganda ancha katta bo’ladi. Samarali zanjir uzunligi qiymati sis, sis – va trans, trans, oktadiyen kislotalar metil efirlari uchun [19] ishlarida keltirilgan. To’lig’icha sis- izomerlari kichikroq trans-izomerlari to’lig’icha kattaroq ushlanish vaqtiga GSX sida ham qutbli, qutbsiz kolonkalarda kuzatiladi. Bu holdan mustasnolik tutashgan qo’sh bog’li, shuningdek beshta metilen guruhi bilan ajralgan dienlarda (masalan, suyuq faza sifatida DEGS ishlatilganda) kuzatiladi. Suyuq faza sifatida apiyezon-qo’llanilganda sis-sis- birikmalari trans- trans- izomerlariga qaraganda oldinroq elyuerlanadi, XE-60 suyuq fazada esa aksincha ketma-ket yuz beradi. Uzun zanjirli asitelin qatori yog’ kislotalari oddiy metil efirlari kumush ioni tutgan nositellarda YuQX usulida ajratilganda ularning olifen qatori yog’ 15 kislotalari bilan ifloslanganligi aniqlanadi. Odatda nasadkali kolonkalarda GSX- dan foydalanish qutbli va qutbsiz fazalardan foydalanib, asitelen yog’ kislotalarini identifikatsiyalashi samarali natija beradi (tegishli standart birikmalar bo’lgancha). Asetilen uzun zanjirli qatorli yog’ kislotalar efirlari ushlanish vaqti unga mos keluvchi olefin yog’ kislotalariga qaraganda ancha kattadir, biroq amalda bu farqdan foydalanib ajratishga holat izomerlari ancha xalaqit beradi .Ustida zanjir uzunligi samarali qiymati qatori va sis-olefin undekan kislotalar GSX da apiezon – L DEGS va silan-10 fazalarda tahlil etilgan. Undesin va sis- undesin kislotalar izomerlari metil efirlarini xromotografik xarakteristikalarini qutbli va qutbsiz fazalarda o’rgandi. FFAP, karbon-va KC -20 M va XE -60 fazalarini effektivligi DEGS ga qaraganda, OV-101 va E -30 niki apiyezon-L nikidan yuqoriroqligi tasdiqlangan. Zanjir uzunligi samaradorligini ikkita metilen zvenosi bilan ajralgan uch bog’li oktadienni yog’ kislotalar: metil efirlari uchun qiymatini ustida topish mumkin. Bu ishda ajratishni yaxshi natijalari silar- 10 fazada bo’lishi ko’rsatilgan. Bu faza GSX bilan uchta metilen zvenosi bilan ajralgan uch bog’li oktadiyen kislotalar metil efirlari, shuningdek, asetilen va olefin kislotalar holat izomerlari ajralishi jarayoni uchun ham ancha samarali bo’lib chiqdi. Bir qator ishlar mualliflarining qayd qilishicha bitta uch bog’ning hissasiga qariyb to’g’ri keladi. Qo’sh bog’ va uch bog’lar tutgan yog’ kislotalarining GSX xususiyatlariga bir qator sharhlar bag’ishlangan [20]. Yog’ kislota efirlarini adsorbsion YuQ Xromotografiya ajralganlarini aralashmasidan fraksiyalab GSX yordamida qutbsiz suyuq fazali kolonkada ajratilgan va boshqalar xolisterin efirlari va kislotalarni molekulyar massalari va to’yinmaganlik darajasiga qarab sillar-30 suyuq fazali kolonkada harorat gradiyenti (240 o -270 o C) usulini qo’llab ajratganlar. Shuningdek, uglerod zanjiriga va xolisterin efirlarini zanjir uzunligi samaradorligini o’rganganlar. Kyonich va Beneke GSX yordamida 2-oksikarbon kislotalarning enantiomer o–triftorasitel va o-trimetilsilil hosilali va tarmoqlangan karbon kislotalarni (+) -3-metil-2-butanolning diasteromer efirlari 16 holida SE- 30 li kapilyar kolonkada ajratadilar. Bu ishda enentiomerlar 2-oksi- palmetatlar, 2-oksimeristatlar va 2-oksilauraatlar, shuningdek ko’pchilik ancha qisqa zanjirli oksikarbon kislotalarni ajratdilar. 1.1.3. G SX da harakatsiz suyuq fazalar tanlash. Hozirgi zamon analitik kimyosida gaz xromatografiyasining o’ziga xos o’rni bor. Gaz xromatografiyasi asosan oson uchuvchan organik birikmalarning tahlilida ishlatiladi.Biror bir aralashma tarkibidagi komponentlarni gazoxro- matografik usulda sifat va miqdor tahlil etish uchun xromatografist oldida katta vazifalar turadi. Bunday vazifalardan eng birinchi va asosiysi namuna tarkibiga kiruvchi moddalarni to’liq bir – biridan ajratish qobiliyatiga ega bo’lgan harakatsiz suyuq fazani tanlashdan iboratdir. Harakatsiz suyuq fazani tanlash kimyoning “o’xshash moddalar o’xshash moddalarda yaxshi eriydi “ degan qonunga asoslangandir. Ajratish jarayoniga bundan tashqari dinamik omillar – termostat harorati, harakatsiz faza miqdori, harakatli fazaning oqim tezligi ta’sir etadi. Yuqorida keltirilgan omillarning barchasini to’liq o’rgangan tadqiqotgina oxir oqibat gazoxromatografik tahlil usulini yaratadi. Gaz-suyuqlik xromatografiyasida maqbul harakatsiz suyuq fazani tanlash uchun konkret ajratiladigan aralashmani ajratish masalasi yetarlicha muhim masaladir. Bu quyidagicha tushuntiriladi: Agar harakatsiz suyuq fazadagi aniqlanadigan moddaning barcha o’zaro ta’sir tiplari, aniqlash konstantasi yoki koeffitsientini oson xarakterlash mumkin bo’lsa, hozirgi vaqtda eritmalar nazariyasi qo’llanilmaydi. Maqbul harakatsiz suyuq fazani tanlash bu gazlarning faqat ratsional klassifikatsiyalashning mavjudligini amalga oshirishning mumkinligini yetarlicha asoslaydi. Bu sohani fundamental tekshirishni L. Rorshnayder, E. Kovach va Mak- Reynoldslar bajardilar [20]. Suyuq harakatsiz fazalar klassifikatsiyasi Rorshnayder tomonidan taklif qilingan nisbiy kattaliklarga asoslangan. 17 Harakatsiz suyuq fazaning nisbiy qutblilik bilan tutilgan modda hajmi orasidagi munosabat aniqlanadi, bu erigan birikmaning standart qutblilik yoki qutbsizlik sifati bo’lib chiqadi. Kolonkada aniqlanayotgan harakatsiz suyuq fazaning qutbliligi o’zgartiriladi va standart harakatsiz suyuq fazaning qutbliligi nol deb qabul qilinadi. P P =lg V P RX /V P RH -lgV n RX /V n RH (1.1) Bu yerda: P P - qutbli harakatsiz suyuq fazaning qutbliligi, V P RX , V P RH – RX va RH komponentlarning tutilgan hajmi. V n RX , V n RH – standart qutbsiz harakatsiz suyuq fazaga mos RX va RH komponentlarning tutilish hajmi. Har qanday analiz qilinayotgan aralashma uchun standart bo’lavermaydi, harakatsiz suyuq fazaning tutilish hajmi p bog’lanishi quyidagicha ko’rinishda bo’ladi: lg V P RX /V P RH =A RX P P + lgV n RX /V n RH (1.2) bu yerda: A RX – RX erigan aralashmaning xarakteristik konstantasi . Harakatsiz suyuq fazalar (HSF) aralashma komponentlarni yaxshi eritishi, termik va kimyoviy jihatdan barqaror, kam uchuvchan bo’lishi kerak. Ularni qovushqoqligi kam bo’lishi, tutuvchi yuzasida yupqa plonka holida tekis taqsimlanib o’rnashish, kolonkadan desorbsiyalanib ketmasligi, selektivligi yuqori bo’lishi, hamda aralashma komponentlarini maksimal ajrata olish talab etiladi. HSFning qaynash harorati uning kolonkadagi maksimal ishlash haroratidan tahminan 100 0 C atrofida bo’lishi kerak. Past haroratli (100 0 C), o’rtacha (200 0 C) va yuqori haroratli (350 0 C gacha) harakatsiz suyuq fazalar farqlanadi [21]. Nisbiy qutbliligiga (R) ko’ra fazalar turli guruhga bo’linadi: P=0-5% gacha bo’lsa qutbsiz, P=5-15 % kuchsiz qutbli, P=15-35 % o’rtacha qutbli va P=35-100 % bo’lsa kuchli qutbli fazalarga bo’linadi. Qutbli harakatsiz fazalar tarkibida –CN, ═C═O, -OH, -CF 3 va boshqa funksional guruhlarni tutgan bo’ladi. Qutbsiz harakatsiz fazalar tarkibida to’yingan uglevodorodlar yoki siloksanlat tutgan bo’lib, asosan uglevodorodlar va galogen uglevodorodlarni ajratishda ishlatiladi. 18 Harakatsiz suyuq faza tanlashda ajratiladigan moddalar qutbliligiga qaraladi: qutbsiz moddalarning ushlanish vaqtlari faza qutblilik darajasi kamayishi bilan ortadi; qutbli moddalar qutbsiz harakatchan fazalarda kam ushlanadi. Harakatsiz fazalarning qutbliligi ortishi bilan qutbli moddalarning ushlanish vaqti oshadi. Ajratilayotgan moddalar bilan harakatsiz suyuq fazalar orasida o’zaro tasirlashish quyidagilar tufayli yuz beradi: -spetsifik bo’lmagan dispers kuchlar (London kuchlari)-alkanlar, benzol; -orentatsion kuchlar (Kessom kuchlari); -induksion kuchlar (Debay kuchlari); -komplekslar ko rinishdagi kimyoviy bog’lar (metal ionlari va aromatikʻ uglevodorodlar orasida) zaryad tashuvchi kuchlar Vodorod bog’lar hosil bo’lishi ushlanishga o’ziga xos hissa qo’shadi. Harakatsiz suyuq fazalarning kimyoviy tarkibi xilma xildir. Eng keng qo’llaniladigan harakatsiz suyuq fazalarga aromatik va aromatik bo’lmagan uglevodorodlar, metil va fenilsilikonlar, spitlar, poliglikollar va murakkab efirlar kiradi. Aromatik uglevodorodlar uchun aromatik uglevodorodlarni selektiv ushlash xususiyati xarakterli bo’lib, ular o’rtasida assotsiyalangan birikmalar hosil bo’ladi. Ularning tipik vakillaridan biri polifenil efir hisoblanib, u ko’p sondagi fenil va fenilen guruhlar tutadi. Ularni ishchi harorati intervali molekulyar massasi qiymatiga bog’liq bo’ladi: Molekulyar massasi 800 atrofida bo’lsa 230-400 0 C, molekulyar massa 2100 atrofida bo’lsa 230-4500 0 C ni tashkil etadi. Aromatik bo’lmagan uglevodorodar qutbsiz birikmalar bo’lib, ularda barcha uglevodorodlar yaxshi eriydi. Bu tipdagi harakatsiz suyuq fazalar birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlarni boshqa organik moddalardan ajratishda qo’llaniladi. Uglevodorodlarni ajralishi ularning qaynash haroratlari mos ravishda amalga oshadi. Harakatsiz suyuq fazalarning bu guruhini asosiy 19 vakillari: skvalan (ishchi harorat oralig’i 20-150 0 C), geksadekan (20-30 0 C), parafin moyi (yuqori ishchi harorati 120 0 C). Metil va fenilsilikonlar ko’p ishlatiladigan harakatsiz suyuq fazalar jumlasiga kiradi. Ularning ustunlik tomonlari sifatida ham past (-50 0 C), ham yuqori (350 0 C gacha) haroratlarda ishlash mumkinligi va ajratish qobiliyati qovushqoqlikka uncha bog’liq emasligini ko’rsatish mumkin. Metilsilikonlarning ko’p ishlatiladigan vakillariga silikon moyi (temperatura harorat oralig’i 50-220 0 C). Sililon kauchuk (temperatura harorat oralig’i 25-320 0 C ) keng ishlatiladi. Metilsilikonlardan farqli, fenilsilikonlar uchun aromatik birikmalar bilan ta’sirlashish qizdirish va oksidlashga yuqori chidamlilik xos hisoblanadi. Fenil guruh tutgan faza miqdori pastroq (10%) moylar, masalan OV-3 uchun harorat oralig’i 50-300 0 C ga tengdir. Fenil guruhlar soni ko’p bo’lgan moylar uchun, masalan OV -61 (33%), OV-17 (50%), OV-25 (75%) larda harorat intervali 20-375 0 C. Spirtlarni gidroksil guruhlari ketonlar, aldegidlar, uchlamchi aminlar, oddiy va murakkab efirlarning akseptor atomlari bilan vodorod bog’lar hosil qila oladilar. Shunday harakatsiz suyuq faza sifatida geksadetsil (harorat intervali (50-90 0 C), oktadetsil spirti (60-70 0 C), diglitserin (20-100 0 C) va poliglitserin (20- 200 0 C) lar ishlatiladi. Poliglikollarni selektivligi asosan ularning molekulyar massasi qiymatiga bog’liq bo’ladi. Molekulyar massa 400 atrofida bo’lganda kolonka minimal harorat 20-70 0 C, molekulyar massa 6000 bo’lganda harorat 100 dan 210 0 C gachani tashkil etadi. Fosfor va karbon kislota qoldig’i tutgan murakkab efirlar tarkibidagi kislorod atomi vodorod bog’ hosil qilishga moyil bo’ladi Ular qo’llanilganda harakatchan vodorod tutgani sababli ushlanish vaqtini ortishi kuzatiladi. Yuqorida aytilgan harakatsiz suyuq fazalarni vakillari sifatida dinonilftalat (20-130 0 C), dioktilsebatsinat (maksimal ishchi harorat 130 0 C), trifenil (100 0 C) va trikrezil fosfat (110 0 C) larni ko’rsatish mumkin. 20 Har xil funksional guruhlar tutgan siloksan polimerlar yuqori termik barqarorligi bilan ajralib turadi. (1-jadval). Harakatsiz suyuq fazalarni eritish uchun asosan oson uchuvchan erituvchilar: atseton, benzol, metanol, metiletilketon, piridin, toluol, xloroform, etilatsetat, tetraxloruglerodlardan foydalaniladi. Erituvchi past qaynash haroratli yaxshi eritish xossasiga ega bo’lishi kerak. 1-jadvalda ba'zi harakatsiz suyuq fazalarning nisbiy qutbliligi keltirilgan. 1-jadval Harakatsiz suyuq fazalarning nisbiy qutblilik shkalasi. Harakatsiz faza nomi nisbiy qutblilik P Harakatsiz faza nomi nisbiy qutblilik P Skvalan 0 Dietiloksalat 59 Metil silikon yog’i 7 Polietilinglikol 4000 69 1 – xloroktadekan 13 Atsetonilatseton 73 Dinonilftalat 26 Dimetilformamid 80 Dibutilmalonat 41 Propilenkarbonat 83 Benzil efiri 44 β,β I - oksidipropionitril 100 Harakatsiz suyuq fazalar nisbiy qutblilik shkalasi bo’yicha 4 guruhga ajratiladi: - qutbsiz (P=0-5) - kuchsiz qutbli (P=5-15) - o’rtacha qutbli (P=15-50) - kuchli qutbli (P=50-100). 1 . 1.4.GSX da h arakat chan faz a lar ning roli. Gazlarni tashuvchi gaz sifatida ishlatilishi uning bir qator fizik va kimyoviy xossalari: qovushqoqligi, sorbsion xususiyatlari, diffuziya koeffisiyenti, reaksion qobiliyati bilan bog’liq bo’ladi. 21 Masalan, vodoroddan tashuvchi gaz sifatida foydalanish to’yinmagan birikmalar analizida gidrogenlash jarayoni borgani uchun maqsadga muvofiq emas. Tashuvchi gazlarga qo’yiladigna asosiy talablar quyidagilardir: - a naliz qilinuvchi moddalarga, detektor va kolonka materiallariga nisbatan inertlik ; - k am sorbsiyalanuvchanlik ; -p ortlash xavfsizligi ; -d etektor yuqori sezgirligini taminlash ; -k am qovushqoqlik ; -t ozalik, arzonlik, topilishning osonliligi . Yuqorida aytilgan talablarga azot, vodorod, geliy, argon mos keladi va boshqa gazlar (uglerod IV oksidi, neon, kripton) kam hollarda ishlatiladi. Tashuvchi gaz tanlashda detektor muhim rol o’ynaydi. Tashuvchi gaz oqimi gaz ballondagi ortiqcha bosim hisobiga yuzaga keladi. Jarayonga nasos kerak bo’lmaydi. Nasadkali kolonka bilan yuqori haroratda va tashuvchi yuqori tezlikda bo’lganda vodorod gazini ishlatish ma’qulroq hisoblanadi. Tashuvchi gaz sifatida kapilyar kolonkadan foydalanishning bir qator ustunliklari bor bo’lib,. analiz davomiyligi 2.0-2.5 marta kamayadi, tashuvchi gazga ammiak yoki chumoli kislota qo’shilishi natijasida aniqlikning selektivligi va sezuvchanligi ortadi. 1.1.5. Yupqa qavat xromatografiyasi (YuQX), mohiyati ,asosiy tushunchalari. Lipidlarni qutbli va qutbsiz fraksiyalarga ajratish uchun qulay usul yupqa qavat xromotografiyasi (YuQX) hisoblanadi . Umuman olganda Yu QX da qutbli lipidlarni elyuerlovchi sistema neytral lipidlarni elyuerlash uchun ham yaroqli bo’lgan holda, qutbsiz lipidlar uchun yaroqsizdir. Amaliyotda adsor- bentdan elyuerlash uchun shunday erituvchilar sistemasi tanlanadiki ,ular nisbatan yengil uchuvchan bo’lishi kerak. Qutbsiz lipidlar asosan xloroform, 22 metanol, ammiakning 28 % li eritmasi kabi elyuerlovchi sistemalar, qutbli lipidlar esa yengil petroliy efir :dietil efir (7:3 dan 9:1 gacha) nisbatan yengil petroliy efir :dietil efir :sirka kislota (80:20:1) [9], geptan:izopropil efir:sirka kislota (60:40:3) kabi sistemalar yordamida elyuerlanadi. YuQX si glikolipidlarni birlamchi lipidlar ekstraktsiyaridan ajratuvchi usul hisoblanmaydi [22]. Neytral lipidlar uchun qo’llanilayotgan erituvchilar sistemasidan glikolipidlar start chizig’ida qolib ketadi, qutbli lipidlar uchun mo’ljallangan erituvchilar sistemasida fosfolipidlar guruhiga kiruvchi moddalar bilan harakatlanadi. Shunga qaramasdan YuQX usulida lipidlarning birlamchi ekstraktidan galoktolipidlarning tozalangan fraksiyasini olishga musharraf bo’lishdi. Fisher bilan xodimlarni ishlarida [23] glikolipidlar va glisirofosfo- lipidlarni YuQX sida ajratish uchun turli sistemalarning tasnifi berilgan. Xromatografiya ajratish va analiz qilishning fizik-kimyoviy usuli bo’lib, murakkab tarkibli aralashmalarning ikki-harakatsiz va harakatchan faza orasida taqsimlanishiga asoslangan. Yupqa qavat xromatografiyasida shisha, metall yoki plastmassadan tayyorlangan plastinkaning toza sirtiga sorbentning qatlami tekis yoyiladi, aksariyat holda, adsorbent plastinka sirtidan to'kilib ketmasligi uchun unga yopishtirilgan holda bo'ladi. Plastinkaning o‘lchami (uzunligi va eni 50 dan 5 sm gacha) bo‘lishi mumkin. Plastinka sirtiga pastki chetidan 2—3 sm masofada, soibent sirtini timamasdan yumshoq qalam bilan start chizigi va erituvchi yetib boradigan front chizig'i (finish chizig‘i) chizib olinadi (1.1-rasm).Plastinkaninng start chizig'iga (kapillar yoki mikroshpris yoramida ajratilishi lozim bo'lgan A va В moddalaming tegishli erituvchidagi eritmasidan kichik bir tomchi tushiriladi . Erituvchi uchib ketgach, plastinka xromatografik kameradagi mazkur holat uchun maxsus tanlangan erituvchilar aralashmasi suyuq fazaga (HF) tushiriladi. 23 1.1~rasm. YuQX usulida A va В moddalarni ajralish sxemasi. Sorbentning kapillar kuchlari ta’sirida harakatsiz fasa bo‘ylab start chizig‘idagi A va В moddalami o‘zida eritgan HF ko‘tarila boradi. Mazkur misolda A moddaning harakatsiz fasa moyilligi В moddaning shu fazaga moyilligidan kamligi sababli В moddaga nisbatan A modda tezroq (ildamroq) harakatlanadi. t vaqtdan so‘ng qo‘zg‘aluvchan faza erituvchining front chizig'iga yetgach, xromatografik jarayon to‘xtatiladi. Plastinkani xromatografik kameradan olib, havoda quritiladi hamda A va В moddalardan hosil bo‘lgan dog‘lami plastinkadagi holati aniqlanadi. Dog‘lar, odatda, dumaloq yoki cho‘ziq doira (ellips) shaklida bo'ladi. Mazkur holatda A moddaning dog‘i start chizig‘idan l masofada, В moddaning dog‘i l a masofada hosil bo‘lgan, erituvchi esa L masofani o‘tgan. Ba’zan, ajratiluvchi moddalar eritmasining to’lchisi bilan yonma-yon start chizig‘iga standart yoki guvoh modda (aralashmada mavjud bo‘lgan modda)lar eritmasi ham kapillar bilan tushiriladi. Tekshiriluvchi aralashmadagi ajratiluvchi moddalami farqlash uchun harakatchanlik koeffitsiyenti R f (yoki Rf omili) qabul qilingan. R f =V i /V E =(l i /t)/(L/t)=l i /L (1.3) bunda: V i = l./t va V E = L/t tegishlicha i - tarkibiy qism va erituvchi E larning siljish tezliklari; l i va L — i-tarkibiy qism va E erituvchining plastinkadagi siljish masofasi; t — erituvchining startdan shimilib ko‘tarilishi 24 uchun ketgan vaqt. l i — start chizig'idan tegishli i - tarkibiy qismdan hosil bo‘lgan dog‘ning markazigacha bo'lgan masofani o‘lchab aniqlanadi Odatda, Rf omili qiymati R f =0—1 oralig‘ida bo‘ladi. Me’yoriy qiymati 0,3 —0,7 ga teng. Xromatografiya R f qiymati nol va 1 dan farqli bo‘lishini ta'minlovchi sharoitda bajariladi[24]. Harakatchanlik koeffitsiyenti R f sorbent-sorbat tizimining muhim belgisi bo‘lib, o‘zgarmas sharoitda takroriy tajribalarda R f = const o‘zgarmaydi. Harakatchanlik koeffitsiyenti R f qator omillar: erituvchining tabiati, sifati, tozaligi, sorbent (yupqa qatlam) tabiati, sifati, zarralar olchamining bir xilligi, qatlam qalinligi, sorbentning faolligi (namligi), tajribaning bajarilishi (namunaning massasi, erituvchining siljish masofasi L), tajriba bajaruvchi shaxsning amaliy ko'nikmasi va hokazolarga bog’liq. Amalda bu omillaming barchasini o'zgarmas holda saqlash qiyin. Tajriba o’kazilgan sharoitni natijaga ta’sirini tenglash maqsadida harakatchanlikning nisbiy koeffitsiyenti Rs kiritilgan[30]: R s =l/l st =R f /R fst (1.4) bunda: R f =1/ L; R fst =1 st /L; 1 st — start chizig'idan standart modda dog'ining markazigacha bo‘lgan masofa (1.1-rasmga qarang). Harakatchanlikning nisbiy koeffitsiyenti Rs harakatchanlik koeffitsiyenti R f ga nisbatan moddaning harakatchanligi haqida to‘g‘riroq ma’lumot beradi. Standart sifatida mazkur sharoitda R f * 0,5 bo‘lgan modda tanlanadi. Standart moddaning kimyoviy tabiati ajratiluvchi moddalar tabiatiga yaqin bo'lishi kerak. Ajraluvchi moddalarni yanada ishonchliroq farqlash uchun aniqlanuvchi aralashmada mavjudligi taxmin qilingan etalon modda — ,,guvoh“ ishlatiladi. Agar R f — R f (guvoh) bo‘lsa, bunda R f va R f (guvoh) tegishlicha tekshiriluvchi modda va guvohning harakatchanlik koeffitsiyentlari, aralashmada guvoh kabi modda borligi aniq bo‘ladi[31]. A va В moddalaming o'zaro ajrala olish imkonini aniqlash uchun ajralish darajasi R(A/B) kiritilgan. 25 R(A/B)=Δl/[e(A)/2+a(B)/2]=2Δl/a(B)], (1.5) bunda: Al—A va В modda dog‘larining markazlari orasidagi masofa; a(A) va a(B) А \ а В moddalaming xromatogrammadagi dog‘larining diametrlari. R(A/B) qiymati qancha katta bo‘lsa, xromatogrammada A va В moddalaming dog’lari bir-biridan shuncha oson ajraladi. A va В moddalarni ajralish selektivligini aniqlash uchun ajralish koeffitsiyenti (α) ishlatiladi: α=l B /I A. (1.6) α =1 bo'Iganda A modda В moddadan ajralmaydi. 1.2-rasm. A va В tarkibiy qismlarning ajralish darajasi R(A/B)ni aniqlash. 1.1.6. YuQXning jihozlari va bajarilish tartibi. Sorbentlar. Ajratiluvchi moddalarni sorbsiyalash (ushlab qolish) xususiyati sorbentning muhim xususiyati hisoblanadi. Sorbentning faolligi — undagi faol markazlar tabiati, ularning sorbent sirtidagi konsentratsiyasi, sorbent zarralarining dispersligi, sorbent sirtining o‘lchami va namligi hamda sorbent bilan ta'sirlashuvchi HF tabiatiga bog’liq. Suv molekulalari sorbentning faol markazlari bilan ta’sirlashib, ulami passivlashtirishi sababli nam sorbentning faolligi quruq holdagisidan kam bo‘ladi. Sorbent sifatida aksariyat hollarda kremniy (IV) oksidi SiO 2 silikagel, aluminiy oksidi A1 2 O 3 va boshqa ashyolar (faollashtirilgan ko‘mir, saxaroza, kalsiy karbonat, selluloza, talk, poliamid smolalari va hokazo) ishlatiladi. 26 Silikagel SiO 2 — solishtirma sirti ~500m 2 /g bo‘lgani uchun YUQXda ko‘proq qo’llanadi. Silikagel sirtida faol markazlar vazifasini Si-OH guruhlari bajaradi deb taxmin qilingan. Suv molekulalari bu faol markazlarni dezaktivlaydi, ya’ni faolsizlantiradi. Silikagelni degidratlab faollashtirish uchun -150—300°C (~400°C dan ortmasligi kerak) qizdirib quritiladi. 400°C dan yuqori haroratda faol markazlar buzilib ketadi. Yupqa qatlam bilan qoplangan xromatografik plastinkani tayyorlash uchun kukunsimon sorbent — silikagel (plastinkaga yopishib qolishi uchun gips yoki kraxmal va boshqa, masalan, fluoressirlanuvchi moddalar qo‘shilgan) aralashmasi suv yoki suvli etanolda aralashtiriladi, hosil bo'lgan suspenziya 0,3 mm qalinlikda plastinkaning sirtiga gorizontal holda bir tekis yoyiladi va quritiladi. Odatda, sorbentning shunday yupqa qatlami plastinka sirtiga yaxshi yopishib qoladi. Aluminiy oksidi A 2 O 3 . Bu sorbent ham universal — turli holatlar uchun mos hisoblanadi. Uning faolligi ham namligiga bog’liq. Aluminiy oksidining faolligi Brokman shkalasi bo‘yicha aniqlanadi. Brokman shkalasi: A1 2 O 3 , faollik darajasi I II III I V V Tarkibidagi suvning massa % 0 3 6 10 1 5 Suvning miqdori -3% (faollik darajasi II) bo'lganda sorbent sirtining yarmi suv monoqatlami bilan qoplangan bo'ladi. Suv miqdori 15% bo'lganda Al 2 O 3 ning sirti 3 ta suv monoqatlami bilan qoplangan bo’ladi. Amalda faollik darajasi III—IV bo‘lgan aluminiy oksidi, ya’ni suv miqdori 6 dan 10% gacha bo'lgan namunalari ishlatiladi. Alyuminiy oksidi ko'pchilik reaksiyalarda katalitik xossa namoyon etgani sababli sorbent sifatida silikagelga nisbatan kamroq qo'llanadi. YUQX da qo‘llanadigan sorbentlar zarralari ma’lum o‘lchamli (0,5— 5mkm), katta solishtirma yuzaga, atmosfera bosimi va ishqalanishga nisbatan 27 turg‘un, zarralar o'lchami bir tekis, HF va tekshiriluvchi namunaga nisbatan kimyoviy jihatdan inert, HF da erimaydigan bo'lishi lozim. Yupqa qatlam qalinligi, bir xil va bir tekis, HF siljish tezligi 30 daqiqada 10 sm bo'lishi kerak. Plastinkalarning sorbent qavati mahkamlangan va mahkamlanmagan turlari mavjud. Sorbent qavati mahkamlanmagan plastinkani tayyorlash uchun quruq sorbent kukuni yog‘sizlantirib tozalangan plastinka sirtiga maxsus (valik) o’qlov yordamida, bir tekis, yupqa qilib yoyiladi. Bunday plastinkalar tez va oson tayyorlanadi, ammo har gal ham sorbentni bir tekis qalinlikda yoyish qiyinligi sababli natijalar takroriyligi kutilganidek bo‘lmaydi.[25]. Mahkamlangan qatlamli xromatografik plastinka tayyorlash uchun sorbent kukunidan suv yoki organik suyuqlikda tayyorlangan suspenziyasiga yopishtiruvchi material (gips, kraxmal) qo‘shib gorizontal holatdagi plastinka sirtiga bir tekis yoyiladi, havoda xona haroratida 20 daqiqa yoki ~85°Cda 5 daqiqa davomida quritiladi, so‘ngra 110— 120°C da 30 daqiqa davomida faollantiriladi. Amalda korxonada ishlab chiqariladigan plastinkalardan foydalaniladi. Bunday plastinkalarni uzoq muddat saqlash mumkin, ular ishlatish uchun qulay va tahlil natijalarini takrorlanishini ta’minlaydi [26]. Erituvchilar . YuQX usulida erituvchi sorbentning tabiati va ajratiluvchi moddalaming analitik xususiyatlariga ko‘ra tanlanadi. Qandaydir qat’iy qoidalar mavjud emas. Ko‘pincha umumiy amaliy ko‘rsatmalar hisobga olinadi va HF sifatida bir necha erituvchi aralashmasidan foydalaniladi. Erituvchi harakatchan fasaga sorbsiyalangan moddani yuvib chiqarish ya’ni, elyuirlash xususiyatiga ko'ra tanlanadi. Bu xususiyat erituvchi va harakatchan fasa xossalarining uyg‘unligiga bog’liq. YuQX da erituvchi tanlanishini osonlashtirish uchun har bir sorbentga xos elyuotrop qatorlar mavjud.[33] 28 Misol sifatida Troppe bo’yicha elyuotrop qatorini keltiramiz. Bu qatorda erituvchilar ularni elyuerlash qobiliyatini ortib borishi, molekulasi qutbliligini ya’ni, dielektrik doimiysining ortishi tartibida joylashgan, siklogeksan, uglerod tetraxloridi, trixloretilen, toluol, benzol, dixloretan, xloroform, dietil efiri, etilasetat, aseton, propanol, etanol, metanol, suv. Shtal bo‘yicha erituvchilar qatori ham shunga o‘xshash: geksan, geptan, siklogeksan, uglerod tetraxloridi, benzol, xloroform, dietilefiri, etilasetat, piridin, aseton, etanol, metanol, suv. HF sifatida ishlatiladigan erituvchilar tizirnini tanlash uchun erituvchilar qatonning boshi va oxiridagi erituvchilar aralashtiriladi. Erituvchilar va ulaming miqdoriy nisbatlarini o'zgartirib, kerakli xossaga ega bo'lgan HF ni hosil qilish mumkin. Misol tariqasida YuQX da ishlatiladigan quyidagi erituvchilar aralashmalarini keltirish mumkin (qavsda erituvchilarning hajmiy nisbatlari keltirilgan): "Butanol + sirka kislota + suv (4:1:5); "Izopropanol + suvli ammiak (7:3); "Sirka kislotaning 15% li suvli eritmasi; "Asetonitrilning 30% eritmasi. YuQXning bajarilish uslubi. Namunani tomizish. Kapillar yoki mikroshpris vositasida, kapillar uchini sorbent sirtiga sekin tekizib, analiz etiluvchi suyuq namuna start chizig'iga tushiriladi (start chizig'ida hosil qilingan dog‘.) a) yuzasining diametri bir yoki bir necha mm bo'lishi mumkin. Start chizig‘iga bir necha namuna tushirilganda namunalardan hosil bo‘ladigan dog'lar orasi 2 sm dan kam bo'lmasligi lozim. Imkon qadar konsentrlangan eritmalar ishlatiladi. Dog'lar havoda quritilgach xromatografiyalanadi. 29 b) Xromatografiyalash jarayoni HF erituvchi bug‘lari bilan to'yingan yopiq xromatografiya kamerasida (qopqoqli shisha idishda) bajariladi. HFning yo'nalishiga ko‘ra xromatografiyani yuqoriga, pastga yo ‘nalgan va gorizontal (radial) turlari mavjud. YuQXning yuqoriga yo'nalgan turi faqat sorbent mahkamlangan plastinkalardagina bajariladi. Kameraga HF qo'yiladi (kamera sifatida qopqoqli kimyoviy stakandan foydalanish mumkin). Plastinka kameraga tik (yoki stakan devoriga suyalgan) holda, start chizig‘idan ostki 1,5—2 sm qismi HF qatlamiga botib turgan holda joylanadi. Kapillar kuchlar ta’sirida HF (og‘irlik kuchiga qarshi) yuqoriga tomon sekin ko'tarila boshlaydi. Pastga yo‘nalgan YuQX da ham faqat mahkamlangan sorbentli plastinkalar ishlatiladi. Yuqoridan berilgan HF pastga tomon sorbent bo'ylab shimilib tusha boshlaydi. Og’irlik kuchi HF (elyuyent) harakatini tezlatadi. Bunday usul HF bilan sekin harakatlanuvchi moddalarni ajratishda qo’llaniladi. YuQX gorizontal turida plastinka gorizontal holda joylashtiriladi. Buning uchun to‘rt tomonli yoki doira shaklidagi plastinkadan foydalanish mumkin. Doira shaklidagi plastinka ishlatilganda (doiraviy gorizontal YuQX) start chizig‘ining doira markazida ~ 1,5—2sm diametrli aylana tarzida chizilib, o‘sha chiziqqa namunalar tushiriladi. Doira shaklidagi plastinka markazi teshilib, unga HF tarqatuvchi pilik o‘rnatiladi. HF markazdan doira chetiga tomon siljiy boshlaydi. Xromatografiyalash berk idishda, eksikator yoki Petri idishida olib boriladi. YuQXning bunday variantida birdaniga o‘nlab namuna tahlil etilishi mumkin [27]. Doirali variantning yana bir turi markazdan qochma YuQXsida, doira shaklidagi plastinka aylantirib turiladi. Markazdan qochma kuch ta’sirida HF markazdan xromatografik plastinkaning chetiga siljishi tezlashadi. YuQX usullarida bir-ikki ko‘p o'lchamli (takroriy) va bosqichli xromatografiyalar ham qo'llaniladi. 30 Bir o’chamli xromatografiyada HF yo‘nalishi o‘zgartirilmaydi, ya’ni HF faqat bir yo‘nalishda siljiydi. Bunday usul boshqalarganisbatan ko‘proq qo‘l- laniladi. Ikki o’chamli xromatografiya oqsil, aminokislotalar kabi murakkab ara- lashmalar tahlilida qo'llanadi. Tahlil etiluvchi murakkab namunaning tarkibiy qismlari dastlab bir yo‘nalishda, HF, vositasida ajratiladi (1.3-a rasm). Xromatogrammadagi dog'lar toza modda dog'lari bo'lmay, ajralib ulgur- magan moddalar dog'larining aralashmasidan iborat bo'ladi. So‘ngra ana shu dog‘lardan yangi start chizig‘i o'tkaziladi va plastinkani 90° ga burib ikkinchi XF 2 bilan dog‘lardagi tarkibiy qismlar bir-biridan ajralishi uchun xromatografiyalanadi (1.3-b rasm). Plastinka kvadrat shaklda bo‘lsa, namuna diagonal chizig‘ini kvadratning ostki burchagiga yaqinroq nuqtasiga tushiriladi. Ba’zan, ikki o'lchamli xromatografiyani ikkala o'lchamda ham bir xil HF ishlatiladi. K o ’ p o'lchamli (takroriy) xromatografiyada ajratish jarayoni uzviy ketma- ket bir xil HF vositasida (har gal navbatdagi quritish jarayonidan so‘ng) bir 311.3- rasm . Ikki o ‘ lchamli xromatografiya tamoyilini k о’ rsatuvchi chizma . a) XF, vositasida olingan xromatogramma; b) XF 2 vositasida olingan xromatogramma. necha marta takrorlanib, dog‘lar to'liq ajralishiga erishiladi (odatda, takrorlash 3 martadan ortmaydi). Bosqichli xromatografiyada ajratish jarayoni bitta plastin kaning o'zida har gal yangi HF qo'llab, dog'lar to'liq ajralguncha davom ettiriladi. d) Xromatogrammani talqin etish (tahlil qilish). Xromatogrammadagi dog'lar rangli bo'lsa, xromatogramma quritilgach, start chizig'idan har bir dog'ning markazigacha bo'lgan masofani o'lchab, harakatchanlik koeffitsiyenti hisoblanadi. Agar tahlil etiluvchi namunadagi moddalar rangsiz bo'lsa va xromatogrammada ko'z bilan ko'rib bo'lmas dog'lar hosil qilsa, u holda rangsiz dog'lardan rangli dog' hosil qilish, ya’ni dog'larni paydo qilish, detektir jarayoni bajariladi. Detektirlash usullaridan ba’zilarini ko'rib chiqamiz. Ultrabinafsha (UB) пит b i l a n yoritish. Fluoressensiyalanuvchi modda- lami aniqlashda (dog'lar UB-nur ta’sirida shu’lalana boshlaydi) yoki aniqlanuv- chi moddada bunday xususiyat bo'lmasa sorbentga fluoressensiyalanuvchi mod- da shimdiriladi, u holda plastinkadagi sorbent sirti UB-nur ta’sirida shu’lalanib, dog'lar esa shu’lalanmaydi. Masalan, alkaloidlar, antibiotiklar, vitaminlarva boshqa dori moddalar ana shunday detektirlanadi (ko'rinmas dog'lari paydo bo’ladi). Termik ishlov. Xromatografiya jarayoni bajarilgach quritilgan plastinka 200°C gacha sekin qizdiriladi (sorbent qorayib ketmasligi kerak). Termik qizdirish natijasida organik moddalardan hosil bo‘lgan dog‘lar (termoliz hisobiga) jigar rang holida ko'rinadi. Kimyoviy ishlov. Ko‘pincha xromatogrammada ko'rinadigan dog‘ hosil bo- ishi uchun u ajratiluvchi moddani rangli birikmaga aylantiradigan maxsus rea- gent bilan purkaladi. Buning uchun turli reagentlar: yod bugiari, ammiak, brom, oltingugurt (IV) oksidi, vodorod sulfidi va boshqa maxsus eritmalar bilan plas- 32 tinka sirtiga ishlov beriladi. Shu maqsadda universal va selektiv reagentlardan foydalaniladi (universal—shartli ma’noda). Universal reagentlar sifatida, masalan, konsentrlangan sulfat kislota (qizdirilganda organik birikmalardan hosil bo'lgan dog‘ni qoraytiradi), kaliy permanganatni sulfat kislotali eritmasi (binafsha rangli sorbent fonida jigarrang dog‘ ko‘rinadi), fosfor molibden kislotasi (qizdirilganda sariq rangli sorbent fonida ko‘k dog’ hosil qiladi) va hokazo qo'llanadi. Selektiv reagent sifatida, masalan Dragendorf reagenti, Simmerman reak- tivi, mis sulfatning suvdagi ammiakli eritmasi (10% CuSO 4 va 2% ammiak); ningidrinning C 9 H 4 O 3 H 2 O etanol va sirka kislota bilan aralashmasi ishlatiladi. Dragendorf reaktivi vismut nitratning asosli tuzi Bi0N0 3 , kaliy yodid KJ va sirka kislotaning suvdagi aralashmasi bo‘lib, aminlar, alkaloidlar va steroidlami aniqlashda ishlatiladi. Simmerman reaktivi dinitrobenzolning 2% spirtli eritmasiga ishqor KOH bilan ishlov berib -70—100°C isitib tayyorlanadi. Steroidlarni aniqlashda ishla- tiladi. Ningidrin vositasida aminlar, aminokislotalar, oqsillar va boshqa birikma- larning dog’lari ochiladi (detektirlanadi). Dog’larni ochish, ravshanlashtirishning boshqa usullari ham bor. Agar ajratiluvchi moddalarda radioaktiv xususiyat bo‘lsa, radioaktivlik o'lchanadi yoki ajratiluvchi modda tarkibiga ataylab elementlarning radioaktiv izotoplari kiritiladi. Xromatogrammadagi dog’lar detektirlangach moddalar identifikatsiyala- nadi, ya’ni u yoki bu dog‘ qaysi moddaga tegishli ekanligi aniqlanadi. Buning uchun ,,guvohlarning“ etalon dog’laridan foydalaniladi. Ba’zida dog’lar hara- katchanlik koeffitsiyenti Rf bo'yicha shunday sharoitdagi mazkur moddaning Rf qiymatiga solishtirib aniqlanadi. Ammo Rf qiymati bo'yicha identi- fikatsiyalash taqribiy aniqlikka ega. 33 Fluoressirlanuvchi (UB-nurlar ta’sirida shu’lalanuvchi) dog'lar rangidan ham identifikatsiya uchun foydalaniladi, chunki turli moddalar turlicha to'lqin uzunlikdagi (rangli) nurlar tarqatib fluoressirlanadi. Selektiv reagentlar faqat ma’lum moddalar bilangina rangli dog'lar hosil qilish xossasidan kimyoviy detektirlashda foydalaniladi. YuQX usulida, aralashmaning tarkibiy qismlarini faqat sifat tahliligina emas, balki miqdoriy tahlilni ham bajarish mumkin. Buning uchun xromato- grammadagi dog'ning yuzasi hisoblanadi yoki dog' tarkibidagi modda qulay erituvchi bilan elyuerlab, ajratib olinadi. Xromatogrammadagi dog'lami yuzasiga ko'ra miqdoriy tahlil bajarilganda dog' tarkibidagi modda miqdori bilan dog'ning yuzasi orasida mutanosiblik yoki chiziqli bog’lanish mavjudligi taxmin qilinib, uni aniqlash uchun ma’lum miq- dorda "guvoh" etalon modda saqlagan dog' yuzasi hisoblanadi va shu asosda ka- librlash grafigi tuziladi. Mazkur moddaning noma’lum konsentratsiyali eritma- larining tahlili shu grafik asosida bajariladi. Ba’zan dog' iangining intensivligi undagi rangli modda miqdoriga bog’liq- ligidan kelib chiqib, dog'laming rang intensivligi solishtiriladi. Rang intensiv- ligini aniqlash uchun turli uslublar qo'llanadi. Xromatogrammada ajralgan tarkibiy qism biror erituvchi bilan dog'dan elyuerlangach, o'sha moddaning eritmasi elyuat hosil bo'ladi. Elyuatdagi moddaning konsentratsiyasi biror analitik usulda aniqlanadi.YuQX usulida bajarilgan miqdoriy tahlilning nisbiy xatosi 5—10% ni tashkil etadi. 1. 2 . O’simlik moylarning umumiy tasnifi va triglitserid tarkibi. Yog`lar, ularning yog` kislotalari tarkibi, ahamiyati haqidagi asosiy tushunchalar , yuqorida atsilglitserinlar haqidagi asosiy tushunchalar amalda keng ishlatiladi. Yo g` larning bir necha xil klassifikatsiyalari ma ` lumdir . Bu klas- sifikatsiyalardan birida asos q ilib yo g` olinadigan xom-ashyoning tabiati va 34 kelib chi q ishi olingan. Bu klassifikatsiyaga asosan yo g` lar h ayvon va o` simlik yo g` -moylariga b o` linadi. O` z navbatida h ayvon yo g` lari q uyidagilarga b o` linadi: q uru q likda yashovchi h ayvonlarning za h ira (jam g` arma) yo g` lari, sut yo g` lari, q ush va parrandalar yo g` lari, suv h ayvonlari va bali q lar yo g` lari va h .k. O` simlik yo g` lari esa uru g` lardan va mevalar ma g` zidan olinadigan yo g` - moylarga b o` linadi. Bundan tash q ari yo g` -moylar ular tarkibidagi asosiy yog` kislotalari (20% dan orti q bo`lganlari) nomiga q arab h am klassifikatsiyalanadi. Masalan, zig’ir moyini oleinli moylar (80-90% olein kislotasi), kungabo q ar moyini linol-oleinli moylar (50-60% linol va 35-40% olein kislotasi), mol yog`ini oleino-palmito- stearinli yo g` lar jumlasiga kiritish mumkin. Ammo bu klassifikatsiya h am mukammal emas, chunki bunda yo g` larning fizik-kimyoviy xossalarining atsilglitserinlar strukturasi bilan bo g` li q ligi h isobga olinmaydi [28]. Yo g` lar xona h arorati sharoitida q atti q va suyu q yo g` larga b o` linadi. Suyu q yo g` larga moylar deb aytiladi. O` z navbatida q atti q o` simlik yo g` lari ikki guruhga b o` linadi: tarkibida uchuvchan yo g` kislotalari bilan birga anchagina miristin va laurin kislotasi b o` lgan va bu kislotalari deyarli b o` lmagan yo g` lar. Yog`larning yog` kislotalari tarkibi juda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. U yog`lardagi atsilglitserinlar tarkibi va tuzilishi ham ularning xossalariga katta ta`sir ko`rsatadi [29] . Lekin atsilglitserinlar tarkibi haqida to`la ma`lumotga ega bo`lish amalda juda murakkab tajribalar o`tkazishni va ko`p vaqtni talab qiladi. Masalan, triatsilglitserinlarni eterifikatsiyalashda yog` massasida N turdagi yog` kislotalari ishtirok etayotgan bo`lsa, hosil bo`ladigan triatsilglitserinlar soni (ehtimolligi) pozitsion izomerlarni hisobga olgan holda quyidagicha bo`lishi mumkin: N = (n 3 + n 2 ) / 2 ( 1.7) Masalan, yog` tarkibida 5 ta yog` kislotasi bo`lsa, 75 turdagi strukturasi va tarkibi bilan farq qiladigan triatsilglitserinlar hosil bo`lishi mumkin. 35 Shuning uchun ba`zan atsilglitserinlardagi to`yingan va to`yinmagan yog` kislotalari tarkibi va stereospetsifik tuzilishini aniqlash osonroq va kifoya bo`lib qoladi. Yog`lardagi to`rt guruhdagi atsilglitserinlarni aniqlashga imkon beruvchi tajriba usullari mavjud. Bular trito`yingan, dito`yingan – monoto`yinmagan, monoto`yingan – dito`yinmagan va trito`yinmagan atsilglitserinlardir. Birinchi navbatda yog`larda to`yingan va to`yinmagan atsillarning taqsimlanish tartibi katta ahamiyatga ega. Taqsimlanish tartibi 2 xil bo`lishi mumkin: 1) taqsimlanish ehtimolligi qonuniga asosan statistik taqsimlanish; 2) teng taqsimlanish Statistik taqsimlanish glitserinning ekvivalent miqdoridagi yog` kislotalari bilan eterifikatsiyalanishi bilan triatsilglitserinlar hosil bo`lishida kuzatiladi. Bunday taqsimlanishda triatsilglitserinlardagi to`yingan (P) va to`yinmagan (N) yog` kislotalari tarkibi quyidagi formula asosida hisoblanishi mumkin: (P + N) 3 = GP 3 + 3GP 2 N + 3GPN 2 + GN 3 = 1; (1.8) bunda G – tegishli yog` kislotalarining atsilglitserinlari. Ko`pgina tajribaviy materiallarga asosan triatsilglitserinlarning stereospetsifik tuzilishi (taqsimoti) haqida quyidagi xulosalarni qilish mumkin: Tarkibida ko`p polialken kislotalari (40-50% va undan ko`p ) bo`lgan o`simlik moylarida, shuningdek, tarkibida ko`p to`yingan kislotalari (65% dan ko`p) bo`lgan o`simlik urug`lari va mevalari yog`larida atsilglitserinlardagi yog` kislotalari taqsimoti statistik taqsimotga yaqindir, masalan, kungaboqar, paxta moyi, kokos va palma yog`larida. Agar to`yingan yog` kislotalari yog`larda, jumladan suv hayvonlari yog`larida ham kam bo`lsa atsilglitserinlardagi yog` kislotalari taqsimoti teng taqsimlangan bo`ladi. Ko`pgina hayvonlar yog`ida ham atsilglitserinlardagi yog` kislotalari teng taqsimlangan bo`ladi. O`t-o`lanlar bilan oziqlanadigan hayvonlar yog`i va stearin kislotasiga boy yog`lardagi atsillar taqsimoti statistik taqsimotga yaqindir. 36 Tajribalar shuni ko`rsatadiki, yog`lardagi atsillarning sn-1, sn-2 va sn-3 holatlarda joylashuv tartibi ham o`ziga xosdir. Ko`pgina o`simlik moylarida uglerod atomi soni 18 ga teng bo`lgan to`yinmagan yog` kislotalarining 95-99% gachasi sn-2 holatda joylashgan bo`ladi. Masalan, paxta moyida bu 89% ni, kungaboqar moyida 93-95% ni, ma xs ar moyida 97-99% ni tashkil etadi. Palmitin, stearin va eruk kislotalari atsillari o`simlik moylarida deyarli doimo sn-1 va sn-3 holatlarda uchraydi. Kakao moyining o`ziga xosligi shundan iboratki, uning molekulasida to`yingan va to`yinmagan atsillar simmetrik joylashgan bo`ladi. O’simlik moylari asosan trigilisiridlardan tashkil topgan bo’lib, glitserinlar va yuqori karbon kislotalarni to’liq almashingan murakkab efirlaridir. O’simlik moylariga o’rik, shaftoli, uzum, olcha ,yong’oq, kokos, makkajo’xori, kunjut, masxar, zig’ir, bodom,paxta, kungaboqar, qaroli, pomidor, qovoq, qovun ,tarvuz uruglaridan va boshqalardan olinadigan moylar kiradi . Yog’ to’yingan o’simlik moylarining xossalari asosan ular tarkibidagi yog’ kislotalari tarkibiga bog’liq bo’ladi. Odatda ular to’yingan va to’yingamagan bir asosli tarmoqlanmagan zanjirli bo’lishi mumkin. To’yinmagan yog’ kislotalari miqdoriga qarab moylarni suyuqlanish va qotish vaqti o’zgaradi. Ular soni ko’p soni bo’lsa qotish harorati 0 0 C gradusdan past, qattiq moylarda 40 0 C gradusdan yuqori haroratda bo’ladi . O’simlik moylarining asosiy biologik qimmati polito’yinmagan yog’ kislotlari fosforitlar, tokofirlar va boshqa moddalar borligi bilan belgilanadi. Poliz o’simliklaridan qovun, tarvuz va qovoq o’simliklari urug’laridan moylarni ajratib olish shu yo’nalishdagi samarador yo’llardandir.O’simlik urug’laridan to’liq vitaminlar kompleksi, makro va mikroelementlarni, polito’yinmagan yog’ kislotalarini saqlab qolgan holda sovuq presslash usulida ajratib olish muhim jarayon hisoblanadi. [30,31] Poliz o’simliklaridan olinadigan moylar tarkibida yuqori davolash xususiyatlariga ega biologik faol qo’shimchalar kompleksi borligi va xolisterinni 37 yo’qligi bilan ahamiyatlidir. Qovun, tarvuz va qovoq urug’ moylari qonda, hujayralardagi kislota – asos balansini normallashtiradi, siydik fizik – kimyoviy tarkibini boshqaradi. Organizmda tozalanish jarayonida ishtirok etadi, immunitetni oshiradi, jarohatlarni tuzalishini tezlashtiradi, onkologik kasalliklariga bo’lgan uchrash ehtimolini kamaytiradi. Moyli o’simliklarning urug’ umumiy massasini 1 – 2 % ini tashkil etib, urug’ning tarvuzda 21 – 35 %, va qovoqda 25 – 30% gacha moy bo’ladi. Bu kislotalar organizm uchun muhim ahamiyatga ega bo’lib, sog’lom va bemor organizmlarida minimal darajasi, gemostaza faolligi, hujayra va tomirlarda metobolitik jarayonlarni faollashtiradi, yurak, qon – tomir, bosh miya faoliyatlarini normallashtiradi. Odatda glitserinning hamma gidroksil guruhi yog kislotalari bilan birikadi. Glitsyerinning 3 ta gidroksili 3 ta bir xil yoki har xil kislotalar bilan birikib, murakkab efir hosil qilishi mumkin, Yog’larni tashkil etuvshi kislotalar soni 30 dan ortiq bo`lsa ham, yog' tarkibida doim ushraydigan kislotalar soni asosan 8 tadan oshmaydi. Yoglarda ko`pincha quyidagi kislotalar bo`ladi: to`yinganlardan miristin, palmitin, styearin hamda to`yinmaganlardan olyein, linol va linolyen kislotalari. Yog`lar tarkibida ularning asosiy qismi — glitserinlardan tashqari quyidagi birikmalar ushraydi: - moylarning gidrolizlanishi natijasida hosil bo`ladigan erkin holdagi yog` kislotalar; -yuqori molekulali politsiklik bir atomli spirtlar va ularning yog’ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efirlari- sterinlar; -glitserinning yog’ va fosfat kislotalar bilan hosil qilgan aralash murakkab efirlari-fosfatidlar; -yog’larga rang beruvshi bo`yoq moddalardir -lipoxromlar. Bularga xlorofill, karotin, ksantofill, gosspol hamda baliq yog`i tarkibidagi pigmentlar ; -yog`lar tarkibida ko`pincha A,C, E va boshqa vitaminlar; 38 yog`larning ba'zi rangli reaksiyalariga sabab bo`ladigan organik moddalar xromogen moddalar kiradi. Yuqorida ko`rsatib o`tilgan birikmalarning hammasi lipoidlar deb ataladi. Lipoidlardan tashqari yog`lar tarkibida oqsil va shilliq moddalar, fermentlar, uglevodorodlar, efir moylari, smolalar, yuqori molekulali spirtlar, mineral hamda boshqa moddalar bo`ladi. Yog`lar asosan o`simliklarning mevalarida, urug`larida, hayvonlarda esa teri osti to`qimalarida hamda ichki organlari atrofida to`planadi. Hujayrada moy bilan birga lipaza fermenti ushraydi. Lipaza fermenti moyni glitserin va moy kislotalaridan sintez qiladi hamda shu moddalarga parchalaydi. Ba'zan yog`lar tarkibida har xil pigmentlar uchraydi, tarkibida xlorofill bo`lgan yog`lar yashil, karotinoidlar bo`lgani — sariq, lipoxromli yog`lar esa qizg`ish va boshqa ranglarda bo`ladi. Yog`lar spirtda juda qiyinlik bilan, efirda, xloroformda, benzin, benzolda va boshqa organik erituvchilarda yaxshi eriydi. ”Adabiyotlar sharhi”bobi boyicha xulosalar: Adabiyotlarda o’simlik urug’laridan ajratib olinadigan moylarning xossa- lari,kimyoviy tarkibi, tuzilishi haqida ma’lumotlar atroflicha yoritilgan. Xususan Respublikamizda yetishtiriladigan poliz o’zimliklaridan tarvuz,qovun va qovoq o’simliklarini kelib chiqish tarixi,tarqalishi, turlari,ularning moylarini kimyoviy tarkibi,shunindek bu moylarning shifobaxsh xususiyatlari,qo’llanish sohalari to’g’risidagi ma’lumotlar to’plangan.Ushbu bobda shuningdek o’simlik moylari analizida katta o’rin tutadigan xromatografik analiz usullarini imkoniyatlari va moylar analizida qo’llanishi boyicha katta hajmdagi ma’lumotlat qarab chiqilgan. Umuman olganda , mazkur dissertatsiya ishining adabiyotlar sharhi qismi- da mavzuga doir adabiyotlardagi , internet sahifalaridagi katta hajmli ma’lu- motlar to’plandi, umumlashtirildi va sharhlandi. II BOB .USLUBIY QISM. 39 2.1. Ishning maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi o’simlik moylarining yog’ kislotalar tarkibini gazo- xromotografik, ularning guruh tarkibini YuQX usulida o`rganishdir. Magistrlik dissertatsiyasida qo’yilgan maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni bajarish rejalashtirilgan: -mavzuga tegishli adabiyotlardagi ma’lumotlar asosida tajribalarni bajarish uchun tegishli metodikalar tanlash; - o ’ simliklardan ekstraksiya usulida moy ajratib olish ; - moylarning yog’ kislotalarini metil efirlari holiga o’tkazish; -o’simlik moylari yog’ kislotalarining metil efirlarini tanlangan sharoitlarda gazoxromatik ajratish; - ajratilgan yog’ kislotalari identifekatsiyalash; - olingan natijalar asosida miqdoriy aniqlashlarni amalga oshrish; - o’simlik moylarining guruh tarkibini YuQX usulida aniqlash; -natijalarni ishonchliligini xromato mass-spektrometriyasi usulida asoslash; -bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijalari asosida xulosalar chiqarish. 2.2. Poliz ekinlarining tarixi, tarqalishi va tarkibi. Madaniy qovunlar Hindiston, Iroq, Afg’oniston, Markaziy va Kichik Osiyodan chiqib kelgan. Bu mamlakatlarda hozirgacha qovunning yovvoyi turlaridan tortib to shirinligi bo’yicha tengi yo’q navlari o’sadi. Misrda 3-4 ming yillar oldin qovunning yarim madaniy shakllari bo’lganligi qadimgi qabr toshlarida chizilgan rasmlardan ma’lum. Markaziy Osiyoda qovunlar eramizdan oldingi IV asrda yetishtirilgan. Bu to’g’rida qadimiy Xorazm shaharlaridagi arxeologik qazilmalardan topilgan qovun urug’lari dalolat beradi [32]. Eramizning IV asrida Rimda qovun keng maydonlarda o’stirilgan. Tarvuz o’simligining chiqib kelish markazi Janubiy tropik va Markaziy Afrika hisoblanadi. Tarvuzning shakllanish va tarqalish markazi Misrdir. Bu yerda tarvuz 4000 yil avval ma’lum bo’lgan. Tarvuzning chiqib kelish markazlaridan biri Hindistondir. Eramizdan oldingi II asrda bu yerda tarvuz yetishtirila boshlagan. [33]. 40 Qovoqning barcha madaniy turlari Amerikadan chiqib kelgan, shu jumladan,yirik mevali qovoq-Janubiy Amerika, qattiq po’stli qovoq-Shimoliy Amerika va muskat qovoqlari-Janubiy Meksika va Markaziy Amerikadan kelib chiqqan. Arxeologik qazilmalar ko’rsatishicha, qovoqning madaniy shakllari eramizdan 3000 yil avval insoniyatga ma’lum bo’lgan. Poliz ekinlari yer kurrasining tropik, subtropik va mo’tadil iqlimli barcha mamlakatlarda yetishtiriladi. Jahon bo’yicha poliz ekinlari ekiladigan maydon-2,8- 2,9 mln. gektarni tashkil etadi. Shulardan 70 %-tarvuz, 20 %-qovun va 10 %-qovoq ekinlari tashkil etadi. Butun dunyo bo’yicha poliz mahsulotini ishlab chiqarish ko’rsatkichi: tarvuz-23-26 mln. tonna, qovun-6,4-6,6 mln. tonna, qovoq-4-5 mln. tonnani tashkil etadi [34]. Poliz mevalarini eng ko’p yetishtiradigan mamlakatlar qatoriga Xitoy, Hindiston, AQSh, Rossiya Federatsiyasi, O’zbekiston Respublikasi, Yaponiya, Ukraina kiradi. Bu mamlakatlarda 1 mln. tonnadan ortiq mahsulot ishlab chiqiladi. Meksika, Ispaniya, Italiyada 500 ming tonna poliz mevalari yetishtiriladi. Poliz ekinlarining yirik maydonlari Qozog’iston, Misr, Ruminiya, Yugoslaviya, Bolgariya, Gretsiya, Eron, Afg’oniston, Yaqin Sharq mamlakatlari, Markaziy va Janubiy Amerika va Avstraliyada joylashgan.Tarvuzning 95 % turli namunalari Rossiyaning janubida, AQSh, Xitoy, Yaponiya, Kichik va Markaziy Osiyo mamlakatlarida to’plangan. O’zbekiston asrlar davomida polizchilik keng rivojlangan mintaqa hisob- lanib,so’nggi yillarda bu sohaga yangi texnologiyalar joriy qilish ustida ilmiy- izlanishlar olib borilmoqda. Bundan maqsad, mavjud bo’lgan ekin maydonlarini kengaytirmasdan, yangi texnologiya va mexanizatsiyalarni joriy etib, yuqori va sifatli mahsulot yetishtirishdir. Soha mutaxassislari oldida O’zbekistonda poliz ekinlarining potensial hosilini yanada oshirish, aholini poliz mevalari bilan mumkin qadar uzoqroq vaqt ta’minlash,buning uchun esa ertapishar va uzoq vaqt saqlanuvchan navlar 41 yaratishdek muhim masala turibdi. So’nggi yillarda bir qancha yangi navlar yaratildi, ularning agrotexnikasi ishlab chiqildi [37]. Shu bilan birga, poliz mevalari shifobaxsh xususiyatlarga ega va ulardan tabobatda qadimdan foydalanib kelingan [38]. Tibbiyot sohasi xodimlarining ta’kidlashicha aholi jon boshiga bir yilda 98 kg poliz mevalarini, shu jumladan 54,5 kg qovun, 36,5 kg tarvuz va 7 kg qovoq mahsulotlari iste’mol qilishni tavsiya etadi. Qovun va tarvuz pishgan holda va qayta ishlangan holda iste’mol qilinadi. Qovun mevasi tarkibida 11- 20% quruq moddalar, shu jumladan, qand 5-18% gacha, oqsillar-0,6 %, 0,8 %- kletchatka, 0,2 %-moy, 0,6 %-kul bor. Qovun mevasi C vitaminiga (30-40 mg), karotinga (1,5-2 mg %), RR (1-2 mg %), kaliy, kalsiy, fosfor, oltingugurt, temir, kobalt tuzlariga boy. Qovun tarkibidagi foli kislotasi organizmda qon ishlab chiqish uchun zarurdir. Qovun mevasi bronxit, sil, revmatizm, yurak va buyrak kasalliklarini davolashda ishlatiladi [39]. Tarvuz mevasi tarkibida o’rta hisobda 10-12 % quruq modda, shu jumladan, 6-11 % shakar, 0,5 % oqsil, 0,5 % kletchatka, 0,1 % moy, 0,3 % kul moddalari mavjud. Tarvuz mevasi C vitaminiga (5-10 mg %), A; V 1 ; B 2 ; va boshqa vitaminlarga boy. Bundan tashqari, ular tarkibida temir, kalsiy, kaliy va oltingugurt tuzlari bor. Qandli diabet, yurak-tomir kasalliklari, ateroskleroz, kamqonlikni, buyrak kasalligini davolashda tarvuz mevasidan foydalaniladi [40]. Qovoq mevasi pishgan, dimlangan va qovurilgan holda iste’mol qilinadi. Undan sharbat ham tayyorlanadi. Qovoq mevasida 10-15 % quruq modda bo’lib, shundan 4- 11 % qandni tashkil etadi. Bundan tashqari uning tarkibida 0,7 % kletchatka, 0,5 % oqsil, 0,2 % moy, 0,6 % kul moddalari, ko’p miqdorda mineral tuzlar va vitaminlar bor. Qovoq mevasi ateroskleroz, jigar, buyrak, oshqozon, yurak xastaligiga davo bo’lib, urug’ qaynatmasi gijja haydash xususiyatiga ega [41,42]. Poliz ekinlari urug’larida ko’p miqdorda shifobaxsh moylar bor. Qovun va tarvuz urug’lari mag’zida 31-56 % gacha moylar bo’ladi. 1 gektar qovun va 42 tarvuz ekin maydonlaridan 60-100 kg moy olinsa, qovoq ekinlari 1 gektar maydonidan 360-400 kg, ba’zi bir navlaridan esa-600-700 kg moy olish mum- kin [43]. 2.3.Poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari. Poliz o’simliklari urug’lari moylari tarkibida olien va linol kislota miqdorini yuqoriligi uni biologik qiymatini oshiradi. Ular urug’lari moyi tarkibida 53 xildagi mikro va makro elementlar uchraydi. Jumladan temir 13mg, rux 8-10mg, magniy 3-4mg, selen 5-6mg.ni tashkil etadi. Kompleks yog’da eruvchi vitaminlardan A 10-15 mg, E 40-60 mg, va F ushbu moyda ancha ko’p, F vitamin moy tarkibini 70 %ni tashkil etuvchi polito’yinmagan yog’ kislotalari oliein, linol va linolen kislotalari aralashmasi hisoblanadi. Vitamin E ancha kuchli tabiiy antitoksidant hisoblanib tirik organizmlar hayotida katta ahamiyatga ega [44]. Hozirgi vaqtda qovunning 36 navi davlat reistriga kiritilgan bo’lib, shundan 9 tasi ertapishar, 15 tasi o’rtapishar, 12 tasi kechpishar navlaridir. O’zbekiston Respublikasi hududida har yili 35-40 ming gektardan ortiq yer maydoni poliz o’simliklariga ajratiladi va hosil 450-500 ming tonnani tashkil etadi . Qovunning mevasi ajoyib ta’mga hamda ko’pgina foydali xususiyatlarga egadir. Uning tarkibidda 85-92 % suv, 8-15% quruq modda, 0.8% oqsil, 1.8% kraxmal, va 6.2% boshqa uglevodlar, 0.9% moy , 0.6% kul, 20-30 mg C vitamin, 0.03-0.07 % boshqa vitaminlar Zn, Fe, Ca, Mg, K, P kabi mikro elementlar va boshqa mineral tuzlar mavjud. Qovunning dorivor xususiyatlari zamonaviy tibbiyot tomonidan tasdiqlangan. Uni istimol qilish ko’plab fizeologik jarayonlarni boshqarishga yordam beradi. U buyrak, meda, jigar kasalliklarida hamda atiroskleroz, bronxit, sil, bot kasalliklarini davolashda ishlatiladi. Qovun etidan konservalar, qandalotchilik sanoatida murabbo, pechinyelar va pryoniklar tayyorlashda foydalaniladi [45]. Uning urug’i tarkibida 35% atrofida moy bo’lib undan iste’mol maqsadida va asosan davolash maqsadlarda keng foydalaniladi. 43 Moylarning asosiy xususiyati ular tarkibiga kiruvchi yog’ kislotalar tarkibi bilan belgilanadi. Tarvuz moyi tarkibida qo’shbog’li yog’ kislotalar ko’p bo’lib vitaminlar va mikroelimentlar (Zn, Se) ga boy hisoblanadi. Tarvuz moyi tarkibida qo’shbog’li yog’ kislotalari ko’p bo’lib vitaminlarga boy. Undagi ustrillin aminokislota tarvuz moyi tarkibida nisbatan ko’p bo’lib u duiritik faollikka ega va buyrak tuz-suv almashishini normallashtiradi. Yog’da eruvchi vitaminlar kompleksiyasi A,E va F vitaminlardan tashkil topgan. F vitamini to’yinmagan olein, linol va linolen yog’ kislotalari aralashmalari hisoblanadi, ular yig’indisi 70% ni tashkil etadi. Vitamin A ning qiymati 10-15 mg atrofida bo’lib turli xil karatinoidlar holida uchraydi.Rossiyalik va boshqa olimlarning klinik tadqiqotlaridan aniqlashicha poliz o’simliklaridan olinadigan moylar quyidagi ta’sirlarni namoyon qiladi [46]: -qon va hujayralarda kislota-asos muvozanatini normallashtiradi; -siydikdagi fizik-kimyoviy tarkibini boshqaradi va buyrakdagi toshlar erishini ta’minlaydi; -prostatit rivojlanishini sekinlashtiradi, sil kasalligini davolashda - lipidlar almashinuvi va xolistirin darajasiga ta’sir etadi; -organizmni erkin radikallar tasiridan va erta keksayishdan himoyalaydi; -garmonlar ishlab chiqarishni va garmonal faoliyatni kuchaytiradi; -organizmni tozalaydi, immunitetni oshiradi va yaralar tuzalishini tezlashtiradi. 2.4. O’simlik moylarining ekstraksiyasi va eterifikatsiyasi. Tekshiriladiga o’simliklar na’munalaridan ekstraksiya usulida ularning tarkibidagi moy ajratildi [47]. Moyni ekstraksiya usulida ajratib olish uchun o’simlik urug’i namunasidan tarozida 50 g dan tortib olinib, maydalanib hajmi 500 ml bo’lgan kolbalarga solindi va ular ustiga dietil efiridan 300 ml dan qo’shildi. Kolbalar og’zi mahkamlab yopildi va 24 soat davomida chayqatib turildi. Ekstraksiya jarayoni tugagandan keyin, efirli ekstrakt qismi qoldiqdan 44 ajratildi. Ekstrakt tarkibidagi moyni ajratib olish efirni vaakum ostida haydash yo’li bilan amalga oshirildi. Namunadan ajratib olingan moy miqdorlari 40-55 % ni tashkil etdi. Tekshiriladigan o’simlik moylarini gazoxromatik usulda aniqlash uchun ularni metil efirlari holiga o’tkazish maqsadga muvofiqdir. Chunki yog’ kislotalarining metil efirlarini qaynash haroratlari tegishli kislotalarga nisbatan ancha past ekanligi xromatografiyalash jarayonini ancha yengillashtiradi. Ularni metil efirlarini olish uchun [48] yumaloq tubli haydash kolbasiga tekshiriladigan moy na’munalaridan 1 gr dan solib ustiga 10 sm 3 1 % li natriy metilatning metanoldagi eritmasi qo’shiladi. Kolbani teskari sovutgichga (xolodilnikka) ulab uni 15 minut davomida qaynatildi. Keyin bu eritma ustiga 13 sm 3 hajmda 1 m li sulfat kislotaning metanoldagi eritmasi qo’shib yana 15 minut mobaynida qaynatildi. So’ngra suv oqimi yordamida sovutilib ustiga 25 sm 3 distillangan suv qo’shib, chayqatib aralashtirildi. Kolbadagi aralashmani ajratish voronkaga solindi, 2 marta 10 sm 3 gegsanda 2 marta ekstraksiyalandi. Undagi erkin yog’ kislotalarni to’liq yuvilganligini metiloranj indekatori yordamida nazorat qilindi. Ekstraktni suvsiz natriy sulfat qatlamida filtrlab quritildi va tajriba o’tkazish uchun tayyor holga keltirildi. 2.5.GXning tuzilishi va ishlash prinsipi. Harakatli faza sifatida gaz moddalar ishlatilsa bunga gaz xromatografiyasi deyiladi. Gaz xromatografiyasi gaz adsorbsion (harakatsiz faza adsorbent-qattiq modda) gaz suyuqlik xromatografiyasi (harakatsiz faza –suyuqlik) variantlariga bo’linadi [49]. Har qanday gaz xromatografi asosiy quyidagi qismlardan tashkil topgan (2.1-rasm) Gaz xromatografiyasida harakat chan faza sifatida turli (asosan inert) gaz - lar ishlatiladi . Ularga qo’yiladigan asosiy talablar quyidagilardir: -moddalarni biri-biridan to’liq ajrashini ta’minlashi kerak; -detektorning yuqori seziluvchanligini ta’minlashi kerak; -ishlatilayotgan gaz inert bo’lishi kerak; 45 -arzon va topilishi oson bo’lishi kerak. Gaz xromatografiyasida asosan 3 xil kolonkalar ishlatiladi: -analitik kolonkalar ( 3-4 mm X 1000-3000 mm); -apellyar kolonkalar ( 0,1-0,2 mm X 25000-50000mm); -preparativ kolonkalar (100-200 mmX 200-500mm). Xromatografga dozator orqali namunalar maxsus xromatografik shprislar orqali yuboriladi. Xromatografik shprislar yordamida xromatografga 0,1 dan to 10 mkl namuna yuboriladi. Tashuvchi gaz ballondan reduktor orqali beriladi. Tashuvchi gazning sarfi maxsus sarf o’ lchagich—rotamerlar yordamida ani q lanadi. Namuna xromatografga maxsus dozatorlarda o’ lchab kiritiladi. Laboratoriya amaliyotida bu ma q sadda maxsus shprislardan foydalaniladi. Katta h ajmdagi gaz namunasini kiritish uchun ajratuvchi sirtmo q li byuretkalar ishlatiladi. Xromatografda kiritilgan namunani tashuvchi gaz bilan aralashtirish yoki uni bug’latishga mo’ljallangan moslamalar b o’ ladi. 2 .1-rasm Gaz xromatografini umumiy sxemasi . Har qanday gaz xromatografi tashuvchi gazning doimiy oqim manbai - 1, gaz oqimi tezligini rostlagich - 2, tekshiriluvchi namuna miqdorini o’lchab 46 kiritish uchun dozalovchi moslama - 3, termostatlangan xromatografiya kolonkasi - 4, detektor -5, o’zi yozar moslama - 6, kolonkani isitish bloki - 7 va ba’zi hollarda aralashma komponentlarini ajratilgandan keyin tutib qoluvchi moslamalardan tashkil topgan bo’ladi. Tashuvchi gaz o q imi namuna bilan birga kolonkaga kiradi. Gaz xromatografiyasida termostatlangan t o’g’ ri, U simon va spiral shaklidagi kolonkalar ishlatiladi. Xromatografiyani t o’g’ ri o’ tkazish uchun kolonkani adsorbent bilan bir me’yorda yaxshi t o’ ldirish h amda temperaturasini o’ zgarma s h olda tutib turish juda katta a h amiyatga ega va shuning uchun xromatografik kolonka termostatlanadi. Detektor gaz xromatografining eng muhim qismi bo’lib, u chiqish paytida gaz tarkibining o’zgarishini sezadi va ma’lumotlarni qayd etuvchi asbobga uzatadi. Integral detektorning signali gaz o q imidagi moddaning umumiy massasiga mutanosib b o’ ladi. Detektordan aralashma komponentlari o’ tganda esa o’ zi yozar moslamaning perosi siljib, po g’ onalar chiziladi. Shunday q ilib, integral detektor yordamida olingan xromatogramma po g’ onalardan iborat b o’ ladi va pog’onalarning balandligi ushbu pog’onachaga t o’g’ ri keluvchi komponentning massasiga t o’g’ ri mutanosib b o’ ladi.Hozirgi paytda zamonaviy xromatograflar ancha takomillashtirilgan bo’lib,uning bloklari birlashtirilgan va maxsus programmalar asosida boshqariladi hamda natijalar kompyuter tizimi yodamida olinadi. 2.6. GX ajralish jarayoni uchun maqbul sharoitlar tanlash. Aralashma k omponentlari kolonkadan o’ tish davrida bir - biridan ajraydi , lekin shu bilan birga yoyiladi . Yoyilish qanchalik katta b o’ lsa , komponentlarni bir - biridan ajratish qiyinlashadi . Ajralish samarodorligi kattaligi nazariy tarelkalar balandligi ( H ) va nazariy tarelkalar soni ( N ) bilan xarakterlanadi , bu kattalikni quyidagi (3.1) formula yordamida hisoblandi . N = 5,54 yoki N = 16 H = ; (2.1.) 47 L – kolonka uzunligi. H qanchalik kichik b o’ lsa, kolonka samarali ishlaydi va xromatogrammalar e nsiz hosil b o’ ladi [50]. Xromatografik kolonka samaradorligi va harakatli faza oqim tezligi o’rtasidagi munosabat Van-Deyemter tenglamasi bilan ifoda etiladi. (2.2) Bu yerda: h -kolonkaning effektiv balandligi, γ -kolonkaning to’ldirish darajasini ko’rsatuvchi koeffitsent, d -zarrachalar diametri, D - moddalarning gaz va suyuq muhitdagi diffuziya koeffitsenti, u - oqim tezligi, λ - moddalarning harakatini ko’rsatuvchi koeffitsent (girdob) k - tutib turuvchi modda ustiga yopishtirilgan harakatsiz suyuq faza miqdorini ko’rsatuvchi koeffitsent, π -kolonkaning hajmiy kattaligini ko’rsatuvchi koeffitsent. Harakatchan faza-azot tezligi Van-Deyemter tenglamasi asosida olingan egri chiziqda foydalanib topindi va u 30 ml/minni tashkil etdi.Kolonkadagi harorat oshganda moddalaning tutilish vaqti shu bilan birga tahlil etish vaqti ham kamayadi. Moddalarning harakatsiz va harakatli fazalar o’rtasidagi taqsimlanish koeffitsenti harorat oshganda kamayadi, sababi suyuq fazadagi moddalarda desorbsiya hodisasi absorbsiyaga nisbatan tezlashadi. Analiz qilinayotgan namuna tarkibiga qaynash haroratini hisobga olgan holda va adabiyotlardagi ma’lumotlardan foydalanib programmalashtirilgan rejim oralig’i topildi. Xromatografik analiz qilishga eng katta ta’sirni harakatsiz suyuq fazaning tabiati ta’sir etadi.Harakatchan suyuq faza sifatida adabiyotdagi ma’lumotlar asosida SE-30 markali faza ishlatildi. O’tkazilgan tajribalar asosida o’simlik moylarini gazoxromatik ajratish jarayoni uchun maqbul sharoitlar tanlandi [51] 2.7.YuQX usulida bajariladigan bosqichlar . 48 YuQX dagi hamma tekshirishlar odatda boshlang’ich nuqtadan dog’lar orasidagi masofani aniqlash (R f -qiymati) ga asoslangan. O’z navbatida analizning sifatli, to’g’ri o’tishi namunani plastinkaga tomizilishi bilan bog’liq. Miqdoriy analiz uchun belgilangan miqdor (doza)ni mikrohajmlarda yuqori darajadagi aniqlikda tomizish kerak. Moddalarning ajralish darajasi namunaning tomizilish shakli, o’lchami va soha boyicha bir xil taqsimlanishiga bog’liq. Namunani tomizishning ikki usuli kontakt (kapilyar va shprits yordamida) va purkash usullari qo’llaniladi. Kontakt usuli bilan tomizishda xalqasimon yoyilish sodir bo’lib, namunani erituvchi yoyilgan soha boyicha bir xil taqsimlanishi sodir bo’lmaydi. Purkash orqali tomizishda xromatografik ajralish sezilarli darajada yaxshilanadi va xatoliklar sezilarli darajada kamayadi. Purkash vaqtida hech qanday qo’shimcha jarayonlar (elyuerlanish va diffuziya) sodir bo’lmaydi. Belgilangan soha bo’yicha namunani bir xil taqsimlash imkoniyati mavjud bo’ladi. Bu esa xromotografik ajralishni yaxshilanishiga olib keladi. Purkash vaqtida namuna hamma nuqtalar boylab teng taqsimlangan bo’ladi, bu esa miqdoriy analiz uchun muhimdir. Shuni ta‘kidlab o’tish kerakki, kontakt usulida tomizishda, masalan; mikrokapillyarda tomizilganda hattoki, plastinkalarda «kontsentrlangan zona» hosil bo’ladi va mantiqiy ajralish bo’lmaydi. R f - qiymatlari farqi kichik bo ’ lishi bilan birga har xil anomal holatlar yuzaga keladi. Xromatografiyaning oxirgi natijasi ( holati , shakli va komponentlarning ajralishi ) kameralarning tipiga va ularning « to ’ yinishiga » bog ’ liq. Tajribalar asosan aniq belgilangan sharoitlarda qo ’ shimcha chetlanishlarsiz olib boriladi . Xromatografiyaning nazariyasi ko ’ pgina adabiyotlarda yoritilgan bo ’ lib , odatda to’yingan kamera ( vertikal va gorizontal ) oddiy holatdagiga qaraganda yaxshi natija beradi. YuQX farmakopeya usuli bo'lib, turli dori va moylar vositalarining tahlili, ularning sifat nazoratida keng qo'llaniladi 2.8.Gazoxromatomass-spektrometriya ( GX-MS .) usuli 49 O’tgan XX asrning oxirlariga kelib fizik-kimyoviy analizning asbobli usullari tabiiy fanlar sohasida ishlayotgan tadqiqotchilarning tajribaviy ishlarining ajralmas qismiga aylandi. Ularning orasida yadro magnit rezonansi va mass-spektrometriya usullari so’zsiz har tomonlama va eng ko’p ma’lumot keltiradiganlaridir. Ikkala usul ham kimyo, biologiya, meditsina, ekologiya, texnologik jarayonlarni nazorat qilishda, kriminalistikada va hokoza sohalarda faol ishlatiladi. Yangi sintez qilingan moddaning nimaligini bilish uchun tadqiqotchi albatta uning YaMR va mass-spektrlarini oladi. Mass-spektrometriyaning afzalliklari to’g’risida gapirganda albatta uning sezgirligi, ishonchliligi va tezkorligini ta’kidlash kerak. O’rtamiyona mass - spektrometrda toza moddaning ishonchli mass - spektrini olish uchun 10 -9 – 10 -10 g modda yetarli. Zamonaviy asbob-uskunalarni va yangi ionlashtirish usullarini ishlatish ba’zi hollarda usulning sezgirligini hatto 10 -12 – 10 -14 g dan ham bir necha tartib pasaytirishga imkon yaratadi. Toza moddaning elektron zarb usuli bilan ionlashtirib mass-spektrini olish uchun 1–2 minut vaqt ketadi xolos, organik birikmalarning murakkab aralashmasini xromatomass-spektrometriya maromida analiz qilish vaqti esa faqat tashkil etuvchilarni xromatografik ushlanish vaqti bilan aniqlanadi. Bunday tajribadan so’ng aralashmaning hamma komponentlarini ushlanish vaqti, xromatografik cho’qqilarning yuzasi, ularning mass-spektrlari haqidagi ma’lumotlar zamonaviy mass-spektrometrning ajralmas qismi bo’lgan kompyuterning xotirasida qoladi. Boshqacha qilib aytganda, asbobga murakkab organik birikmalar aralashmasining 1 mklitrini kiritib, asbobning “chiqishida” uning sifat va miqdoriy tarkibi haqida to’liq ma’lumot olish mumkin. Boshqa biror usul o’zida bunday tezkorlik va ma’lumotga boylikni namoyon qilmaydi. An’anaga ko’ra organik mass-spektrometriya ikkita asosiy masalani yechish uchun, ya’ni moddaning nima ekanligini aniqlash va ion manbaida ionlangan organik birikma molekulalarining gaz fazadagi parchalanishini o’rganish uchun xizmat qiladi. Mass-spektrometrni suyuqlik xromatografi bilan biriktirish, o’rganish mumkin bo’lgan obyektlar doirasini yanayam kengaytirdi. 50 XX asrning oxirida “elektrosprey” va MLDI kabi yangi ionlashtirish usullarining yaratilishi molekulyar massasi millionlab daltonni tashkil etuvchi polipeptidlar, oqsillar, polisaxaridlar, nuklein kislotalar kabi murakkab bioorganik molekulalar bilan muvaffaqiyatli ishlashga imkon yaratdi. Bugungi kunda amalda xohlagan qiyinchilikdagi murakkab birikmalarni analiz qilish mumkin. Mass-spektrometriya organik va bioorganik kimyoda birikmalarning tuzilishini o’rnatish uchun ishlatilishi bilan bir qatorda, bugungi kunda xromatomass-spektrometriya atrof-muhit ob’yektlarini ifloslovchi organik moddalarni sifat va miqdoriy aniqlashning asosiy usuliga aylandi[51]. Zamonaviy kimyoviy ekologiyani bu usulsiz tasavvur qilish qiyin. Kriminalistik tadqiqotlarda va sport musobaqalarida doping-nazorat o’tkazishda bu usulning o’rnini bosadigan boshqa usul yo’q. Lekin, shunga qaramasdan mass-spektrlarni talqin qilish bo’yicha o’zbek tilida hatto uslubiy qo’llanmalar yo’q. Qo’lingizdagi kitobcha bu sohadagi birinchi “qadam” desak xato bo’lmaydi. Moddaning mass-spektri deb hosil bo‘lgan hamma ionlarning massasini zaryadiga nisbati m/z bo‘yicha ajratilgan spektr chiziqlarning to‘plamiga aytiladi. Bu erda, m – ionning atom birligidagi massasi, z – ion zaryadining soni, u asosan 1 ga ba’zida 2 ga teng. Mass-spektr odatda ikki xil shaklda, grafik va jadval (sonlar majmuasi) ko’rinishlarda taqdim etiladi. Grafikda mass-spektr chiziqlari intensivligining m/z ga bog‘liqligi tasvirlanadi. Intensivlikning o‘zi ikki xilda ifodalanishi mumkin. Birinchisida, intensivligi eng katta bo‘lgan chiziq shartli ravishda 100% deb, ikkinchisida esa hamma chiziqlar intensivliklarining yig‘indisi 100% deb olinadi va unga ion toklarining yig‘indisi deyiladi. Ion toklarining yig‘indisi deb belgilanadi, bu erda m  25 bo‘lib, u spektrda nisbiy massa soni 25 a.b.m. dan katta bo‘lgan ionlar qayd qilinganini bildiradi. Grafikda molekulyar ionga tegishli chiziq M + deb belgilanadi. Intensivligi eng katta bo‘lgan chiziqqa asosiy chiziq deyiladi. Struktur tahlilda odatda intensivlikning nisbiy shkalasi ishlatiladi. 51 Organik moddalarning bo’laklarga ajralishining yo’nalishlari bo’yicha to’plangan materiallar yetarli darajada ma’lum qonuniyatlarni aniqlashga va mass-spektrometrik parchalanishning sifat nazariyasini yaratishga imkon berdi. Bu nazariyalarda qilingan taxminlar, jarayonlarning real mazmunini buzmaydi va ularni oson tushunishga, shuningdek mass-spektrlarni talqin qilish uchun parchalanishning ehtimoli katta bo’lgan mexanizmlarini, birikmalarning tuzilishiga bog’liq ravishda eslab qolish va ishlatishga imkon yaratadi. Mass - spektrometrik yemirilishning sifat nazariyalari orasida zaryad va juftlashmagan elektronning lokallanish (ma’lum nuqtada, joyda to’planishi) konsepsiyasi (qarashlar sistemasi, tushunish), shuningdek ionlarning va neytral zarralarning turg’unligini baholash eng tan olinganlari hisoblanadi. Sifat xarakteriga ega bo’lishiga qaramasdan bu yondoshishlar spektrlar bilan ishlash uchun juda foydali. Ikkala holda ham parchalanishning har bir bosqichida struktura o’zgarishlarining minimal bo’lish sharti ishlatiladi, molekulyar ionning tuzilishi boshlang’ich molekulaning tuzilishiga o’xshash deb qabul qilinadi. Bu ikki sifat nazariyalarini bir -biriga qarama-qarshi qo’yish be - fo y da. Ikkinchi yo’nalishni tanqid qilib, molekulada elektronlar umumlashtirilgan va shuning uchun, zaryadning va juftlashmagan elektronning to’plangan joyini aniq ko’rsatish mumkin emasligini tasdiqlash mumkin. Parchalanishni boshlanishi uchun aniq kimyoviy bog’da yetarli darajada energiya to’plashdan tashqari, qandaydir ishga tushuruvchi mexanizm bo’lsa kerak deb taxmin qilish shart emas. Ammo, ikkala nazariya ham faqat sifatiy xulosalar qilishga imkon yaratadi va ularni birgalikda qo’llash turli tuman organik birikmalarning mass- spektrlarini muvaffaqqiyatli talqin qilish uchun yordam beradi. 2.9. GX-MS asbobining tuzilishi va ishlash prinsipi . 52 2.2-Rasm.Xromato-mass- spektrometrning ko’rinishi. 2.3-rasm. Gaz xromato mass-spektrometrning blok sxemasi Bu texnik tavsiflari bo'yicha xorijiy analoglardan kam bo'lmagan va ulardan foydalanish qulayligi bo'yicha ulardan ustun bo'lgan birinchi rus analitik qurilmasi. Qurilma oddiy va intuitiv interfeysga, ishonchli dasturiy ta'minotga ega. Yuqori sezgir qurilma hatto inson organizmidagi juda kam miqdordagi moddalarning sifat va miqdoriy tarkibini aniqlay oladi. Ish jarayoni to'liq avtomatlashtirilgan,natijalar avtomatik tarzda tahlil qilinadi. 53 Qurilma maksimal komplektda yetkazib beriladi. Laboratoriya muammoni hal qilishni "noldan" to'liq tashkil qilishi mumkin. Sarflanadigan materiallari soni va kompleksi uch yil davomida uzluksiz ishlashi uchun mo'ljallangan. Gaz xromatografiya-massa spektrometrining An'anavi ishlashi uch bosqichga bo'linadi: molekulalarning ionlanishi, ionlarning saralanishi, zaryadlangan zarrachalarning detektor orqali o'tishi. Ionlanish bosqichida zaryadlangan ionlar neytral molekula va atomlarga aylanadi. Jarayonning davomiyligi moddaning turiga bog'liq. Gazsimon moddalar tezroq ionlanadi. Ammo ularning barchasini oldindan parchalanmasdan bunday bosqichga o'tkazish mumkin emas.Zaryadlangan zarralar massa analizatoriga joylashtiriladi, u erda ionlar zaryad va massa bo'yicha saralanadi. Analizatorlar impulsli va uzluksizdir. Birinchi holda, ionlar qismlarga bo'linadi, ikkinchi holda, ular oqim bilan oqadi. Gaz xromatografiyasi-mass-spektrometrlarning ayrim modellari ikkita qurilma bilan jihozlangan. Bu tandem variantidir. Ikkilamchi elektron diodli ko'paytirgichlar zaryadlangan zarrachalarning o'tish bosqichida detektor sifatida ishlatiladi. Detektorlarning bir nechta turlari mavjud: mikrokanal ko'paytirgichlar, Faraday kollektorlari va boshqalar. GX -MS-ning qo'llanish sohalari: -Tibbiyot sanoatida: yuqumli kasalliklarni erta tashxislash, sportchilarning qonida taqiqlangan dorilarni aniqlash; -Farmatsevtika: yangi dori vositalarini ishlab chiqarishda, ularning sifatini nazorat qilishda, biokimyoda, gen injeneriyasida, giyohvandlik vositalari va psixotrop dorilarning (shu jumladan sintetik) tarqalishini nazorat qilishda, moddalarning toksikligini analiz qilish uchun; -Davlat xavfsizligi (kriminologiya va toksikologiya) sohasida: terrorchilarni qidirish, portlovchi moddalar mavjudligini aniqlash, 54 narkotik moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish, import tovarlarni chegarada tekshirish vaqtida mamlakat xavfsizligini himoya qilish; -Neft va gaz sanoatida: gaz xromatografiyasi-mass- spektrometrlari yordamida neft va gazni qidiradi, ishlab chiqarish jarayonini soddalashtiradi, texnogen ofatlarning sabablarini aniqlaydi; -Yadro energetikasida: materiallarning tozaligi va boyitish darajasini aniqlaydi; Ikkin chi bob - “Uslubiy qism” bo’yicha xulosalar : Ushbu bobda magistrlik dissertatsiya ishining maqsad va vazifalari beigilab berildi.So’ngra poliz o’simliklaridan tarvuz, qovun va qovoq o’simliklarining kelib chiqishi,tarqalishi,turlari,kimyoviy tarkibi,shifobaxsh xususiyatlari va amalda qo’llanish sohalari haqidagi ma’lumotlar o’rganilgan. M oylarni ularning urug’laridan ekstraksiya usulida ajratib olish, ularni gazoxromatik analiz i ni bajarish uchun metil efirlar holiga o’tkazish metodikalari tanlanib ularni bajarish sharoitlari aniqlangan. Tekshiriladigan moylarni gazoxromatografik ajralish jarayoni uchun maqbul sharoitlarini tanla ngan , zamonaviy gaz xromatografi " Krystal- Chromatek 9000."ning tuzilishi va ishlash prinsiplari bilan yaqindan tanishilgan.Yupqa qavat xromatografiyasi usulida bajariladigan moylarning guruh tarkibini aniqlash uchun tegishli elementlar sistemasi va tajribani o’tkazish uchun sharoitlar va jihozlar tanlangan. Xromatografik usullarda olingan natijalarning ishonchliligini tekshirish maqsadida gazoxromatomass-spektrometriya usuliga murojat qilish rejalashtirilgan.Shu sababli gaz xromatomass-spektrometrik analiz asbobini tuzilishi,ishlash prinsiplari qo’llanish sohalari bilan tanishildi ,hamda analizlarni amalga oshirish sharoitlari o’rganilgan. 55 III BOB.TAJRIBAVIY QISM. 3.1. Yog’ kislotalar metil efirlarini GX analizi. Tekshiriladigan moylarning metil efirlarini gazoxromatik analiz qilish ichki diametri 0,25 mm va uzunligi 30 m bo’lgan, statsionar suyuq SE-30 fazali kapillyar kolonkali " Krystal- Chromatek 9000." gaz xromatografi yordamida amalga oshirildi Yog’ kislotalari metil efirlarini to'liq ajratish uchun harorat bo'yicha dasturlashtirilgan ajratish rejimi tanlandi :(izotermik rejim 140 ° C da 4 minut, so'ngra haroratni 3 ° C / min tezlikda 180 ° C ga ko'tarilishi) bu harorat 10 daqiqa saqlab turildi, so'ngra dasturlashtirilgan haroratni 3 ° C / min tezlikda 240 ° C gacha, oxirgi haroratda 25 daqiqa ushlab turildi; bug’latkichning harorati 300° C ga teng bo’ldi;yuboriladigan namuna hajmi 0,1 mkl, alanga ionlashtiruvchi detektor-AID harorati 300 ° C, harakatchan faza-azot oqimi tezligi 70 ml/min.,vodorod oqimi tezligi-25 ml/min,havo oqim tezligi-250 ml/minutni tashkil etdi.Ushbu tanlangan maqbul sharoitlarda tekshirilayotgan moylar metil efirlarining gazoxromatik analizi amalga oshirildi [52].Tajribada qovoq moyi analizida olingan xromatogramma 3.3-rasmda keltirilgan. 56 3.1-rasm.Tarvuz moyi metil efirining GX usulida olingan xromatogrammasi va unga tegishli natijalar 57 3.2-rasm. Qovun moyi metil efirining GX usulida olingan xromatogram- masi va unga tegishli natijalar 58 3.3-rasm. Qovoq moyi metil efirining GX usulida olingan xromatogram- masi va unga tegishli natijalar Tadqiq etilayotgan moylar yog’ kislotalari metil efirlarining sifati analizi olingan ushlanish kattaliklari asosida quyidagicha bajarildi: 1.“Guvohlar” uslubida taxmin qilingan yakka holdagi komponentlar to’plamidan foydalanib; 2.Standart, toza holdagi moddalar bo’lmagan hollarda taxmin qilingan moddalar uchun ilmiy adabiyotlarda, jadvallarda, avvalgi ilmiy tadqiqot ishlari asosida olingan natijalaridan foydalanib; 3.Yuqorida qayd etilgan shartlar imkon bermagan hollarda ushlanish kattaliklari bilan sorbat va sorbentlarning fizik – kimyoviy tavsiflari orasidagi turli bog’liqliklardan foydalangan holda; 4. Struktur – guruh tashkil etuvchilar uslubidan foydalanib. Oxirgi uchta holatda identifikatsiyalashning mezoni sifatida taxmin qilingan komponentning hisoblangan va tajriba yo’li bilan topilgan ushlanish indekslari orasidagi o’rtacha kvadratik chetlashish qiymatining iden- tifekatsiyalanish xatosi bilan mos kelishi identifikatsiyaning to’g’ri olib borilganligini tasdiqladi. Ushlanish indeksini tajribada aniqlash xatosi o’lchash aniqligiga ta’sir etuvchi va sorbatni, standart moddalarni hamda sorbsialanmaydigan gazni kolonkaga yuborish uslubiga bog’liq bo’lgan bir qancha omillar bilan aniqlandi. Identifekatsiyalash tahlil etilayotgan aralashma komponentlarining ro’yxatini tuzish bilan tugallandi. 59 Yog’ kislotalar metil efirlarining miqdoriy tarkibi ichki normallashtirish uslubida amalga oshirildi. Olingan natijalar bo‘yicha poliz o‘simliklaridan moylar yog’ kislotalarning foiz miqdori 3.1- jadvalda keltirilgan: 3.1-jadval. Poliz ekinlari moyilarining yog’ kisl otalari tarkibi: № Yog’ kislotalar nomi Tarvuz, % Qovun, % Qovoq, % 1 Miristin (C 14:0 ) 0 ,0 6 0, 06 0,08 2 Palmitin (C 16:0 ) 10,43 11,43 10.72 3 Palmetolein (C 16:1 ) 0,21 0,07 0,24 4 Stearin (C 18:0 ) 5,63 6.82 5,40 5 Olein (C 18:1 ) 24,82 20,53 37.73 6 Linol (C 18:2 ) (vitamin F) 57.49 60,31 44.74 7 Linolin (C 18:3 ) 0.46 0,19 0,33 8 Araxin (C 20:0 ) 0,35 0,16 0,37 9 Gondoin (C 20.1 ) 0,24 0.14 0.11 10 Begen (C 22:0 ) 0,31 0.29 0.28 Yuqorida ko’rsatilgan jadval natijalarini ko’rsatish poliz o’simliklaridan olinadigan moylar tarkibida yog’ kislotalardan to’yinmagan linol va olein kislotalarning miqdori nisbatan ancha ko’p ekanligi ko’rindi. Agar bu moylardagi to’yinmagan kislotalarning umumiy miqdoriga nisbatan taqqoslansa,qovoq moyida ularning miqdri 88.50% ni,tarvuz moyida 88.53% ni va qovun moyida 81.75% ni tashkil etdi. 3.2.Moylarning guruh tarkibini YuQX usulida o'rganish. 60 O’simlik moylarining tarkibini o’rganish uchun ko'pincha gaz xromatografiyasi, yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usullari keng ishlatiladi. Ammo o'simlik moylarini guruh tarkibini aniqlashning eng oddiy va ko’p ma’lumot beruvchi zamonaviy usuli- yupqa qavat xromatografiyasi usuli hisoblanadi. O’simlik moylari guruh tarkibini o'rganish uchun tarvuz,qovun,qovoq o'simlilari moylari , shuningdek, boshqa bir qator mevalar moy ekstraktlari ishlatildi. Bizning tajribamizda Shtal usulida o'simlik moylarining tadqiqot guruhidan iborat lipidlarning bir o'lchamli xromatografiyasi o'tkazildi [53] . Buning uchun .0,5 mg o’simlik moyi xloroformda eritildi, 8 x 5 sm o'lchamdagi "Silufol" plastinkasida amalga oshirildi. Buning uchun elyuerlovchi sifatida ishlatilayotga n erituvchilar aralashmasi yordamida plastinkani yuvish va 110 0 C da quritish orqali faollashtirildi. Shundan keyin xromatografik shprits yordamida tekshirilayotgan moyning geksandagi eritmasi "Silufol" plastinkasining start chizig’iga tomizildi . Elyuent sifatida sirka kislota:etilatsetat:toluol-(3:33:70) aralashmasi olindi.Detektrlash UB qurilmasida 254 nm.to’lqin uzunligida amalga oshirildi. Tarvuz(a),qovun(b) va qovoq (s) moyi ekstraklarini YuQX da olingan xromatogrammalarisi 3.4. rasmda keltirilgan a b s 61 3.4- rasm . a ) tarvuz, b) qovun s) qovoq moylarning to’siqli kamerada qo’yilgan xromotogrammalari.Elyuent: sirka kislota:etilatsetat:toluol-(3:33:70). 254 nm. R f qiymati bo'yicha dog’larni identifikatsiyasi: erituvchining front chizig’ida triatsilgliseridlar (TAG) R f = 0,57 ± 0,61; erkin yog 'kislotalari (EYK) R f = 0,31 ± 0,33; x olisteri n 0,24 ± 0,28; fosfolipidlar (FL) R f = 0,21 ± 0,23; x olistirol R f = 0,17 ± 0,20; Guruh moddalarining sifat tarkibi taqsimlanish koeffisiyenti R f ning qiymati bo’yicha, miqdoriy tarkibi esa xromatogrammadagi cho’qqi yuzasi bo’yicha aniqlandi. Olingan natijalar 3.2 -jadvalda berilgan . 3.2 -jadval Ba’zi poliz o’simlik moylarining guruh tarkibi Moyning nomi Fosfoli- p idlar Xolist e ri n Xolistirol Erki n yog’ kislotalar Trigli- siridlar ( Tarvuz 0,70+0.20 0,60±0,21 7,31 ±0,84 0,82±(),23 89,52±2,14 Qovun 0, 74 0,21 0,55 0,19 7,20±0,75 0,96 0,27 87,87±2,34 Qovoq 0,75±0,19 0, 61 0,20 7,87±0,95 0,88 0,30 85,70±2,68 Paxta 0,82±0,20 0,67±0,22 7,45±0,85 0, 97±0,25 86,85±2,40 Kungabo- qar 0,81±0,21 0,64±0,21 7,38±0,75 0,96±0,20 87,44±2,16 3.3 .Tekshiriladigan moylarning GX-MS spektrlarini olish. “Agileht Technoiogies 7890BNetwork GC system ” nomli firma xromato mass-spektrometri da [53] mass selektiv detektorli “5977A inert Mass selective detector “ Mass Hunter Drugs_SCAN_A1.markali ichki yuzasi HP 5% li fenilmetilsiloksan bilan qoplangan uzunligi 30 m. kapillyar kolonka ishlatilib , injektorning 280ºC temperaturasida, termostatning temperaturasi 150ºC dan 300ºC gacha ko’tarilishi tezligi 15ºC/ min oraliqda. Analiz vaqti 30.67 minutni tashkil etdi. Poliz ekinlaridan “Qovoq” urug’idan olingan moyni laboratoriya sharoitida metil efirga aylantirilib xromato mass-spektrometri olindi. Yog’ 62 tarkibidagi yog’ kislotalari murakkab efirga aylantirilgan holda analiz spektrlari olindi va ularning ba’zilari quyidagi rasmlarda keltirildi. 3.5 -rasm .Qovoq moyi namunasining to’liq GX-MS xromatogrammasi 3.6-rasm. Qovoq moyi namunasining GX mass-spetkri 12.353 minda tutilgan moddani spektrini tahlil qiladigan bo’lsa 294 - 263=31 m.a.b. ga farq qilmoqda bundan ko’rinadiki molekulada 31(CH 2 OH, OCH 3 ) bo‘lgan chiziqlar molekulada kislorod borligini bildiradi. 263 -220=43 m.a.b. ga farq qilmodda bundan ko‘rinadiki 43 (C 3 H 7 -) borligini bildiradi. 220- 178, 178-150, 109-81 spektr oraliqda bir xil 28 m.a.b. ga farq qillishi esa - 63 CH=CH- dan ikkita guruh borligini bildiradi. 263-234=29 m.a.b. esa C=O guruh borligini bildiradi. Olingan tahlillardan ko’rinadiki modda to’yinmagan yog’ kislotalarga mos kelishini ko’rishgiz mumkin . 3.7-rasm . Moyning C 19 H 35 O 2 tarkibli qismini GX mass-spektri. Olingan mass-spetrning massa farqlarida 12 ta holatda 14 m.a.b. (CH 2 ) ga farq qilishini ko‘rishmiz mumkin. 81-74=7,74-67=7,59-54=4 vodorod atomlari soni esa 35 va uglerod 19 ta ekanligni. 27 (C 2 H 5 -) va 41 (C 3 H 7 -) radikallari esa ochiq zanjirli alifatik uglevodorod ekanligi ko’rishimiz mumkin. 3.8.-rasm . C 19 H 36 O 2 ning GX mass-spektri. 64 3.9-rasm. C 19 H 38 O 2 ning GX mass-spektri. Qovoq o‘simligi urug’idan olingan mass-spektroskopiya natijalari ko’rib tahlil qilganimizda yog’ kislotalar metil efiri hosil bo’lganligini to‘liq ko’rishimiz mumkin. IV BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASi. Gazoxromatografik analiz tajribaviy natijalariga ko’ra o’simlik moylari tarkibidagi to’yinmagan yog’ kislotalar miqdori ko’p bo’lishi ularning foydali va shifobaxsh jihatlariga sabab bo’ladi. Bunday moylar organizmda yaxshi hazm bo’ladi, moddalar almashinuvini yaxshilaydi. Turli xil garmonlar sintezida faol ishtirok etadi. Hozirgi davrda yog’ va moylarga nisbatan “Omega 3,6,9 yog’ kislotalari” terminini ishlatish ommalashib bormoqda. Moylar tarkibida bu tushunchalar quyidagicha qayd etiladi: -Omega-9 yog’ kislotasi- olein kislota; -Omega-6 yog’ kislotasi- linol va gamma linol kislotalari; 65 -Omega-3 yog’ kislotasi-linolin kislotasi. Omega-9 yog’ kislotalari Olein kislotasi xossalarining umumiy darajasini pasaytiradi,anti- oksidantlarni ishlab chiqarishni boshqaradi. Qarishni, tromboz, aterosklerozni oldini oladi. Olein kislota miqdori ko’p bo’lgan moylar yog’ almashinish jarayonini ko’paytiradi, terida namlikni ushlab turishga sabab bo’ladi, organizmni semirishga moyilligini kamaytiradi. Omega-9 yog’ kislotalariga boy moylar yurak, qon-tomir, qandli diabet, rak kasalliklarini oldini olishi aniqlangan. Omega-6 yog’ kislotalari. Ular hujayra membranalari tarkibiga kiradi, qondagi turli xolestirinlar darajasini boshqaradi. Qandli diabet, artrit, teri kasalliklari, nerv kasalliklari va jinsiy kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Omega-6 miqdori yetarli bo’lmaganda jigar, dermatit, qon tomir, yurak, ateoskleroz kasalliklari yuzaga kelishi tezlashadi.Linol kislotasi boshqa to’yinmagan yog’ kislotalari sintezida katta rol o’ynaydi. U bo’lmaganda to’yinmagan yog’ kislotalari sintezi to’xtaydi. Omega-3 yog’ kislotalari Omega-3 yog’ kislotasi miya funksiyalarining normal faoliyat olib borish uchun hayotiy muhimdir. Ular yordamida energiyani hujayradan-hujayraga o’tib, signal impulslarni o’tkazuvchanligi boshqariladi. Shuningdek Omega-3 organizmni himoya va shamollashga qarshi funksiyalarini yaxshilaydi. U astma, ekzema, allergiya, dipressiya, qandli diabet va boshqa bir qator kasalliklarni davolashda qo’llaniladi. Omega-3 va Omega-6 yog’ kislotalari jiddiy kamchiligi havo bilan ta’sirlashganda va qizdirilganda faol oksidlanadi. Katta yoshdagi inson organizimi faqat Omega-9 ni sintez qila oladi. Omega-3 va Omega-6 yog’ kislotalari faqat oziq-ovqat mahsulotlari orqali organizmga kiritiladi.Moylarni istemol qilganda kerakli yog’ kislotalar miqdorini hisobga olish muhim hisoblanadi. Bir sutkalik iste’mol qilinuvchi o’simlik moyi miqdori- 30 gramm 66 ga mos keladi. Agar moy tarkibidagi Omegalar miqdori keragidan ortiqni tashkil qilsa, inson organizimiga quyidagicha salbiy ta’sirlar: -qon bosimini ko’tarilishi; -qon-tomir sistemasining qisqarishi; -immunitetning pasayishi; -shamollash jarayoniga moyillik singari salbiy oqibatlarga uchrash mumkinligi aniqlangan. Umuman olganda tadqiq etilgan o’simlik moylari tarkibida to’yinmagan yog’ kislotalari miqdorining ancha yuqoriligi bu moylarning iste’mol maqsadlaridagi farmasevtikada, meditsinada, kosmetikada va boshqa sohalarda keng qo’llanilishiga sabab bo’ladi. YuQX usuli bilan olingan natijalar asosida tarvuz,qovun va qovoq va boshqa tekshirilgan moylar ning guruh tarkibi aniqlandi .Olingan natijalarning ko'rsatishicha, tekshiriladigan o’simlik moy ekstraktlari neytral lipidlarning 5ta fraksiyasini o'z ichiga oladi:bular f osfoli p idlar triglitseridlar, x olisteri n, x olistirol va erkin yog' kislotalardir. T arvuz, qovun, qovoq mo y larining asosiy guruh tarkibi triglisiridlar iborat bo’lib, ular 89,52% gachani tashkil etishi aniqlandi . Poliz o’simliklari moylari tarkibida fosfolipidlar hamda xo l isterin miqdori nisbatan ancha kamligi kuzatildi . Shunday qilib lipidlarning bir o’lchamli xromatografiyasi usulining ustun jihatlari sifatida qimmatbaho asbob- uskunalar va namunalarga uzoq muddatli ishlov berishni talab qilmasligini aytish mumkin. Mazkur ishda o'simlik moylari va moy ekstraktlarini aniqlashning YuQX usuli asosida olingan natijalar tegishli o’simlik moylari guruh tarkibini aniqlash,ularning sifatini va haqiqiyligini tek- shirish hamda tegishli me'yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda foydalanish imko- niyatiga ega ekanligi ko'rsatildi. Gazoxromato-mass-spektrometriya usulida olingan mass-spetrning massa farqlarida 12 ta holatda 14 m.a.b. (CH 2 ) ga farq qilishini tasdiqlaydi. 81- 74=7,74-67=7,59-54=4 vodorod atomlari soni esa 35 va uglerod 19 ta ekanligni, 67 27 (C 2 H 5 -) va 41 (C 3 H 7 -) radikallari esa ochiq zanjirli alifatik uglevodorod ekanligini tasdiqlaydi. GX-MS usulida yuqorida qo’llanilgan metodika bo’yicha olingan ma’lumotlari o’simlik moylari yog’ kislotalari metil efirlairni yog’ kislotalar tarkibini gazoxromatografik usulda,guruh tarkibi bo’yicha yupqa qavat xromatografiyasi usullarda olingan natijalarni tog‘riligini tasdiqladi. XULOSALAR. 1. Tarvuz, qovun, qovoq o’simliklari,ularning moylari haqidagi, shuning- dek xromatografik analiz usullari to’grisidagi ilmiy adabiyotlardagi ma’lumotlar to’plandi,umumlashtirildi va sharhlandi. 2. Tekshiriladigan moylarning yog’ kislotalari metil efirlari holiga o’tka- zildi, gazoxromatografik ajralishning maqbul sharoitlari tanlandi. Maqbul sharo- itlarda xromatografik analiz amalga oshirilib natijalar olindi. 68 3. Yupqa qavat xromatografiyasi usulida tekshiriladigan moylarning guruh tarkibi tahlil qilindi va o’zaro solishtirildi. 4. Tarvuz,qovun,qovoq moylari uchun xromato-mass spektrlar olindi, ular olingan xromatografik usulda olingan natijalar bilan taqqoslandi. 5. Olingan natijalar asosida tarvuz,qovun,qovoq moylarining tarkibi o’rganildi, ularning davolash va boshqa sohalarda qo’llanish imkoniyatlari ko’rsatildi FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish harakatlar strategiyasi to’g’risida” Farmoni. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 23 avgustdagi PQ-3236- son“2017-2021 yillarda kimyo sanoatini rivojlantirish dasturi tog’risida”dagi qarori. 69 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 17-yanvardagi PQ-3479- son “Mamlakat iqtisodiyoti tarmoqlarining talab yuqori bo’lgan mahsulot va xom ashyo turlari bilan barqaror ta’minlash chora-tadbirlari tog’risidagi”gi Qarori. 4.Копейковсий В.М и др. Технология производства растительних масел. – М. Легкая и пишьевая промышленность, 1982 г. 5.Шербаков В.Г. Технология получения растительних масел. – М.: Колос. 1992 г. 6. N.Sh. Abdullaуev, K.X. Majidov, A.A. Sultonov, Z.N. Ab dullayeva. O ‘ simlik moylari ishlab chiqarish va ularni qayta ishlash sanoatining jihozlari va uskunalari . – T . 2012. 7. N . Sh . Abdullayev , K . X . Majidov va Z . N . Abdullayeva . O ‘ simlik moylari ishlab chiqarish texnologiyasi . Ma ’ ruza matni .- Buxoro ,2003.289 b . 8. Голберт К.А., Вигдергауз М.С. “Введение в газовую хром a тографию.” – М.; Химия , 1990. – 352 c . 9. Винарский В.А. “Хроматография” Курс лекций в двух частях. Минск, «Электронная библиотека БГУ», 2003. -161 с. 10. Березкин Б.Г. Химические методы в хроматографии М.: Химия. – 2006. 214 c 11. Пери С., Амос Р., Брюер П. “Практическое руководство по жидкостной хроматгорафии” – М.: Мир, 1974. 368 с. 12. Стыскин Е.Л., Ициксон Л.Б., Брауде Е.В. “Практическая высокоэффективная жидкостная хроматгорафия” – М.: Химия, 1986.267 с. 13. Қуватов А. «Спектроскопик таҳлил усуллари», Самарқанд, 1995, 74 б. 14. Бахшиев Н.Г., «Введение в молекулярную спектроскопию», Л., Изд. ЛГУ, 1987, 216 с.. 15. Muhammadiyev N . K , Ergashev , Sayitqulov Sh . M . Gaz suyuqlik xromatografiyasida Lestosilni yog ’ kislotalarni analiz qilishda qo ’ zg ’ almas fazasi sifatida ishlatish imkoniyatlari . // SamDU ilmiy tadqiqotlar axborotnomasi Samarqand 2008. № 5. – 31 – 33 b . 70 16. ГОСТ 51483 – 99. Масло раститетелъные и животное. Опроделение методом массовой доли метиловых эфиров индивидуалъных жирных кислот к их сумме” Масло растителъные, методы анализа, М.: ИПК. Издателъ c тво стандартов. 2008. с 151 - 199 17.“Количественный анализ хроматграфическими методами” Под ред.Э.Кэц. – М.: Мир, 1990. 180 с. 18. Масла растительные. Методы анализа. М. Изд-во стандартов, 2001. - 202с 19. Родников О.В., Журавлева Г.А.,Бугайченко А.С. “Угольные сорбенты для концентрирования паров органических веществ при анализе воздуха” Вестник СПбГУ, сер. 4. Вып. 4, 2010, 113-118 с. 20. Ergashev I . M ., Mamirzayev M . A ., Ergashova Sh ., Sedalova I . Tarvuz moyi trigliseridlar tarkibini gasoxromatografik usulda o ’ rganish .// “ Mahalliy xom - ashyolar va ikkilamchi resurslar asosidagi innovatsion texnologiyalar ” respublika ilmiy - texnik anjumani materiallari to ’ plami .1- jild . Urganch .2021 b .434-435. 21. Kольский А.Н., Дубов М.В. Изучение состава эфирных масел методом газовой хроматографии. М. : /Химия природных соединений : - 1995. 174 с. 22.Кирхнер Ю. Тонкослойная хроматография. М.: Мир, 1981. Т. 1, 2. 23.Высокоэффективная тонкослойная хроматография / Под ред. А. Златкиса, Р. Е. Кайзера. М.: Мир, 1979. 246 с 24.Красиков В. Д. Основы планарной хроматографии. СПб.: Химиздат, 2005. 232 с. 25.Арутюнян Н.С. фосфолипиды растительных масел. Н.С. Арутюнян, Е.П. Корнена М. Агропромиздат, 1986. -256с 26.Березкин В.Г., Бочков А.С. “ Количественная тонкослойная хроматография” – М.: Наука, 1980. 470 с 27. Кибардин С. А., Макаров К. А. Тонкослойная хроматография в органической химии. М.: Химия, 1978.28. 71 28. Луцкая Н.В., Мельникова Е.В. Сравнительная характеристика липидов семян бахчевых культури получаемого из них масла / научно тех. конф. “Эффективные инструменты современных наук” – Польша.: 2008 . 29 .ГОСТ 1129-2013. Масло подсолнечное. Технические условия. – Москва . Стандартинформ, 2014. – 19 с. 30.Лисицин А.Н. Создание технологий отжимания растительных масел в условиях высокоинтенсивного нагрева маслосодержащего материала: автореф. дисс канд. тех. наук. – Санкт-Петербург, 1996. – 33 с. 31 Y. Qodirov. «O’simlik moylarini ishlab chiqarish texnologiyasi» , Tosh- kent, «Cho’lpon». 2014. 320b. 32.В.Ф. Пивоваров, М.Х. Арамов / Овощные и бахчевые культуры в Узбекистане, M.: внii селекции и семеноводства овощных культур, 2001. - 291c. 33.Г.Х. Мирзоев. Основные свойства семян бахчевых культур, важные в процессах их переработки / Г.Х. МИРЗОЕВ, В.В. Деревенко, А.С. // Научные труды КубГТУ, 2015, №4. орехозаменителя / О.В. Ульянова, Е.В. Мартовщук // Извес-тия вузов. Пищевая 34.О.В. Ульянова / Исследование состава арбузных семян как сырья для получения технология. – 2006. – №2-3. – С. 24. 35.Аширов И. М., Тыквы Узбекистана - T.: Фан, 1979. – 63с. 36. Yormatova D. Dala ekinlari biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi. - Toshkent-2000. 102-154 b. 37.Yormatova D. Dala ekinlar biologiyasi va yetishtirish texnologiyasidan amaliy mashg`ulotlar. - Toshkent- 2001 19-28 b. 38. Muhammad Muxtorov. 1000 dardga 1000 davo. - Shifobaxsh o‘simliklar bilan davolash. ”Nasaf” nashriyoti 2009. 23-46 72 39. Деревенко В. В./ Основные физико-механические свойства семян тыквы сорта “Зимняя сладкая” // В.В. Деревенко, А.С. Коробченко / Известия вузов. Пищевая технология. – 2011. – №4. – С. 121-122. 40. Azizova S.S. Farmakologiya. – Toshkent: Yangi asr avlodi- 2006. 41. Habibullo Hayitov. Tabiatning o‘zi shifokor. - “Hayot” nashriyoti: Andijon- 2000. 42.Asqarov.I.R , Qirg`izov .Sh.M Tovarlarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash fanidan o`quv uslubiy majmua . Andijon 2013 43. Oripov R.O, Xalilov N.X. O‘simlikshunoslik. – Toshkent: “Universitet” 2007. 44.Asqarov I.R, Ashuraliyeva M. Kimyoviy elementlar inson organizimida. - “Tafakkur” nashriyoti Toshkent-2012. 45. Jo`rayev A’zimjon. Xalq tabobati. - “Sharq” nashriyot- matbaa Aksiyadorlik kompaniyasi Bosh taxririyati. Toshkent -2008. 23-30 betlar 46.O ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi.- Toshkent: Davlat ilmiy nashriyoti, 2001. 4-5 tom. 348- bet 47.Терешук Л.В. Маркетинговые исследования рынка жидких расти- тельных масел в г Кемерово / Л.В. Терешук, Л.В. Царегородцева // Масложировая промышленность. 2007. - №4. – С.8-9. 48. ГОСТ Р 51486-99 Масла растительные и жиры животные. Получение метиловых эфиров жирных кислот М. Госстандарт России: Изд-во стандартов, 1999. 49. Ergashev I . M ., Murodo v Q . M .,. Anvarov T . Gaz xromatografiyasi . Uslubiy qo ’ llanma . Samarqand : SamDU -2021-72 b 50. Кристиан Г . “Аналитическая химия “2. Москва , Бинош , 2009. 470 с . 51. Quvatov A.,Begmatov R. Organik birikmalarning mass-spektrlarini talqin qilish. . Uslubiy qo’llanma. Samarqand:SamDU-2021-140 b. 52. ГОСТ 51483 – 99. Масло растителъные и животное . Опроделение методом газовой хроматографии массовой доли метиловых эфиров 73 индивидуальных жирных кислот к их сумме” Масло растительные, методы анализа, М.: ИПК. Издателъ c тво стандартов . 2008. с 151 – 199. 53.Ergashev I.M., NorqulovU.M.,Ergashova Sh.I.,SuyunovSh.Kh.,Chroma- tographic Study of the Group Composition of Spme Vegetable Oils. Eurasian Scientific Herald 2022. p 361-364. 54. Ergashev I.M.,Sedalova I.S.,Sayitkulov Sh.M.,Study of the Composition of Fatty Acids in Vegtable Oils by Gas Chromatographic Method. International Journal of Research in Engineering and Science (IJRES).2022.p 6-9. Internet saytlaridan olingan ma’lumotlar: 1 . https://fen.nsu.ru/fen.phtml?topic=meth . 2 .www. nuuz. uz. 3 .www. natlib. uz. 4 .www. ziyo net. uz. 5 . www.chemexpress.fatal.ru . 6. http://www.aist.go.jp/RIODB/SDBS . 7. http :// www . aist . go . jp / RIODB / SDBS / sdbs / owa / sdbs _ sea . cre _ frame _ sea . 8. http://webbook.nist.gov/chemistry/form-ser.html . 9. http://www.chem.ucla.edu/~webspectra/index.html . 10 . http://www.nd.edu/~smithgrp/structure/workbook.html . 74

Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish MUNDARIJA . KIRISH . 3 I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI . 7 1 .1. Xromatografik analiz usullari. 7 1 .1.1. S uyuqlik xromatografiyasi (SX). 8 1 .1.2. Gaz – suyuqlik xromatografiyasi (GSX.). 14 1 .1.3. G SX da harakatli suyuq fazalar tanlash. 18 1. 1.4.GSX da h arakat siz fazalar ning roli. 22 1 .1.5. Yupqa qavat xromatografiyasi (YuQX). 23 1.1.6.YuQXning jihozlari va bajarilish tartibi. . 27 1 . 2 . O’simlik moylarning umumiy tasnifi va triglitserid tarkibi. 35 II BOB . TAJRIBAVIY QISM USLUBIY QISM 41 2.1. Ishning maqsadi va vazifalari. 41 2.2. Poliz ekinlarining tarixi, tarqalishi va tarkibi. 4 1 2.3.Poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari 4 4 2.4.O’simlik moylarining ekstraksiyasi va etirifikatsiyasi 4 5 2.5. GX ning tuzilishi va ishlash prinsipi. 4 6 2.6. GX ajralish jarayoni uchun maqbul sharoitlar tanlas h. 48 2.7.YuQX usulida bajariladigan bosqichlar . 50 2.8.Gazoxromato mass-spektrometriya ( GX-MS .) usuli 51 2.9.GX-MS asbobining tuzilishi va ishlash prinsipi. 54 III BOB . TAJRIBAVIY QISM . 57 3.1. Yog ’ kislotalar metil efirlarini GX analizi . 57 3.7.Moylarning guruh tarkibini YuQX usulida o'rganish. 61 3.3 .Tekshiriladigan moylarning GX-MS spektrlarini olish. 62 IV BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASI. 66 XULOSALAR. 69 1

FOYDALANILGAH ADABIYOTLAR RO ' YXATI . 70 KIRISH. Mavzuning dolzarbligi : Analitik kimyoning dolzarb yo ’ nalishlaridan biri murakkab tarkibli tabiiy va sintetik moddalarni sifat va miqdoriy jihatdan analiz qilishning zamonaviy usullarini takomillashtirish hisoblanadi . Yog ’- moy sanoati O ’ zbekiston oziq - ovqat sanoatida yetakchi o ’ rinlardan birini egallaydi . Mamlakatimizda yuqori sifatli , arzon va qulay o ’ simlik moylari mahsulotlariga bo ’ lgan ehtiyojlarini to ’ la - to ’ kis qondirish maqsadida [1 , 2] ulkan rejalarni amalga oshirish ko ’ zda tutilgan . Ushbu tarmoq mahsulot sifatini oshirish va turlarini kengaytirish , xomashyodan to ’ liq hamda samarali foydalanish , aholi ehtiyoji va bandligini ta ’ minlash masalalarini hal etishda ham muhim o ’ rin tutadi [3] . Respublikamiz yog ’- moy sanoatining asosiy vazifasi xalq xo ’ jaligiga ekologik toza , raqobatbardosh , yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishdan iborat . Mazali va biologik faol hamda shifobaxsh xususiyatlarga ega tarvuz , qovun , qovoq , kunjut , olxo ’ ri , o ’ rik , shaftoli danagi kabi noan ’ anaviy turdagi xomashyodan moy olish texnologiyasi ham yog ’- moy sanoati korxonalari uchun muhim yo ’ nalish hisoblanadi [4-7]. Murakkab tarkibli , ko ’ p komponentli organik birikmalarni konsentirlash va ajratishda xromatografik usullarni o ’ rni beqiyosdir . Shu jumladan o ’ simliklardan olinadigan moylar tarkibini o ’ rganishda gaz - suyuqlik , yuqori samarali suyuqlik , yupqa qavat xromatografiyalari imkoniyatlarning juda kengligi bilan ajralib turadi . Bu usullar yuqori samaradorligi , selektivligi , ekspresligi , aniqlik darajasining yuqoriligi , avtomatlashtirish imkoniyatlari mavjudligi bilan ahamiyatli hisoblanadi . Ishning maqsad va vazifalari : Mazkur magistrlik dissertatsiyasi ishining asosiy maqsadi ba ’ zi poliz o ’ simlik moylarini yog ’ kislotalar va guruh tarkibini 2

xromatografik usullar yordamida o ’ rganishdan iborat . Qo ’ yilgan vazifalarni bajarish uchun quyidagi ishlarni bajarish talab etiladi : -o’simliklar urug’laridan moylarni ekstraksiya usulida ajratib olish; -o’simlik moylarining yog’ kislotalarini murakkab metil efirlari holiga o’tkazish; -moylarning yog’ kislotalarining metil efirlarini gazoxromati k usulda ajra t ish jarayonini o’tkazish ; -ajralgan yog’ kislotalarning identifikatsiyalash va miqdoriy analizini amalga oshrish; -moylarning guruh tarkibini yupqa qavat xromatografiyasi usulida aniqlash. -olingan ma’lumotlarni ishonchliligini tekshirish maqsadida tegishli moylar uchun gazoxromato-mass-spektrometrda natijalar olish; -bajarilgan ilmiy- tadqiqot ishlari natijasida olingan natijalar asosida tegishli xulosalar chiqarish. Mavzuni o’rganilganlik darajasi : Poliz o’simliklaridan tarvuz,qovun va qovoqlarni yetishtirish,ularning urug’laridan moylarni ekstraksiya usulida ajratib olish, shuningdek olingan moylarining fizik-kimyoviy xossalari,tuzilishi, tarkibi,amalda qo’llanish sohalari bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan. Ishlab chiqarish texnologiyasi ilmiy asoslarini yaratishda dunyo miqyosidagi olimlar bilan bir qatorda rus olimlari, professorlar Derevonko V. V., Ulyanova O. V., Mirsoev G.X., Сakodinskiy K.I.,Vegdergaus M.S.,Beryoskin V.G.Puc - ko v a L.I, Kozakov Ye.D., o ‘zbek olimlari dan Muxamaliyev N.Q.,Qobulov B.J.,Zokirov N.S., Vasiev M.G., Xalimova U.X., Abdulla у ev N.Sh., Majidov K.X. va boshqalar katta hissa qo‘shganlar .Shunga qaramasdan mahalliy sharoitlarda yetishtiriladigan poliz o’simliklaridan olinadigan moylarni tarkibini atroflicha o’rganish dolzarb muammolardan hisoblanadi va tegishli analiz usullarini takomillashtirishni talab etadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Gaz xromatografiyasi usulida o’simliklardan olinadigan moylarni yog’ kislotalari metil efirlarining ajralish jarayoni, yupqa qavat xromatografiyasi usulida guruh tarkibini aniqlash uchun maqbul sharoitlar 3

tanlandi ,olingan natijalarni tasdiqlash uchun xromato mass-spektrometr usulidan foydalanildi va ular ni amalda qo’llash imkoniyatlari mavjudligi asoslandi. Tadqiqot ob’ekti va predmeti : Respublikamiz iqlim sharoitida yetishtiriladigan poliz o’simliklaridan qovun,tarvuz va qovoq urug’laridan ajratib olinadigan moylar tadqiqot ob’ekti, ularning tarkibini xromatografik usullarda o’rganish tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy ahamiyati: Gaz xromatografiyasi usulida o’simliklardan olinadigan moylarni yog’ kislotalari metil efirlarining ajralish jarayoni o’rganildi , yupqa qavat xromatografiyasi usulida guruh tarkibini aniqla ndi.Moylarning tarkibi,tuzilishi va xossalarini atroflicha o’rganish uchun xromatografik usullarni qo’llash imkoniyatlari keng ekan ligi asoslandi. Dissertatsiyaning tarkibiy tuzilishi. Dissertatsiy a ishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini o’z ichiga oladi. Uning umumiy hajmi 74 bet . Unda foydalanilgan adabiyotlar 54 manbadan iborat bo‘lib, u o‘z ichiga 3 ta jadval va 15 ta rasmni olgan. Ishning “ Kirish ” qismida tadqiqot mavzusining dolzarbligi,ilmiy izlanishning maqsad va vazifalari,mavzuning o’rganilganlik darajasining qiyosiy tahlili, tadqiqotnning ilmiy yangiligi,tadqiqot ob’ekti va predmeti, ilmiy va amaliy ahamiyati bayon etilgan. Birinchi bob - “Adabiyotlar sharhi”da o’simlik moylarini Respublikamizda- gi o’rni, o’simlik moylarining kimyoviy tarkibi, ular analizida xromatografik usullarning qo’llanish imkoniyatlari ,shuningdek poliz o’simlik moylarining shifobaxsh xususiyatlari va qo’llanish sohalari haqidagi ma’lumotlar to’plandi,umumlashtirildi hamda sharhlandi. Ikkinchi bob - “Uslubiy qism” deb nomlangan qismda , moylarni ularning urug’laridan ekstraksiya usulida ajratib olish, gazoxromatik analizni bajarish uchun metil efirlar holiga o’tkazish,gazoxromatografik,xromatomass- spektrometrik analiz asboblarini tuzilishi,ishlash prinsiplari va qo’llanish 4

sohalari ,hamda amalga oshirish uchun maqbul sharoitlarini tanlashga e’tibor qaratildi,analizlar uchun tegishli metodikalar tanlandi. Uchinchi bob -“ Tajribaviy qism”da tekshiriladigan poliz o’simliklarining urug’laridan ekstraksiya usulida moylar ajratib olindi.Olingan tarvuz,qovun va qovoq moylari tegishli metal efirlari holiga aylantirildi.Yog’ kislota metil efirlari tanlangan maqbul sharoitlarda SE-30 harakatsiz suyuq fazada gazoxromatografik analiz qilindi.Moylarning guruh tarkibi yupqa qavat xromatografiyasi usulida aniqlandi.Xromatografik usullarda olingan natijalarni ishonchliligi eng zamonaviy usullardan bo’lgan gazoxromatomass- spektrometriya usulida tekshirildi. To ’ rtinchi bob- “Olingan natijalar muhokamasi”.bobida uslubiy qismda aniqlangan ko ’ rsatmalardan foydalanib,rejalashtirilgan va bajarilgan tajribalar natijalari tahlil qilindi. Ishning “Xulosa” qismida o’simik moylarini metil efirlarini gazoxromatik usulda analiz qilib yog’ kislotalari tarkibini aniqlash,ularning guruh tarkibini yupqa qavat xromatografiyasi usulida o’rganish, olingan natijalarni gasoxromato-mass-spektrometriya usulida tekshirish bo’yicha olingan ma’lumotlarr asosida natijalari umumlashtirilib, mavzu bo’yicha dissertatsiya ishiga xulosalar qilindi. 5

O'xshashlar

Pilla g’umbagidan olingan yog’ning tarkibini yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulida o’rganish
Boʼyimadaron oʼsimligi tarkibidan ajratilgan efir moyining fizik-kimyoviy tarkibini oʼrganish
MELANINNING BA’ZI d-ELEMENTLAR IONLARI BILAN KOMPLEKSLAR HOSIL QILISHINI O’RGANISH
O’SIMLIK KASALLIKLARIGA QARSHI UYG’UNLASHGAN KURASH USULI
POLIZ AGROTSENOZIDA FITOFAGLAR TARQALISH DINAMIKASIGA EKOLOGIK OMILLARNING TA’SIRI