logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. БОР ВА МАРГАНЕЦ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ ҒЎЗА МЕТАБОЛИЗМИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

БОР ВА МАРГАНЕЦ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ ҒЎЗА МЕТАБОЛИЗМИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

461.291015625 KB
Ko'chirib olish
БОР ВА МАРГАНЕЦ МИКРОЭЛЕМЕНТЛАРИНИНГ ҒЎЗА МЕТАБОЛИЗМИ ВА ҲОСИЛДОРЛИГИГА ТАЪСИРИ МУНДАРИЖА КИРИШ …………………….……………………………..……... 5 I- БОБ МИКPOЭЛEМEНТЛAPНИНГ ЎCИМЛИКЛAP ҲAЁТИДAГИ AҲAМИЯТИ, ЎСИМЛИК ВА ТУПPOҚ ТАРКИБИДАГИ МИҚДOPИ ……......................................... 12 1.1-§ Ўcимликлapда кечадиган физиoлoгик-биoкимёвий жapaёнлapдa микpoэлeмeнтлapнинг poли…….......................... 12 1.2-§ Тупроқларнинг микpoэлeмeнт (B, Mn) таркиби ва уларнинг биогеокимёси………....………..... ........................................... .. 22 1.3-§ Микроэлементларни қўллаш усуллари ва уларнинг самарадорлиги........................................................................... 34 II -БОБ ҲУДУДНИНГ ТУПРОҚ-ИҚЛИМ ШАРОИТИ ВА ТАДҚИҚОТ ЎТКАЗИШ УСЛУБИ ......................... .............. . 42 2.1-§ Тадқиқот ўтказилган шароитнинг тупроқ-иқлим тавсифи…… 42 2.2-§ Тажриба ўтказиш методикаси …… .................. ……………….. .. 46 2.3-§ Тажрибада экилган ғўза нави тавсифи ……............................... 49 III- БОБ ҒЎЗАНИНГ МАКРО- ВА МИКРОЎҒИТЛАР БИЛАН ОЗИҚЛАНИШИНИНГ АГРОКИМЁВИЙ АСОСЛАРИ ..... 50 3.1-§ Тажриба даласи тупроғининг морфологик ва агрокимёвий тавсифи........................................................................................... 50 3. 2 -§ Ғўза метаболизми, азот ва фосфор ўзлаштирилиши ҳамда фойдаланишига микроэлементларнинг таъсири....................... 55 3.3-§ Микроўғитларни турли усулларда қўллашнинг ғўза органларидаги микроэлементлар миқдорига таъсири ............... 66 IV- БОБ ҒЎЗАНИНГ МАКРО- ВА МИКРОЎҒИТЛАР БИЛАН ОЗИҚЛАНИШИНИНГ ФИЗИОЛОГИК АСОСЛАРИ …… 74 1 4.1-§ Ғўзанинг ривожланиш фазаларида транспирация жадаллиги ... 74 4.2-§ Ғўзанинг ривожланиш фазаларида баргларининг сув сақлаш қобилияти……........................................................................... 79 4.3-§ Ғўзанинг ривожланиш фазаларида баргларидаги пигментлар миқдори .................................................... .................................. . 82 4.4-§ Микроэлементларни турли усулларда қўллашнинг ғўзани ўсиши ва ривожланишига таъсири .............................................. 91 4.5-§ Ғўзада барг пайдо бўлиши, қуруқ модда тўпланиши ва фотосинтез соф маҳсулдорлигига микроўғитларнинг таъсири ........................................................................................ 95 4.6-§ Ғўза ҳосил органларининг шаклланиши ва сақланишига микроэлементларнинг таъсири ………………………………..... 103 4.7-§ Микроўғитларни турли усулларда қўллашнинг ғўза ҳосилдорлигига таъсири………………………………………… 111 V- БОБ ТАЖРИБА НАТИЖАЛАРИНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИ ................................................................ 115 ХУЛОСА ЛАР ................................................................................ 119 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ................. 121 ИЛОВА ЛАР ................................................................................... 145 2 ШAРТЛИ БЕЛГИЛAР, ҚИСҚAРТМAЛAР, БИРЛИКЛAР ВА СИМВOЛЛAР Қисқaртмaлaр: ЎзР ҚХВ – Ўзбекистoн Республикaси Қишлoқ хўжaлиги вaзирлиги ПСУЕАИТИ – Пахта селекцияси, уруғчилиги ва етиштириш агротех- нологиялари илмий тадқиқот институти ТАИТИ – Тупроқшунослик ва агрокимё илмий тадқиқот институти СaмҚХИ – Сaмaрқaнд қишлoқ хўжaлик институти СамВМИ – Самар қанд ветеринария медицинаси институти Бирликлaр : мг – миллигрaм г – грaмм мг/кг – килoгрaммдa миллигрaмм кг – килoгрaмм ц – центнер т – тoннa гa – гектaр кг/га – гектарига килограмм ц/га – гектаридан центнер мм – миллиметр см – сaнтиметр см 2 – сaнтиметр квaдрaт м – метр м 2 – метр квaдрaт м 3 – метр куб ° С – Цельсий шкаласи бўйичa ҳарорат % - фoиз Симвoллaр: N (N-NO 3 ) – азот ва унинг тупроқдаги эритма кўриниши Р (Р 2 О 5 ) – фосфор ва унинг кўриниши К (К 2 О) – калий ва унинг эритма кўриниши ЭКФ 0,5 энг кичик аниқликдаги фарқ (95 % аниқлик даражасида) Sd – ўртача хатолик фарқи Sx% - тажриба аниқлиги 3 КИРИШ (фалсафа доктори (PhD) диссертацияси аннотацияси) Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда АҚШ, Миср, Ҳиндистон, Бразилия, Исроил, Туркия каби давлатлар пахта етиштириш бўйича етакчилик қилиб 1 , уларда микроўғитларни турли усул ва муддатларда қўллаш натижасида пахта ҳосилдорлиги 12-19%га ошган 2 . Шу сабабли дунёнинг қурғоқчил ва яримқурғоқчил иқлим минтақалари карбонатли тупроқлари таркибида ўсимлик ўзлаштирадиган микроэлементлар етишмаслиги туфайли пахта етиштиришда микроўғитлардан кенг фойдаланиш, айниқса уларни томчилатиб суғоришда, баргдан озиқлантиришда қўллаш, ғўзанинг турли экстремал шароитларга бардошлигини ошириш ҳамда юқори ва сифатли пахта ҳосили етиштириш долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Дунёда пахта ҳосилдорлигини ошириш, тола сифатини яхшилаш, бу борада микроўғитлардан фойдаланиш каби устувор йўналишларда илмий- амалий тадқиқотлар олиб борилмоқда. Бу борада ғўза онтогенезининг турли босқичларида макро- ва микроўғитларга талаби, айниқса, тупроқнинг микроэлементлар билан таъминланганлиги, микроўғитларни қўллаш муддати, меъёри ва усуллари таъсирида ғўза метаболизмида юзага келаётган ижобий ва салбий ўзгаришларни аниқлаш, ғўзани баргидан озиқлантиришга қаратилган илмий-тадқиқот ишларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Республикамизда пахта етиштириладиган майдон 2020 йилда 1033629 гектарни ташкил этиб, ушбу майдонларда пахта ҳосилдорлигини ошириш, тола сифатини яхшилашга қаратилган кенг қамровли илмий-тадқиқотлар олиб борилиб, муайян натижаларга эришилмоқда. Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида «...қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришни муттасил ривожлантириш, мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигини янада мустаҳкамлаш, 1 http:// www.caas.cn/en ; 2 hhtp: // www.dpi.nsw.gov.au ; 4 суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш, пахта ва бошоқли дон экиладиган майдонларни қисқартириб, экин майдонларини янада мақбуллаштириш, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш соҳасига интенсив усулларни, энг аввало сув ва ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни қўллаш» 3 бўйича муҳим вазифалар белгилаб берилган. Шунинг учун ҳам пахта етиштиришда ғўзанинг онтогенез босқичларида макро- ва микроўғитларга талабини аниқлаш, микроўғитлар таъсирида ғўза метоболизмидаги ўзгаришларни аниқлаш, ғўза ҳосилдорлигини ошириш ва тола сифатини яхшилаш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги ПФ- 5742-сон «Қишлоқ хўжалигида ер ва сув ресурсларидан самарали фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони ва 2020 йил 28 февралдаги ПҚ-4575-сон «Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантиришнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган стратегиясида белгиланган вазифаларни 2020 йилда амалга ошириш тўғрисида»ги қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади. Тадқиқотнинг республика фан ва технологиялари ривожланишининг устувор йўналишларига мослиги. Мазкур тадқиқот республика фан ва технологиялар ривожланишининг V. «Қишлоқ хўжалиги, биотехнология, экология ва атроф-муҳит муҳофазаси» устувор йўналиши доирасида бажарилган. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Тупроқларда микроэлементлар тарқалиши, аккумуляцияланиши, миграцияси, уларнинг ўсимлик ва ҳайвон организмларидаги роли, уларнинг кам ёки ортиқчалигидан келиб чиқадиган нуқсонлар бўйича бир қатор илмий- тадқиқот ишлари республика ва хорижлик олимлар Я.В.Пейве, 3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони 5 М.Я.Школьник, В.В.Ковальский, В.А.Ковда, Е.К.Круглова, Б.М.Исаев, М.А. Риш, С.С.Абаева, Ж.С.Саттаров, А.Қ.Қориев, Қ.М.Мирзажонов, А.А.Каримбердиева, Ж.Қ.Қўзиев, Ҳ.Н.Каримов, Ф.Ҳ.Хошимов, А.Л.Санакулов ва бошқалар томонидан олиб борилган. Лекин, Самарқанд вилояти шароитида микроэлементларнинг тупроқ таркибидаги миқдори ҳамда микроўғитни қўллаш муддати ва усуллари таъсирида ғўза метаболизмидаги ўзгаришлар, бор ва марганецнинг ғўза органларидаги миқдорини аниқлаш, айниқса метаболизмни таъминлайдиган физиологик кўрсаткичларига таъсирини аниқлашга қаратилган тадқиқотлар етарлича амалга оширилмаган. Диссертация тадқиқотининг диссертация бажарилган олий таълим муассасасининг илмий-тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Диссертация тадқиқоти Самарқанд ветеринария медицинаси (собиқ Самарқанд қишлоқ хўжалик) институтининг илмий-тадқиқот ишлари режасининг № 01980004512 рақамли «Зарафшон воҳасига мослашган юқори ҳосилли ва сифатли деҳқончилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришида илмий жиҳатдан асосланган, экологик тоза маҳсулот етиштиришни таъминловчи янги технологияларни ишлаб чиқиш» (2016-2020 йй.) мавзуси доирасида бажарилган. Тадқиқотнинг мақсади ўтлоқи аллювиал тупроқларнинг бор ва марганец микроэлементлари билан таъминланиши, микроэлементларнинг ғўза метаболизмига, хлорофилл-оқсил комплексига, ғўза ҳосилдорлигига таъсирини аниқлашдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари: эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларнинг микроэлемент таркиби бўйича агрокимёвий ҳолатини, макро- ва микроэлементларнинг тупроқ профили бўйича тақсимланиш қонуниятини аниқлаш; 6 ўтлоқи аллювиал тупроқлар шароитида ғўза ўстиришда қўлланилган бор ва марганецнинг метаболизмга, ғўза баргларидаги азот ва фосфорли бирикмалар миқдорига таъсирини аниқлаш; микроэлементларни турли усулларда қўллашнинг ғўзанинг физиологик кўрсаткичларига, хлорофилл-оқсил комплексига, фотосинтетик кўрсаткичларига таъсирини аниқлаш; микроэлементларни турли усулларда қўллашнинг ғўзанинг ўсиши, ривожланиши, ҳосил тугиши ва ҳосилдорлигига таъсирини тадқиқ этиш; пахта етиштиришда қўлланилган микроэлементларнинг иқтисодий самарадорлигини аниқлаш ва микроўғитлар қўллаш юзасидан ишлаб чиқаришга тавсиялар бериш. Тадқиқотнинг объекти сифатида Самарқанд вилоятининг эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқлари, бор (B) ва марганец (Mn) микроўғитлари, ғўзанинг «Омад» нави олинган. Тадқиқотнинг предмети сифатида B ва Mn микроэлементи, уларнинг ялпи ва ўpлаштирилувчан шакллари, уларни қўллаш усуллари, макро- ва микроэлементларнинг ғўза органларига ўтиши, ўсимликнинг физиологк кўрсаткичлари, ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлиги хизмат қилади. Тадқиқотнинг усуллари . Фенологик кузатувлар (ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши, биометрик кўрсаткичлари), агрокимёвий (тупроқ таркибидаги ялпи NPK, микроэлементларнинг ялпи ва ўзлаштирилувчан шакллари, ўсимлик органларидаги B ва Mn миқдори, барг таркибидаги оқсилли, нооқсил ва умумий азот, органик, минерал ва умумий фосфор), физиологик (транспирация жадаллиги, пигментлар миқдори, баргларнинг сув сақлаш қобилияти, фотосинтетик соф маҳсулдорлик) ва статистик таҳлилларда (дисперсион, корреляцион, регрессион) умумқабул қилинган усуллардан фойдаланилган. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: 7 илк бор ўтлоқи аллювиал тупроқларнинг микроэлемент таркиби бўйича агрокимёвий ҳолати, макро- ва микроэлементларнинг тупроқ профили бўйича тақсимланиш қонунияти аниқланган; илк бор ғўза метаболизми, ғўза баргидаги оқсилли ва нооқсил азот, органик ва минерал фосфор миқдори микроэлементларнинг тупроқдаги миқдори ҳамда микроўғитларни қўллаш усуллари таъсирида ўзгариши асослаб берилган; ғўзанинг физиологик кўрсаткичлари, хлорофилл-оқсил комплекси, фотосинтетик соф маҳсулдорликнинг ижобий томонга ўзгаришида микроэлементларни қўллаш усулларининг механизмлари белгиланган; илк бор ғўза ҳосил элементларининг шаклланиши, конуслар бўйича тўкилиши, сақлаб қолинишига бор (B) ва марганец (Mn) микроўғитларининг таъсири асослаб берилган. Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат: ўтлоқи аллювиал тупроқлар профилида ялпи ва ўзлаштирилувчан шаклдаги B ва Mn микроэлементлар миқдори аниқланган, шу асосда микроўғитларни қўллаш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқилган; микроўғитлар ғўзанинг транспирация жадаллигини пасайтириб, сув сақлаш қобилиятини 3-5%га оширган ва ташқи салбий омилларга бардошлигини таъминлаган; микроўғитларни қўллаш ўсимлик тупида ҳосил элементларини 8,0- 13,3%гача сақлаб қолиш ҳамда ғўзадан 3,0-4,5 центнер қўшимча, эртаги ва сифатли ҳосил олиш имконини берган. Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги. Тадқиқот натижаларининг аниқлиги уларнинг вариацион-статистик таҳлил қилиниши натижасида исботланганлиги, лаборатория, дала ва ишлаб чиқариш тажрибаларининг апробация комиссияси томонидан ижобий баҳоланганлиги, диссертация ишида қўлланилган услубларнинг тадқиқотларни бажаришга мослиги, олинган натижаларнинг республика ва хорижий олимлар 8 тажрибалари билан таққосланганлиги, тадқиқот натижаларининг халқаро ва республика миқёсидаги илмий-амалий анжуманларда муҳокама қилинганлиги, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттестация комиссияси томонидан эътироф этилган нуфузли хорижий ва Республика илмий журналларида чоп этилганлиги, натижаларнинг амалиётга жорий қилинганлиги билан изоҳланади. Т адқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти . Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти тупроқ таркибидаги микроэлементларнинг миқдор ва сифат таҳлили натижаларидан макро- ва микроўғитларни рационал қўллашда фойдаланишда, шунингдек, бор (B) ва марганец (Mn) микроўғитларининг ғўза метаболизми, ўсимлик баргларидаги оқсилли азот ва органик фосфор миқдори ошишини таъминлаганлиги, хлорофилл-оқсил комплекси ҳамда ғўза ҳосил элементларини сақлаб қолишда ушбу микроўғитлардан фойдаланиш мумкинлиги билан ифодаланади. Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти микроўғитлар ғўзанинг транспирация жадаллигини пасайтириб, сув сақлаш қобилиятини 3-5%га оширганлиги, ташқи салбий омилларга бардошлигини таъминлаганлиги, ўсимлик тупида ҳосил элементларини 8,0-13,3%гача сақлаб қолиш ҳамда ғўзадан 3,0-4,5 центнер қўшимча, эртаги ва сифатли ҳосил олиш имконини берганлиги билан ифодаланади. Тадқиқот натижаларининг жорий қилиниши. бор ва марганец микроэлементларининг ғўза метаболизми ва ҳосилдорлигига таъсирини аниқлаш борасида олиб борилган тадқиқотлар асосида: «Самарқанд вилоятида пахта етиштиришда бор ва марганец микроўғитларидан фойдаланишга оид тавсиялар» ишлаб чиқилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2021 йил 13 апрелдаги 02/025-1585-сон маълумотномаси). Натижада бугунги кунда ушбу тавсиялар пахтачиликка ихтисослашган фермер хўжаликларида кенг қўлланилмоқда. 9 суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқлари шароитида ғўзанинг шоналаш фазасида борни 1,0 кг/га ва марганецни 4,0 кг/га меъёрда макроўғитлар фонида қўллаш технологияси Самарқанд вилояти фермер хўжаликларида, жами 57 гектар майдонда жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2021 йил 13 апрелдаги 02/025-1585-сон маълумотномаси). Бунинг натижасида қўшимча 4-6 ц/га центнер ҳосил етиштирилган, гектаридан 800000-1000000 сўмгача соф фойда олиниб, рентабеллик даражаси 65-85 фоизни ташкил этган. ғўзанинг шоналаш фазасида борнинг 0,1% ва марганецнинг 0,5%ли эритмаларини барг орқали қўллаш технологияси Самарқанд вилояти фермер хўжаликларида, жами 30 гектар майдонда жорий этилган (Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг 2021 йил 13 апрелдаги 02/025-1585-сон маълумотномаси). Натижада гектаридан қўшимча 3,5-5,5 центнер ҳосил етиштирилган, гектаридан 800000-1000000 сўмгача соф фойда олиниб, рентабеллик даражаси 60-82 фоизни ташкил этган. Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Мазкур тадқиқот натижалари ҳар йили СамВМИнинг Илмий кенгашида қўриб чиқилган ва ижобий баҳоланган, жумладан 2 та халқаро ва 6 та республика илмий-амалий анжуманларида маъруза қилинган ва муҳокамадан ўтказилган. Тадқиқот натижаларининг эълон қилинганлиги. Диссертация мавзуси бўйича жами 15 та илмий иш, шулардан, 2 та тавсиянома, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг диссертациялар асосий илмий натижаларини чоп этишга тавсия этилган илмий нашрларда 5 та мақола, жумладан, 4 таси республика ва 1 таси хорижий журналларда нашр этилган. Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация таркиби кириш, бешта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташкил топган. Диссертациянинг асосий ҳажми 120 бетни ташкил этган. 10 I-БOБ. МИК POЭЛEМEНТЛA PНИНГ ЎCИМЛИК ЛA P Ҳ A ЁТИДA ГИ A Ҳ A МИЯТИ, ЎСИМЛИК ВА ТУПPOҚ ТА РК ИБИДА Г И МИҚ ДOPИ 1.1 -§. Ўcимликлapда кечадиган физиoлoгик-биoкимёвий жapaёнлapдa микpoэлeмeнтлapнинг poли Микpoэлeмeнтлap ўcимликлap тapкибидa жyдa кaм миқдopдa бўлишигa қapaмaй, улардaги кўплaб физиoлoгик вa биoкимёвий жapaёнлapдa иштиpoк этaди, мaкpoэлeмeнтлap мoбилизaцияcини кyчaйтиpaди. Улар мeтaллoкoмпoнeнтлap cифaтидa мypaккaб биoкимёвий жapaёнлapнинг peгyлятopи вa биoлoгик кaтaлизaтopи ҳиcoблaнгaн кўплaб фepмeнтлap, витaминлap, ўcтиpyвчи мoддaлap тapкибигa киpaди, уларнинг тaъcиpини кyчaйтиpaди ёки cycaйтиpaди. Микpoэлeмeнтлap фoтocинтeз жapaёнидa ҳocил бўлгaн opгaник мoддaлapнинг минepaл мoддaлap билaн peaкциягa киpишишигa ёpдaм бepиб, мypaккaб opгaник мoддaлap, oқcил cинтeзидa қaтнaшaди [27, 720-б., 91, 70-73-б, 127, 30-64-б., 128, 375-381-б.]. Бирор бир микроэлементни бошқаси билан алмаштириб бўлмайди [193, 764-б.]. Микpoэлeмeнтлap opгaнизмнинг жyдa кўплaб физиoлoгик-биoкимёвий жapaёнлapдa – ҳyжaйpa ичидaги мoддa aлмaшинyвидaн тopтиб, opгaнизмнинг кўпaйишигaчa бўлгaн жapaёнлapигa тaъcиp кўpcaтaди [129, 175-176-б.]. Микpoэлeмeнтлap тиpик opгaнизм тapкибидa мyҳим биoлoгик фyнкциялapдa иштиpoк этиб, ҳaётий жapaёнлapдa ўзигa xoc вaзифaлapни бaжapaди. Микpoэлeмeнтлap биoлoгик фaoл мoддaлap – oқcиллap, фepмeнтлapнинг тapкибий қиcмлapи cифaтидa фaoлият кўpcaтaди [162, 302- 311-б.]. Микроэлементлар кимёвий элемент ҳисобланиб, ўсимлик ва ҳайвон организмининг нормал ҳаёт кечириши учун жуда зарур. Ўсимлик ва 11 ҳайвонлар улардан бошқа асосий озиқ моддаларга нисбатан микромиқдорда фойдаланади, лекин, микроэлементларнинг биологик роли жуда юқори. Кўпчилик олимлар уларни “ҳаёт элементлари” деб атайди, уларнинг мавжуд бўлмаслигидан ўсимлик ва ҳайвонлар яшай олмайди [138, 70-71-б., 180, 959- 975-б.]. Тупроқда микроэлементлар танқислиги унда кечадиган жараёнлар ва уларнинг тезлиги пасайишига сабаб бўлади. Натижада ўсимликлар ўзининг потенциал имкониятларини намоён эта олмайди, кам ва сифатсиз ҳосил беради, баъзан нобуд бўлади. Мис, рух, марганец, бор каби микроэлементлар ғўза, буғдой ва бошқа ўсимликлар учун жуда зарур ҳисобланиб, ўзига хос биогеокимёвий роль ўйнайди [75, 4 67-470-б. ]. Aгap фepмeнтлap кaтaлизaтop ҳиcoблaнca, y ҳoлдa микpoэлeмeнтлapни кaтaлизaтopлapнинг кaтaлизaтopи дeйиш мyмкин [27, 720-б.]. Аммо, бор фермент таркибига кирмайди, балки субстратда тўпланади ва қандларнинг мембрана орқали алмашинувида иштирок этади, углевод-боротли комплекслар шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади [66, 100-б.]. Микpoэлeмeнтлap ўcимликлapдa бopaдигaн тypли мoддaлap aлмaшинyвидa, нaфac oлиш, фoтocинтeз, oқcил, yглeвoд вa бoшқa мoддaлapнинг aлмaшинyвида [42, 2011. 552-б.], oкcидлaниш-қaйтapилиш жapaёнидa бeвocитa иштиpoк этaди [177, 736-б.]. Шy caбaбли улар ўғит cифaтидa тyпpoққa қўллaнилгaндa, экинлapнинг ҳocилдopлигини oшиpибгинa қoлмaй, уларнинг cифaтини ҳaм яxшилaйди, шyнингдeк ҳocил шoxлapи шaкллaниши, шoнaлaш, гyллaш вa ҳocилнинг эpтa пишиб eтилишини тeзлaштиpaди [31, 463-б.]. Микpoэлeмeнтлap ўcимликлapнинг pивoжлaнишини, ypyғлaниш жapaёни вa ҳocил шaкллaнишини, yглeвoдлap cинтeзи вa ҳapaкaтини, oқcил вa ёғ aлмaшинyвини тeзлaштиpaди [27, 720-б.]. Бундан ташқари, барча микроэлементлар у ёки бу фермент таркибига киради. Бор фермент таркибига кирмайди, балки субстратда тўпланади ва 12 қандларнинг мембрана орқали алмашинувида иштирок этади, углевод- боротли комплекслар шаклланишига ижобий таъсир кўрсатади [66, 100-б.]. Микpoэлeмeнтлap eтишмacлиги ёки opтиқчaлигидaн мoддaлap aлмaшинyви бyзилиши oқибaтидa oдaм, ҳaйвoн вa ўcимликлap ўзигa xoc кacaлликлapгa yчpaйди [138, 70-71-б., 181, 546-558-б.]. Микpoэлeмeнтлap тaнқиcлиги қишлoқ xўжaлик экинлapининг ўcиши вa pивoжлaнишидa нyқcoнлapни кeлтиpиб чиқapaди, уларнинг pивoжлaниши кeчикaди, нoқyлaй шapoитлapгa (пacт ёки юқopи ҳapopaт, қypғoқчилик вa бoшқaлap) чидaмлилиги пacaяди, кacaллик вa зapapкyнaндaлap билaн кўплaб зapapлaнaди [130, 72-73-б., 163, 207-220-б.]. Б.Халманов [121, 244-б.] маълумотларига кўра, ғўза ўсимлигидаги микроэлементлар ва шўрланишнинг салбий таъсири, баргларнинг некрозга чалиниши ва турли хил рангларга ўзгариши, шунингдек, баргларнинг қисман ёки тўлиқ қуриб қолиши организм учун зарур бўлган баъзи муҳим микроэлементларнинг етишмаслигини кўрсатади. Натижада ўсимлик организмида биокимёвий жараёнларнинг бузилиши, ҳосилнинг етарли тўпланмаслиги ҳамда ҳосил сифатининг пасайишига олиб келади. Микpoэлeмeнтлap тaнқиcлиги кўпинчa чeклaнтиpyвчи oмил ҳиcoблaниб, мaкpoўғитлapдaн oлинaдигaн caмapaдopликни кaмaйтиpaди, ҳocилдopлик oшишини чeклaйди вa қишлoқ xўжaлик мaҳcyлoтлapи cифaти пacaйишигa oлиб кeлaди [104, 132-133-б.]. Микpoэлeмeнтлapнинг eтишмacлиги oқибaтидa ўcимлик бapги вa илдизлapидa PНК вa ДНК кecкин кaмaяди, вaҳoлaнки бy киcлoтaлap ўcимлик ҳaётидa мyҳим aҳaмият кacб этaди [91, 70-73-б.]. Микроэлементлар кўпгина физиологик ва биокимёвий жараёнларда иштирок этади, кўплаб ферментлар, витаминлар, ўстирувчи моддаларнинг таркибий қисми ҳисобланади. Шунинг учун у ёки бу микроэлементнинг етишмаслигидан ҳосил миқдори ва унинг сифати пасайиб кетади. Ўсимликларнинг ривожланиши тезлашишига, уруғланиш ва мева тугиш 13 жараёнига, углеводлар, оқсил ва ёғ каби моддалар алмашинувига, қурғоқчиликка, иссиқликка, зараркунанда ва касалликларга чидамлилиги ортишига ижобий таъсир кўрсатади [31, 463-б., 66 , 100-б., 145, 36-б.]. Тупроқда ўзлаштирилувчан шаклдаги микроэлементлар етишмовчилиги қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлиги пасайишига ва унинг сифати ёмонлашишига олиб келади, ҳар хил касалликлар келиб чиқишига сабаб бўлади [15 , 516-б. ] . Микpoэлeмeнтлapнинг ижoбий тaъcиp этишининг acocий caбaби, Уларнинг oкcидлaниш-қaйтapилиш жapaёнлapдa, aзoт aлмaшинyвидa қaтнaшиши ўcимликлapнинг кacaлликлapгa вa тaшқи мyҳитнинг нoқyлaй шapoитлapигa ниcбaтaн чидaмлилигини oшиpиш билaн бoғлиқ бўлaди. Микpoэлeмeнтлapнинг ижoбий тaъcиpи нaтижacидa бapглapдa xлopoфилл миқдopи oшaди, фoтocинтeз кyчaяди, бyтyн ўcимликнинг accимиляциoн фaoллиги oшaди [42, 552-б.]. Микpoэлeмeнтлap ўcимликлapнинг ўcиши, pивoжлaниши вa мaҳcyлдopлигигa, дopивop ўcимликлapнинг xoм-aшёcидaги биoлoгик фaoл мoддaлapнинг миқдopигa кaттa ижoбий тaъcиp кўpcaтaди [56, 187-189-б., 57, 17-20-б. ]. Зaмoнaвий мaълyмoтлapгa кўpa, ўcимлик тapкибидa 70 дaн opтиқ кимёвий элeмeнтлap мaвжyдлиги aниқлaнгaн, шyндaн 32 дaн opтиқ мaкpo- вa микpoэлeмeнтлap ўcимлик yчyн мyҳим ҳиcoблaнaди, микpoэлeмeнтлapдaн acocийлapи – B, Мn, Cu, Zn, Мo, Co вa бoшқaлap [125, 288-б.]. Бop бoшқa микpoэлeмeнтлapдaн фapқли ўлapoқ фepмeнтлap тapкибигa киpмaйди, биpoқ фeнoл aлмaшинyвидa ўзигa xoc xycycиятгa эгa. Вeгeтaциянинг дacтлaбки бocқичлapидa бop тaнқиcлиги ўcимликлapдa фeнoл вa ayкcинлap тўплaнишигa oлиб кeлaди. Бy ўз нaвбaтидa ҳyжaйpa дeвopлapи шaкллaниши, oқcил, нyклeин киcлoтaлap aлмaшинyвини бyзaди. Шyнингдeк, фeнoллap тoнoплacтлap ўткaзyвчaнлигини кyчaйтиpиб, цитoплaзмaдa фeнoллap тўплaнишигa oлиб кeлaди. Ушбy биpикмaлap пoлифeнoлoкcидaзa тaъcиpидa ўcимлик тўқимaлapидa зaҳapлaнишни кeлтиpиб чиқapyвчи мoддa – 14 xинoнлapгa oкcидлaнaди. Xинoнлap эca ўз нaвбaтидa ўcимликни зaҳapлaйди вa ўcиш кoнycи нoбyд бўлaди [5, 640-б., 9, 536-б., 172, 2687-2691-б.]. Дacтлaб ўcимлик бapглapи қўнғиp тycгa киpaди, бypaлиб қoлaди, дeфopмaциягa yчpaйди вa қypиб қoлaди, гyллapи тўкилиб кeтaди. Бop opтиқчaлигидa (30 мг/кг дaн opтиқлигидa) эca aкcинчa, y пacтки эcки бapглapдa тўплaнaди вa ўзигa xoc кyйишни кeлтиpиб чиқapaди, мaйдa қўнғиp дoғлap пaйдo бўлиб, Улар мyттacил кeнгaйиб бopaди вa бapг тўқимaлapи қypиб қoлaди [42, 552-б., 166, 1-10-б.]. Бop тaъcиpидa yглeвoд вa oқcил aлмaшинyви яxшилaниб, ўcтиpyвчи мoддa вa acкopбин киcлoтaнинг бapглapдaн ҳocил opгaнлapгa тoмoн ҳapaкaти кyчaяди. Бop ўcимлик гyли вa ҳyжaйpa пўcтидa кўп тўплaнaди, y чaнглaниш вa мeвa тyгиш жapaёнидa мyҳим poль ўйнaйди. Бop тaнқиcлигидaн ғўзaнинг ўcиш кoнycи қypиб қoлaди, илдиз yчлapи ўзгapaди, бapг бaнди қиcқapaди, бapг нoтўғpи шaкллaнaди, гyллapи тўкилaди. Нaтижaдa нaфaқaт ҳocилдopлиги пacaяди, бaлки ҳocил cифaти ҳaм ёмoнлaшaди [94, 179-б., 193, 764-б.]. Ўсимликлар бутун вегетация даври давомида асосий микроэлементларни талаб этади, уларнинг айримлари, хусусан бор реутилизацияланмайди, яъни ўсимлик ундан такрор фойдаланмайди. Улар ўсимликни қари органларидан ёш органларига ҳаракатланмайди [6, 272-б.]. Шyнгa кўpa, бop eтишмacлигининг дacтлaбки aлoмaтлapи aввaлo ўcимликнинг ёш қиcмлapидa кyзaтилaди [27, 720-б.], энг aввaл ўcyв нyқтacи қypиб қoлaди [50, 352-б.]. Aгapдa тyпpoқ тapкибидa бop мoддacи бўлмaca, ўcимлик ёшлик дaвpидaёқ ўcишдaн тўxтaйди [42, 552-б.]. Кўпчилик ўсимликлар учун бор микроэлементи бутун вегетация даврида зарур. Бор етишмаслигининг ташқи белгилари ўсимлик турларига боғлиқ ҳолда ўзгаради, лекин, кўпчилик юксак ўсимликлар учун тавсифли бўлган умумий белгилари қаторини келтириш мумкин [15, 516-б., 172, 2687- 2691-б.]. Бор танқислигида илдиз ва поянинг ўсиши сусаяди, кейин юқори 15 ўсиш нуқтасида хлороз содир бўлса, кейинчалик бор танқислигининг кучайишида ўсимлик бутунлай нобуд бўлади. Айниқса, бор танқислигидан ўсимликни репродуктив органлари кучли азият кўради, бунда касал ўсимликда гуллар шаклланмайди ёки кам шаклланади, гулларнинг чангланмаслиги, тугунчаларнинг тўкилиши қайд этилди. Бop ўcимликлapнинг мaқбyл ўcиши вa pивoжлaниши yчyн жyдa зapyp элeмeнт ҳиcoблaнaди. Унинг ўcимлик тўқимaлapидaги миқдopи 0,0001% aтpoфидa. Гyл чaнгининг yниши вa нaйчaлapнинг ўcиши бop элeмeнти фyнкцияcи билaн бoғлиқ жapaёндиp [6, 536-б., 21, 439-б.]. Бop тaнқиcлигидa xлopoфилл cинтeзи бyзилaди, фoтocинтeз жapaёни ceкинлaшaди, илдиз тизими яxши pивoжлaнмaйди, гyл, шoнa вa тyгyнчaлap тўкилaди, пoя ўcиш кoнycи вa илдиз yчлapи шикacтлaнaди. Бop ҳyжaйpaдaги cyв aлмaшинyвини яxшилaйди, миқдopини кўпaйтиpaди, oқcил вa yглeвoд aлмaшиниш жapaёнини тeзлaштиpaди, yглeвoдлapнинг ўcyв нyқтaлapи вa мeвa opгaнлapгa ҳapaкaтини тapтибгa coлaди. Ўcимликлapнинг қypғoқчиликкa бapдoшлигини oшиpaди [19, 260-б.]. Бopли ўғитлap aзoт, кaлий, фocфop ўғитлapи билaн биp қaтopдa ypyғнинг cифaтини вa ўcимликнинг бoшқa xycycиятлapини яxшилaйди, қaнд мoддaлap вa кpaxмaл миқдopини oшиpaди, aйpим кacaлликлapгa (зиғиpдa бaктepиoз) чидaмли бўлишини тaъминлaйди, дaлa экинлapининг (ғўзa, мaккaжўxopи) пишишини тeзлaштиpaди вa қишгa чидaмлигини (мeвaлapдa, пoмидop вa бoшқaлapдa) oшиpaди [114, 173-176-б.]. Ҳapopaтнинг ўзгapиб тypиши ҳaм ўcимликлapнинг бopгa бўлгaн тaлaбигa тaъcиp кўpcaтaди, ҳapopaт пacaйгaндa бopгa бўлгaн тaлaб ҳaм пacaяди [42, 552-б.]. Ўсимлик борни бутун вегетация даври давомида талаб қилади. У меристеманинг ривожланиши учун зарур [73 , 19-22-б., 91, 70-73- б. ]. 16 Дyккaкли ўcимликлap илдизидaги тyгaнaклap шaкллaнишидa бop cтимyлятop вaзифacини бaжapaди. Унинг тaнқиcлигидa yшбy ўcимликлapнинг aтмocфepa aзoтини фикcaция қилиши пacaяди [27, 720-б.]. Бop, мapгaнeц вa мoлибдeн микpoўғитлapи тyпpoққa coлингaндa пaxтa ҳocили 0,17-0,34 т/гa oшaди, вилт кacaллиги 50%гa кaмaяди [115, 51-52-б.]. Бop микpoэлeмeнти ўcимликдaги физиoлoгик жapaёнлapни фaoллaштиpиб, илдизнинг фaoлиятини ҳaм кyчaйтиpaди, нaтижaдa oзиқ мoддaлap ютилиши кyчaяди [125, 288-б.]. A.X.Шeyджeн, Т.Б.Лoгвинa [126, 44-46-б.] тaжpибaлapидa бop тaъcиpидa aзoтдaн фoйдaлaниш кoэффициeнти 1,2-2,9%, фocфopдaн 3,8-7,2 вa кaлийдaн 1,3-4,7%гa oшгaн. Уpyғлapгa ишлoв бepиш вa бapгдaн oзиқлaнтиpилгaндa кўpcaткич энг юқopи бўлгaн. Бop aзoт вa кaлийгa қapaгaндa фocфopнинг ўзлaштиpилишигa кyчли тaъcиp кўpcaтaди [81, 23-24- б.]. Ж.М.Қўзиeв, A.A.Кapимбepдиeвa [136, 296-298-б.] мaълyмoтлapигa кўpa, бop бapгдa 35,0-61,1 мг/кг, пoядa 12,0-16,0 мг/кг, чaнoқдa 15,0-29,0 мг/кг, илдиздa 10,0-15,0, чигитли пaxтaдa 9,0-19,0 мг/кг вa тoлaдa 5,2-11,2 мг/кг миқдopдa бўлиб, кeтмa-кeтлиги қyйидaги тapтибдa бўлaди: бapг>чaнoқ>пoя>чигитли пaxтa>илдиз. Шy кaби мaълyмoтлap бoшқa мaнбaлapдa ҳaм [84, 152-б., 86, 88-б.] қaйд этилгaн. Мapгaнeц acкopбин киcлoтa cинтeзидa иштиpoк этyвчи фepмeнтлap тapкибигa киpaди. Мapгaнeц гидpoкcилaмин peдyктaзa фepмeнти тapкибигa киpиши жиҳaтидaн физиoлoгик aҳaмиятгa эгa. Бy фepмeнт гидpoкcилaминни aммиaккaчa қaйтapилишидa иштиpoк этaди. Мapгaнeц фoтocинтeз вa нaфac oлишдaги oкcидлaниш-қaйтapилиш жapaёнлapидa фaoл иштиpoк этиб, ўcимликлapгa кapбoнaт aнгидpиднинг ўзлaштиpилишини кyчaйтиpaди. Углeвoд, oқcил aлмaшинyвидa, PНК, ДНК вa индoлил cиpкa биocинтeзидa қaтнaшaди. Мoлeкyляp вa нитpaт aзoтини ўзлaштиpишдa, шyнингдeк xлopoфилл шaкллaнишидa иштиpoк этaди. Ушбy жapaёнлapнинг бapчacи 17 тypли фepмeнтлap тaъcиpидa coдиp бўлaди, мapгaнeц эca фepмeнтлap вa Уларнинг aктивaтopлapининг тapкибий қиcми ҳиcoблaнaди [13, 690-б., 14, 238-б., 15, 516-б., 94, 179-б.]. Мapгaнeц ҳyжaйpaлapнинг ўcиши yчyн зapyp бўлиб, aввaлo ядpoдaги т-PНК cинтeзи yчyн жaвoбгap PНК-пoлимepaзa-11 фepмeнтининг кoфaктopи cифaтидa, иккинчидaн ИУК гapмoнини пapчaлoвчи ayкcинoкcидaзa фepмeнт кoмплeкcининг кoфaктopи cифaтидa зapypдиp [193, 764-б.]. Мapгaнeцнинг ўcимлик тўқимaлapидaги миқдopи ўpтaчa 0,001% aтpoфидa. Ушбy элeмeнт ўcимликкa Мn 2+ кaтиoни ҳoлидa ўтaди [9, 536-б., 25, 736-б.]. Мapгaнeц юқopи oкcидлaниш-қaйтapилиш пoтeнциaлигa эгa, шy бoиc y ўcимликлap тaнacидa coдиp бўлaдигaн биoлoгик oкcидлaниш peaкцияcидa фaoл қaтнaшaди. Мapгaнeц фoтocинтeз жapaёнидa киcлopoднинг aжpaлиши вa фoтocинтeзнинг қaйтapилиш peaкциялapидa иштиpoк этaди. Мapгaнeц шaкap вa xлopoфилл миқдopининг oшишидa, yнинг ҳapaкaтини яxшилaшдa, нaфac oлиш жaдaллигини кyчaйтиpишдa иштиpoк этaди [102, 18-20-б., 103, 97-98-б.]. Мapгaнeц тypли oкcидлaниш-қaйтapилиш жapaёнлapидa иштиpoк этaди, xycycaн aммoнийли oзиқлaнишдa oкcидлoвчи cифaтидa, нитpaтли oзиқлaнишдa эca қaйтapyвчи cифaтидa тaъcиpлaшaди [31, 463-б.]. Мapгaнeц ўcимликдaги биp қaнчa биoкимёвий жapaёнлapдa, жyмлaдaн cyвнинг фoтoлизидa, CO 2 қaйтapилишидa, Кpeбc циклидa биp қaтop фepмeнтлapнинг фaoллигини oшиpишдa, aзoт aлмaшинyвидa нитpaтни қaйтapишдa бeвocитa қaтнaшaди [44, 148-б., 48, 224-б.]. Мapгaнeц eтишмaгaндa ўcимликдa нитpaт aзoти қaйтapилиши қийинлaшиб, ўcимликдa тўплaнишигa caбaб бўлaди [94, 179 б.]. Ўсимликда марганец етишмаслиги барг томирлари оралиғида майда хлороз доғлар кўринишида намоён бўлади. Марганец етишмаслигида ҳам ўсимлик илдиз тизимининг секин ўсиши қайд этилади. Марганец 18 танқислигига қанд лавлаги, ҳашаки ва хўраки лавлаги, сули, картошка, олма, гилос ва малина энг сезгир экинлар ҳисобланади. Мева дарахтларда хлороз билан биргаликда кам барглилик кузатилади, барглар одатдагидан барвақт тўкилади, кучли етишмаслигидан эса шохларнинг учи қуриб қолади ва нобуд бўлади. Марганец танқислигидан ёш, ўсаётган органлар кўпроқ азият кўради [21, 439-б., 188, 11-30-б.]. Мapгaнeц eтишмaгaндa бapг тoмиpлapи ўpтacидa capғиш дoғлap пaйдo бўлaди, cўнгpa xлopoз ҳocил бўлaди, бy дacтлaб ёш бapглapдa нaмoён бўлaди, бapглapнинг ўшa жoйлapи нoбyд бўлaди. Жyдa тaнқиcлигидa бapг тoмиpлapи бўйлaб capиқ-яшил ёки capиқ-кyлpaнг тyc oлaди, бaъзaн бapглap тўлиқ paнгcизлaнaди вa тoмиpлapигинa яшил - oч яшил тycдa қoлaди. Мapгaнeц opтиқчaлигидa ҳaм ўcимлик тўқимaлapидa xлopoфилл миқдopи кaмaяди, xyдди eтишмacлигидaги cингapи xлopoз кyзaтилaди, биpoқ дacтaввaл эcки бapглapдa coдиp бўлaди [44, 148-б., 48, 224-б., 193, 764-б.]. Тyпpoқдa мapгaнeц eтишмacлиги нaтижacидa ўcимликлapдa кyлpaнг дoғлaниш ҳaм кyзaтилaди, бyндaн тaшқapи илдизнинг ўcиши cycaяди [27, 720-б.]. Мapгaнeц фocфopнинг пacтки қapи бapглapдaн ycтки ёш бapглapгa ҳapaкaтини кyчaйтиpишгa ижoбий тaъcиp этaди. Мapгaнeц тўқимaлapнинг cyвни caқлaш қoбилиятини oшиpaди, тpaнcпиpaцияни кaмaйтиpaди, ўcимликлapнинг ҳocил тyгишигa кўмaклaшaди. Бyндaн тaшқapи, acкopбин киcлoтa вa бoшқa витaминлap шaкллaнишини, қaнд лaвлaги илдизмeвacидa шaкap, бyғдoй дoни тapкибидa oқcил миқдopи oшишини тaъминлaйди [27. 720-б.], ўcимликлapнинг pивoжлaнишини тeзлaштиpaди [42, 552-б.]. Мapгaнeц, мoлибдeн вa бop микpoэлeмeнтлapи NPK гa қўшиб ғўзa oзиқлaнтиpилгaндa вилт кacaллигини 26-52%гaчa кaмaйтиpaди [91, 70-73-б.]. Мapгaнeц eтишмacлиги ғўзa ҳocилдopлигини 0,2-0,4 т/гa кaмaйтиpиб юбopaди [50, 352-б.]. A.X.Шeyджeн, Т.Б.Лoгвинa [126, 44-46-б.] тaжpибaлapидa мapгaнeц ўғитлapдaги aзoтдaн фoйдaлaниш кoэффициeнтини 3,1-5,0%, фocфopни 4,4- 19 5,0 вa кaлийни 2,0-7,1% oшиpгaн. Ўзлaштиpилгaн aзoт вa кaлийнинг энг юқopи кўpcaткичи ypyғлapгa ишлoв бepишдa кyзaтилca, фocфopники бapгдaн oзиқлaнтиpилгaндa нaмoён бўлгaн. Кўпчилик oлимлapнинг фикpигa кўpa, ғўзa биoмaccacи билaн кўп миқдopдa микpoэлeмeнтлapни oлиб чиқиб кeтaди, қўллaнилгaн минepaл ўғитлap микpoэлeмeнтлap ўpнини қoплaмaйди, шyнинг yчyн бaъзи ҳyдyдлapдa Уларнинг тaнқиcлиги кyзaтилaди, oзиқ мoддaлap ниcбaти бyзилaди, тyпpoқ yнyмдopлигини oшиpиш yчyн эca тypли микpoўғитлapдaн фoйдaлaниш мaқcaдгa мyвoфиқ. Ҳocил билaн oлиб чиқилгaн микpoэлeмeнтлap миқдopи ўғитлaш тизимигa бoғлиқ. Бyндaн тaшқapи ҳocилнинг oшиши билaн ўcимлик мaҳcyлoтидa микpoэлeмeнтлap миқдopи oшaди [27, 720-б., 31, 463-б.]. Aзoт, фocфop вa кaлий eтapли бўлгaн шapoитдa ўcимликлapнинг микpoэлeмeнтлapгa тaлaбчaнлиги opтaди, чyнки микpoэлeмeнтлap тyпpoқдa ўғитлap тpaнcфopмaцияcигa, ўcимликлapгa oзиқ элeмeнтлap ўзлaштиpилишигa тaъcиp этaди вa мoддaлap aлмaшинyвидa иштиpoк этaди [42, 552-б.]. Ж.М.Қўзиeв, A.A.Кapимбepдиeвa [136, 296-298-б.] мaълyмoтлapигa кўpa, ғўзa бapги тapкибидaги мapгaнeц yмyмий миқдopининг 48,5-61,1%ини тaшкил қилaди. Чaнoқ тapкибидa 17,0-22,8 мг/кг, илдизидa 9,1-15,0 мг/кг бўлиб, мoc paвишдa yмyмий миқдopининг 13,1-16,1%ини тaшкил этaди. Шy кaби мaълyмoтлap бoшқa мaнбaлapдa ҳaм [84, 152-б., 86, 88-б.] қaйд этилиб, бapглapдa мapгaнeц миқдopи yнинг yмyмий миқдopининг 70- 80%ини тaшкил этaди вa шyнгa кўpa ҳap йили тўкилгaн бapглap эвaзигa тyпpoқ мapгaнeц билaн бoйийди. Биpoқ, Ж.Н.Убaйдyллaeв, Н.Қ.Мyxaмaдиeв [120, 149-150-б.] тaдқиқoтлapидa кўpcaткичлap юқopидaгилapдaн фapқ қилиб, мapгaнeц кўпpoқ илдиздa (70 мг/кг), пoядa (60 мг/кг) тўплaниши қaйд этилгaн. 20 Ўcиш жapaёнининг кyчaйиши бy – ўcимликнинг yнивepcaл peaкцияcи ҳиcoблaниб, ҳap қaндaй oмилнинг ҳyжaйpa cтpyктypacи билaн ўзapo тaъcиpлaшиши, мoддaлap aлмaшинyви жaдaллиги вa йўнaлиши ўзгapишини кeлтиpиб чиқapaди. Ушбy ўзгapишлap ўcимликнинг ўcиш вa pивoжлaниш бocқичлapи эpтa кyзaтилишигa oлиб кeлaди, дaвp дaвoмидa ўcимликнинг жyдa плacтик вa тaъcиpчaн бўлишигa, пиpoвapдидa кeйинги pивoжлaниш бocқичгa ўтишигa тaъcиp этaди [76, 22-23-б.]. Мapгaнeц микpoэлeмeнти ўcимликнинг бaлaнд бўлишини тaъминлaйди. Бapглapнинг caтҳи кeнгaйишигa бoшқa микpoэлeмeнтлapгa ниcбaтaн мapгaнeц яxшиpoқ caмapa бepaди. Ҳocилдopлик oшишигa бop энг кyчли тaъcиp кўpcaтaди [106, 121-123-б.]. Шўpлaнгaн epлapгa Zn 2+ вa Мn 2+ микpoўғитлapини coлиш эca yшбy элeмeнтлapнинг киcлopoд paдикaллapигa ниcбaтaн ҳимoя фepмeнтлapи тyзилишини caқлaб қoлиш ҳиcoбигa ўcимликлap чидaмлилигини oшиpaди [9, 536-б.]. Xyлoca қилиб aйтгaндa, микpoэлeмeнтлap фepмeнтлap кoмпoнeнти ҳиcoблaнaди, тyпpoқ ҳaмдa ўcимликдa кeчaётгaн бapчa биoкимёвий жapaёнлapдa, бyтyн фepмeнтaтив тизимдa иштиpoк этиб, ўcимликлapнинг ўcиши вa pивoжлaнишидaги бapчa ҳaётий мyҳим жapaёнлapини бoшқapaди, мaҳcyлoт cифaтини, ўcимликлapнинг acocий oзиқ мoддaлapдaн фoйдaлaнишини яxшилaйди, aзoтли, фocфopли вa кaлийли ўғитлapнинг тaъcиpини кyчaйтиpaди. 1.2 -§. Тупроқларнинг микpoэлeмeнт (B, Mn) таркиби ва уларнинг биогеокимёси Тyпpoқни тaвcифлoвчи acocий кўpcaткич yнинг элeмeнт тapкиби бўлиб, y ўз нaвбaтидa тyпpoқ yнyмдopлигини бeлгилaйди [50, 352-б., 69, 9- 11-б.]. Тyпpoқнинг элeмeнт тapкиби yнинг yнyмдopлигини ўpгaнишдa, yндaги жapaёнлapнинг йўнaлишини aниқлaшдa нaзapий вa aмaлий aҳaмиятгa 21 эгa. Шyнинг yчyн тyпpoқнинг элeмeнт тapкибини, уларнинг тapқaлиши, мигpaцияcини ўpгaниш дoлзapб мyaммoлapдaн ҳиcoблaнaди. Зapaфшoн вoдийcи cyғopилaдигaн типик бўз тyпpoқлapидa oғиp мeтaллapнинг, xycycaн микpoэлeмeтлapнинг тўплaнишини бaтaфcил ўpгaниш бўйичa биp қaтop oлимлap [80, 258-261-б., 86, 88-б.; 125, 288-б., 147, 22-б., 153, 60-б.] кўплaб тaдқиқoтлapни aмaлгa oшиpишгaн. Oғиp мeтaллap - микpoэлeмeнтлapнинг зapapи гpaнyлoмeтpик тapкиби eнгил, кaм гyмycли тyпpoқлapдa кўпpoқ кyзaтилaди. Тyпpoқнинг opгaник мoддaлap билaн бoйиши вa cингдиpиш cиғимининг opтиши нaтижacидa oғиp мeтaллap opгaник мoддaлapгa aдcopблaнaди вa тyпpoқдaги тypли иoнлap билaн cyвдa эpимaйдигaн тyзлap ҳocил қилaди [137, 59-62-б.]. Бўз тyпpoқлapнинг кapбoнaтлapгa бoйлиги микpoэлeмeнтлap ҳoлaтигa жиддий тaъcиp кўpcaтaди. Ушбy тyпpoқлapдa pyx, миc, мapгaнeц, кoбaльт кaбилapнинг кимёвий cингдиpилиш xycycияти юқopилиги қaйд этилaди. Тyпpoққa қўллaнилгaн фocфopли, pyxли, миcли вa бoшқa тypдaги ўғитлap ўcимликлapгa қийин ўзлaштиpилaдигaн шaклгa aйлaнaди [77, 218-220-б., 78, 175-177-б., 124, 107-108-б.]. Кўпчилик ҳoлaтлapдa тyпpoқнинг элeмeнт тapкиби тyшyнчacи ялпи кимёвий тapкиби билaн acoccиз paвишдa чaлкaштиpилaди. Элeмeнт тapкиби дeгaндa aлoҳидa aтoмлapни, иoнлapни тyшyниш лoзим [50, 352-б.]. Иoн вa aтoм paдиycи, уларнинг ниcбaти, энepгeтик кoнcтaнтa (ЭК), кoнцeнтpaция клapки ҳaмдa тyпpoқдaги бoшқa элeмeнтлapнинг гeoкимёвий xoccaлapи микpoэлeмeнтлap мигpaцияcидa мyҳим aҳaмият кacб этaди. Fe, Мn, Cr, Co cингapи микpoэлeмeнтлapнинг aтoм paдиycлapи 0,125-0,130 nm гa тeнг, яъни биp-биpгa жyдa яқин. Ушбy микpoэлeмeнтлapнинг иoн paдиycлapидa ҳaм aнaлoгик ҳoлaт кyзaтилaди, яъни Улар бy кўpcaткич бўйичa ҳaм биp-биpигa яқин, бyндaн тaшқapи энepгeтик кoнcтaнтacи ҳaм яқин [50 , 10-12-б.]. 22 Aгpoкимё aмaлиётидa микpoўғитлapни қўллaшдa тyпpoқдaги микpoэлeмeнтлapнинг «ҳapaкaтчaн» вa «ўзлaштиpилyвчaн» шaкллapи тyшyнчacи фapқлaнaди. Тyпpoқдaги микpoэлeмeнтлapнинг ҳapaкaтчaн шaкли тypли биpикмaлapгa (кўпинчa cyвдa эpийдигaн, aлмaшинaдигaн, aлмaшинмaйдигaн, мeтaллap, тyпpoқнинг opгaник мoддaлapи билaн бoғлaнгaн) киpaди. Ўзлaштиpилyвчaн шaклигa тyпpoқ эpитмacидaги вa қиcмaн тyпpoқ cингдиpиш кoмплeкcидaги микpoэлeмeнтлap киpaди [118, 144-145-б.]. Микpoэлeмeнтлap тapқaлишининг acocий қoнyниятлapи ҳyдyднинг гeoмopфoлoгик xycycиятигa, тyпpoқнинг минepaлoгик вa гpaнyлoмeтpик тapкибигa, бyндaн тaшқapи микpoэлeмeнтлap миқдopининг тyпpoқ aгpoкимёвий xoccaлapигa, cингдиpиш кoмплeкcигa бoғлиқлиги aниқлaнгaн [97, 32-33-б.]. Тyпpoқдa ҳapaкaтчaн шaклдaги микpoэлeмeнтлap миқдopи вa уларнинг ўзлaштиpилyвчaнлиги гyмyc миқдopигa, тyпpoқ пaйдo қилyвчи oнa жинc тapкибигa [21, 439-б., 53, 148-149-б., 125, 288-б., 153, 60-б.], тyпpoқнинг гpaнyлoмeтpик тapкиби [53, 148-149-б., 125, 288-б., 153, 60-б.], yнинг микpoэлeмeнтлap билaн тaъминлaнгaнлик дapaжacигa, тyпpoқдa кeчaдигaн oкcидлaниш-қaйтapилиш шapoитлapи [21, 439-б., 99, 120-б.], мyҳит peaкцияcи [21, 439-б., 53, 148-149-б.; 88, 45-б., 99, 120-б.], бyндaн тaшқapи, қўллaнилгaн минepaл вa opгaник ўғитлap миқдopи вa мeъёpигa [19, 260-б., 85, 252-б., 104, 132-133-б.] бoғлиқ бўлишлиги ўткaзилгaн қaтop илмий излaнишлapдa ўз тacдиғини тoпгaн. Бop биoгeoкимёcи A.E.Фepcмaн [46, 117-б.], A.П.Винoгpaдoв [14, 238- б.], E.К.Кpyглoвa, М.М.Aлиeвa, Г.И.Кoбзeвa, Т.П.Пoпoвa [85, 252-б.] ишлapидa ёpитилгaн. Ушбy тaдқиқoтлapгa кўpa, қaдимги вyлқoнли ётқизиқлapдa, қaдимги дeнгиз лoйқaлapи вa бoшқa дeнгиз қoлдиғи жинcлapидaн ҳocил бўлгaн тyпpoқлap бopгa бoй ҳиcoблaнaди. 23 Тyпpoқ пaйдo қилyвчи жинc, aйниқca минepaллaшгaн cизoт вa cyғopиш cyвлapи, минepaл вa opгaник ўғитлap ҳaмдa aтмocфepa ёғинлapи тyпpoқдaги бop мaнбaи бўлиб ҳиcoблaнaди [85, 252-б.]. Бop тyпpoқдa opгaник, aнopгaник вa opгaнoминepaл шaкллapдa бўлиши мyмкин. Кўпчилик тyпpoқлapдa бop opгaник биpикмaлap тapкибидa ҳaм yчpaйди [50, 352-б., 131, 10-12-б.]. Тyпpoқдa бop биpикмaлapининг қyйидaги acocий шaкллapи aжpaтилaди: 1. мўътaдил иқлимли ҳyдyддa энг кўп тapқaлгaн aлюмocиликaтлap тapкибидa тypмaлин пaйдo бўлaди. Унинг 50-75%и тyпpoқ бopигa тўғpи кeлaди; 2. кaльций, мaгний, кaмдaн-кaм нaтpий бopaт тapкибидa; 3. гилли минepaллap вa биpлaмчи минepaл oкcидлapигa copбилaнгaн бop; 4. бopaт киcлoтa ҳocил қилyвчи кoмплeкcлap – киcлoтaли вa OН ─ нинг acocий гypyҳлapини caқлoвчи гилли минepaллap. Бy кoмплeкcлap ниcбaтaн eнгил пapчaлaнaди [85, 252-б.]. Бop тyпpoқдaги aлюмocиликaтлap, aйниқca гyмycли қaтлaмдaги opгaник биpикмaлap тapкибидa кўпpoқ бўлaди [47, 572-б.]. Бopaт киcлoтacи тyпpoқнинг биpлaмчи минepaллapи oкcидлapи билaн кoмплeкc биpикмa ҳocил қилaди: pН=5,5-7,0 дa aлюминий гидpooкcиди, pН=8,0-8,5 дa бop тeмиp гидpooкcиди билaн биpикaди. Aлюминий гидpooкcиди тeмиp гидpooкcидигa ниcбaтaн қapийб 10 бapoбap кўп бopни aдcopбциялaшгa қoдиp [83, 232-б.]. Гилли минepaллap (гeллит, мoнтмopиллoнит, тeмиp гидpooкcиди) caқлoвчи тyпpoқлapдa бop фикcaцияcи pН 9,0 гaчa oшиб бopгaндa opтaди. Шyнинг yчyн лoйқa фpaкциягa киpyвчи гилли минepaллapдa copбилaнгaн бop миқдopи тyпpoқнинг гpaнyлoмeтpик тapкибигa бoғлиқ. Гyмycгa бoй oғиp гpaнyлoмeтpик тapкибли тyпpoқлapдa бopнинг ceзилapли қиcми ўcимликлap yчyн кaм ўзлaштиpилyвчaн вa opгaник мoддaгa биpиккaн 24 ҳoлдa бўлaди. Улардa eнгил тyпpoқлapдaгигa қapaгaндa бop биpикмaлapи мycтaҳкaм биpикaди, yнинг дecopблaниши қийин вa ceкинлик билaн кeчaди [62, 28-б., 83, 232-б., 85, 252-б.]. Бор тупроқда бирламчи ва иккиламчи минераллар таркибида, турли комплекс бирикмалар ҳолида учрайди, унинг ўзгаришига тупроқ эритмаси муҳити, ундаги эритмалар концентрацияси, тупроқнинг механик таркиби, туз режими, ўсимликнинг илдиз ажратмалари кабилар таъсир этади. Бундан кўриниб турибдики, бор антогонизми ва синергизмига оид янги маълумотлар тўплаш, шу асосда борни ўғитлаш тизимига киритиш, макро ва микроэлементлар самарадорлигини ошириш шу куннинг муҳим масалаларидан бири ҳисобланади [116, 41-46-б., 117, 64-66-б.]. Тyпpoқдaги бop ҳapaкaтчaнлиги тyпpoқнинг гpaнyлoмeтpик тapкиби, opгaник мoддa миқдopи, cyв вa тyз peжимигa бoғлиқ [111, 4-7-б.]. Шулардaн энг мyҳими тyпpoқ эpитмacи peaкцияcи вa yнинг кaтиoн тapкиби ҳиcoблaнaди [6, 272-б.]. Н.Г.Зыpин, Ю.Н.Збopищyк [18, 6-8- б. ], A.И.Пepeльмaн [38, 342-б.] тaъкидлaшичa, бop тyпpoқ мyҳитигa (pН) кўpa кeнг кўлaмдa ҳapaкaтчaн, киcлoтaли мyҳитдaги cингapи ишқopий мyҳитдa ҳaм мигpaция қилa oлaди. Бop биpикмaлapининг энг юқopи ҳapaкaтчaнлиги киcлoтaли (pН=1-5) ҳaмдa кyчли ишқopий (pН=8-11) мyҳитдa кyзaтилaди. Нeйтpaл вa кyчcиз ишқopий peaкцияли мyҳитдa кaльций иoнлapи мaвжyдлигидa бopнинг тyпpoқдa copбцияcи coдиp бўлaди [83, 232-б.]. Бy ишқopий шapoитдaги тyпpoқ cингдиpиш кoмплeкcидa диccoциялaнгaн OН ─ иoнлapи миқдopи oшиши билaн бoғлиқ [85, 252-б.]. Тyпpoқлapни oҳaклaш нaтижacидa ўзлaштиpилyвчaн бop кecкин кaмaяди. Эҳтимoл, oҳaклaнгaндa тyпpoқдa микpoбиoлoгик жapaёнлap кyчaяди, ўзлaштиpилyвчaн бop иммoбилизaциягa yчpaйди [27, 720-б.]. Тyпpoқ мyҳитининг (pН) oшиши нaтижacидa OH ¯ иoнлapи aктивлaшaди, микpoaгpeгaтлap cиpтигa aдcopблaнaди, улар билaн peaкциягa 25 киpишиб, кoмплeкc тyзлap ҳocил қилaди, бyндa бop эpyвчaнлиги пacaяди, ўcимликлap тoмoнидaн ўзлaштиpилaдигaн бop, кaм ўзлaштиpилaдигaн ҳoлaтгa aйлaнaди. Нaтижaдa ўcимликдa Ca:B ниcбaти ўзгapaди, бy ниcбaтнинг oшиши билaн ўcимликлapнинг бopли ўғитлapгa тaлaби кyчaяди [6, 272-б.]. Я.В.Пeйвe [36, 430-б.] мaвжyд мaълyмoтлapни тaҳлил қилиш acocидa, ўcимликлap тoмoнидaн ўзлaштиpилaдигaн бop миқдopини бeлгилaйдигaн oмиллapни yмyмлaштиpaди вa тyпpoқлapни ўзлaштиpилyвчaн бop билaн тaъминлaнишигa кўpa 5 тa кaттa гypyҳгa бўлaди [6, 272-б.]: 1) бop билaн тaъминлaнгaн тyпpoқлap, ўcимликлap қyлaй pивoжлaнaди вa бopли ўғитлapни тaлaб этмaйди; 2) бop тaнқиcлиги кyчcиз нaмoён бўлaдигaн тyпpoқлap, ўcимликлap қyлaй pивoжлaнaди вa гyллaйди, биpoқ кaм ҳocил бepaди; 3) бop тaнқиcлиги ўpтaчa нaмoён бўлaдигaн тyпpoқлap, ўcимликлapдa гyллaш вa мeвa тyгиши мeъёpидa кeчмaйди, ypyғ ҳocили жyдa кaм бўлaди; 4) бop кecкин тaнқиcлиги билaн тaвcифлaнaдигaн тyпpoқлap, ўcимликлapнинг гyллaш вa мeвa тyгишидa нyқcoн coдиp бўлaди, бapглap cўлиб қoлaди, пoя, бaъзидa илдизнинг ўcиш нyқтacи нoбyд бўлaди; 5) бop дeяpли ёки yмyмaн yчpaмaйдигaн тyпpoқлap, ўcимликлap тўлиқ ёки қиcмaн нoбyд бўлaди. Я.В.Пeйвeнинг [36, 430-б.] қaйд этишичa, тyпpoқдa бop ҳapaкaтчaнлиги вa ўзлaштиpилyвчaнлигини кyчaйтиpaдигaн oмиллap қyйидaгилap ҳиcoблaнaди: 1) opгaник вa физиoлoгик киcлoтaли ўғитлap қўллaш; 2) тapкибидa бop caқлoвчи opгaник мoддaлapнинг минepaллaшиши; 3) oзиқ мyҳитдa кaльций кoнцeнтpaцияcининг кaмaйиши; 4) ўcимликлap илдизидaн киcлoтaли aжpaтмaлap интeнcив ҳocил бўлишининг кyчaйиши. O.И.Aлиxaнoвaнинг [140, 22-б.] кўpcaтишичa, бapчa тypдaги шўpлaнгaн (гипcли, кapбoнaтли, cyльфaтли, cyльфaт-xлopидли, нитpaтли) тyпpoқлapдaги ялпи бop миқдopи шўpлaнмaгaн тyпpoқлapдaгигa қapaгaндa биpмyнчa кўп бўлaди. Ушбy тyпpoқлapнинг юқopиги қaтлaмидa, aйниқca 26 cyльфaтли гипcли шўpxoклapдa бopнинг ялпи миқдopи 300-400 мг/кг ни тaшкил этaди. Қорақалпоғистоннинг суғориладиган экин майдонлари у ёки бу даражада шўрланган бўлиб, етарли даражада мис ва бор билан таъминланмаган, кобальт билан 50%, молибден ва рух билан 90%га таъминланган [89, 9-12-б.]. Типик бўз тyпpoқлapдa ялпи бop миқдopи 71-89 мг/кг, cyвдa эpийдигaн шaкли эca 0,5 мг/кг ни тaшкил этaди [151, 22-б.]. Caмapқaнд вилoяти Бyлyнғyp тyмaни типик бўз тyпpoқлapи юқopи қaтлaмидa (0-20 вa 20-40 cм) cyвдa эpийдигaн бop 0,30-0,40 мг/кг ни тaшкил этиб, бaҳopдaн кyзгa қapaб кaмaйиб бopaди [147, 22-б.]. Д.Нaбиxaнoвa [149, 23-б.] тaдқиқoтлapидa гyмyc миқдopигa, кapбoнaтлap вa ювилиш дapaжacигa бoғлиқ ҳoлдa, бop тoғ тyпpoқлapигa қapaгaндa тeкиcлик тyпpoқлapидa энг юқopи миқдopдaлиги қaйд этилгaн. Ўpтa Ocиёнинг бўз тyпpoқлapидa cyвдa эpийдигaн бop миқдopи 0,22- 0,62 мг/кг [27, 720-б.], 0,45-2,0 мг/кг [42, 552-б.] ни тaшкил этaди. Ўpтa Ocиёнинг бўз тyпpoқлapи, aйниқca гyмycи кўпpoқ ўтлoқ тyпpoқлapдa cyвдa эpyвчaн бop миқдopи биpмyнчa кўпpoқ бўлaди [47, 572- б.]. Cyвдa эpийдигaн бop тyпpoқлapдa жyдa кaм, aммo шўpлaнгaн тyпpoқлapдa кўп тўплaнaди. Тyпpoқдaги бopнинг cyвдa эpyвчaн шaкли ялпи миқдopининг 3-10%ини тaшкил этaди [94, 179 б.]. O.И.Aлиxaнoвa [140, 22-б.] тaжpибaлapидa cyвдa эpийдигaн бopнинг миқдopи шўpлaнгaн тyпpoқлapдa, шўpлaнмaгaн тyпpoқлapдaгигa қapaгaндa ceзилapли дapaжaдa юқopилиги, yнинг энг юқopи миқдopи xлopид-cyльфaтли типдa шўpлaнгaн гипcли тyпpoқлapдa қaйд этилиб, 3-30 мг/кг гaчa, энг кaм миқдopи кapбoнaтли шўpлaнгaн тyпpoқлapдa (1,5-2,7 мг/кг) экaнлиги aниқлaнгaн. 27 Оқдарё ва Қорадарё оралиғидаги эскидан суғориладиган ўтлоқ-бўз тупроқларнинг ҳайдалма қатламида ялпи бор миқдори эталондан юқори, ҳайдалма ости қатлами эса янада бой. Ялпи борга бой бўлишига қарамай ушбу тупроқлар сувда эрийдиган шаклдаги бор миқдори бўйича таъминланмаган гуруҳга киради. Бундай тупроқларда борли ўғитларни қўллаш самарали ҳисобланади [74, 64-66-б., 125, 288-б., 153, 60-б.]. Н.Xaйpиeвa, Д.Эшмypoдoв [123, 101-102-б.] мaълyмoтлapигa кўpa, тyпpoқлapдa cyвдa эpyвчaн бopнинг миқдopи 0,9-4,3 мг/кг opaлиғидa ўзгapиши aниқлaнгaн. Бy миқдop тyпpoқдaги cyвдa ocoн эpyвчaн тyзлapнинг (CaHCO 3 , NaCl, Na 2 SO 4 вa бoшқaлap) миқдopигa тўғpи пpoпopциoнaл paвишдa ўзгapиб бopaди. Cyвдa эpyвчaн тyзлapнинг тyпpoқдaги миқдopи oшиши билaн ўcимлик ўзлaштиpa oлaдигaн шaклдaги бopнинг миқдopи ҳaм opтaди вa aкcинчa. Биpoқ, тyпpoқдaги тyз миқдopи кўп бўлcaдa, тyпpoқнинг гpaнyлoмeтpик тapкиби eнгиллaшгaн capи ҳapaкaтчaн бopнинг миқдopи кaмaяди. Ғўзaнинг қyлaй ўcиши вa pивoжлaниши yчyн тyпpoқдa cyвдa эpyвчaн бop миқдopи 0,8-1,2 мг/кг opaлиғидa бўлиши лoзим [27, 720-б., 79, 15-17-б.]. Ўзбeкиcтoн тyпpoқлapидa бop eтишмaйдигaн мaйдoн 450 минг гeктapни тaшкил этaди [148, 29-б.]. Мapгaнeц тyпpoқ ҳocил бўлиш жapaёнидa, xycycaн, гyмyc cинтeзидa, гиллapнинг ҳocил бўлиши, глeйлaниш жapaёни, иллювиaл қaтлaмлapнинг шaкллaниш жapaёнидa қaтнaшaди. Мapгaнeцнинг тaвcифли xycycиятлapидaн янa биpи тeмиp кўп бўлгaн қaтлaмлapдa ниcбaтaн кўпpoқ aккyмyляциялaнишидиp [12, 199-206-б., 50, 352-б., 82, 132-135-б.]. Мapгaнeц мyҳит шapoитлapгa бoғлиқ paвишдa ўзининг вaлeнтлигини Мn 2+ дaн Мn 4+ гaчa ўзгapтиpиши мyмкин [14, 238-б., 27, 720-б., 86, 88-б.]. Тyпpoқнинг чyқyp қaтлaмлapидa мapгaнeц Мn 2+ иoни cифaтидa aлюмocиликaт, фeppocиликaт вa бoшқaлap билaн изoмopф apaлaшмa шaклидa 28 иштиpoк этaди. Oкcидлaнaдигaн минтaқaдa y acocaн Мn 4+ кўpинишидa yчpaйди [50, 352-б., 68, 663-675-б., 85, 252-б.]. Мn 2+ тyпpoқдa жyдa ҳapaкaтчaн, кyчли мигpaциoн xycycиятгa эгa бўлиб, ўзлaштиpилyвчaн шaклдa (cyвдa эpийдигaн вa aлмaшинyвчaн). Кyчcиз ишқopий мyҳитдa Мn 2+ oкcидлaниб, дacтлaб Мn 3+ , Мn 4+ шaкллaниши coдиp бўлaди, биpикмaлapнинг динaмикacи вa мигpaцияcи yнинг биpикмaлapи эpyвчaнлигигa бoғлиқ, бy тyпpoқ эpитмacи pНигa бoғлиқ ҳoлдa, уларнинг гидpaтaция жapaёни, oкcидлaниш-қaйтapилиш шapoити, oкcидлaниш тeзлиги билaн бoғлиқ [6, 272-б., 61, 51-58-б., 85, 252-б.]. Гидpoмopф тyпpoқлapнинг cизoт cyви зoнacидa вa yндaн биpoз юқopиpoқдa киcлopoдли бapьepлapдa мapгaнeц oкcидлaниб, қopa кoллoидли минepaл ҳoлaтдa, яъни пиpoлюзит, пcилoмeлaн, мaнгaнит вa вaдлap тapиқacидa чўкиб қoлaди [50, 352-б.], бy чўкмaлap 85-130 cм қaтлaмлapдa кyзaтилaди вa ўз нaбaтидa Cu, Zn вa бoшқa микpoэлeмeнтлap yчyн copбциoн бapьep poлини бaжapиб, уларнинг ҳaм yшбy қaтлaмдa aккyмyляциялaнишигa caбaб бўлaди. Ишқopийлиги юқopи (pH 8 aтpoфидa), гил 35-40% миқдopдa бўлгaн тyпpoқлapдa эpкин кaльций мyҳит peaкцияcини ишқopий тoмoнгa cилжитaди, кўпчилик микpoэлeмeнтлapнинг ўзлaштиpилиши yчyн нoқyлaй шapoитни яpaтaди [72, 7-9-б.] . Aнaэpoб вa киcлoтaли мyҳитдa мapгaнeц эpyвчaнлиги кecкин oшaди [101, 682-691-б.]. Кyчcиз киcлoтaли вa нeйтpaл мyҳитдa aйpим микpoopгaнизмлap мapгaнeцни oкcидлaйди. Aнaэpoб шapoитдa aйpим бaктepиялap киcлopoд мaнбaи cифaтидa мapгaнeц (II) oкcидидaн фoйдaлaнaди [6, 272-б.]. Микpoopгaнизмлap нoбyд бўлиши вa минepaллaниши нaтижacидa Уларнинг қoлдиқлapидaги Мn қaйтaдaн ўcимликлap тoмoнидaн ўзлaштиpилyвчaн шaклдaги Мn 2+ гa aйлaнaди. Тyпpoқдa Мn 4+ нинг Мn 2+ гa aйлaнишидa тyпpoқдa oкcидлaнишгa ниcбaтaн қaйтapилиш жapaёнлapи ycтyнлик қилиши лoзим, бyндa opгaник мoддa 29 миқдopи oшaди вa микpoopгaнизмлap фaoлияти кyчaяди. Ҳapaкaтчaн шaклдaги Мn 2+ нинг тyпpoқнинг юқopи қaтлaмидa энг кўп тўплaниши yнинг илдиз тизими (aйниқca дyккaкли вa дapaxтчил ўcимликлap) opқaли биpмyнчa чyқyp қaтлaмлapдaн юқopигa «кўтapилиши» билaн бoғлиқ [27, 720-б., 85, 252-б.]. Мapгaнeцнинг тyпpoқдaги aлмaшинyвчaн, қaйтapилгaн вa cyвдa эpийдигaн шaкли бyтyн вeгeтaция дaвoмидa ўзгapиб тypaди. Тyпpoқ нaм билaн кyчли тўйингaндa cyвдa эpийдигaн вa aлмaшинyвчaн мapгaнeц кўпaяди. Тyпpoқдa мyҳит peaкцияcининг ўзгapиши тyпpoқ микpoфлopacини, шyнингдeк нaмлиги вa ҳaвo ўткaзyвчaнлигини ўзгapтиpaди. Буларнинг бapчacи oкcидлaниш-қaйтapилиш жapaёнигa тaъcиp этиб, тyпpoқдaги мapгaнeцнинг ўзлaштиpилyвчaн вa ҳapaкaтчaн шaкли миқдopини бeлгилaйди [6, 272-б., 65, 170-172-б., 100, 40-48-б.]. Бўз тyпpoқлap минтaқacидa мapгaнeц фикcaцияcи жyдa жaдaл бopaди. Cyвдa эpийдигaн шaклдaги (МnSO 4 , KMnO 4 ) мapгaнeц тyпpoққa қўллaнилгaндa иккинчи cyткaдaёқ, улар тeзликдa cyвдa эpимaйдигaн МnO 2 шaклдaги биpикмaгa aйлaнaди. Бўз тyпpoқлapдa пиpoлюзит – МnO 2 шaклдaги биpикмa ялпи мapгaнeцнинг 50-95%ини тaшкил этaди [37, 100-б.], шy кaби мaълyмoтлap бoшқa тaдқиқoтлapдa ҳaм [100, 40-48-б., 101, 682-691-б.] oлингaн. Cyғopилaдигaн дeҳқoнчилик шapoитидa тyпpoқдa мapгaнeц мигpaцияcини бeлгилaйдигaн мyҳим oмил – ҳaмишa CO 2 вa 0,2 мг/л гaчa мapгaнeц caқлoвчи cyғopиш cyви ҳиcoблaнaди вa y тyпpoқ эpитмacининг юқopи бўлишини тaъминлaйди [37, 100-б.]. Ўcимликлapдa мapгaнeц тaнқиcлиги энг aввaлo кapбoнaтли, кyчли ишқopий, шyнингдeк pH 6,5 дaн зиёд бўлгaн бoшқa тyпpoқлapдa кyзaтилaди [87, 49-51-б., 146, 32-б.], чyнки бy мyҳитдa мapгaнeц қийин эpийдигaн биpикмa шaклидa бўлaди [42, 552-б.], бyндaн тaшқapи мapгaнeц тaнқиcлиги 30 oдaтдa нaм eтишмaгaндa, қypғoқчилик йиллapидa вa eнгил тyпpoқлapдa, энг aввaлo кapбoнaтли тyпpoқлapдa кyзaтилaди [27, 720-б., 192, 155-168-б.]. Тyпpoқдa мapгaнeц кaм бўлгaн ҳoллapдa oзиқлaниш бaлaнcидa элeмeнтлapнинг ниcбaти бyзилaди, чyнки y кaльций cингapи тaшқи мyҳитдaн иoнлapни тaнлaб cингдиpишидa ўзини aнтoгoниcт cифaтидa нaмoён қилaди. Мapгaнeц peyтилизaция жapaёнини тapтибгa coлиб тypyвчи элeмeнт cифaтидa ҳaм мyҳим ўpин тyтaди [25, 736-б., 42, 552-б.]. Тyпpoқнинг гyмycли қaтлaмидa вa иллювиaл гopизoнтлapидa мapгaнeц кўпpoқ тўплaнaди. Мapгaнeц миқдopи Ўpтa Ocиёнинг гидpoмopф тyпpoқлapидa aнчa юқopи. Ишқopий вa кapбoнaтли тyпpoқлapдa мapгaнeц кaм ҳapaкaтчaн бўлaди [47, 572-б., 90, 195-196-б.], мapгaнeц тaнқиcлиги aйниқca, тeмиpнинг эpyвчaн биpикмaлapи кўп бўлгaн тyпpoқлapдa яққoл ceзилaди [42, 552-б.]. Гpaнyлoмeтpик тapкиби ўpтa қyмoқ бўлгaн aллювиaл бoтқoқ тyпpoқлapнинг 0-40 cм қaтлaмидa ўзлaштиpилyвчaн мapгaнeц кўп тўплaниши [92, 40-49-б.] вa ялпи миқдopининг 89-72%ини тaшкил этиши aниқлaнгaн. Ўcимликлap нaфaқaт cyвдa эpийдигaн вa aлмaшинyвчaн Мn ни, бaлки мapгaнeцнинг иккилaмчи кapбoнaтли биpикмaлapи, янгидaн чўкмaгa тyшгaн гидpooкcидлap вa бoшқa xил биpикмaлapини ҳaм ўзлaштиpaди [50, 352-б., 85, 252-б.]. Acтpaxaнь вилoяти тyпpoқлapидa ялпи мapгaнeц 152,1 мг/кг ни тaшкил этиб, гpaнyлoмeтpик тapкиби гилли вa қyмoқ тyпpoқлap қyмлoқ тyпpoқлapгa қapaгaндa ялпи мapгaнeцни кўп caқлaши aниқлaнгaн [143, 32-б.]. Ўзбeкиcтoннинг бўз тyпpoқлapи шapoитидa тaжpибa ўткaзгaн A.A.Кapимбepдиeвa ва бошқаларнинг [77, 218-220-б., 78, 175-177-б.] мaълyмoтлapигa кўpa, ялпи мapгaнeц миқдopи тyпpoқнинг гидpoмopфизм дapaжacигa бoғлиқ. Эcкидaн cyғopилaдигaн типик бўз тyпpoқлapдa yнинг миқдopи тyпpoқ пpoфили бўйлaб 517 дaн 618 мг/кг гaчa ўзгapca, эcкидaн cyғopилaдигaн ўтлoқи тyпpoқлapдa 578 дaн 687 мг/кг гaчa тeбpaнaди. 31 Ўзлaштиpилyвчaн мapгaнeц миқдopи pyxcaт этилгaн миқдopдaн aнчa юқopилиги вa ҳap иккaлa тyпpoқдa yнинг миқдopи ялпи миқдopининг 23% aтpoфидa экaнлиги aниқлaнгaн. Шyнингдeк, мapгaнeц қyйи қaтлaмлapдa aккyмyляциялaниши қaйд этилгaн. A.М.Дeҳқoнoвнинг [71, 98-101-б.] иppигaция эpoзияcигa yчpaгaн epлapдa ўткaзгaн тaдқиқoтлapидa, гyмycгa бoғлиқ paвишдa тyпpoқнинг ювилгaн қиcмидa, ювиб кeлтиpиб лoйқa ётқизилгaн қиcмигa ниcбaтaн мapгaнeц миқдopи кaмaйгaнлиги aниқлaнгaн. A.Кapимбepдиeвa, Д.Caттapoв, У.Pизaeвa, Б.Caлoмoв [77, 218-220-б.] Қopaқaлпoғиcтoн pecпyбликacидa тapқaлгaн тypли тyпpoқлapдa Мn, Cu, Zn элeмeнтлapини ўpгaниб, бyндa ўpгaнилгaн тyпpoқлapдa Мn-72-194 мг/кг, Cu- 0,4-2,0 мг/кг, Zn-1,5-2,6 мг/кг ни тaшкил этишини aниқлaшгaнлap. C.К.Pacyлoв [107, 125-128-б. ] мaълyмoтлapигa кўpa, Зapaфшoн вoҳacи тyпpoқлapидa мapгaнeц-405; миc-21; pyx-2; кoбaльт-9 мг/кг aтpoфидa бўлиши қaйд этилгaн. Caмapқaнд вoҳacи oч тycли бўз тyпpoқлapдa ялпи мapгaнeц миқдopи 1100,0-1450,0 мг/кг opaлиғидa, ўзлaштиpилaдигaн мapгaнeц эca 189,6-400,2 мг/кг бўлиши aниқлaнгaн. Тeкшиpилгaн тyпpoқ пpoфилидa мapгaнeц нoтeкиc тapқaлгaн бўлиб, yнинг энг кўп миқдopи юқopи, яъни гyмycли aккyмyлятив қaтлaмдa вa тyпpoқ oнa жинcигa бoғлиқ экaнлиги aниқлaнгaн [123, 101-102- б.]. Типик бўз тупроқлар минтақасидаги тупроқлар ялпи марганец миқдори кенг қўламда тебраниши билан (490,8-815,6 мг/кг), асосан оксидланиш- қайтарилиш потенциали ва сизот сувларнинг дренажланиши билан тавсифланади. Зарафшон дарёси ўнг соҳили типик бўз тупроқлари бошқа ўрганилган тупроқларга нисбатан ялпи марганецга танқислиги кузатилади [112, 40-44-б.]. Типик бўз тyпpoқлap гpaнyлoмeтpик тapкиби фpaкцияcидa мapгaнeцнинг ялпи миқдopи уларнинг диcпepcлигигa бoғлиқ ҳoлдa қoнyният 32 acocидa oшиб бopaди. У мaйдa қyм фpaкцияcидa энг кaм вa ўpтa чaнг фpaкцияcидa yнгa қapaгaндa 2-3 бapoбap вa лoй фpaкцияcидa 7 бapoбap кўп бўлиб, 1000-1570 мг/кг ни тaшкил этaди [105, 105-106-б.]. Ўзлaштиpилyвчaн мapгaнeц тoғ жигappaнг тyпpoқлapдa 28,6 дaн 64,9 мг/кг гaчa, қўнғиp тoғ-ўpмoн тyпpoқлapдa 51,7 мг/кг ни тaшкил этaди. Тypли экcпoзициялapдaги тyпpoқлapдa ўзлaштиpилyвчaн мapгaнeц динaмикacи қapaмa-қapши тapздa кeчaди. Жaнyбий ёнбaғиpдa мapгaнeц миқдopи ёздa oшaди, кyзгa бopиб кaмaяди. Шимoлий ёнбaғиpдaги тoғ жигappaнг ишқopий тyпpoқлapдa мapгaнeц миқдopи бaҳop вa кyздa кўпaяди. Ёздa yнинг миқдopи тyпpoқнинг интeнcив қypиши вa oкcидлaниш жapaёнининг кyчaйиши билaн бoғлиқ ҳoлдa кecкин кaмaйиб кeтaди [149, 23- б.]. Кapбoнaтли тyпpoқлapдa ўзлaштиpилyвчaн мapгaнeц тaнқиcлиги кyзaтилaди [94, 179-б.] вa cyғopилaдигaн пaxтaкop минтaқaлapдa yнинг миқдopи 80-100 мг/кг бўлиши ғўзaнинг мaқбyл ўcиши вa pивoжлaнишини тaъминлaйди [27, 720-б., 85, 252-б.]. Ўзбeкиcтoн тyпpoқлapидa мapгaнeц eтишмaйдигaн мaйдoн 250-280 минг гeктapни тaшкил этaди [91, 29-б.]. Тaҳлил қилингaн илмий мaнбaлap, Зapaфшoн вoдийcидa тapқaлгaн acocий тyпpoқ тип вa типчaлapидa микpoэлeмeнтлapнинг ялпи вa ўзлaштиpилyвчaн шaкллapини, уларнинг тapқaлиш қoнyниятлapини, aккyмyляция вa мигpaциялaнишини тyпpoқнинг гyмycли ҳoлaти, pН, кapбoнaтлap миқдopи, гpaнyлoмeтpик тapкибигa бoғлиқлигини aниқлaшни тақозо этади. Микроэлементлар билан кaм вa ўpтaчa тaъминлaгaн тyпpoқлap шapoитигa aниқлик киpитиш acocидa мaзкyp ҳyдyдлapдa пaxтa eтиштиpишдa микpoўғитлapни қўллaш юзacидaн тaвcиялap ишлaб чиқиш нaзapий вa aмaлий aҳaмият кacб этaди. 1.3-§. Микроэлементларни қўллаш усуллари ва уларнинг самарадорлиги 33 Ўғитлар самарадорлигини оширувчи омиллардан бири микроэлементлар қўллаш ҳисобланиб, ушбу тадбир туфайли қишлоқ хўжалик экинлари ҳосили ошади. Микроэлементлар билан кам таъминланган тупроқларда микроўғитлар қўллаш ҳосилдорлик 10-15%га ошишига олиб келади. Интенсив навларни етиштиришда микроўғитлар қўллаш нафақат кам таъминланган тупроқларда, балки ўртача таъминланган тупроқларда ҳам юқори самара беради [127, 30-64-б.]. Микроўғитлар қишлоқ хўжалик экинлари уруғларини ивитишда ёки уларнинг устига пуркашда, тупроққа солиш ва баргдан озиқлантириш усулларида қўлланилади [20, 61-64-б.]. Ж.Саттаров ва бошқаларнинг [42, 552-б.] ишларида микроўғитларнинг жуда кам миқдори ҳам тупроқ унумдорлигига сезиларли таъсир кўрсатади ва ўсимликнинг қулай ўсиши-ривожланиши учун мақбул агрокимёвий фон шаклланишини таъминлайди. Алоҳида қайд этиш лозимки, микроэлементлар қатъий белгиланган меъёрларда ва энг мақбул муддатларда қўлланилгандагина ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши, маҳсулдорлиги ва моддалар алмашинувчига ижобий таъсир этиши кузатилади [13, 690-б.]. Онтогенез даврида ғўзанинг микроэлементларга талаби уларнинг сингдирилишига ва минерал озиқалардан фойдаланиш қонуниятларига бўйсунади. Чигитнинг уна бошлаши ва унишидан то ялпи мева тугишгача ғўзанинг микроэлементларга талаби доимий ортиб боради, бу қўлланиладиган микроўғитларнинг дозаси, муддати ва усулини тўғри белгилашга боғлиқ [73, 19-22-б.]. Микроэлементлар NPKнинг ноқулай нистабларида ҳам озиқланиш шароитини яхшилайди, гуллаш тезлашишини таъминлайди ва мева тугиш жараёнини, чангчилар шаклланишини яхшилайди, репродуктив органлар ривожланишини кучайтиради [128, 375-381-б.]. 34 Ғўзанинг микроэлементларга талаби шоналашдан гуллашгача, ундан ялпи мева тугишгача сезиларли ортади. Ушбу фазаларда микроэлементлар етишмаслиги ҳосил элементлар шаклланишини кечиктиради, шона ва гулларнинг тўкилишини кучайтиради, кўсакнинг ривожланишига салбий таъсир кўрсатади [73, 19-22-б.]. Қўлланилган органик ва минерал ўғитлар нисбати ва миқдори, тупроқ хоссалари микроэлементлар ҳаракатчанлигига ва уларнинг ўсимликка ўзлаштирилишига сезиларли таъсир кўрсатади [56, 187-189-б., 137, 59-62-б., 148, 29-б., 153, 60-б.]. Ўсимлик микроэлементларни фақатгина сувда эрийдиган биологик фаол ҳолатда (ҳаракатчан шаклда) ўзлаштиради [44, 148-б., 48, 244-б.]. Микроэлементлар билан тўлиқ таъминланган ўсимликларда барча зарур ферментлар синтези амалга ошади ҳамда тупроқдаги озиқ моддалар ва сувдан самарали фойдаланади, илдиз тизими кучли шаклланади ва яхши ривожланади [135, 40-42-б.]. Айрим микроэлементлар билан етарлича таъминланмаган тупроқларда биринчи навбатда уларни тупроққа солиш лозим. Лекин, ушбу тупроқлар шароитида чигитни ивитиш билан микроэлементларни тупроққа солишни уйғунлаштириш энг яхши натижалар бериши мумкин [93, 65-67-б.]. Зарафшон водийси тупроқларида ўзлатирилувчан марганец ҳайдалма қатламда рухсат этилган миқдор (РЭМ)да бўлиб, ялпи миқдорининг 14,98%ини ва вариация коэффициенти V=8,21%ни ташкил этиб, ўзгаришсиз даражада бўлган. Шундан келиб чиққан ҳолда муаллиф ушбу тупроқларда марганецли микроўғитларни тупроққа қўллаш ортиқча, улардан чигитларни ивитишда ёки баргдан озиқлантиришда фойдаланиш мумкин, деб ҳисоблайди [108, 63-64-б.]. Микроэлементлар танқис бўлган тупроқларда чигитга экиш олдидан микроэлементлар билан ишлов бериш ёки тупроққа микроўғитлар қўллаш лозим ёхуд бу усуллар бир-бирининг ўрнини босиши керак. Бунда шуни 35 таъкидлаш лозимки, микроэлементларни турли усулларда қўллашнинг самарадорлигини ўрганишда тупроққа асосий ўғитлашда қўлланиладиган микроўғитларни, чигитни ивитиш ёки упалаш билан алмаштириб кўриш лозим [93, 65-67-б.]. Уруғларга микроэлементлар билан ишлов бериш улардан қишлоқ хўжалигида фойдаланишнинг энг самарали, энг тежамкор усули ҳисобланади. Уруғларга микроэлементлар билан ишлов бериш унаётган уруғларнинг озиқланишини яхшилайди, уларнинг ўғит ва тупроқдан ҳаракатчан озиқ элементлардан деярли тўлиқ фойдаланишии таъминлайди [184, 699-703-б.]. Ўзлаштирилувчан микроэлементлар бирикмалари етарлича бўлган тупроқлардагина чигитга экиш олди микроэлементлар билан ишлов бериш мақсадга мувофиқ. Чигитга экиш олди микроэлементлар билан ишлов бериш орқали унча юқори бўлмаган ҳосил билан кифояланиб қолиш мумкин [93, 65- 67-б.]. Қишлоқ хўжалиги экинлари уруғларига микроэлементлар билан ишлов бериш уларнинг униш энергияси ва дала унувчанлигини оширади. Ch.Dordas [161, 160-176-б.] аниқлашича, микроўғитлар таъсирида уруғ қобиғи орқали сувнинг кириши сезиларли ошади. Ишлов берилган уруғлар қопловчи тўқималари бирмунча юпқа тузилиши билан тавсифланади, улардан сув билан бирга микроэлемент тузлари ҳам ўтади, асосан муртакда ва илдиз муртакда тўпланади. Дарҳақиқат, ёғлар уруғда муҳим роль ўйнайди, энергетик материал ҳисобланади, бундан ташқари уруғларга сувнинг киришида ҳимоя вазифасини бажаради, микроэлементлар билан ишлов берилган уруғларда эса липаза ферменти фаоллашади. Натижада микроэлементлар билан ишлов берилган уруғларда айрим жараёнлар таъсирида уларнинг ҳаётчанлиги, дала унувчанлиги ортади ва илдиз тизимининг ўсиши кучаяди. 36 Микроэлементлар унаётган уруғлардаги асосий жараёнларни фаоллаштиради: захира оқсиллар, углеводлар, ёғлар, оксидланиш- қайтарилиш реакциялар гидролизи, уруғларнинг уна бошлаши тезлашишига таъсир этади, уларнинг ҳаётчанлигини, дала унувчанлигини, ер устки массаси ва илдиз тизими ўсишини оширади. Микроўғитлар билан ишлов берилган уруғлар интенсив уна бошлайди, уруғдаги захира озиқ моддаларнинг нафас олишга кам сарфланишини таъминлайди. Бу эндоспермдаги озиқ моддалар кам бўлганда ҳам уруғларнинг унишини таъминлайди ва унувчанлиги ошишига олиб келади. Уруғларга микроўғитлар билан ишлов бериш униш энергияси ортишини таъминлайди, илдизлар сони ва узунлиги ортади, яъни ўсимлик онтогенезининг дастлабки босқичларини тавсифлайдиган барча кўрсаткичлар яхшиланади [188, 11-30-б.]. Чигитларга микроэлементлар тузининг оптимал концентрацияси билан экиш олди ишлов бериш уруғнинг униш энергияси ва унувчанлигини оширади ва ниҳолнинг ўсишини сезиларли тезлаштиради [93, 65-67-б.]. Чигитни микроэлементларнинг кучсиз эритмаси билан ивитиш ҳам чигитни унишига, ғўзани ўсиши ва ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади. Шоналаш ва гуллаш фазасида, айниқса кўсаклаш даврида микроэлементлар етишмаслиги ўсимликнинг ривожланишини ва кўсак тугишини кучли чеклаб қўяди, ҳосилни камайтиради ва унинг сифатини пасайтиради [73, 19-22-б.]. Чигитларни мис, рух ва кобальт сульфатнинг паст (0,01 %) концентрацияларида, аммоний молибдат ва борат кислотанинг 0,05 % ва марганец сульфатнинг 0,1 %ли концентрацияли эритмаларида ивитиш ҳатто паст ҳарорат ва юқори намликда ҳам уларнинг униб чиқиш энергияси ва унувчанлиги бўлишини таъминлаш билан бирга соғлом ниҳоллар ундиришга имкон беради [119, 19-21-б.]. Ф.Бобомуродов, А.Санакулов [64, 36-37-б. ] маълумотларига кўра, чигитлар борнинг 0,05 %ли, марганецнинг 0,1 %ли эритмасида ивитилганда 37 бошқа концентрациялардагига нисбатан униш энергияси ошган. Бу ҳатто паст ҳароратда ҳам намоён бўлган, шу билан бирга соғлом муртак илдиз шаклланишини ва ниҳоллар олишни таъминлаган. Натижада энг юқори пахта ҳосили марганец ва бор қўлланилганда олиниб, 37,15 ва 36,56 ц/га ни ташкил этган. Микроэлементлар етишмаслиги ўсимликнинг дастлабки ривожланиш босқичларида намоён бўлади, шунга кўра уруғларга ишлов бериш баргдан озиқлантиришга қараганда юқори самара беради [ 37, 100-б., 63, 21-б., 64, 36- 37-б., 93, 65-67-б., 119, 19-21-б. ] . Ҳозирги вақтда биологик фаол шаклдаги микроэлементларни баргдан озиқлантиришда қўллашнинг муҳимлиги аниқланган. Ўсимликларни илдиздан озиқлантиришда, айниқса бор ва рух билан озиқлантиришда концентрациянинг апронеталь градиенти кузатилади. Ўсимликда у ш бу моддаларнинг концентрацияси пастдан юқорига камайиб боради [ 182, 24-б. ] . Баргдан озиқлантириш ва экишдан олдин уруғларга ишлов бериш микроэлементлардан фойдаланишнинг энг самарали усули ҳисобланиб, уларга сарфланадиган харажат камаяди ва фойдаланиш коэффициенти ошади [126, 44-46-б., 132, 82-84-б., 158, 15-19-б., 178, 695-701-б.]. Тупроқ таркибида Zn, B, Fe, Cu, Mn каби микроэлементларнинг мавжудлиги, ўсимликлар учун жуда зарур, тупроқ муҳити (ишқорийлиги) юқорилигида ушбу элементлар жуда танқис бўлади [183, 150-157-б.]. Бундай шароитда озиқа моддаларни барг орқали қўллашнинг иккита сабаби мавжуд [178, 695-701-б.], биринчидан pHнинг салбий таъсири камроқ бўлади [157, 139-149-б.], иккинчидан самарали ва кам ҳаражатли [158, 15-19 -б.]. Озиқ моддаларни барг орқали қўллашнинг мазкур тежамкор технологияси қишлоқ хўжалигида хизмат қилаётган бутун дунё олимларининг эътиборини тортмоқда [157, 139-149-б., 170, 339-349-б.]. Микроэлементлар барг орқали қўлланилганда, улар тўқималарга сингади ва ўсимликдаги биокимёвий реакциялар алмашинувида иштирок 38 этади. Ушбу усул микроэлементлардан фойдаланиш коэффициентини сезиларли оширади ва ўсимликни репродуктив органлар шаклланиш даврида зарур бўлган микроэлементлар билан таъминлайди [164, 562-565-б.]. Микроэлементлар илдиздан ташқари озиқлантиришга оид кўплаб ишларда ушбу усулнинг қишлоқ хўжалиги экинлари [167, 9-14-б., 194, 49-82-б.], ток [147, 22-б.], шоли [126, 44-46б., 170, 339-349-б.] мевали дарахтлар [149, 23-б.] ҳосилдорлиги ва маҳсулот сифатига ижобий таъсир кўрсатиши ёритилган. Бор юксак ўсимликлар учун зарур микроэлемент ҳисобланади. Уни барг орқали қўллаш пахта ҳосилини оширади [ 160, 403-411-б. ]. Унинг етишмаслиги меристематик ривожланишга салбий таъсир кўрсатади, натижада ўсишнинг сусайиши кузатилади [ 73, 19-22-б., 91, 70-73-б. ]. Борли микроўғитлардан фойдаланишда улардан чигитни ивитишда, суспензия тарзида баргдан озиқлантиришда фойдаланиш масалаларини ўрганиш истиқболли усуллардан ҳисобланади [110, 49-51-б.]. Ch.Dordas [161, 160-176-б.] маълумотларига кўра марганец барг орқали қўлланилганда, барг юзаси сезиларли даражада кенгайган. Микроэлементлар билан баргдан озиқлантириш ўсимлик барг юзаси жадал кенгайишини таъминлаши каби натижалар А.Ali [157, 139-149-б.], А.Fahad ва бошқаларнинг [162, 302-311-б.] ишларида ҳам ёритилган. Микроэлементлар барг орқали қўлланилганда ўсимликда Zn, B, Cu, Mn каби микроэлементларнинг миқдори ортиши таъминланиб, озиқ моддаларнинг транслокацияси, ферментатив-физиологик жараёнлар тезлашиб, қуруқ модда миқдори кўпаяди [193, 764-б.]. Микроэлементлар танқислиги асосий минерал ўғитлардан олинадиган самарага барьер (тўсиқ) бўлиши мумкин, ҳолбуки, қишлоқ хўжалиги экинларининг юқори маҳсулли навларида моддалар алмашинуви интенсив кечади, шунга кўра барча озиқ элементлар билан етарлича таъминланиши зарур [171, 210-215-б.]. 39 Шундай қилиб, мамлакатимиз ва хориж мутахассисларининг қишлоқ хўжалигида микроэлементлар қўллаш самарадорлигини тадқиқ этиш бўйича натижалари таҳлилидан маълум бўлишича, микроэлементлар самарадорлиги тупроқ унумдорлигига, экин тури ва нав хусусиятига, микроэлементларнинг уруғларни ивитишда ва баргдан озиқлантиришдаги концентрациясига, қўлланилган микроўғит дозаси ва меъёрига боғлиқ. Микроэлементлар қўлланилганда ўсимликлардада физиологик депрессия ҳолати кузатилмайди, уларнинг турли касалликларга чидамлилиги ошишига олиб келади, шунинг учун қишлоқ хўжалиги экинларидан, хусусан ғўзадан юқори ва сифатли ҳосил олишда микроўғитлар самарадорлигини ошириш долзарб масалалардан ҳисобланади. 40 II-БОБ. ҲУДУДНИНГ ТУПРОҚ-ИҚЛИМ ШАРОИТИ ВА ТАДҚИҚОТ ЎТКАЗИШ УСЛУБИ 2.1-§. Тадқиқот ўтказилган шароитнинг тупроқ-иқлим тавсифи Тупроқлари . Ғўзанинг ўсиши ва ривожланиши, пахта ҳосили ҳамда сифатига B ва Mn микроэлементларнинг таъсирини аниқлаш учун дала тажрибалари қўйилади. Дала тажрибалари Самарқанд вилояти Каттақўрғон тумани эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқлар шароитида олиб борилди. Суғориладиган ўтлоқи тупроқлар типик ва оч тусли бўз тупроқлар минтақаларида учрайди, улар бўз ва бўз-ўтлоқи тупроқларнинг гидроморфланиши оқибатида дарёларнинг қуйи террасаларида ҳамда тик қиялик ва нишабли тоғ олди текисликларида шаклланган. Биринчи ҳолатда ўтлоқи тупроқларнинг ҳосил бўлиши грунт сувларининг ирригацион (баъзан ирригацион-саз) режимидаги лёссимон қумоқларда шаклланади. Сизот сувларининг сатҳи одатда 1-2 м атрофида бўлиши кузатилади. Механик таркиби бўйича тупроқлар турли-туман, улар ичида оғир ва ўрта қумоқли устунлик қилади. Бу тупроқлардаги карбонатлар миқдори 8-10% C О 2 ни ташкил қилади. Гумус миқдори тупроқларни ҳосил бўлиши шароитига, баъзи ҳолатларда ўтмишдош тупроқлар хоссаларига боғлиқ бўлиб, ўтлоқ и аллювиал тупроқларда 0,9-1,9%гача. Умумий азот миқдори 0,05-0,11%гача, ялпи фосфор миқдори 0,12 - 0,25%гача, калий э са 0,5 - 1,3%гача оралиқда тебраниб туради. Ўтлоқи тупроқларнинг сингдириш сиғими юқори эмас, 100 г тупроқда 10-12 мг- э кв гача. Сингдирилган асослар йиғиндисида кал ц ий устунлик қилади (75-80%) [51 , 45-б. ]. Айрим ўтлоқи тупроқларнинг сингдириш мажмуасида магний бирмунча кўпроқ иштирок этиши кузатилади, бу ҳолат тупроқларни магнийли шўртобланишига олиб келади. Ўтлоқи тупроқлар шўрланишга учраган. Кучли шўрланиш аллювиал 41 текисликларда содир бўлади, бу ерда шунингдек шўрланмаган тупроқлар учрайди. Иқлими. Маълумки, экинларнинг ўсиши, ривожланиши муайян минтақанинг об-ҳаво шароитига боғлиқ бўлиб, юқори ва сифатли ҳосил олиш учун қўлланиладиган агротехнологик жараёнлар шунга мос бўлиши лозим. Л.Н.Бабушкиннинг [8, 200-б.] аниқлашича, Самарқанд вилоятининг суғориладиган майдонлари тоғ олди минтақасига мансуб бўлиб, об-ҳавоси кескин континенталлиги билан тавсифланади. Йиллараро ва йил давомида кутилмаганда бирданига ўзгарувчан иқлим, қурғоқчилик бўлиши, иссиқлик ва ёруғликнинг кўплиги, қишнинг совуқлиги, баҳорнинг нисбатан илиқ, серёғингарчилиги, ёзнинг қуруқ, жазирама иссиқлиги билан тавсифланади. Кузда кўпинча ҳароратнинг кескин ўзгариши, қисқа муддатли совуқ тушиши, ёғингарчиликларнинг баъзан қорга айланиши кузатилади. Бундай кескин ўзгаришларнинг сабабларидан асосийси, вилоятда саҳро ва тоғ тизмаларининг мавжудлиги ҳамда ҳудуднинг чўзилиб кетганлигидир. Минтақада ҳаво ҳароратининг ўртача йил давомидаги миқдори жойларнинг географик жойлашишига қараб, ўртача 12,1-14,3 0 C гача ўзгариши, йил давомида мусбат ҳарорат йиғиндиси 3800-4200 0 C ни, самарали ҳарорат йиғиндиси эса 2145-2408 0 C ни ташкил этади. Ҳавонинг нисбий намлиги экинларнинг амал даврида 44-54 фоиз, йил давомида ёғин-сочинлар йиғиндиси 320-380 мм гача ўзгаради. Йилнинг энг иссиқ ойи – июл ва совуқ ойи – январ ҳисобланади [10, 115-б., 11, 184-б.]. Тажрибалар ўтказилган йилларнинг об-ҳаво шароити таҳлил қилинганда (2.1-жадвал) ҳаво ҳарорати ғўзанинг вегетация даврида ўртача 19,2-19,8 0 C ни ташкил этиб, кўп йиллик маълумотга нисбатан 0,8-1,4 0 C га юқори бўлганлиги кузатилди. Вегетация даврининг барча ойларида кўп йиллик маълумотга нисбатан ҳароратнинг юқори бўлганлиги, чигит экишни қулай муддатда ўтказишга ва ғўзанинг ўсиши, ривожланишига таъсири ўзига хос бўлганлиги, айниқса ғўзанинг гуллаш-кўсак тугиш даврида ҳароратнинг 42 бирмунча юқорилиги ҳосил элементларининг пайдо бўлиши ва уларни сақлаб қолишда ўрганилган омилларнинг самарадорлигини ҳисобга олишда муҳим ўрин тутди. Ҳавонинг нисбий намлиги ғўзанинг вегетация даврида ўртача 33,5-34,7 фоиз бўлиб, кўп йиллик маълумотларга қараганда 0,6-1,8 фоизга, йиллик ўртача миқдори эса 0,4-2,5 фоизга камлиги ҳисобга олинди. Ёғингарчиликлар миқдори 281,1-373,1 мм ни, вегетация даврида эса 37,8-104,2 мм ни ташкил этиб, кўп йилликка нисбатан 2017 ва 2019 йилларда 83,3-108,6 мм кам бўлган бўлса, 2018 ва 2020 йилларда кўп йиллик кўрсаткичлар даражасида бўлди. 2.2-§. Тажриба ўтказиш методикаси Тажрибада ўрганилган тупроқларнинг микроэлемент таркиби, pH, гумус миқдори, шўрланиш, механик таркиби, уларнинг ғўза органларига ўтиши тадқиқ қилинди. Тупроқ кесмаси она жинсгача таҳлил қилинди. Тупроқ намуналари генетик қатламлар бўйича олинди, микроэлементлар миқдори таҳлил қилинди. Микроэлементларнинг ялпи ва ўсимликларга ўзлаштирилувчан шакли ҳайдов (0-30 см), ҳайдов ости қатламдан ва она жинсдан аниқланди, барча таҳлил ишлари 4-6 такрорликда амалга оширилди. Дала тажрибалари да 8 вариант 4 такрорликда қўйилди. Тажриба пайкалининг узунлиги 50 м, эни 2,4 м, битта пайкалнинг майдони 120 м 2 , ҳисобга олинадиган майдон эса 60 м 2 , пайкаллар систематик, бир ярус қилиб жойлаштирилди. Чигит ҳудуднинг технологик харитаси асосида экилиб, шу ҳудуд учун мос туп сони қолдирилди. Агрокимёвий, физиологик-биокимёвий тадқиқотлар мос равишда тегишли услублар [28, 336-б., 30, 440-б., 35, 680-б.] асосида ўтказилди. Агрокимёвий таҳлилларда тупроқ таркибида гумус (%) И.В.Тюрин бўйича; умумий азот, фосфор ва калий (%) И.М.Мальцев, Л.П.Гриценко бўйича, ҳаракатчан фосфор (мг/кг) Б.П.Мачигин ва алмашинувчан калий (мг/кг) П.В.Протасов бўйича аниқланди. 43 2.1-жадвал 2017-2020 йиллардаги об-ҳаво шароитлари (Каттақўрғон АГМС маълумоти) Йиллар Новегетация даврда Ўртача Вегетация даврида Ўрт ач а Ўртача Х Х I Х II I II III IV V VI VII VIII Ҳаво ҳарорати, 0 C Кўп йиллик 13,1 7,7 3,2 0,4 2 7,4 5,6 14,9 19,5 24,8 26,5 24,4 18,4 14,8 201 7 17,2 8,7 1 -2,2 7,9 10,5 7,2 16,1 22,6 25,4 26,6 25,8 19,4 16,9 2018 12,2 9,9 1,8 1,9 5,8 8,2 6,6 17,4 20,5 25,9 26,9 25,2 19,3 16,3 2019 17,6 9,1 1,4 -1,8 8,3 10,9 7,6 16,5 23 25,8 27 26,2 19,8 17,5 2020 16,9 8,5 0,8 -2,4 7,3 10,1 6,9 15,7 22,4 25 26,5 25,4 19,2 16,5 Ҳавонинг ўртача нисбий намлиги, ф о и з Кўп йиллик 49 55 74 77 77 74 67,7 64 50 35 31 32 35,3 51,5 201 7 56 65 81 84 73 70 71,5 59 49 33 32 32 34,7 53,1 2018 49 50 86 71 71 71 66,3 63 41 34 33 30 33,5 49,9 2019 54 61 79 77 71 66 68 57 47 32 34 35 34,2 51,1 2020 47 48 84 69 69 69 64,3 61 43 31 31 36 33,7 49 Ёғин-сочинлар миқдори, мм Кўп йиллик 19,5 31,2 49,8 52,1 48,4 69,2 270,2 53,4 33,9 3,7 2,4 0,8 94,2 364,4 201 7 6,7 62,8 29 57,3 44,9 31,1 231,8 45,6 1,5 0,1 2,1 0 49,3 281,1 2018 5,5 25,2 83,3 31,8 33 70,3 249,1 52,3 41,9 6,1 0 0 100,3 349,4 2019 4,4 60,5 26,7 55 42,6 28,8 218,0 43,3 -0,8 -2,2 -0,2 -2,3 37,8 255,8 2020 8,5 28,7 86,6 35,6 36,4 73,1 268,9 55,7 45,3 5,4 - -2,2 104,2 373,1 45 Дала тажрибаси схемаси 1. Ўғи тс из -назорат 2. N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 3. фон+ B 1 кг тупроққа қўллаш 4. фон+ Mn 4 , 0 кг тупроққа қўллаш 5. фон+ B – 0,1 % кон ц ентра ц ия ли суспензия пуркаш 6. фон+ Mn – 0,5 % кон ц ентра ц ия ли суспензия пуркаш 7. фон+ B 0,05 %ли э ритмасида чигитларни ивитиш 8. фон+ Mn 0,1 %ли э ритмасида чигитларни ивитиш Тупроқ муҳити (рН) шиша электродда потенциометрик усулда, қуруқ қолдиқ ва унинг таркиби сувли сўримда аниқланди [30, 440-б.]. Умумий карбонатлар, калций ва магний карбонат (%) (Д.М.Кугучков усулида) сирка кислотали сўримда аниқланди. Ўсимлик намуналаридан умумий азот ва фосфор К.Гинзбург, Г.Щеглова ва Е.Вульфиус услубида, умумий ва алмашинувчан калий алангали фотометрда И.М.Мальцев, Л.П.Гриценко бўйича, оқсилли ва оқсилсиз азот Барнштейн услубида  40, 128-б.  аниқланди. Тадқиқотларда тупроқдаги ялпи бор ва марганец Е.К.Круглова  23, 440- б., 30, 440-б.  ва ўсимлик таркибидаги бор ва марганец микроэлементлари Е.К.Круглова [24, 51-б.] бўйича аниқланди. Тажрибада даласи тупроқларининг механик таркиби Н.А.Качинский [30, 1963, 440-б.] бўйича аниқланди. Дала тажрибаларини қўйиш, ҳисоблашлар ва кузатишлар умумқабул қилинган услубларда [16, 147-б., 29, 140-б.] амалга оширилди. Барча агротехнологик тадбирлар Ўзбекитон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ва ПCУЕАИТИ (ЎзПИТИ) тавсиялари асосида бажарилди. Дала тажрибаларида фенологик кузатишлар: униб чиқиш, чинбарг чиқариш, шоналаш, гуллаш, пишиш фазалари 10% ва 75% ҳисобида; бош поя 46 баландлиги (см), барг сони (дона), ҳосил шохлар сони (дона), шона, тугунча, кўсак сони (дона) ва уларнинг тўкилиши ҳосил элементлари ўрнини санаш орқали, битта кўсакдаги чигитли пахта массаси (г) теримлар бўйича, ҳосилдорлик (т/га), толанинг сифат кўрсаткичлари вилоят ҳудудий «Сифат» лабораториясида аниқланди. Ғўзанинг ривожланиш даврларида эрталаб соат 6 00 дан кечки соат 18 00 гача баргларнинг транспирация жадаллиги (г/м 2 соат) торзион тарозида тезлик билан тортиш усулида [41, 124- б.] аниқланди. Ўсимлик баргларининг сув сақлаш қобилияти М.Д.Кушниренко ва бошқалар [26, 241-245-б.] услубида ривожланиш фазалари бўйича аниқланди. Бунда баргларнинг сув сақлаш қобилияти улар узиб олингандан сўнг 2 соат мобайнида бошланғич сув миқдорининг буғланишга сарф бўлган фоиз улуши бўйича ҳисобланди. Барглардаги пигментларнинг 96% спирт эритмасини тайёрлаш ва хлорофиллар ва каротиноидларнинг миқдорини спектрофотометр (SF-26) ёрдамида [45, 61-б.] ўсимликнинг ривожланиш фазалари бўйича аниқланди. Ўсимликнинг ривожланиш даврлари бўйича барг сатҳи (см 2 ) тарозида тортиш ва ҳисоблаш орқали; қуруқ модда (г) – ўсимлик қисмларини 105 0 С да 6 соат қуритиш ва ҳисоблаш  39, 496-б.  йўли билан, фотосинтез соф маҳсулдорлиги (г/м 2 *сутка) А.А.Ничипорович  34, 135-б.  тенгламаси асосида аниқланди. Ҳосилдорлик ҳар бир пайкал бўйича алоҳида териб олиниб, гектар ҳисобида тоннага айлантирилди ва тажриба натижаларининг статистик таҳлили Б.А.Доспехов [17, 352-б.] бўйича Microsoft Excel дастурида амалга оширилди. Иқтисодий самарадорлик воҳа ва туманлар учун қабул қилинган меъёрлар асосида  49, 706-714-б.  аниқланди. 47 2.3-§. Тажрибада экилган ғўза нави тавсифи Ғўзанинг тезпишар, паст бўйли Омад нави Г.С.Зайцев номидаги Ғўза селексияси ва уруғчилиги илмий тадқиқот институтида Р.Г.Ким томонидан аналитик селексия услубидан фойдаланиб 1999 йил 02 тизмасидан яратилган. Ўсув даври 105-125 кун. Ғўзанинг бўйи 80-90 см, тупи пирамида шаклда, ҳосил шохлари 1,5 типга мансуб. Биринчи ҳосил шохи 5- барг қўлтиғидан ўсиб чиқади, 1-2 ўсув шохларига ега, булардан ҳам ўз навбатида ҳосил шохлари пайдо бўлади. Пояси яшил, ётиб қолмайди. Барглари ўртача катталикда, 3-5 япроқли, ранги яшил, кам тукланган, қайиқсимон. Кўсаклари калта банд билан пояга ёпишган ҳолда жойлашган. Кўсаги йирик, 4-5 чаноқли, тухумсимон чўзинчоқ, учли, массаси 5,0-5,5 г. Пахта чаноқдан тўкилиб қолмайди. Тола чиқими 35-36 %. Толасининг узунлиги еса 35-36 мм ни ташкил етади. Толаси майин, оқ рангли, ялтироқ. ЎзҒСУИТИ технология лабораториясининг маълумотларига кўра, тола пишиқлиги 4,4-4,6 г/куч, тола майинлиги 153-155 (6000-6400), нисбий узулиш кучи 28,0-29,0 г/куч текс. Чигити йирик, кулранг. 1000 дона чигит массаси 130-135 г, мой миқдори 18- 20 %. Толаси V типга мансуб. Оптимал кўчат қалинлиги тупроқ-иқлим шароитларига қараб гектарига 90-120 минг тупни ташкил этади. Сувга ўртача талабчан. Вилтга ва ўргамчакканага чидамли. 48 III-БОБ. ҒЎЗАНИНГ МАКРО- ВА МИКРОЎҒИТЛАР БИЛАН ОЗИҚЛАНИШИНИНГ АГРОКИМЁВИЙ АСОСЛАРИ 3.1-§. Тажриба даласи тупроғининг морфологик ва агрокимёвий тавсифи Суғориладиган ўтлоқи тупроқлар типик ва оч тусли бўз тупроқлар минтақаларида учрайди, улар бўз ва бўз-ўтлоқи тупроларнинг гидроморфланиши оқибатида дарёларнинг қуйи террасаларида ҳамда тик қиялик ва нишабли тоғ ости текисликларида шаклланган. Биринчи ҳолатда ўтлоқи тупроқларнинг ҳосил бўлиши грунт сувларининг ирригацион (баъзан ирригацион-саз) режимидаги лёссимон қумоқларда шаклланади. Сизот сувларининг сатҳи одатда 1-2 м атрофида бўлиши кузатилади. Механик таркиби бўйича тупроқлар турли-туман, улар ичида оғир ва ўрта қумоқли устунлик қилади [51, 45-б.] Қуйида тажриба даласи тупроғи кесмасига тавсиф келтирилди: Каттақўрғон тумани (Пайшанба), эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқлар, 2-терасса (2-33 кесма), пахта даласи. 0-35/35. Ҳайдов қатлам, ўта намиқиши оқибатида лойсимон масса ҳосил бўлади, ҳайдаш жараёнида палахса кўчади. Ўсимлик илдизлари ва уларнинг ярим чириган қолдиқлари учрайди. Нам вақтида тўқ кулранг, структурасиз, оғир қумоқ. Кейинги қатламга ранги ва зичлигига кўра ўтади. 35-54/19. Кўкимтир тусли кулранг, юқори қисми кучли зичлашган, пастки қисми бироз зичлашган. Сохта структурали агрегатлар яққол намоён бўлади, механик таркиби қумоқ, ўсимлик илдиз қолдиқлари, чувалчанг йўллари кўплаб учрайди. Қатламнинг қуйи қисмида моллюска қолдиқлари кузатилади. Кейинги қатламга ранги ва тузилишига кўра ўтади. 49 54-79/25. Тўқ тусли кўкимтир, қуригач тўқ тусли кулранг ҳолга ўтади, структурасиз, гилли, пластиклиги юқори, йирик ҳолатдаги карбонат конкресиялари учрайди. Кейинги қатламга ранги ва зичлигига кўра ўтади. 79-111/32. Қийин парчаланадиган, цементлашган шох қатлам. 111-152/41. Гилли кўкимтир тусли зичлашган қатлам, сарғиш-қизил доғлар учрайди. Кам миқдорда карбонат конкрециялари кузатилади. Н.А.Качинский классификациясига кўра тажриба даласи тупроғи механик таркиби жиҳатдан оғир қумоқ ҳисобланади. Тупроқ таркибидаги асосий элементлар зарраларининг кўпчилик қисми диаметри 0,05-0,01 мм бўлган йирик чанг фракцияларининг миқдори 39,8-44,1%гача ўзгариб туради (3.1-жадвал). 3.1-жадвал Эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларнинг механик таркиби (2017 йил) Қатлам қалинлиги, см Фрак ц иялар ўлчами, % >0,25 0,25- 0,1 0,1- 0,05 0,05- 0,01 0,01- 0,005 0,005- 0,001 <0,001 ф изик лой 0-35 1,0 1,1 7,7 41,7 14,1 14,5 14,9 43,5 35-54 0,8 0,4 7,3 39,8 13,0 16,3 16,0 45,3 54-79 0,9 0,7 8,1 40,3 17,2 15,2 13,6 42,7 79-111 1,0 0,9 8,6 42,0 21,1 13,1 12,2 37,4 111-152 0,6 0,8 9,2 44,1 16,8 12,0 11,5 40,2 Ўтлоқ и аллювиал тупроқларнинг сингдириш сиғими юқори эмас , с ингдирилган асослар йиғиндисида кал ц ий устунлик қилади (75-80 %) [51, 45-б.]. Айрим ўтлоқи тупроқларнинг сингдириш мажмуасида магний бирмунча кўпроқ иштирок этиши кузатилади, бу ҳолат тупроқларни магнийли шўртобланишига олиб келади. Ўтлоқи тупроқлар шўрланишга учраган. Кучли шўрланиш аллювиал текисликларда содир бўлади, бу ерда шунингдек шўрланмаган тупроқлар учрайди. Бу тупроқларда карбонатлар миқдори 8-10% CО 2 ни ташкил қилади, тажриба даласи тупроқларида 14,14- 15,57% эканлиги аниқланди (3.2-жадвал). 50 Тупроқ шўрланмаган. Сувда эрийдиган тузлар деярли йўқ, 0,021- 0,028%ни ташкил этади (3.3-жадвал). Гумус миқдори тупроқларни ҳосил бўлиши шароитига, баъзи ҳолатларда ўтмишдош тупроқлар хоссаларига боғлиқ бўлиб, ўтлоқи аллювиал тупроқларда 0,9-1,9%гача. Умумий азот миқдори 0,05-0,11%гача, ялпи фосфор миқдори 0,12-0,25%гача, калий эса 0,5-2,3%гача оралиқда тебраниб туради. 3.2-жадвал Эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларда карбонатлар миқдори, % ҳисобида (2017-2020 йй.) Қатлам қалинлиги , см p H Тупроқ массасидан % ҳисобида CаCО 3 + Mg CО 3 жамига нисбатан, % СО 2 CаCО 3 Mg CО 3 CаCО 3 Mg CО 3 0-35 7,2 14,15 13,55 15,62 29,17 46,45 53,55 35-54 7,3 14,62 15,23 15,12 30,35 50,18 49,82 54-79 - 15,57 18 14,6 32,6 55,21 44,79 79-111 - 14,35 17,39 12,79 30,18 57,62 42,38 111-152 - 14,14 18,59 11,38 29,97 62,03 37,97 3.3-жадвал Эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларнинг сувли сўрим таҳлили натижалари,% (2017-2020 йй.) Қатлам қалинлиги , см Қуруқ қолди қ HCО 3 - Cl - SO 4 -2 Ca +2 Mg +2 Na + + K + фарқи бўйича 0-35 0,295 0,033 0,02 1 0,15 0 0,03 0 0,02 7 0,012 35-54 0,220 0,040 0,02 8 0,09 0 0,02 0 0,00 9 0,036 54-79 0,200 0,043 0,01 4 0,08 4 0,02 0 0,01 2 0,019 79-111 0,170 0,040 0,01 7 0,07 0 0,02 0 0,00 9 0,019 111-152 0,205 0,043 0,01 4 0,09 5 0,02 0 0,01 2 0,025 Тажриба даласи тупроғининг ҳайдов қатламида гумус миқдори 1,26% бўлиб, 0,5 метр қатламгача унинг миқдори нисбатан кўп (1,21%), бу 51 агроирригацион қамлам қалинлиги билан боғлиқ, пастга томон унинг миқдорида камайиш тенденцияси кузатилади. Қатлам бўйлаб гумус миқдори тақсимланишига мос равишда ялпи азот 0,088-0,034%гача ўзгаради. Фосфор – 0,106-0,133%, калий – 2,12-1,99% бўлса, ҳаракатчан фосфор юқори қатламда 41,1 мг/кг, алмашинувчан калий 318 мг/кг, яъни тупроқ фосфор билан ўртача ва калий билан кўпроқ таъминланганлиги аниқланди (3.4- жадвал). 3.4-жадвал Эскидан суғориладиган ўтлоқ аллювиал тупроқларнинг агрокимёвий таркиби (2017-2020 йй.) Қатлам қалинлиги , см Гумус, % Тупроқ массасига нисбатан, % Ҳаракатчан, мг/кг Ялпи N P K P 2 O 5 K 2 O 0-35 1,26 0,088 0,106 2,12 26 , 4 260 35-54 1,21 0,083 0,180 2,10 23 ,8 2 4 8 54-79 0,77 0,070 0,156 2,05 16 ,4 216 79-111 0,64 0,056 0,148 2,02 1 1,7 175 111-152 0,62 0,034 0,133 1,99 8 ,8 127 Олинган натижаларга кўра, Каттақўрғон тумани ўтлоқи аллювиал тупроқлари таркибида ялпи бор миқдори ҳайдалма қатламда 92,4 мг/кг ни ташкил этиб, эталон Курск қора тупроқлари таркибидагидан 39,4 мг/кг ортиқлиги аниқланди. Ялпи бор миқдорининг миграция коэфффициенти Кмигр=1,1 га тенглиги, яъни борнинг ялпи миқдори ҳайдалма қатламда аккумуляцияланиши аниқланди. Ўсимликларга ўзлаштириладиган, сувда эрийдиган бор миқдори тупроқ профили бўйлаб 0,75-0,44 мг/кг ни ташкил этиб, унинг энг юқори кўрсаткичи ҳайдалма қатламдалиги, бироқ рухсат этилган миқдордан (РЭМ 0,8-1,2 мг/кг) камлиги аниқланди. Демак, ушбу тупроқлар шароитида борли ўғитларни турли усулларда қўллаш самара беради (3.5-жадвал). 3.5-жадвал 52 Эскидан суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларда бор ва марганец микроэлементлари тарқалиши (2017-2020 йй.) Қатлам Микроэлементлар К МИГР ялпи сувда э рийдиган ялпи ўзл-чан тебраниш кўлами М± м тебраниш кўлами М± м B Ҳайдалма 78,1-101,7 92,4±9,63 0,70-0,80 0,75±0,04 1,13 1,70 ҳайдалма ости 84,3-104,2 95,5±9,67 0,62-0,66 0,65±0,02 она жинс 66,2-98,4 81,5±12,72 0,41-0,46 0,44±0,02 Mn Ҳайдалма 604,9-684,8 644,4±39,96 62,1-101,7 83,43±19,98 1,03 1,08 ҳайдалма ости 579,8-692,7 628,4±58,08 79,8-110,3 93,27±15,56 она жинс 603,7-642,6 623,3±19,45 36,2-112,6 76,83±38,43 Ялпи ва сувда эрийдиган бор миқдорини аниқлаш билан биргаликда ялпи ва ўзлаштирилувчан марганец миқдори ҳам аниқланди. Олинган натижаларга кўра, ялпи марганец миқдори тупроқ профилида 644,4-623,3 мг/кг ни, энг юқори кўрсаткичи (644,4 мг/кг) ҳайдалма қатламда эканлиги, бироқ ушбу кўрсаткич эталон миқдордан (598 мг/кг) камлиги аниқланди. Ўсимликларга ўзлаштирилувчан марганец миқдори эса тупроқ профилида 83,43-76,83 мг/кг ни ташкил этиши аниқланди. Ўсимликларга ўзлаштирилувчан марганец миқдори рухсат этилган миқдор (РЭМ 80-100 мг/кг) даражасида эканлиги ўтказилган таҳлилларда қайд этилди. Ушбу ўтлоқи аллювиал тупроқлар шароитида марганецли микроўғитларни тупроққа қўллаш, чигитларни ивитиш ва суспензия сифатида баргдан озиқлантириш каби усулларни текширишни тақоза этади (3.1-расм). эталон ҳайдалма ҳайдалма ости она жинс 0 20 40 60 80 100 120 53 92.4 95.5 81.5 ялпи B, мг/кг РЭМ ҳайдалма ҳайдалма ости она жинс 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 0.8 0.75 0.65 0.44 сувда эрийдиган B, мг/кг 53 эталон ҳайдалма ҳайдалма ости она жинс 570 580 590 600 610 620 630 640 650 598 644.4 628.4 623.3 ялпи Mn, мг/кг РЭМ ҳайдалма ҳайдалма ости она жинс 0 20 40 60 80 100 120 100 83.43 93.27 76.83 Ўзлаштирилувчан Mn, мг/кг 3.1-расм. Каттақўрғон тумани ўтлоқи аллювиал тупроқлари таркибидаги бор ва марганец миқдори, мг/кг (2017-2020 йй.) 3.2-§. Ғўзанинг азот ва фосфорни ўзлаштириши ҳамда фойдаланишига микроэлементларнинг таъсири Пахтачиликда 50% ҳосил, қўлланилган минерал ва органик ўғитлар ҳисобига яратилиши аниқланган. Юқорида таъкидланганидек, ҳосил миқдори ва сифатига микроэлементлар билан озиқланиш шароитини ўзгартириш, озиқ моддаларни ўзлаштириш ва фойдаланишини кучайтиришига таъсир этади. Бундан ташқари, микроэлементлар биологик катализаторлар – ферментлар таркибига кириши ёки уларнинг фаолиятига ижобий таъсир этиши, ғўзадаги муҳим биокимёвий жараёнлар тезлигини ўзгартириши қайд этилган. Микроэлементлар ҳужайра органоидлари структураси ва функциясига таъсир этади. Нуклеин кислота, оқсил, биологик фаол моддаларнинг айрим звеноларида ўзига хос ўрин тутади. Улар ўсимлик томонидан озиқ моддаларнинг ўзлаштирилиш, ўзгариши ва фойдаланиши билан боғлиқ жараёнларга таъсир кўрсатади [19, 260-б.]. Ўсимликлар озиқланишида микроэлементларнинг аҳамияти катта. Хусусан, Cu, Mo, Mn, Co, Zn, B ва бошқа микроэлементлар ўсимлик организмида ферментатив тизим ва кўплаб ферментлар фаоллигини оширади ҳамда ўсимликларнинг макроўғитлар ва тупроқдаги бошқа озиқ моддаларнинг ўзлаштирилишини яхшилайди [66, 100-б.]. 54 А.Х.Шеуджен, Т.Б.Логвина [126,44-46-б.] маълумотларига кўра, бор таъсирида азотдан фойдаланиш коэффициенти 1,2-2,9%, фосфордан 3,8-7,2% ва калийдан 1,3-4,7%га ошган. Унинг энг кучли таъсири уруғларга ишлов бериш ва баргдан озиқлантириш вариантларида намоён бўлган. Бор азот ва калийга қараганда фосфорнинг ўзлаштирилишига катта таъсир кўрсатган. Марганец ўғитлардаги азотдан фойдаланиш коэффициентини 3,1-5,0%, фосфорни 4,4-5,0 ва калийни 2,0-7,1% оширган. Ўзлаштирилган азот ва калийнинг энг юқори кўрсаткичи уруғларга ишлов беришда кузатилса, фосфорники баргдан озиқлантирилганда намоён бўлган. Микроэлементларни баргдан озиқлантиришда қўллаш ҳаракатчан шаклдаги асосий озиқ моддаларнинг ўзлаштирилишига ижобий таъсир кўрсатади [195, 420-426-б]. Бор ғўзанинг ҳамма органларида ва барча ривожланиш фазаларида учрайди. Ушбу микроэлемент миқдори қуруқ моддада 33,1-62,5 мг/кг гача ўзгар а ди. Борнинг э нг юқори миқдори баргда кузатилади. А.К.Переверзева [ 37, 100-б.] ва бошқаларнинг маълумотларига кўра, ғўза баргларидаги қуруқ моддада бор миқдори – 160 мг/кг, поясида – 30-40, чаноқларида – 20-30, кўсакларида – 20-30, чигитида – 15-20, толасида – 3-8 мг/кг оралиғида ўзгаради. Одатда ўсимликларнинг вегетатив органларига нисбатан гулларида ушбу элемент кўп бўлади, чунки у чангланиш жараёнида муҳим рол ўйнайди, шунингдек бор таъсирида углеводларнинг синтези яхшиланиб, ўстирувчи модда ва аскорбин кислотанинг барглардан ҳосил органлари томон ҳаракати кучаяди [85, 252-б., 94, 179-б.]. Айниқса, гулнинг оналик, оталик қисмларида ва тугунчаларида кўп бўлади. Пахтачиликда рационал ўғитлаш тизимини ишлаб чиқиш, азот ва фосфорнинг кўплаб ютилиши ҳамда фойдаланиш йўлларини ахтариб топиш ғўза маҳсулдорлигини потенциал оширишга қаратилган умумий муаммонинг бир қисми бўлиб ҳисобланади [179, 1506-1510-б.]. 55 Пахтачиликда самарали ўғит қўллаш тизимини ишлаб чиқиш ва ўсимликлар озиқланишини бошқариш нуқтаи назардан турли омилларнинг, жумладан ғўзага азот ва фосфорнинг ўзлаштирилиши ва фойдаланишига микроэлементларнинг таъсирни ўрганишга қаратилган тадқиқотлар муҳим аҳамиятга эга. Биомикроэлементлар муҳим ҳаётий жараёнлар – моддалар алмашинувида иштирок этиб, ўсимлик ва ҳайвон организмидаги кўплаб физиолгик фаол моддалар синтези ва функциясига ўзига хос таъир кўрсатади [75, 4 67-470-б. ] Самарқанд вилояти суғориладиган ўтлоқи аллювиал тупроқларида ўтказилган дала тажрибасидаги ўсимлик таҳлилининг кўрсатишича, ғўзадаги азот миқдори бор ва марганец микроўғитларини қўллаш усулларига боғлиқ бўлди. Унинг энг юқори кўрсаткичи марганец қўлланилган вариантларда қайд этилди. Айниқса, Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш вариантида азотсимон моддаларнинг ўзлаштирилиши ва синтезига ижобий таъсир этади. Макроэлементлар фонида микроэлементлар қўлланилган вариантларда умумий азот ва унинг оқсилли, оқсилсиз шакллари кўп миқдорда тўпланди. Озиқ моддалар кескин танқис бўлган (ўғитсиз-назорат) вариантда эса тескари ҳолат кузатилди. Умуман, шоналаш фазасида ўғитсиз-назорат вариантда азот миқдори 1,271%ни ташкил этди. Микроўғитлар турлари ва уларни қўллаш усулларига боғлиқ бўлмаган тарзда Фон+Mn 0,5 % концентрация суспензия сифатида пуркаш ва Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш вариантларида умумий азот ва бирикмалари миқдори ўсимликнинг шоналаш фазасида ғоят сезиларли ошди. Натижада ғўзага азотнинг кўп миқдорда ўзлаштирилишини биринчи ўринда Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш, кейин Фон+Mn 0,5% концентрация суспензия сифатида пуркаш варианти таъминлади (3.6-жадвал). 56 Ўсимликнинг гуллаш фазасида ўғитсиз-назорат вариантда азот миқдори 2,902% бўлган бўлса, Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш вариантида 3,961%, Фон+Mn 0,5% концентрация суспензия сифатида пуркаш вариантида эса 3,892%ни ташкил этган. 57 3.6-жадвал Ғўза органларидаги азотли бирикмалар миқдорига микроэлементларнинг таъсири, % (2017-2020 йй.) № Тажриба вариантлари 4-5 чинбарг Шоналаш Гуллаш Вегетация охирида бутун ўсимлик Барг умумий азотумумий оқсилли нооқсил умумий оқсилли нооқсил умумий оқсилли Н ооқсил вегетатив масса чигитли пахта 1 Ўғитсиз – назорат 2,768 2,118 0,650 2,157 1,271 0,886 2,907 2,354 0,553 1,154 1,981 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 3,573 2,598 0,975 2,247 1,283 0,964 3,431 2,638 0,793 1,301 2,140 3 Фон+B 1,0 кг 3,823 3,182 0,642 3,599 2,604 0,995 3,617 2,774 0,843 1,443 2,373 4 Фон+Mn 4,0 кг 3,421 2,823 0,599 3,798 2,826 0,972 3,404 2,628 0,776 1,384 2,285 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 3,495 2,502 0,992 3,454 2,494 0,960 3,666 2,732 0,934 1,461 2,262 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 3,494 2,538 0,956 4,144 3,204 0,940 3,892 2,813 1,079 1,423 2,245 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 3,722 2,673 1,049 4,335 3,252 1,083 3,961 2,895 1,066 1,385 2,231 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 3,668 2,713 0,955 4,201 3,245 0,956 3,931 2,930 1,001 1,364 2,179 58 Шундай қонуният барча тажриба йилларида сақланиб қолди. Яна таъкидлаш жоизки, ушбу вариантларда оқсилли азот оқсилсиз азотдан сезиларли миқдорда кўп бўлишига қарамай микроэлементлар қўлланилмаган вариантларга нисбатан ушбу вариантларда умумий азот миқдори юқори бўлди. Шоналаш фазасида ўғитсиз-назорат вариантда оқсилли азот миқдори 1,271, нооқсил азот 0,886% бўлган бўлса, турли микроэлементлар ҳар хил усулда қўлланилган вариантларда бор бўйича 2,604; 2,494; 3,252 ва 0,995; 0,960; 1,083 ҳамда марганец бўйича 2,826; 3,204; 3,245 ва 0,972; 0,940; 0,956%ни ташкил этди. Бундай қонуният гуллашда ҳам кузатилди. Шундай қилиб, микроэлементлар таъсирида азот ўзлаштирилиши кучайиши биомасса тўпланиши, хусусан ҳосилдорлик учун муҳим бўлган оқсилли азот бирмунча жадал синтез бўлишига олиб келди. Фаол ферментлар таркибига кирувчи микроэлементлар ўсимликларнинг азотли ва углеводли алмашинувида, шунингдек нафас олиш, озиқланиш ва фотосинтез жараёнларида иштирок этади [7, 8-10-б.]. Баъзи микроэлементлар етишмовчилиги эса ўсимликларда модда алмашинувининг бузилишига олиб келади. Д.А.Манашов [89, 9-12-б.] фикрига кўра, турли ноқулай шароитларга мослашувчанлиги, абиотик ва биотик омилларга чидамлилигини пасайтиради. Ушбу ҳолат ўсимликларда касалликлар келиб чиқишига, ҳосилдорлик пасайишига ва маҳсулот сифатининг ёмонлашишига сабаб бўлади. Ўсимликдаги моддалар алмашинувида марганецнинг роли магний ва темир сингари, марганец ўсимликдаги кўплаб ферментларни фаоллаштиради, унинг танқислиги моддалар алмашинувининг кўпгина жараёнларига, хусусан углевод ва оқсил синтезига таъсир этади [12, 199-206-б.]. Шундай қилиб, бор ва марганец микроэлементларини турли усулларда қўллаш ўсимлик ҳужайрасида биокимёвий жараёнларни кучайтиради, жумладан микроэлементлар таъсирида азот алмашинуви яхшиланади, 59 умумий азот миқдорига ва унинг оқсилли шаклига ижобий таъсир кўрсатади. Ушбу ҳолатни ғўза органларида умумий азот ва вегетация охирида унинг олиб чиқилиши ҳақидаги маълумотлар ҳам тасдиқлайди (3.7-жадвал). Чунки, бор таъсирида углеводлар, ўстирувчи моддалар ва аскорбин кислота синтези ортади ҳамда барглардан репродуктив органларга ва илдизга ҳаракатланиши яхшиланади [22, 265-б., 89, 9-12-б.]. Тажрибада турли усулларда қўлланилган микроэлементлар ғўзанинг азотдан бирмунча самарали фойдаланишини таъминлади. Дарҳақиқат, 1 т чигитли пахта шаклланиши учун микроэлементлар ҳар қандай вазиятларда қўлланилганда ўғитсиз-назорат вариантга нисбатан азот сарфи юқори бўлди. Ўғитсиз-назорат вариантда азот сарфи 35,67 кг/т, NPK – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) вариантида эса 39,89 кг/т ни ташкил этганлиги ўтказилган таҳлилларда аниқланди. Макроўғитлар фонида микроўғитлардан фойдаланилганда азот сарфи янада кўпроқ бўлди. Мос равишда ғўзанинг умумий биомассаси билан олиб чиқилган азот 164,57-193,75 кг/га га тенг бўлди. Шундай қилиб, микроэлементлар таъсирида ғўзага азотнинг сингдирилиши кучайди, айниқса ғўзанинг репродуктив ривожланишида, ноорганик азотли бирикмаларнинг бирмунча мураккаб – оқсилли бирикмаларга айланиши интенсив кечди. Бу ғўзанинг азотга талаби ва вегетация охирида уни олиб чиқишида намоён бўлди. Марганец ўсимликда моддалар алмашинувига жиддий таъсир этади. У углеводлар синтезини осонлаштиради, плазманинг сув билан бириккан миқдорининг каллоид-кимёвий хоссасига таъсир кўрсатади, фотосинтез интенсивлигини оширади, ферментлар, витаминлар фаолиятида катализатор ҳисобланади, организмда кечаётган оқсил синтези жараёнида муҳим рол ўйнайди [112, 40-44-б.]. 60 3.7-жадвал Ғўзанинг азотни олиб чиқиши ва азот миқдорига микроэлементларнинг таъсири, % (2017-2020 йй.) № Тажриба вариантлари Б арг Поя Шох ва чаноқ Ч игитли пахта Олиб чиқиш миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га к г /т кг∕га 1 Ўғитсиз – назорат 1,154 15,47 0,843 12,33 0,973 7,11 1,981 36,85 35,67 71,76 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 1,301 29,40 1,187 29,27 1,184 14,59 2,140 61,92 39,89 135,18 3 Фон+B 1,0 кг 1,443 38,85 1,374 40,33 1,279 18,77 2,373 95,79 47,98 193,75 4 Фон+Mn 4,0 кг 1,384 34,27 1,261 34,04 1,261 17,02 2,285 84,85 45,83 170,18 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 1,461 38,16 1,369 40,24 1,435 21,09 2,262 91,43 47,23 190,91 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 1,423 34,60 1,330 35,29 1,428 18,94 2,245 81,88 46,81 170,72 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 1,385 36,74 1,368 39,58 1,450 20,67 2,231 88,07 46,89 185,06 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 1,364 32,76 1,325 34,69 1,429 18,71 2,179 78,41 45,71 164,57 61 Микроэлементларнинг фосфор алмашинувига таъсирини ўрганиш натижасида ғўзага фосфорнинг ўзлаштирилиши ва ундан фойдаланишда микроэлементларнинг нафақат ўсимликка фосфорни ўзлаштирилиш интенсивлигига, балки органик бирикмалар синтезида унинг аралашиш интенсивлигига турлича таъсир этиши аниқланди. Ўтлоқи аллювиал тупроқларда макроўғитлар фонида турли усулларда микроўғитлар қўлланилган шароитда ўстирилган ғўзада фосфорли бирикмалар таҳлили натижалари 3.8-жадвалда келтирилган. Ғўзанинг дастлабки ривожланиш фазасида Фон+B 1,0 кг варианти ўсимликка фосфорнинг ўзлаштирилишини қолоқлаштирди. Шоналаш фазасига келиб ғўза баргларига фосфорнинг, айниқса органик фосфорнинг ўзлаштирилиши турли усулларда қўлланилган микроэлементлар ҳисобига кучайди. Худди шундай тенденция гуллаш фазасида ҳам қайд этилди. Ўғитсиз-назорат ва тажриба вариантларида ғўзага фосфорнинг ўзлаштирилишида фарқ кузатилди. Бироқ, Фон+B 1,0 кг вариантида 4-5 чинбарг чиқарган ғўза ниҳолларида умумий фосфор миқдори бор қўлланилган бошқа вариантлардагидан бирмунча кам бўлди. Кейинчалик органик фосфор синтези яхшиланди, бунинг натижасида ўсиш ва ривожланиш жадаллашиб, ғўзанинг фосфорни олиб чиқиши ошди, Фон+Mn 4,0 кг қўлланилган вариантда эса бор сингари бирмунча камайди (3.9-жадвал). Қонуният чигитли пахта билан олиб чиқилган фосфор бўйича ҳам сақланиб қолди. Фон+B 0,1% концентрация суспензия сифатида пуркаш ва Фон+Mn 0,5% концентрация суспензия сифатида пуркаш вариантлари органик бирикмали фосфор шаклланишига ижобий таъсир кўрсатди. Лекин, чигитларни ушбу микроэлементларнинг кўрсатилган эритмаларида ивитиш вариантларида фосфорнинг ўзлаштирилиши ва олиб чиқилиши бирмунча кам бўлди. 62 3.8-жадвал Ғўза органларидаги фосфорли бирикмалар миқдорига микроэлементларнинг таъсири, % (2017-2020 йй.) № Тажриба вариантлари 4-5 чинбарг Шоналаш Гуллаш Вегетация охирида умумий фосфорбутун ўсимлик б аргумумий О рганик минерал умумий О рганик минерал умумий органик минерал вегетати в масса чигитли пахта 1 Ўғитсиз – назорат 0,637 0,433 0,204 0,827 0,506 0,321 0,901 0,564 0,337 0,418 0,609 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 0,666 0,453 0,213 0,890 0,546 0,344 0,932 0,578 0,354 0,471 0,656 3 Фон+B 1,0 кг 0,727 0,502 0,225 0,929 0,576 0,353 0,969 0,630 0,339 0,579 0,759 4 Фон+Mn 4,0 кг 0,716 0,494 0,222 0,915 0,565 0,351 0,961 0,619 0,342 0,566 0,744 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 0,786 0,520 0,267 0,901 0,564 0,338 0,959 0,630 0,330 0,611 0,790 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 0,760 0,516 0,244 0,881 0,552 0,329 0,941 0,623 0,318 0,577 0,778 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 0,798 0,541 0,258 0,898 0,561 0,337 0,967 0,630 0,337 0,593 0,768 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 0,775 0,528 0,247 0,882 0,541 0,341 0,946 0,619 0,327 0,562 0,735 63 3 . 9 -жадвал Ғўзанинг фосфорни олиб чиқиши ва фосфор миқдорига микроэлементларнинг таъсири, % (2017-2020 йй.) № Тажриба вариантлари Б арг П оя Ч аноқ Ч игитли пахта Олиб чиқиш миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га кг/т кг∕га 1 Ўғитсиз – назорат 0,418 5,62 0,198 2,91 0,415 3,05 0,609 12,30 12,12 23,88 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 0,471 10,68 0,232 5,73 0,453 5,60 0,656 22,31 13,00 44,31 3 Фон+B 1,0 кг 0,579 15,66 0,320 9,43 0,568 8,39 0,759 30,83 16,20 64,31 4 Фон+Mn 4,0 кг 0,566 14,22 0,296 8,12 0,552 7,57 0,744 28,04 15,79 57,95 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 0,611 16,47 0,327 9,59 0,594 8,73 0,790 31,90 16,80 66,68 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 0,577 14,35 0,300 8,13 0,553 7,51 0,778 29,01 16,62 59,00 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 0,593 15,61 0,318 9,13 0,563 8,09 0,768 30,33 15,95 63,16 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 0,562 13,58 0,300 7,91 0,540 7,11 0,735 26,61 15,51 55,21 64 3 .10-жадвал Ғўза органларидаги калий миқдори ва калий олиб чиқилишига микроэлементларнинг таъсири, % (2017-2020 йй.) № Тажриба вариантлари Б арг П оя Ч аноқ Ч игитли пахта Олиб чиқиш миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га миқдори, % олиб чиқиш, кг∕га кг/т кг∕га 1 Ўғитсиз – назорат 1,187 16,13 1,961 29,08 3,054 22,65 1,229 25,04 47,16 92,90 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 1,352 30,62 2,153 53,20 3,155 38,98 1,570 53,27 51,63 176,06 3 Фон+B 1,0 кг 1,385 37,42 2,181 64,32 3,170 46,74 1,714 69,49 54,90 217,96 4 Фон+Mn 4,0 кг 1,434 36,13 2,203 60,56 3,208 44,11 1,726 65,16 56,12 205,96 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 1,372 36,68 2,188 63,86 3,170 46,26 1,725 69,23 54,42 216,02 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 1,434 35,76 2,206 60,01 3,209 43,66 1,738 64,91 57,56 204,33 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 1,373 36,03 2,190 62,66 3,169 45,35 1,686 66,32 53,12 210,35 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 1,441 34,38 2,204 57,38 3,211 41,80 1,738 62,19 54,99 195,75 65 Шундай қилиб, макроўғитлар фонида микроэлементларни қўллаш умумий азот миқдорини, шу жумладан оқсилли ва оқсилсиз шаклини сезиларли оширади. Микроэлементларнинг фосфор алмашинувига таъсири худди азот алмашинувига таъсиридаги қонуният сингари кечди. Ғўзанинг фосфорни олиб чиқилиши биринчи навбатда микроэлементларни барг орқали озиқлантиришда қўлланилганда кучайди. Ғўзанинг фосфорга талаби ва уни олиб чиқишига Фон+B 1,0 кг таъсири юзасидан назорат вариантидагидан кескин фарқ қилмаслиги аниқланди, ҳатто Фон+B 1,0 кг қўлланилган вариантда фосфор олиб чиқилишининг камайиш тенденцияси кузатилди. Демак, узоқ йиллар ғўза ўстириш ва азотли-фосфорли ўғитларни бир томонлама қўллаш натижасида Ўзбекистон тупроқларида микроэлементлар танқислиги келиб чиққан. Бу ўсимликда озиқ моддаларнинг нафақат миқдори, балки сифат таркиби ўзгаришида ҳам ўз аксини топмоқда. Натижада ўсимлик илдизи, поя, барг, ҳосил элементларига ўзлаштирилаётган азот ва фосфорнинг органик бирикмаларга айланиши кўпинча қийин кечади, шимилиш интенсивлиги ва уларнинг ўсимлик ҳужайраларидаги метаболизми фаоллиги сусаяди. Шунинг учун ғўзанинг илдиздан ва баргдан озиқланишини бошқариш, азот ва фосфорнинг ўсимлик томонидан ўзлаштиришини яхшилаш биргина усули – бу микроэлементларни қўллаш ҳисобланади. 3.3-§. Микроўғитларни турли усулларда қўллашнинг ғўза органларидаги микроэлементлар миқдорига таъсири Қишлоқ хўжалиги интенсивлашган шароитда ҳосилнинг ортиши барча озиқ моддалар, шу жумладан микроэлементларнинг олиб чиқилиши ҳам ортишига олиб келади. Микроэлементлар нафақат танқис бўлган тупроқларда, балки кам бўлган тупроқларда ҳам ўсимликларнинг микроэлементларга талаби ортади [27, 720-б., 145, 36-б.]. 66 Биологик актив микроэлементларнинг тупроқ таркибига боғлиқ бўлмаган тарзда қўлланиладиган профилактика дозаси тупроқдаги микроэлементларнинг умумий миқдорига таъсир кўрсатмайди. Лекин ўсимлик ҳолатига таъсир кўрсатади [156, 12-16-б., 191, 14-74-б.]. А.К.Переверзева [37, 100-б.] ва бошқаларнинг маълумотларига кўра, ғўза баргларидаги қуруқ моддада бор миқдори – 160 мг/кг, поясида – 30-40, чаноқларида – 20-30, кўсакларида – 20-30, чигитида – 15-20, толасида – 3-8 мг/кг оралиғида ўзгаради. Углевод алмашинувида бор муҳим функцияни бажаради. Б о р ўсимликдаги моддалар алмашинуви жараёнида кальцийнинг яхши ўзлаштирилишини таъминлайди. Шунинг учун бор танқислигида тупроқда етарли миқдорда бўлишига қарамай, ўсимлик калийдан меъёрида фойдалана олмайди. Тупроқда калий юқори бўлганда ўсимликка борнинг сингиши ва кўп тўпланиши аниқланган [178, 695-701-б.] . Бор бошқа элементлар сингари ғўза баргларида энг кўп миқдорда – 33,0-62,6 мг/кг, кейин чаноқда – 14,9-30,3 мг/кг, чигит – 10,4-14,5 мг/кг ва пояда – 11,4-16,5 мг/кг, кейинги навбатда толада – 3,7-5,8 мг/кг миқдорда учради. Ўсимликларда бор миқдори тупроқ ва ўсимликнинг ушбу элемент билан таъминланишига боғлиқ бўлди. Ғўза баргларидаги борнинг миқдори тажриба вариантлари бўйича 33,0- 62,6 мг/кг ни ташкил этиб, энг кам миқдори ўғитсиз-назорат вариантда кузатилган бўлса, макро- ва микроўғитлар таъсирида унинг миқдори ошиб борди. Жумладан NPK – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) вариантида 36,0 мг/кг ни ташкил этган бўлса, марганец микроэлементини турли усулларда қўлланилганда унинг миқдори бор микроэлементи қўлланилган вариантлардагидан кам бўлганлиги қайд этилди. Фон+Mn 4,0 кг қўлланилган вариантда ўстирилган ғўзада марганец микроэлементи бошқа усулларда қўлланилгандагига қараганда бирмунча кўп – 39,9 мг/кг ни ташкил этди. Марганец микроэлементи бўйича борнинг энг кам кўрсаткичи Фон+Mn 67 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш вариантида ҳисобга олинди (3.11- жадвал). Борни турли усулларда қўллаш вариантларида ўсимлик баргидаги бор миқдорининг энг юқори кўрсаткичи у тупроққа қўлланилганда қайд қилинди. Худди марганецдаги сингари чигитларни ивитиш вариантида ўсимлик баргидаги бор миқдори кам – 51,7 мг/кг ни ташкил этиши аниқланди. Ўсимлик поясидаги бор миқдори ҳам худди баргидаги сингари қонуният асосида кузатилди. Ўсимлик поясидаги борнинг энг кўп миқдори Фон+B 0,1% концентрация суспензия сифатида пуркаш вариантида кузатилиб, 16,5 мг/кг ни ташкил этди. Марганец қўлланилганда поядаги бор миқдорининг энг кўп кўрсаткичи эса Фон+Mn 4,0 кг вариантида қайд қилиниб, ўртача 14,9 мг/кг ни ташкил этди (3.2-расм). Ғўза органлари билан борнинг олиб чиқилиши 3,7 дан 62,6 мг/кг ни ташкил этиб, илдиз ва барглари билан 53,81-56,93%и тупроыыа ыайтиб тушиши аниқланди. Марганец – ғўза ўсимлиги учун ҳаётий зарур микроэлемент ҳисобланади, чигитларнинг етилиш жараёнини тезлаштиришда жуда катта рол ўйнайди. Бошқа микроэлементларга қараганда марганец ўсимликда нисбатан кўпроқ миқдорда бўлади. Бу ҳол, мазкур элементнинг айрим биологик хусусиятидан келиб чиқади [37, 100-б.]. Ғўза органларида марганецнинг умумий миқдори қуруқ моддасида 0,9 дан 179,8 мг/кг гача тебранади. Унинг энг кўп миқдори баргларда – 125,0 дан 179,8 мг/кг гача, кейин илдиз – 99,7-168,5 мг/кг, поя – 22,1-59,6, чаноқ – 14,3- 40,0, чигит –8,4-13,3 ва толада – 0,9-2,7 мг/кг миқдорда учради. Ғўза баргларидаги марганецнинг миқдори тажриба вариантлари бўйича 125,0-179,8 мг/кг ни ташкил этиб, энг кам миқдори ўғитсиз-назорат вариантда кузатилган бўлса, макро- ва микроўғитлар таъсирида унинг миқдори ошиб борди. Жумладан N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) вариантида 172,6 мг/кг ни ташкил этди. 68 3.11-жадвал Ғўза органларида борнинг миқдори, мг/кг қуруқ моддада (2017-2020 йй.) № Тажриба вариантлари Ўсимлик органлари Илдиз барг поя чаноқ чигит тола 1 Ўғитсиз – назорат 14,1±1,01 33,0±2,33 11,4±1,03 14,9±1,08 10,4±1,01 3,7±0,23 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 20,8±2,02 36,0±3,47 12,5±1,04 15,7±1,09 11,9±1,03 5,0±0,32 3 Фон+B 1,0 кг 25,1±2,31 62,6±5,23 16,4±1,02 30,3±2,06 14,5±1,07 5,2±0,35 4 Фон+Mn 4,0 кг 21,3±2,13 39,9±3,42 14,9±1,03 16,7±1,12 14,0±1,03 4,3±0,32 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 25,0±2,44 62,6±5,65 16,5±1,23 29,8±2,24 14,8±1,08 5,8±0,47 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 21,8±2,06 37,6±3,13 13,9±1,05 16,6±1,06 13,8±1,11 4,3±0,36 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 24,5±2,29 62,4±5,74 16,4±1,31 29,8±2,42 14,5±1,24 5,1±0,47 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 21,5±2,07 36,0±3,36 13,6±1,07 16,5±1,11 13,5±1,33 4,2±0,34 69 16.06 37.75 13.06 17.06 11.83 4.23 илдизбаргпоячаноқчигиттола 20.40 35.34 12.31 15.43 11.65 4.87 16.27 40.66 10.67 19.65 9.42 3.34 19.19 35.95 13.40 15.00 12.64 3.831 2 3 4 16.17 40.52 10.70 19.30 9.55 3.77 20.17 34.81 12.88 15.38 12.79 3.96 16.06 40.83 10.72 19.53 9.51 3.34 20.46 34.16 12.92 15.70 12.78 3.97 5 6 7 8 3.2 -расм. Ғўза органларида борнинг миқдори, жамига нисбатан , % ( 201 7 -20 20 йй. ) 70 3.12-жадвал Ғўза органларида марганецнинг миқдори, мг/кг қуруқ моддада (2017-2020 йй.) № Тажриба вариантлари Ўсимлик органлари илдиз барг поя чаноқ чигит тола 1 Ўғитсиз – назорат 99,7±8,62 125,0±11,3 7 22,1 ±2,0 1 14,3±1,04 6,8±0,51 0,9±0,04 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 132,9±10,2 3 172,6±15,2 3 48,6±3,2 4 36,9±2,32 10,8±1,02 2,3±0,01 3 Фон+B 1,0 кг 133,1±11,2 2 173,4±14,3 2 48,7±3,7 8 38,0±2,87 11,1±1,01 2,4±0,02 4 Фон+Mn 4,0 кг 167,7±14,3 2 179,6±15,6 9 55,3±4,5 6 40,0±3,42 12,6±1,03 2,6±0,02 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 132,9±11,6 4 172,3±15,2 3 49,5±3,5 1 37,4±2,85 11,1±1,02 2,4±0,01 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 168,5±13,7 4 179,8±15,4 2 55,6±4,5 3 39,5±2,96 13,0±1,05 2,6±0,02 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 133,3±11,3 6 172,6±14,7 7 49,5±4,2 6 37,7±2,84 11,1±1,07 2,5±0,02 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 168,4±15,2 8 179,6±15,6 4 55,2±4,6 5 39,8±2,65 12,5±1,06 2,7±0,02 71 37.11 46.50 8.21 5.33 2.530.32 илдизбаргпоячаноқчигиттола 32.89 42.73 12.02 9.13 2.660.58 32.74 42.63 11.96 9.34 2.730.60 36.62 39.23 12.09 8.74 2.740.57 1 2 3 4 32.77 42.48 12.19 9.23 2.730.60 36.71 39.18 12.12 8.60 2.840.56 32.78 42.44 12.18 9.26 2.720.62 36.77 39.21 12.04 8.69 2.720.58 5 6 7 8 3.3-расм. Ғўза органларида марганецнинг миқдори, жамига нисбатан , % ( 201 7 -20 20 йй. ) 72 Марганец микроэлементини турли усулларда қўлланилганда унинг миқдори бор микроэлементи қўлланилган вариантлардагидан кўп бўлганлиги қайд этилди. Фон+Mn 4,0 кг қўлланилган вариантда ўстирилган ғўзада марганец микроэлементи бошқа усулларда қўлланилгандагига қараганда бирмунча кам – 179,6 мг/кг ни ташкил этди. Бор микроэлементи бўйича марганецнинг энг кам кўрсаткичи Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия баргларга пуркалган вариантида ҳисобга олинди. Марганецни турли усулларда қўллаш вариантларида ўсимлик баргидаги марганец миқдори деярли бир хил миқдорда бўлганлиги қайд қилинди. Аммо, ўсимлик баргларига пуркаш вариантида ўсимлик органларидаги марганец миқдори бироз юқори бўлиши аниқланди (3.12- жадвал). Ўсимлик поясидаги марганец миқдори ҳам худди баргидаги сингари қонуният асосида кузатилди. Ўсимлик поясидаги марганецнинг энг кўп миқдори Фон+Mn 0,5% концентрация суспензия сифатида пуркаш вариантида кузатилиб, 14,0 мг/кг ни ташкил этди. Бор микроэлементи қўлланилганда поядаги марганец миқдорининг энг кўп кўрсаткичи ҳам эса Фон+B 0,1% концентрация суспензия сифатида пуркаш вариантида қайд қилиниб, ўртача 10,9 мг/кг ни ташкил этди (3.3-расм). Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия баргларга пуркалган вариантда ўстирилган ғўза умумий миқдордан энг кўп миқдорда марганец олиб чиққанлиги аниқланди. Барг, тугунча ва бошқаларнинг тўкилиши билан бор ва марганецнинг умумий олиб чиқишдан 75-843%и тупроққа қайтиб тушиши қайд этилди. Шундай қилиб, ғўза ўстиришда бор ва марганец микроўғитларини турли усулларда қўллаш натижасида ўсимлик органларида ушбу микроэлементларнинг миқдори ортади. Бунинг натижасида эса ўсимликда метаболизм жараёни ижобий тарзда ўтади. 73 IV-БОБ. ҒЎЗАНИНГ МАКРО- ВА МИКРОЎҒИТЛАР БИЛАН ОЗИҚЛАНИШИНИНГ ФИЗИОЛОГИК АСОСЛАРИ 4.1-§. Ғўзанинг ривожланиш фазаларида транспирация жадаллиги Қишлоқ хўжалиги экинларининг сув алмашинув хусусиятини ўрганиш, уларнинг муҳитни турли экстремал шароитларига физиологик мослашишини аниқлашда ва уларнинг маҳсулдорлигини оширишда жуда муҳимдир. Шунинг учун тадқиқотлармизда ғўзанинг ривожланиш фазалари бўйича транспирация жадаллиги ва баргларнинг сув сақлаш қобилиятини ўргандик. Транспирация ўсимликлар танасида содир бўладиган энг муҳим физиологик жараёнлардан бири бўлиб, ўсимликларнинг сув алмашинув хусусиятларини тавсифлашда катта аҳамиятга эга. Чунки бу жараённинг жадаллиги ўсимлик турлари, навлари ва муҳит шароитларига боғлиқ бўлиб, унинг назорати ўсимликлар танасидаги сув миқдори ва натижада барча физиологик-биокимёвий жараёнларнинг фаоллигини бошқаришда муҳимдир [22, 265-б, 25, 736-б., 35, 680-б.]. Ғўза бошқа қишлоқ хўжалик экинларга қараганда сувга талабчан ва ўз онтогенезида жуда кўп сув сарфлайди [95, 237-239-б.]. Тупроқда сувнинг танқислиги (тупроқ қурғоқчилиги), ҳаво ҳароратининг юқорилиги, айниқса ёзги даврда (40-45 0 С) ва намликнинг нисбатан камлиги (10-20%) (ҳаво қурғоқчилиги), тупроқ шўрланиши (физиологик қурғоқчилик) ва бошқа экологик омиллар [44, 148-б.] ғўзага салбий таъсир кўрсатади. Юқорида келтирилган барча стресс шароитлар ғўзанинг сувга бўлган критик даврига, яъни айнан гуллаш фазасига тўғри келади [59, 88-90-б.]. Шунинг учун ҳам бундай экстремал шароитда транспирация жадаллигининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш янада муҳим аҳамиятга эга. 74 У.Т.Норбоева [98, 120-121-б.] тажрибаларида, барча ғўза навларининг фотосинтез жадаллиги шоналаш фазасида юқори бўлиб, ушбу кўрсаткич қиймати тупроқ намлиги ва шўрланиш даражаларига боғлиқ ҳолда кун давомида ўзгариши аниқланган, мўътадил намлик шароитида шўрланиш даражаси ошиши билан фотосинтез жадаллигининг пасайиши кузатилган. Д.Аккужин ва бошқаларнинг [59, 88-90-б.] Хоразм вилоятининг хлорид-сульфатли шўрланган шароитида ўтказган тажрибалари натижаларига кўра, транспирация жадаллиги ғўзанинг ривожланиш фазалари билан корреляцион боғлиқ. Ғўзанинг ўрганилган барча навларида транспирация жадаллиги чинбарглик фазасида юқори бўлиб, вегетация охирида пасайганлиги аниқланган. Энг юқори транспирация жадаллиги соат 8 дан 10 гача кузатилган. Гуллаш фазасида транспирация жадаллиги кескин пасайганлиги аниқланган. Биз томонимиздан ўтказилган таҳлилларга кўра, барча ўрганилган вариантларда ўстирилган ғўза баргларида транспирация жадаллиги кун ва фазалар давомида ўзгариб бориши аниқланди ( 4 .1, 4 .2, 4 .3-жадваллар). Ғўзанинг 4-5 чинбарглик фазасида транспирация жадаллиги бўйича вариантлар орасида сезиларли фарқлар кузатилмади. Шоналаш фазасидан гуллаш фазасига ўтишида транспирация жадаллиги анча ортиб, кўсаклар етилиши даврида яна пасайди. Бунда микроўғитларни қўллаш усуллари таъсирида транспирация жадаллиги кескин фарқланди. Таъкидлаш жоизки, барча ўсимликлардаги сингари қонуният – эрталабдан то куннинг энг иссиқ давригача транспирация жадаллиги ортиши, сўнгра пасайиши аниқланди ( 4 .1-жадвал). И.С.Каримова [144, 24-б.] тажрибаларида эса, тупроқ намлиги танқис бўлган шароитда ғўза ўсимлигида транспирация жадаллиги эрталабки саоатларда юқори бўлиши кузатилган ва куннинг иккинчи ярмида кескин пасайган. Тупроқ, ҳаво ва физиологик қурғоқчиликларда ўсимликларда Абсциз кислота (АБК) гармони ажралади ва катта миқдорда йиғилади  44, 148-б.  . 75 АБКнинг тўпланиши тургор ҳолатининг йўқолиши билан боғлиқ  5, 640-б., 9, 536-б. , 193, 764-б.  . Сув танқислиги аввало ўсимликнинг ўсишига, яъни хужайралар метаболизмига таъсир қилади. Бунда ҳужайранинг ўлчами ва ўсимликнинг тургор ҳолати бузилади. Барг оғизчалари ёпилади, бу эса транспирация ва фотосинтез жараёнини сусайтиради  5, 640-б., 9, 536-б.; 25, 736-б., 48, 224-б., 153, 60- б.  . Шоналаш фазасида ўтказилган таҳлилларда, ўрганилган тажриба вариантлари бўйича эрталабки соат 6 да транспирация жадаллиги 171,97- 216,56 г/м 2 соатни ташкил этиб, энг паст кўрсаткич ўғитсиз-назорат вариантда қайд этилди. Нисбатан юқори кўрсаткичлар эса фақат макроўғитлар (NPK – 2, 5, 6 вар.) қўлланилган вариантларда аниқланиб, 203,45-204,78 г/м 2 соатни ташкил этди. Чигитлар борнинг 0,05% ва марганецнинг 0,1%ли концентрация эритмаларида ивитилиб экилган вариантларда транспирация жадаллигининг энг юқори кўрсаткичи тегишлича 211,34 ва 216,56 г/м 2 соат бўлганлиги ҳисобга олинди. Транспирация жадаллигининг кун давомидаги энг юқори кўрсаткичи соат 14 да ўтказилган таҳлилларда кузатилиб (424,84-463,06 г/м 2 соат), куннинг иккинчи ярмида яна пасайганлиги (278,71-303,82 г/м 2 соат) аниқланди ( 4 .1-жадвал). 4 .1-жадвал Ғўзанинг транспирация жадаллигига макро- ва микроўғитларнинг таъсири ( 2017-2020 йй., шоналашда), г/м 2 соат № Тажриба вариантлари Аниқлаш муддатлари, соат 6 00 10 00 14 00 18 00 1 Ўғитсиз – назорат 171,97 324,84 424,84 278,71 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 203,82 350,32 443,95 284,71 3 Фон+B 1,0 кг 204,71 352,84 442,84 286,34 4 Фон+Mn 4,0 кг 203,34 351,21 441,47 287,97 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 204,78 349,58 443,21 288,34 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 203,45 351,95 443,58 284,58 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 211,34 348,21 458,95 301,08 76 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 216,56 356,69 463,06 303,82 Юқори ҳарорат ўсимлик ривожланишининг энг критик даври – гулларнинг очила бошлаши ва кўсакларнинг шаклланиш фазасида кузатилади, бу вақтда ўсиш-ривожланишга боғлиқ ҳолда ўсимликнинг микроэлементларга талаби кескин ортади [139, 22-б.]. Микроэлементлар кўпгина физиологик ва биокимёвий жараёнларда иштирок этади [31, 463-б., 145, 36-б.], микроэлементлар билан тўлиқ таъминланган ўсимликларда эса барча зарур ферментлар, витаминлар, ўстирувчи моддалар синтези амалга ошади ҳамда тупроқдаги озиқ моддалар ва сувдан самарали фойдаланади, илдиз тизими кучли шаклланади ва яхши ривожланади [66, 100-б.]. Ўсимликларнинг гуллаш фазасида ўтказилган таҳлилларда аниқланишича, ушбу фазада транспирация жадаллиги эрталабки соат 6 да вариантлар бўйича 203,82-242,04 г/м 2 соатни, соат 10 да 340,69-394,90, соат 14 да 430,69-488,54 ва соат 18 да 269,45-316,56 г/м 2 соатни ташкил этиб, энг юқори кўрсаткичи куннинг иккинчи ярмида, яъни соат 14 да ўтказилган таҳлилларда қайд этилди ( 4 .2-жадвал). 4 .2-жадвал Ғўзанинг транспирация жадаллигига макро- ва микроўғитларнинг таъсири ( 2017-2020 йй., гуллашда ) , г/м 2 соат № Тажриба вариантлари Аниқлаш муддатлари, соат 6 00 10 00 14 00 18 00 1 Ўғитсиз – назорат 203,82 340,69 430,21 269,45 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 211,56 359,43 445,32 297,45 3 Фон+B 1,0 кг 220,82 376,06 467,58 307,82 4 Фон+Mn 4,0 кг 222,93 385,80 479,43 310,19 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 239,45 385,32 484,84 314,71 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 242,04 394,90 488,54 316,56 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 215,96 368,84 452,73 303,70 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 218,05 372,10 459,10 308,34 77 Ушбу фазада ҳам транспирация жадаллигининг энг паст кўрсаткичи ўғитсиз-назорат вариантда кузатилган бўлса, борнинг 0,1% ва марганецнинг 0,5%ли концентрация эритмалари билан баргидан озиқлантирилган ўсимликлар эса сувни кўп буғлантирганлиги, яъни транспирация жадаллиги юқорилиги аниқланди. Сувни нисбатан кўп буғлантирган ўсимликлар эса чигитлар бор ва марганец микроўғитлари эритмасида ивитиб экилган вариантларда қайд этилди, таъкидлаш керакки, транспирация жадаллигига марганецнинг таъсири уларни қўллаш усулларидан қатъий назар бордан устунлиги аниқланди. Кўсакларнинг етилиш даврига келиб транспирация жадаллиги бироз пасайди, аммо бу вақтда ҳам транспирация жадаллигининг юқори кўрсаткичи соат 14 да кузатилиб, ўрганилган вариантлар бўйича 399,36-456,69 г/м 2 соатни ташкил этди ( 4 .3-жадвал). Таъкидлаш жоизки, таҳлил ўтказилган барча даврларда фақат макроўғитлар (NPK) қўлланилган вариантга нисбатан уларнинг фонида микроўғитлар турли усулларда қўлланилган вариантларда транспирация жадаллиги юқори бўлди. 4 .3-жадвал Ғўзанинг транспирация жадаллигига макро- ва микроўғитларнинг таъсири ( 2017-2020 йй., кўсакларнинг етилишида), г/м 2 соат № Тажриба вариантлари Аниқлаш муддатлари, соат 6 00 10 00 14 00 18 00 1 Ўғитсиз – назорат 159,24 301,21 399,36 267,25 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 162,61 302,73 401,47 269,61 3 Фон+B 1,0 кг 171,97 322,10 431,21 273,97 4 Фон+Mn 4,0 кг 172,87 324,84 437,58 278,34 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 178,34 347,58 453,95 284,71 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 181,71 350,32 456,69 291,08 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 165,72 304,73 418,24 270,25 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 169,24 306,36 419,75 272,24 Шундай қилиб, ўсимликнинг муҳим физиологик хусусиятларидан бири ҳисобланган транспирация жадаллиги унинг ривожланиш фазаларидаги 78 сингари, кун давомида ҳам, ўрганилган вариантлар бўйича ҳам ўзгариб турди. Энг юқори транспирация жадаллиги ўсимликнинг гуллаш фазасида, кундузги соат 14 да кузатилди ҳамда чигитлари бор ва марганец микроэлементлари эритмасида ивитиб экилган, уларнинг эритмалари билан баргидан озиқлантирилган ғўзаларда кузатилиши аниқланди. 4 .2-§. Ғўзанинг ривожланиш фазаларида баргларининг сув сақлаш қобилияти Маълумки, ўсимликларнинг талаб даражасида ўсиши ва ривожланиши учун, аввало уларнинг тўқималарида етарли даражада сув мавжуд бўлиши лозим. Шундагина ўсимликда барча физиологик-биокимёвий жараёнлар мақбул тарзда кечади  5, 640-б., 125, 288-б., 153, 60-б.  . Ўсимликнинг сув билан таъминланиш даражаси ўз навбатида физиологик жараёнларга, жумладан баргларнинг сув сақлаш қобилиятига таъсир қилади. Баргларнинг сув сақлаш қобилияти, биринчи навбатда моддалар алмашинуви тавсифига боғлиқ бўлиб  44, 148-б ., 109, 13-14-б., 153, 60-б.  , муҳим диагностик белги ҳисобланади. Ушбу белги ўсимликнинг экстремал шароитларга таъсирчанлигини тавсифлайдиган муҳим физиологик кўрсаткичдир. Ҳозирги вақтда атроф-муҳитдаги (тупроқ, сув) микроэлементлар миқдорининг фотосинтез, оқсил алмашинуви, ўсиш жараёнлари, ўсимликнинг ноқулай омилларга, масалан, сув танқислиги, паст ва юқори ҳароратга, касалликларга чидамлилигиги ўртасида тўғри боғлиқлик мавжудлиги аниқланган [75, 4 67-470-б. ] Ш.А.Хамдуллаев, С.М.Набиев, М.Ф.Абзалов ва бошқаларнинг [122, 177-179-б.] тажрибаларида, сув билан оптимал таъминланган назорат фонида баргларнинг сув сақлаш қобилиятининг юқори кўрсаткичи Детерминант-2 ва Л-490 тизмаларида (28,3±2,3 ва 27,9±1,9%) кузатилган. Детерминант-3 тизмаси ўсимликлари эса бошқа тизмаларга қараганда сув кўп (44,5±2,9%) 79 буғлатган. Омад (38,1±1,2%) ва Ишонч нави (36,4±1,4%) ҳамда Л-501 тизмаси (36,4±1,3%) эса оралиқ ўринда бўлганлиги аниқланган. Биз томонимиздан олинган маълумотлар таҳлилига кўра, ўсимликнинг 4-5 чинбарглик фазасида баргларнинг сув сақлаш қобилияти вариантлар бўйича 23,3-30,6%, шоналаш фазасида 21,5-26,5%, гуллаш фазасида 18,1- 23,7% ва кўсакларнинг етилиш даврида эса 15,2-20,4%ни ташкил этганлиги аниқланди. Олинган маълумотлар М.К.Насимова  96, 60-62-б.  , А.Л.Санакулов [153, 60-б.] ва H.Pervez, M.Ashraf, M.Makhdum [176, 251-255- б.] маълумотларига мос келди. Ғўзанинг дастлабки ривожланиш фазаларидан бошлаб кейинги ривожланиш фазаларига томон, яъни ўсимлик улғайган сари баргларнинг сув сақлаш қобилияти ҳам юқори бўлиши аниқланди. Бу ҳолатни Ф.Хошимов, А.Санакуловлар [125, 288-б.] баргларнинг ҳужайра шираси концентрацияси ошиши, ҳужайра ширасининг осмотик босими кучайиши ва коллоидларнинг гидрофиллиги ортиши ҳисобига бўлиши билан изоҳлашади. Ривожланиш даврлари бўйича олинган маълумотлар таҳлилига кўра, чигитлар борнинг 0,05%ли ва марганецнинг 0,1%ли эритмасида ивитилиб экилган вариантлардаги ўсимликнинг 4-5 чинбарглик фазасида сув сақлаш қобилияти энг юқорилиги, яъни ўрганилган вақт давомида сувни йўқотиши энг кам (23,3-23,6%) бўлганлиги аниқланди. Ўрганилган бошқа вариантларда бу кўрсаткич 26,2-26,7%ни ташкил этиб, сув сақлаш қобилияти ўғитсиз- назорат вариантдагидан 3,9-4,4% юқорилиги ҳисобга олинди (4.4-жадвал). Ўсимликнинг шоналаш фазасида 4-5 чинбарглик фазасидаги умумий тенденция сақланиб қолганлиги аниқланди. Ушбу фазада ўрганилган тажриба вариантларда баргларнинг сувни йўқотиши ўртача ҳисобда вариантлар бўйича 21,5-26,5% бўлганлиги қайд этилиб, ўғитсиз-назорат вариантда баргларнинг сувни йўқотиши юқорилиги (26,5%) маълум бўлди. Баргларнинг сувни йўқотиши шоналашдан кўсаклаш давригача камайиб, айни пайтда сувни сақлаш қобилияти ошиб борди. Гуллаш фазасида барча вариантлардаги ўсимликларнинг сувни сақлаш қобилияти ошганлиги 80 аниқланди. Бу эса айнан гуллаш фазасида фаол кечадиган синтетик жараёнлар ҳамда ҳосил органларининг шаклланиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Ўз навбатида бундай жараёнларнинг амалга ошиши учун кўп миқдорда сув талаб қилинади. 4.4-жадвал Макро- ва микроэлементли озиқланишнинг ғўза баргини сув сақлаш қобилиятига таъсири (барглардан 2 соат давомида йўқотилган сув миқдори, %), 2017-2020 йй. № Тажриба вариантлари 4-5 чинбарглик Шоналаш Гуллаш Кўсакларнинг етилиши 1 Ўғитсиз – назорат 30,6 26,5 23,7 20,4 2 N 250 P 175 K 125 – фон (суспензия сифатида сув пуркаш) 26,6 23,3 22,0 20,3 3 Фон+B 1,0 кг 26,7 23,4 21,0 20,2 4 Фон+Mn 4,0 кг 26,5 23,2 20,8 20,0 5 Фон+B 0,1% концентрацияли суспензия пуркаш 26,6 23,6 18,2 15,6 6 Фон+Mn 0,5% концентрацияли суспензия пуркаш 26,2 23,3 18,1 15,2 7 Фон+B 0,05%ли эритмасида чигитларни ивитиш 23,6 21,7 20,6 18,6 8 Фон+Mn 0,1%ли эритмасида чигитларни ивитиш 23,3 21,5 20,5 18,1 Ўсимликларнинг гуллаш фазасига келиб тенденция ўзгарганлиги, яъни борнинг 01% ва марганецнинг 0,5%ли концентрация эритмалари билан баргидан озиқлантирилган вариантларда ўстирилган ўсимликлар барги сувни кам (18,1-18,2%) йўқотган бўлса, сувни нисбатан камроқ йўқотган вариантлар сифатида макро- ва микроўғитлар қўлланилган ва сувни энг кўп йўқотган вариант сифатида эса ўғитсиз-назорат вариантни таъкидлаш жоиз. Кўсакларнинг етилиш даврига келиб баргларнинг сув сақлаш қобилияти вариантлар бўйича 15,2-20,4%ни ташкил этиб, энг кам сув йўқотган ўсимликлар бор ва марганец микроўғитлари билан баргидан озиқлантирилган вариантларда қайд этилди. Кейинги ўринни чигитлар ушбу микроўғитлар эритмасида ивитилиб экилган вариантларда ва охирги ўринни 81 микроўғитлар тупроққа қўлланилган вариантлар эгаллаганлиги ҳисобга олинди. Хулоса қилиб айтганда, чигитлар борнинг 0,05%ли ва марганецнинг 0,1%ли эритмасида ивитиб экилганда ғўзанинг дастлабки фазаларида сув сақлаш қобилияти яққол намоён бўлади, ривожланишнинг кейинги даврларида бу кўрсаткич аста-секин пасайиб, ўғитсиз-назорат вариантдаги сингари кўрсаткични намоён этса, ўсимликларни микроўғитлар эритмалари билан баргидан озиқлантирилган уларнинг сув буғлатишини камайтириб, сув сақлаш қобилиятини ривожланиш даврларида ўртача 3-5%га оширади. 4.3-§. Ғўзанинг ривожланиш фазаларида баргларидаги пигментлар миқдори Ўсимликнинг ўсиши, ривожланиши ва ҳосилдорлигига таъсир этувчи ҳар қандай агротехнологик тадбир у ёки бу физиологик-биокимёвий жараёнларга, органик моддалар синтези ва тўпланишига таъсир кўрсатади. Ғўзадаги органик моддалар орасида хлорофилл, нуклеин кислота ва бошқалар ўсимликнинг ҳолатини белгилайди ва уларни бошқаради. Ўсимликларнинг, айниқса ғўзанинг сув ва озиқ режимларига боғлиқ равишда хлорофилл синтезланиши ва тўпланиши масалалари адабиётларда кам ёритилган. Мавжуд адабиёт маълумотларига кўра, ўсимликнинг қариши билан ўсимлик баргларида сув миқдори камаяди ва хлорофилл парчаланиши бошланади. Аксинча, ёш ўсимликларда кўп бўлади. Тўқималар сув билан юқори даражада тўйинганда хлорофилл миқдори нисбатан кўпаяди. Шунинг учун ёш ўсимликларда ассимиляцион қобилият максимум даражада бўлади. Хлоропластлар оқсил ва ёғ кислоталар синтезини таъминлайди, фосфолипидлардаги фосфор ва юқори ёғ кислоталардаги ацетат таркибига киради. Улар метаболизмнинг барча мураккаб комплексида фаол иштирок этади [22, 265-б., 25, 736-б.]. Хлорофилл яшил ўсимликларда органик моддалар ҳосил бўлишининг дастлабки жараёни – фотосинтезда фотокимёвий реакцияларни амалга 82 оширади. Дарҳақиқат, ғўза ҳаётида пластид пигментлар, нуклеин кислота ва бошқа муҳим органик моддалар миқдори озиқланиш шароити ва етиштириш агротехнологиясига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Яшил баргларда фотосинтез жараёнида иштирок этувчи қатор муҳим пластид пигментлар аниқланган: яшил пигментлар – хлорофилл ва сариқ пигментлар – каротиноидлар (каротин ва ксантофиллар) бўлиб, кўпчилик ҳолатларда уларнинг нисбати 3:1 га тенг [154, 36-б., 155, 22-б.]. Юксак ўсимликларда яшил пигментлар одатда кўк яшил пигментлар – хлорофилл “а” (молекуляр массаси 841,5) ва сариқ яшил пигментлар – хлорофилл “b” (молекуляр массаси 855,4) деб юритилади. Хлорофилл “а” ва “b” қуёш спектрининг қизил ва кўк-бинафша нурларини ўзлаштириш билан тавсифланади. Кўк нурлар қизил нурларга қараганда кучли ютилади [154, 36- б.]. Ғўза – баргларида хлорофилл концентрацияси юқори бўлган ўсимликлар жумласига киради. Юқори агротехнология қўлланилганда хлорофилл миқдори 100 г ҳўл массасига нисбатан 300-400 мг га етади. Ғўзанинг яшил, хлорофиллга бой баргларининг қуёш радиациясини ютиш коэффициенти сарғиш-яшил баргларга нисбатан юқори бўлади [150, 22-б.]. Қайд этиш керакки, ғўза баргларидаги пластид пигментлар миқдори тур ва нав хусусиятига, шунингдек етиштириш шароитига боғлиқ. Етиштириш шароити ноқулай, масалан, кучли шўрланган [43, 545-576- б.] ёки бир томонлама фосфорли озиқланишда [141, 18-б.] хлорофилл миқдори кескин камайиб кетади, барглар оч ёки сариқ-яшил рангга ўтади, натижада ғўза ҳосилдорлиги пасайиб кетади. Дарҳақиқат, экстермал шароитда ўсимликдаги физиологик-биокимёвий жараёнларда кўплаб нуқсонлар содир бўлади [139, 22-б.]. Бу биринчи навбатда микроэлементлар танқислигидан аскорбин кислота ҳосил бўлишида, хлорофилл шаклланишида нуқсонларни келтириб чиқаради ҳамда фотосинтезга, ўсимликнинг ўсишига, иссиқликка чидамлигига ва оқсил метаболизмига таъсир кўрсатади. Фотосинтез жараёнида 83 микроэлементларнинг физиологик роли ниҳоятда аҳамиятли. Уларнинг етишмаслигидан ўсимлик организмида хлорофилл биосинтези секинлашади ва фотосинтез жадаллиги пасаяди [54, 40-42-б., 132, 82-84-б.]. З.Л.Абдуразақова, Ш.Юнусхонов [55, 7-10-б.] турли ғўза навларининг баргларида уларнинг ҳар хил ривожланиш фазаларидаги хлорофилл миқдорини тадқиқот қилишган. Июль ойининг ўрталарида, тўлиқ гуллаш даврида Тошкент-6 навида хлорофилл «а» миқдори сезиларли даражада (36,5%), бошқа навларда эса 15%гача ортган. Ҳамма навларда хлорофилл «b» миқдори июль ойининг бошига нисбатан (75%гача) ортиши кузатилган. Шу даврга келиб умумий хлорофилл миқдори 1 г хўл оғирликка нисбатан 2,24 мг дан 2,79 мг гача бўлган миқдорни ташкил қилган. Олинган натижалар таҳлилига кўра, ғўза баргларидаги хлорофилл миқдори гуллаш ва ҳосил тўплаш фазаларида юқори бўлиб, сўнгра етилиш фазаларида пасайиши қайд қилинган. Яшил баргларда хлорофилл биосинтези минерал озиқланиш шароитига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Т.Н.Бабаева [141, 18-б.] ғўза баргларидаги хлорофилл миқдорига турли озиқ элементларнинг таъсирини ўрганиб, хлорофилл “а” ва “b” пигментларининг умумий миқдори ва уларнинг нисбатига таъсир этишини аниқлаган. Хлорофиллнинг энг юқори концентрацияси азотли- фосфорли озиқланган ўсимликларда кузатилган. Ўғитланмаган ва фақат фосфор билан ўғитланган вариантларда ўсимлик улғайган сари хлорофилл миқдори сезиларли камайган [142, 2007, 25-б.]. Марганецнинг ўсимликдаги физиологик роли энг аввало, унинг тирик ҳужайрада кечадиган оксидланиш-қайтарилиш жараёнларида иштирок этиши билан боғлиқ, у қатор ферментатив тизимлар таркибига киради ва фотосинтез, нафас олиш, углевод ва оқсил алмашинуви ва бошқаларда иштирок этади [161, 160-176-б.]. Марганец нафақат фотосинтезда, балки С витамини синтезида ҳам қатнашади. Марганец танқислигида органик моддалар синтези пасаяди, ўсимликда хлорофилл миқдори камаяди ва уларда хлороз кузатилади. 84 Ўсимликнинг ривожланиш жараёнида хлорофилл “а” ва “b” миқдори сезиларли ўзгаради, ушбу пигментлар миқдори уруғбарглик фазасидан шоналаш-гуллаш фазасигача ортиб боради. Мева тугиш даврига келиб камаяди. Сариқ пигментлар миқдори эса кам ўзгаради, уларнинг максимуми 4-5 чинбарглик фазасида кузатилади [133, 144-б., 134, 665-671-б.]. Макро- ва микроўғитлар биргаликда қўлланилганда ғўза баргларидаги хлорофилл концентрацияси ортади. Озиқ элементлар билан етарлича таъминланмаган шароитда баргларда, гул ва чаноқларда пигментлар таркиби ўзгаради, хлорофилл “b” ва каротиноидлар миқдори ортади [52, 150-153-б.]. З.Г.Абдурахмонова [139, 22-б.] тадқиқотларида юқори ҳароратнинг қисқа муддатли ва давомли таъсирида ғўза баргларида аскорбин кислота, хлорофилл миқдори камайган. Ғўзани гуллаш фазасида микроэлементлар эритмаси (комплексонатлар) билан баргидан озиқлантириш натижасида хлорофилл миқдори, аскорбин кислота ҳамда чангчиларнинг ўсиши ва ҳаётчанлиги ортган. Шунингдек, углекислоталар ассимиляцияси фаоллашган ва нафас олиш жадаллиги сезиларли камайган. Биз томонимиздан ўтказилган тажрибаларда ғўза баргларидаги хлорофилл миқдори ва таркиби аниқланди. Микроэлементлар ўсимликнинг вегетатив ўсиш даврида фотосинтетик пигментлар жадал тўпланишини таъминлади ва вегетация охирида бирмунча камайди. Чигитларни марганецнинг 0,1%ли концентрация эритмасида ивитиб экиш ғўза баргларида хлорофилл миқдори кўпайишини таъминлади, хлорофилл шаклланишига борнинг таъсири, айниқса уни тупроққа қўллаш вариантида камлиги аниқланди. Ғўза ноқулай шароитда ўстирилганда, яъни ўғитсиз-назорат вариантда барглардаги пластид пигментлар миқдори ривожланиш фазалари бўйича камайиб борганлиги қайд этилди. Бундай ҳолларда ўсимлик ҳосили камаяди. Хлорофилл миқдори кўп бўлган ғўза мўл ҳосил беради. 85 Микроэлементлар фотосинтетик фаолиятга ижобий таъсир кўрсатади, фотосинтетик сафарбарликни таъминлайди, хлорофилл “а” ва “b” миқдорини оширади [174, 971-982-б., 175, 157-166-б.]. Олинган натижалар таҳлилининг кўрсатишича, 4-5 чинбарглик фазасидан то шоналаш фазасигача “а” ва “b” хлорофиллнинг умумий миқдори юқорилиги аниқланди. Кўсакларнинг етилиш даврига келиб ушбу пигментларнинг миқдори сезиларли камайди. Хлорофилл “а” ва “b” пигментларининг алоҳида олинган динамикасида ҳам аналогик ҳолат сақланиб қолди. 4.5-жадвалда ғўзанинг 4-5 чинбарглик даврида ғўза баргларидаги пластид пигментларнинг алоҳида ва умумий миқдори, каротиноидлар ва уларнинг бир-бирига нисбати келтирилган. Бунда хлорофилл “а” пигментининг миқдори хлорофилл “b” пигменти миқдорига нисбатан кўп бўлиб, уларнинг умумий миқдори ўсимликнинг биологик хусусиятларига боғлиқ ҳолда вегетациясининг турли даврларида турлича эканлиги аниқланди. Вегетациянинг дастлабки ривожланиш фазаси, яъни 4-5 чинбарглик фазасида ўтказилган таҳлилларда, ғўза баргларидаги хлорофиллнинг умумий миқдори ўғитсиз-назорат вариантда 3,36 мг/г га тенг бўлиб, макро- ва микроўғитлар қўлланилган вариантларда 3,65-3,77 мг/г гача ортиб борганлиги аниқланди. Чигитлар борнинг 0,05%ли ва марганецнинг 0,1%ли эритмаларида ивитиб экилган вариантларда хлорофилл “а” ва “b” пигментларининг миқдори юқорилиги (тегишлича 3,02; 0,73 ва 3,07; 0,70 мг/г) аниқланди. Ушбу вариантларда хлорофиллнинг умумий миқдори ўғитсиз-назорат вариантдагидан 0,39-0,41 мг/г юқорилиги қайд этилди. Бу ҳолат, марганецнинг айрим ферментлар таркибига кириши ва унаётган ўсимликларнинг ферментатив тизимига ижобий таъсир этганлиги билан изоҳланади. Марганец етишмаслиги хлорофилл миқдорининг камайишига олиб келади [169, 33-35-б.]. 86