logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. C++ da ko‘rsatkichlar asosida massiv yaratish

C++ da ko‘rsatkichlar asosida massiv yaratish

Yuklangan vaqt:

19.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.494140625 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: C++ da ko‘rsatkichlar asosida massiv yaratish va ularni masalalar yechishga qo‘llash I. Kirish II. Asosiy qism 1. C++ da Ko‘rsatkichlar haqida ma’lumot 2. Massiv tushunchasi 3. C++ da ko‘rsatkichlar asosida massiv yaratish va ularni misollarda qo‘llsh III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar Kirish C++ dasturlash tilida ko‘rsatkichlar (pointers) va dinamik xotira boshqaruvi muhim tushunchalar hisoblanadi. Ko‘rsatkichlar yordamida xotira manzillarini boshqarish va dinamik massivlar yaratish mumkin. Bu esa dasturlarga ko‘proq moslashuvchanlik va samaradorlikni ta’minlaydi. Ushbu kurs ishida biz ko‘rsatkichlardan foydalangan holda massivlar yaratish va ularni masalalar yechishga qo‘llashni ko‘rib chiqamiz. Dasturlashda massivlar ma’lumotlarni tartiblangan holda saqlash va ularga tezkor murojaat qilish uchun keng qo‘llaniladi. Statik massivlar oldindan belgilangan o‘lchamga ega bo‘lsa, dinamik massivlar kerakli o‘lchamga ko‘ra xotirada joy ajratadi va shu bilan resurslardan tejamkor foydalanishni ta’minlaydi. Dinamik massivlar dastur ishlashi davomida o‘lchamini o‘zgartirishi mumkin, bu esa katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashda juda qulaydir. Ko‘rsatkichlar yordamida dinamik massiv yaratish va ulardan samarali foydalanish ko‘plab masalalarni yechishda katta ahamiyatga ega. Misol uchun, foydalanuvchidan o‘lchami kiritiladigan massivlar yaratish, ularni teskari tartibda chiqarish, eng katta va eng kichik elementlarni topish kabi vazifalarni bajarish mumkin. Bu kabi masalalarni yechish orqali nafaqat dasturlash tilining imkoniyatlarini chuqurroq o‘rganish, balki dasturiy ta’minot yaratish jarayonida samarali kod yozishni o‘rganish mumkin. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi talabalarni ko‘rsatkichlar va dinamik massivlar bilan ishlash bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishdir. Kurs ishi davomida talabalar quyidagi vazifalarni bajarishlari kerak bo‘ladi 2 ASOSIY QISM 2.1 C++ da Ko‘rsatkichlar haqida ma’lumot 1.1 Ko rsatkich tushunchasi va uni to‘g’ri qo‘llashʻ C++ tilining eng katta afzalliklaridan biri shundaki, u mashina darajasidan abstraktlash paytida yuqori darajadagi dasturlarni yozish, shu bilan birga kerak bo‘lganda apparatga yaqin ishlash imkoniyatini ham beradi. C++ ilova ishlashini bayt va bit darajasida sozlash imkonini beradi. Ko‘rsatkichlarning qanday ishlashini tushunish tizim resurslaridan samarali foydalanadigan dasturlarni yozishni o rganish bosqichlaridan biridir. ʻ Ko‘rsatkichlar . Ko‘rsatkich bu maydon manzilini xotirada saqlaydigan o zgaruvchidir. int o zgaruvchisi butun qiymatni saqlash uchun ishlatilgandek, ʻ ʻ ko rsatkich o zgaruvchisi xotira maydoni manzilini saqlash uchun ishlatiladi. ʻ ʻ 0x101 manzilidagi ko‘rsatkich 0x558 qiymatini o‘z ichiga oladi  Xotiradagi ma’lumotlar 0x558 manzilida 1-rasm 0x558 manziliga ko‘rsatkich Shunday qilib, ko‘rsatkich o zgaruvchidir va barcha ʻ o zgaruvchilar ʻ singari u ham xotiradan joy egallaydi (1-rasmda 0x558 manzilda). Ko‘rsatkichlarni maxsus ko rinishga keltiradigan xususiyat shundaki, ular tarkibidagi qiymatlar (bu ʻ holda, 0x558) xotira maydonlarining manzillari sifatida talqin etiladi. Demak, ko rsatkich bu xotiradagi maydonni ko rsatadigan maxsus o zgaruvchidir. ʻ ʻ ʻ Xotira manzillari odatda o‘n oltilik sanoq sistemasida ko‘rsatiladi, ya’ni 16 xil belgilar yordamida 0-9, so‘ngra A-F. An'anaga ko ra Ox prefiksi o‘n oltilik ʻ sanoq sistemasidan oldin yoziladi. Shunday qilib, OxA o‘n oltilik oltilik sanoq 3 sistemasidagi raqam o‘nlik sanoq sistemasida 10ni ifodalaydi; 0xF - 15; va 0x10 – 16 ni ifodalaydi. Ko‘rsatkichni e'lon qilish . Ko‘rsatkich o zgaruvchi bo lgani uchun uniʻ ʻ boshqa har qanday o zgaruvchi singari e'lon qilish kerak. Odatda, ko rsatkich ʻ ʻ ma’lum bir turdagi qiymatga ishora qiladi (masalan, int tipiga). Bu shuni anglatadiki, ko‘rsatkichda joylashgan manzil butun sonni o‘z ichiga olgan xotiradagi maydonga ishora qiladi. Shuningdek, xotiraning tipga ega bo lmagan ʻ blokiga ko‘rsatkichni belgilashingiz mumkin (void ga ko‘rsatkich deb ham ataladi). Ko‘rsatkich boshqa barcha o‘zgaruvchilar singari e'lon qilinishi kerak: tip_nomi * Ko‘rsatkich_nomi Ko‘pgina o zgaruvchilar bilan bo lgani kabi, agar ko‘rsatkichni ʻ ʻ initsializatsiya qilmasangiz, unda tasodifiy qiymat bo ladi. Tasodifiy xotira ʻ maydoniga kirmaslik uchun ko rsatkich ʻ nullptr¹ qiymati bilan boshlanadi. Ko‘rsatkich qiymati har doim nullptr qiymatiga tengligini tekshirishi mumkin, bu haqiqiy xotira maydonining manzili bo lishi mumkin emas: ʻ tip_nomi * Ko‘rsatkich_nomi = nullptr; Shunday qilib, butun sonli ko rsatkichni e'lon qilish quyidagicha bo‘ladi: ʻ int *pInteger = nullptr; Ko‘rsatkich, shu paytgacha o rganilgan har qanday boshqa ma’lumotlar ʻ turining o zgaruvchisi kabi, initsializatsiyadan oldin tasodifiy qiymatni o‘z ichiga ʻ oladi. Ko‘rsatkich uchun bu tasodifiy qiymat ayniqsa xavflidir, chunki u xotira maydonining ba’zi manzillarini anglatadi. Initsializatsiya qilinmagan ko‘rsatkichlar 4 dasturingizning yaroqsiz xotira maydoniga kirishiga olib kelishi va u dasturni ishdan chiqarishi mumkin. 1 Ushbu qiymat - bo‘sh ko‘rsatkich C ++ da C++11 standartida paydo bo‘ldi. Ilgari, C ga mos keladigan null qiymat ishlatilgan (bu hali ham ishlatilishi mumkin, garchi nullptr faqatgna yangi dasturlar uchun tavsiya etilsa ham). 2.2. Adres oluvchi o zgaruvchilarʻ & adres olish amali. O zgaruvchilar - bu til tomonidan xotirada ʻ ma’lumotlar bilan ishlashni ta’minlaydigan imkoniyat. Agar varName o zgaruvchi bo‘lsa, &varName uning qiymati saqlanadigan ʻ xotira adres o‘rnini qaytaradi. Shunday qilib, agar sintaksisdan foydalangan holda butun o zgaruvchini e'lon qilgan bo lsangiz, sizga tanish bo lgan ʻ ʻ ʻ int age = 30; u holda &age ifodasi belgilangan qiymat 30 joylashtirilgan xotira maydonining manzilini qaytaradi. Yuqorida saqlangan qiymatga kirish uchun foydalaniladigan butun sonli o‘zgaruvchi xotira manzilini olish ko‘rsatilgan tushunchasi ko‘rsatilgan. Misol. O zgaruvchi manzilini olish ʻ #include <iostream> using namespace std; int main() { int age = 15; const double Pi =3.1416; cout <<"age manzili: "<<&age<<endl; cout <<"Pi manzili: "<<&Pi<<endl; return 0; 5 } Natija: age manzili: 0x7ffc2160a0ec Pi manzili: 0x7ffc2160a0e0 Adreslarni saqlash uchun ko‘rsatkichlardan foydalanish. Ko‘rsatkichlarni qanday e'lon qilishni va o zgaruvchining manzilini aniqlashni, ʻ shuningdek, ko rsatkichlar xotira maydoni manzilini saqlash uchun ishlatiladigan ʻ o zgaruvchini bilasiz. ʻ Ushbu ma’lumotni birlashtirish va & adres olish operatori yordamida olingan adreslarni saqlash uchun ko‘rsatkichlardan foydalanish vaqti keldi. Allaqachon ma’lum bir turdagi o zgaruvchini e'lon qilish sintaksisini yaxshi ʻ bilasiz: tip O‘zgaruvchi_nomi = Boshlang'ich qiymat; Ushbu o‘zgaruvchining adresini ko rsatkichda saqlash uchun siz belgilangan ʻ tip orqali ko rsatkichni e'lon qilishingiz va uni adresni olish operatori yordamida ʻ initsializatsiyalashingiz kerak: tip* Ko‘rsatkich = &O‘zgaruvchi_nomi; int tipidagi age o zgaruvchisini shunday e'lon qildingiz deylik: ʻ int age = 30; Keyinchalik foydalanish uchun age o zgaruvchisi qiymatining manzilini ʻ saqlaydigan int ko rsatkichi quyidagicha e'lon qilinadi: ʻ 6 int *pointsToInt = &age; //age butun sonli o‘zgaruvchisiga ko rsatkichʻ Misol. Quyidagi misolda & operatori bilan olingan manzilni saqlash uchun ko‘rsatkichdan foydalanishni keltirilgan. #include <iostream> using namespace std; int main() { int age = 15; int* pointsToInt = &age; //Ko‘rsatkich qiymatini chiqarish cout<<"age manzili: "<<pointsToInt<<endl; return 0; } Natija: age manzili: 0x7ffe5d098af4 Endi adres ko rsatkich o zgaruvchisida qanday saqlashni bilganingizdan ʻ ʻ so‘ng, quyidagi misolda ko‘rsatilgandek, xuddi shu ko‘rsatkichga boshqa xotira adresi berilishi va keyin boshqa qiymatga ishora qilishi mumkin deb taxmin qilish mantiqan to‘g'ri keladi. #include <iostream> using namespace std; int main() { int age = 15; int* pointsToInt = &age; cout<<"pointsToInt age ga ko rsatkich"<<endl; ʻ cout<<"pointstoInt = "<<pointsToInt<<endl; 7 int dogsAge = 6; pointsToInt = &dogsAge; cout<<"pointstoInt dogsAge ga ko‘rsatkich"<<endl; cout<<"pointstoInt = "<<pointstoInt<<endl; return 0; } Natija: pointstoInt age ga ko rsatkichʻ pointstoInt = 0x7ffce0054864 pointsToInt dogsAge ga ko‘rsatkich pointstoInt = 0x7ffce0054860 Ajratish operatori * yordamida ma’lumotlarga kirish. Sizda to liq ʻ manzilni o‘z ichiga olgan ko‘rsatkich bor deylik. Qanday qilib biz o‘z ichiga olgan mA’lumotlarni yozish yoki o‘qish uchun ushbu maydonga kirishimiz mumkin? Buning uchun ajratish operatori * ishlatiladi. Aslida, agar pData ko rsatkichi mavjud bo‘lsa, *pData ifodasi ushbu ʻ ko‘rsatkichda joylashgan manzilda saqlangan qiymatga kirishga imkon beradi. * operatoridan foydalanish quyidagi dasturda ko rsatilgan. ʻ #include <iostream> using namespace std; int main() { int age = 15; int dogsAge = 5; cout << "age =" << age << endl; cout << "dogsAge = " << dogsAge << endl; int *pointsToInt = &age; cout << "pointsToInt age ga ko‘rsatkich" << endl; // Ko‘rsatkich qiymatini chiqarish 8 cout << "pointstoInt = " << pointsToInt << endl; // Ko‘rsatilgan sohadan qiymatni chiqarish cout << "*pointsToInt=" << *pointsToInt << endl; pointsToInt = &dogsAge; cout << "pointsToInt dogsAge ga ko‘rsatkich" << endl; cout << "*pointstoInt = " << *pointsToInt << endl; return 0; } Natija: age =15 dogsAge = 5 pointsToInt age ga ko‘rsatkich pointstoInt = 0x7ffe4b39bb44 *pointsToInt=15 pointsToInt dogsAge ga ko‘rsatkich *pointstoInt = 5 Yuqoridagi misoldagi ko rsatkich u ko rsatgan xotira maydonidan qiymatniʻ ʻ o‘qish uchun ishlatilgan. Quyidagi dastur esa *pointsToInt operatoridan birinchi qiymat sifatida foydalanilganda nima sodir bo lishini ko rsatadi - ya’ni qiymatni ʻ ʻ o‘qish uchun emas, balki belgilash uchun. #include <iostream> using namespace std; int main() { int dogsAge = 15; cout << "Boshlang'ich qiymati dogsAge = " << dogsAge << endl; int *pAge = &dogsAge; cout << "pAge DogsAgega ko rsatkich" << endl; ʻ cout << "dosAgening qiymatini kiriting: "; 9 // pAgening manzili bo yicha xotira sohasiga qiymatni saqlashʻ cin >> *pAge; // Manzilni kiritish saqlanadi: cout << "Qiymat " << hex << pAge << endl; // quyidagi manzilda cout << "Endi dogsAge = " << dec << dogsAge << endl; return 0; } Natija: Boshlang'ich qiymati dogsAge = 15 pAge DogsAgega ko rsatkich ʻ dosAgening qiymatini kiriting: 6 Qiymat 0x7ffd38065684 Endi dogsAge = 6 Ko‘rsatkich uchun sizeof() qiymati . Yuqoridagi fikrlardan bilganimizdek, ko rsatkich faqat xotira maydoni manzilini o‘z ichiga olgan o zgaruvchidir. ʻ ʻ Shuning uchun, qaysi turiga ishora qilmasin, ko‘rsatkichning tarkibi manzilning raqamli qiymatidir. Manzilning uzunligi uni saqlash uchun zarur bo‘lgan baytlar soni; u ma’lum bir tizim uchun doimiydir. Shunday qilib, sizeof() ko‘rsatkichi bo yicha bajarilish natijasi dastur tuzilgan kompilyatorga va operatsion tizimga ʻ bog'liq bo lib, quyidagi dasturda ko‘rsatilgandek u ko rsatadigan ma’lumotlarning ʻ ʻ tabiatiga bog'liq emas. #include <iostream> using namespace std; int main() { cout << "tiplar uchun sizeof:" << endl; cout << "sizeof(char) = " << sizeof(char) << endl; 10 cout << "sizeof(int) = " << sizeof(int) << endl; cout << "sizeof(double) = " << sizeof(double) << endl; cout << "Ko‘rsatkichli tiplar uchun sizeof:" << endl; cout << "sizeof(char*) = " << sizeof(char *) << endl; cout << "sizeof(int*) = " << sizeof(int *) << endl; cout << "sizeof(double*) = " << sizeof(double *) << endl; return 0; } Natija: tiplar uchun sizeof: sizeof(char) = 1 sizeof(int) = 4 sizeof(double) = 8 Ko‘rsatkichli tiplar uchun sizeof: sizeof(char*) = 8 sizeof(int*) = 8 sizeof(double*) = 8 2.3. Ko rsatkichlarda const kalit so zidan foydalanishʻ ʻ Oldingi mavzularda o zgaruvchini const deb e'lon qilish, ishga tushirilgandan ʻ so‘ng o zgaruvchining qiymati o zgarmas turishini bilib olgandik. Bunday ʻ ʻ o zgaruvchining qiymatini o zgartirish mumkin emas. ʻ ʻ Ko‘rsatkichlar ham o‘zgaruvchidir, shuning uchun const kalit so zi ham ularga ʻ mos keladi. Biroq, ko‘rsatkichlar - bu xotira maydonlarining manzillarini o‘z ichiga olgan va xotiradagi ma’lumotlarni o zgartirishga imkon beradigan ʻ o zgaruvchilarning maxsus turi. Shunday qilib, ko rsatkichlar va doimiylar haqida ʻ ʻ gap ketganda, quyidagi kombinatsiyalar bo lishi mumkin. ʻ 11 1) Ko‘rsatkichda joylashgan manzil doimiy bo lib, uni o zgartirish mumkinʻ ʻ emas, ammo u ko rsatgan ma’lumotlar o zgarishi mumkin: ʻ ʻ int daysM = 30; int* const pdaysM = &daysM; *pdaysM = 31; int daysMK = 30; pdaysM = &daysMK //Xatolik: adresni o zgartirish mumkin emas ʻ 2) Ko‘rsatkich ko‘rsatgan ma’lumotlar doimiy va ularni o‘zgartirish mumkin emas, lekin ko‘rsatkichda joylashgan manzilning o zi o zgarishi mumkin (ya’ni ʻ ʻ ko rsatkich boshqa joyga ishora qilishi mumkin): ʻ int hoursInDay = 24; const int* pointsToInt= &hoursInDay; int monthsInYear = 12; pointsToInt = &monthsInYear; //OK! *pointsToInt = 13; //Kompilyatsiya vaqtida xatolik //Ma’lumotni o zgartirish mumkin emas ʻ int* newPointer = pointsToInt; //Kompilyatsiya vaqtida xatolik: //doimiy ko‘rsatkichga //doimiy ko‘rsatkichni belgilay olmaysiz 3) Ko‘rsatkichda joylashgan manzil ham, u ko rsatadigan qiymat ham doimiy ʻ bo lib, ularni o zgartirish mumkin emas (eng cheklovchi variant): ʻ ʻ int hoursInDay = 24; const int* const pHoursInDay= &hoursInDay; *pHoursInDay = 25; //Kompilyatsiya xatoligi: //ushbu ko‘rsatkich tomonidan ko‘rsatilgan //qiymatni o zgartirish mumkin emas ʻ 12 int daysInMonth = 30; pHoursInDay = &daysInMonth; Ushbu turli xil konstruksiyalar, ayniqsa funksiyalarga ko‘rsatkichlarni uzatishda foydalidir. Funksiya parametrlari funksiyani ko‘rsatkich tomonidan ko‘rsatilgan qiymatni o zgartira olmasligini ta’minlash uchun agar funksiyadaʻ bunday o zgartirish nazarda tutilmagan bo‘lsa, eng cheklangan darajadagi ʻ barqarorlikni ta’minlash uchun e'lon qilinishi kerak. Bu dasturchining ko rsatkichning qiymatini yoki u ko rsatgan ma’lumotni noto‘g'ri o zgartirishiga ʻ ʻ ʻ yo‘l qo‘ymaydi. 2. Massiv tushunchasi Massivlar. Bu qismda dasturdagi ma’lumot strukturalari bilan tanishishni boshlaymiz.Dasturda ikki asosiy tur ma’lumot strukturalari mavjuddir. Birinchisi statik, ikkinchisi dinamikdir.                Statik deganimizda hotirada egallagan joyi o‘zgarmas, dastur boshida beriladigan strukturalarni nazarda tutamiz. Dinamik ma’lumot tiplari dastur davomida o‘z hajmini, egallagan hotirasini o‘zgartirishi mumkin. Agar struktura bir hil kattalikdagi tiplardan tuzilgan bo‘lsa, uning nomi massiv (array) deyiladi. Massivlar dasturlashda eng ko‘p qo‘laniladigan ma’lumot tiplaridir. Bundan tashqari strukturalar bir necha farqli tipdagi o‘zgaruvchilardan tashkil topgan bo‘lishi mumkin. Buni biz klas (Pascalda record) deymiz. Masalan bunday strukturamiz ichida odam ismi va yoshi bo‘lishi mumkin. Bu bo‘limda biz massivlar bilan yaqindan tanishib o‘tamiz. Bu bo‘limdagi massivlarimiz C uslubidagi, pointerlarga (ko‘rsatkichlarga) asoslan strukturalardir. Massivlarning boshqa ko‘rinishlarini keyingi qismlarda o‘tamiz. Massivlar hotirada ketma-ket joylashgan, bir tipdagi o‘zgaruvchilar guruhidir. Alohida bir o‘zgaruvchini ko‘rsatish uchun massiv nomi va kerakli 13 o‘zgaruvchi indeksini yozamiz. C/C++ dagi massivlardagi elementlar indeksi har doim noldan boshlanadi. Bizda char tipidagi m nomli massiv bor bo‘lsin, va uning 4 dona elementi mavjud bo‘lsin. Shemada bunday ko‘rsataylik: m[0] -> 4 m[1] -> -44 m[2] -> 109 m[3] -> 23 Ko‘rib turganimizdek, elementga murojaat qilish uchun massiv nomi va [] qavslar ichida element indeksi yoziladi. Bu yerda birinchi element qiymati 4, ikkinchi element -1 nomerli indeksda -44 qiymatlari bor ekan. Ohirgi element indeksi n-1 bo‘ladi (n - massiv elementlari soni). [] qavslar ichidagi indeks butun son yoki butun songa olib keluvchi ifoda bo‘lmog'i lozim. Masalan: ... int k = 4, l = 2; m[ k-l ] = 77; // m[2] = 77 m[3] *= 2; // m[3] = 46 double d = m[0] * 6; // d = 24 cout << m[1]; // Ekranda: -44 ... Massivlarni ishlatish uchun ularni e'lon qilish va kerak bo‘lsa massiv elementlarini initsalizatsiya qilish kerak. Massiv e'lon qilinganda kompilyator elementlar soniga teng hajmda hotira ajratadi. Masalan yuqorida qo‘llanilgan char tipidagi m massivini e'lon qilaylik. char m[4]; Bu yerdagi 4 soni massivdagi elementlar miqdorini bildiradi. Bir necha massivni e'londa bersak ham bo‘ladi: 14 int m1[4], m2[99], k, l = 0; Massiv elementlari dastur davomida initsalizatsiya qilishimiz mumkin, yoki boshlang'ich qiymatlarni e'lon vaqtida, {} qavslar ichida ham bersak bo‘ladi. {} qavslardagagi qiymatlar massiv initsalizaytsiya ro‘yhati deyiladi. int n[5] = {3, 5, -33, 5, 90}; Yuqorida birinchi elementning qiymati 3, ikkinchiniki 5 ... ohirgi beshinchi element qiymati esa 90 bo‘ldi. Boshqa misol: double array[10] = {0.0, 0.4, 3.55}; Bu yerdagi massiv tipi double bo‘ldi. Ushbu massiv 10 ta elementdan iboratdir. {} qavslar ichida esa faqat boshlangich uchta element qiymatlari berildi. Bunday holda, qolgan elementlar avtomatik tarzda nolga tenglashtiriladi. Bu yerda aytib o‘tishimiz kerakki, {} qavslar ichida berilgan boshlangish qiymatlar soni massivdagi elementlar sonidan katta bo‘lsa, sintaksis hatosi vujudga keladi. Masalan: char k[3] = {3, 4, 6, -66, 34, 90}; // Xato! Uch elementdan iborat massivga 6 dona boshlangich qiymat berilyapti, bu hatodir. Boshqa misolni ko‘rib chiqaylik: int w[] = {3, 7, 90, 78}; w nomli massiv e'lon qilindi, lekin [] qavslar ichida massivdagi elementlar soni berilmadi. Bunday holda necha elementga joy ajratishni kompilyator {} qavslar ichidagi boshlangich qiymatlar miqdoriga qarab biladi. Demak, yuqoridagi misolda w massivimiz 4 dona elementdan iborat bo‘ladi. E'lon davridagi massiv initsalizatsiya ro‘yhati dastur ijrosi vaqtidagi initsalizatsiyadan ko‘ra tezroq ishlaydigan mashina kodini vujudga keltiradi. // Massivlar bilan ishlash. #include <iostream> #include <iomanip> using namespace std; const int massiv = 8; // massiv kattaligi uchun konstanta int k[massiv]; 15 int c[massiv] = {5, 7, 8, 9, 3, 44, -33, 0}; // massiv initsalizatsiya ro‘yhati int main() { // dastur ichida initsializatsiya for (int i = 0; i < massiv; i++) { k[i] = i + 1; } // natijalarni chiqarish for (int j = 0; j < massiv; j++) { cout << k[j] << setw(4) << c[j] << endl; } return 0; } Ekranda: 1 5 2 7 3 8 4 9 5 3 6 44 7 -33 8 0 Yuqorida <iomanip> faylini dasturimizga kiritdik. Bu e'lon faylida standart kirish/chiqish oqimlari bilan ishlaydigan buyruqlar berilgan. Dasturimizda qo‘llanilgan setw() manipulyatori chiqish oqimiga berilayatgan ma’lumotlarning eng kichik kengligini belgilaydi, biz setw() parametrini 4 deb berdik, demak c[] massivi elementlari 4 harf kenglikda ekranga bosiladilar. Agar kenglik kamlik qilsa, u kattalashtiriladi, agar bo‘sh joy qolsa, elementlar chapga yondashilib yoziladi. Biz <iomanip> va manipulyatorlarni keyinroq to‘la ko‘rib chiqamiz. Misolimizda massiv nomli konstantani qo‘lladik. Uning yordamida massiv chegaralarini va for strukturasidagi chegaraviy qiymatlarni berdik. Bunday 16 o‘zgarmasni qo‘llash dasturda hatoga yo‘l qo‘yishni kamaytiradi. Massiv chegarasi o‘zgarganda, dasturning faqat bir joyiga o‘zgarish kiritiladi. Massiv hajmi e'lonida faqat const sifatli o‘zgaruvchilar qo‘llanilishi mumkin. Massivlar bilan ishlaganda eng ko‘p yo‘l qoyiladigan hato bu massivga 0 dan kichkina va (n-1) dan (n: massivdagi elementlar soni) katta indeks bilan murojaat qilishdir. Bunday hato dastur mantig'i hatosiga olib keladi. Kompilyator bu turdagi hatolarni tekshirmaydi. Keyinroq o‘zimiza yozgan massiv klaslarida ushbu hatoni tekshiriladigan qilishimiz mumkin. 10 ta sonning tushish ehtimilini ko‘rsaturvchi dastur yozaylik. // Ehtimollar va massivlar #include <iostream> #include <iomanip> #include <ctime> #include <cstdlib> using namespace std; int main() { const int massivHajmi = 10; int m[massivHajmi] = {0}; // hamma 10 ta element 0 ga tenglashtirildi srand(time(NULL)); for(int i = 0; i < 1000; i++) { ++m[rand() % 10]; } for(int j = 0; j < massivHajmi; j++) { cout << j << setw(4) << m[j] << endl; } 17 return 0; } Ekranda: 0 87 1 96 2 104 3 113 4 86 5 91 6 98 7 109 8 109 9 107 Ko‘rib turganimizdek, sonlarning tushish ehtimoli nisbatan tengdir. Albatta, bu qiymatlar dasturning har yangi ishlashida o‘zgaradi. 4. C++ da ko‘rsatkichlar asosida massiv yaratish va ularni misollarda qo‘llsh Ko‘rsatkich asosida massiv yaratish. Massivlar nomi dasturda konstanta ko‘rsatkichdir. SHuning uchun ham int z[4] massiv elementiga *(z+4) shaklda murojaat kilish mumkin. Massivlar bilan ishlanganda kavslarsiz ishlash mumkin. Massivlarni funksiyalar parametrlari sifatida. Massivlar funksiyaga turidagi bir o‘lchamli massivlar sifatida yoki ko‘rsatkichlar sifatida uzatilishi mumkin. Masalan satrlar funksiyaga char turidagi bir o‘lchamli massivlar sifatida yoki char* turidagi ko‘rsatkichlar sifatida uzatilishi mumkin. Oddiy massivlardan farqli o‘laroq, funksiyada satr uzunligi ko‘rsatilmaydi, chunki satr oxirida satr oxiri \0 belgisi bor. Misol: Berilgan belgini satrda qidirish funksiyasi int find(char *s,char c) { 18 for (int i=0; { for (int i=0;i<strlen(s);i++) if(s[i]==c) return i; return –1 } Massiv funksiya qiymati sifatida. Massiv qiymat qaytaruvchi funksiya ta’rifi: float *sum_vec(int n,float a,float b) { float d[n]; for(int i=0;i<n;i++,d[i]=a[i]+b[i]); return d; } Bu funksiyaga quyidagicha murojaat kilish mumkin: float a[]={1,-1.5,-2},b[]={-5.2,1.3,-4}; float c[]=sum_vec(3,a,b); Ko‘p o‘lchamli massivlar va ko‘rsatkichlar. C++ da massivning eng umumiy tushunchasi - bu ko‘rsatkichdir, bunda har xil turdagi ko‘rstakich bo‘lishi mumkin, ya’ni massiv har qanday turdagi elementlarga, shu jumladan, massiv bo‘lishi mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichlarga ham ega bo‘lishi mumkin. O‘z tarkibida boshqa massivlarga ham ega bo‘lgan massiv ko‘p o‘lchamli hisoblanadi. Bunday massivlarni e’lon qilishda kompyuter xotirasida bir nechta turli xildagi ob’ekt yaratiladi. Ko‘rsatkichlar massivlari. Ko‘rsatkichlar massivlari quyidagicha ta’riflanadi. <tip> *<nom>[<son>] Misol uchun int *pt[6] tA’rif int tipidagi ob’ektlarga olti elementli massivni kiritadi. Ko‘rsatkichlar massivlari satrlar masssivlarini tasvirlash uchun qulaydir. 19 Misol uchun familiyalar ro‘yxatini kiritish uchun ikki o‘lchovli massivdan foydalani kerak. char fam[][20]={ "Turapov","Asilbek","Ibadulla o‘g‘li"} Xotirada 60 elementdan iborat bo‘ladi, chunki har bir familiya 20 gacha 0 lar bilan to‘ldiriladi. Ko‘rsatkichlar massivi yordamida bu massivni quyidagicha tA’riflash mumkin. char *pf[]= { "Turapov","Asilbek","Ibadulla o‘g‘li"}. Funksiyalarni chaqirishda foydalanish. C++ tili sintaksisiga ko‘ra funksiyaga ko‘rsatkich funksiya adresini aks ettiruvchi o‘zgaruvchi yoki ifodadir. Funksiyaga ko‘rsatkich bajariluvchi qiymati funksiya kodining birinchi bayti adresidir. Funksiyaga ko‘rsatkichlar ustida arifmetik amallar bajarish mumkin emas. Eng keng qo‘llanuvchi funksiyaga konstanta ko‘rsatkich funksiyaning nomidir. Funksiyaga o‘zgaruvchi ko‘rsatkich funksiya ta’rifi va prototipidan aloxida kiritiladi. Funksiyaga o‘zgaruvchi ko‘rsatkich quyidagicha tasvirlanadi: <funksiya tipi> (* ko‘rsatkich nomi)(parametrlar spetsifikatsiyasi). Misol uchun int (*point) (void). Bu ta’rifda qavslar muxim ahamiyatga ega, chunki qavslar yozilmasa bu ta’rif parametrsiz funksiya prototipi deb karaladi. Funksiyaga o‘zgaruvchi ko‘rsatkich qiymatlari sifatida, bir xil tipga ega bo‘lgan har xil funksiyalar adreslarini berilishi mumkin. Qiymati biror funksiya adresiga teng bo‘lgan funksiyaga o‘zgaruvchi ko‘rsatkich shu funksiyaga murojaat kilish uchun ishlatilishi mumkin. Dasturda funksiyaga kostanta ko‘rsatkich ya’ni nomlari orqali va o‘zgaruvchi ko‘rsatkichlar yordamida murojaat qilishning hamma usullari ko‘rsatilgandir. Shuni ta’kidlash lozimki adres olish * amali qo‘llanilganda qavslar ishlatish shartdir. Misol: Butun sonlardan iborat massivni kiriting va ularning yig‘indisini chiqaring? #include <iostream> using namespace std; 20 int main() { int n; // Massiv o‘lchamini saqlash uchun o‘zgaruvchi cout << "Massiv o‘lchamini kiriting: "; cin >> n; // Ko‘rsatkich orqali massiv yaratish int* arr = new int[n]; // Massiv elementlarini kiritish cout << "Massiv elementlarini kiriting:\n"; for (int i = 0; i < n; i++) { cout << "Element " << i + 1 << " "; cin >> *(arr + i); } // Massiv elementlarining yig'indisini hisoblash int sum = 0; for (int i = 0; i < n; i++) { sum += *(arr + i); } // Natijani chiqarish cout << "Massiv elementlarining yig'indisi: " << sum << endl; // Dinamik tarzda ajratilgan xotirani tozalash delete[] arr; return 0; } Natija: Massiv o‘lchamini kiriting: 3 Massiv elementlarini kiriting: 21 Element 1: 4 Element 2: 5 Element 3: 6 Massiv elementlarining yig'indisi: 15 Bu masalani yechishda Ko‘rsatkichlar orqali massivga murojaat qilish: *(arr + i) orqali massivning i-chi elementiga murojaat qilinadi. Bu usul ko‘rsatkichlar yordamida massiv elementlarini boshqarishni ko‘rsatadi. Dinamik xotirani tozalash: delete[] arr; qatori orqali dinamik tarzda ajratilgan xotira bo‘shatiladi. 22 Xulosa Ushbu kurs ishi davomida C++ dasturlash tilida ko‘rsatkichlar va dinamik massivlar bilan ishlash bo‘yicha muhim bilim va ko‘nikmalar o‘rganildi. Ko‘rsatkichlar yordamida dinamik massivlar yaratish, ularni boshqarish va turli masalalarni yechish orqali dasturiy ta’minot yaratishda xotira resurslaridan samarali foydalanish imkoniyati kengayadi. Asosiy natijalar va yutuqlar:  Ko‘rsatkichlar va dinamik xotira boshqaruvi: Talabalar ko‘rsatkichlarning qanday ishlashini va xotira manzillarini boshqarishni o‘rganishdi. new va delete operatorlaridan foydalanib, dinamik xotira ajratish va bo‘shatish amaliyotlari muvaffaqiyatli bajarildi.  Dinamik massivlar yaratish: Ko‘rsatkichlardan foydalangan holda, dinamik massivlar yaratish va ulardan foydalanish bo‘yicha tajriba orttirildi. Bu esa dasturlarga ko‘proq moslashuvchanlik va samaradorlik kiritdi.  Massiv elementlarini tahlil qilish va qayta ishlash: Talabalar massiv elementlarini kiritish, ularni tahlil qilish, yig'indisini hisoblash, teskari tartibda chiqarish, eng katta va eng kichik elementlarni topish kabi turli masalalarni muvaffaqiyatli yechishdi.  Xotirani samarali boshqarish: Dinamik xotira ajratish va undan foydalanish jarayonida xotira resurslarini tejamkorlik bilan boshqarish ko‘nikmalari shakllandi. Bu esa dasturlarni yanada samarali va ishonchli qilishga yordam beradi. Ushbu kurs ishi davomida ko‘rsatkichlar va massivlar bilan ishlash bo‘yicha chuqur bilim va tajriba shakllandi. Bu esa ularning dasturlashda yanada murakkab masalalarni yechish qobiliyatini rivojlantiradi. Foydalanuvchilar ushbu bilim va ko‘nikmalarni kelgusida real dasturiy ta’minot loyihalarida samarali qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘lishadi. 23 ASOSIY ADABIYOTLAR 1. R.Hamdamov va boshqalar. Ta’limda axborot texnologiyalari. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent. O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2010 2. Robin Nixon. Learning HTML, MySQL&JavaScript with jQuery, CSS & HTML5, 4th Edition. O`Reilly Media. United States of America. 2015. 3. Лебедев С В . Web- дизайн . Учеб.пос. M осква, ЗАО«Издателский дом Алянс пресс», 2004. 4. Jamsil K. Lalani, S., S. Weekly Programming Web Professionals Trans. from English. A.I.Panasyuk - Mn. LLC "PotPourri", 1997. 5. Malchuk EV. HTML and CSS. self-teacher, 2008. QO‘SHIMCHA ADABIYOTLAR 1. U. Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web dizayn. O‘quv qo‘llanma.T: “Voris”, 2013. 2. V.G Olifer, N. A.Olifer. Computer networks. Principles, technologies, Protocols. St. Petersburg: Publishing House. "Peter," 2000. 3. R. Darnell, "JavaScript: Handbook." - St. Petersburg: Publishing House. "Peter," 1998. 4. Dmitriev M. JavaScript. Quick start. - St. Petersburg: BHV St. Petersburg 2002 INTERNET SAYTLAR 1. www.pedagog.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.dasturchi.uz 4. http:// www.borlpasc.narod.ru/ 24 25

MAVZU: C++ da ko‘rsatkichlar asosida massiv yaratish va ularni masalalar yechishga qo‘llash I. Kirish II. Asosiy qism 1. C++ da Ko‘rsatkichlar haqida ma’lumot 2. Massiv tushunchasi 3. C++ da ko‘rsatkichlar asosida massiv yaratish va ularni misollarda qo‘llsh III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar Kirish

C++ dasturlash tilida ko‘rsatkichlar (pointers) va dinamik xotira boshqaruvi muhim tushunchalar hisoblanadi. Ko‘rsatkichlar yordamida xotira manzillarini boshqarish va dinamik massivlar yaratish mumkin. Bu esa dasturlarga ko‘proq moslashuvchanlik va samaradorlikni ta’minlaydi. Ushbu kurs ishida biz ko‘rsatkichlardan foydalangan holda massivlar yaratish va ularni masalalar yechishga qo‘llashni ko‘rib chiqamiz. Dasturlashda massivlar ma’lumotlarni tartiblangan holda saqlash va ularga tezkor murojaat qilish uchun keng qo‘llaniladi. Statik massivlar oldindan belgilangan o‘lchamga ega bo‘lsa, dinamik massivlar kerakli o‘lchamga ko‘ra xotirada joy ajratadi va shu bilan resurslardan tejamkor foydalanishni ta’minlaydi. Dinamik massivlar dastur ishlashi davomida o‘lchamini o‘zgartirishi mumkin, bu esa katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashda juda qulaydir. Ko‘rsatkichlar yordamida dinamik massiv yaratish va ulardan samarali foydalanish ko‘plab masalalarni yechishda katta ahamiyatga ega. Misol uchun, foydalanuvchidan o‘lchami kiritiladigan massivlar yaratish, ularni teskari tartibda chiqarish, eng katta va eng kichik elementlarni topish kabi vazifalarni bajarish mumkin. Bu kabi masalalarni yechish orqali nafaqat dasturlash tilining imkoniyatlarini chuqurroq o‘rganish, balki dasturiy ta’minot yaratish jarayonida samarali kod yozishni o‘rganish mumkin. Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi talabalarni ko‘rsatkichlar va dinamik massivlar bilan ishlash bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini rivojlantirishdir. Kurs ishi davomida talabalar quyidagi vazifalarni bajarishlari kerak bo‘ladi 2

ASOSIY QISM 2.1 C++ da Ko‘rsatkichlar haqida ma’lumot 1.1 Ko rsatkich tushunchasi va uni to‘g’ri qo‘llashʻ C++ tilining eng katta afzalliklaridan biri shundaki, u mashina darajasidan abstraktlash paytida yuqori darajadagi dasturlarni yozish, shu bilan birga kerak bo‘lganda apparatga yaqin ishlash imkoniyatini ham beradi. C++ ilova ishlashini bayt va bit darajasida sozlash imkonini beradi. Ko‘rsatkichlarning qanday ishlashini tushunish tizim resurslaridan samarali foydalanadigan dasturlarni yozishni o rganish bosqichlaridan biridir. ʻ Ko‘rsatkichlar . Ko‘rsatkich bu maydon manzilini xotirada saqlaydigan o zgaruvchidir. int o zgaruvchisi butun qiymatni saqlash uchun ishlatilgandek, ʻ ʻ ko rsatkich o zgaruvchisi xotira maydoni manzilini saqlash uchun ishlatiladi. ʻ ʻ 0x101 manzilidagi ko‘rsatkich 0x558 qiymatini o‘z ichiga oladi  Xotiradagi ma’lumotlar 0x558 manzilida 1-rasm 0x558 manziliga ko‘rsatkich Shunday qilib, ko‘rsatkich o zgaruvchidir va barcha ʻ o zgaruvchilar ʻ singari u ham xotiradan joy egallaydi (1-rasmda 0x558 manzilda). Ko‘rsatkichlarni maxsus ko rinishga keltiradigan xususiyat shundaki, ular tarkibidagi qiymatlar (bu ʻ holda, 0x558) xotira maydonlarining manzillari sifatida talqin etiladi. Demak, ko rsatkich bu xotiradagi maydonni ko rsatadigan maxsus o zgaruvchidir. ʻ ʻ ʻ Xotira manzillari odatda o‘n oltilik sanoq sistemasida ko‘rsatiladi, ya’ni 16 xil belgilar yordamida 0-9, so‘ngra A-F. An'anaga ko ra Ox prefiksi o‘n oltilik ʻ sanoq sistemasidan oldin yoziladi. Shunday qilib, OxA o‘n oltilik oltilik sanoq 3

sistemasidagi raqam o‘nlik sanoq sistemasida 10ni ifodalaydi; 0xF - 15; va 0x10 – 16 ni ifodalaydi. Ko‘rsatkichni e'lon qilish . Ko‘rsatkich o zgaruvchi bo lgani uchun uniʻ ʻ boshqa har qanday o zgaruvchi singari e'lon qilish kerak. Odatda, ko rsatkich ʻ ʻ ma’lum bir turdagi qiymatga ishora qiladi (masalan, int tipiga). Bu shuni anglatadiki, ko‘rsatkichda joylashgan manzil butun sonni o‘z ichiga olgan xotiradagi maydonga ishora qiladi. Shuningdek, xotiraning tipga ega bo lmagan ʻ blokiga ko‘rsatkichni belgilashingiz mumkin (void ga ko‘rsatkich deb ham ataladi). Ko‘rsatkich boshqa barcha o‘zgaruvchilar singari e'lon qilinishi kerak: tip_nomi * Ko‘rsatkich_nomi Ko‘pgina o zgaruvchilar bilan bo lgani kabi, agar ko‘rsatkichni ʻ ʻ initsializatsiya qilmasangiz, unda tasodifiy qiymat bo ladi. Tasodifiy xotira ʻ maydoniga kirmaslik uchun ko rsatkich ʻ nullptr¹ qiymati bilan boshlanadi. Ko‘rsatkich qiymati har doim nullptr qiymatiga tengligini tekshirishi mumkin, bu haqiqiy xotira maydonining manzili bo lishi mumkin emas: ʻ tip_nomi * Ko‘rsatkich_nomi = nullptr; Shunday qilib, butun sonli ko rsatkichni e'lon qilish quyidagicha bo‘ladi: ʻ int *pInteger = nullptr; Ko‘rsatkich, shu paytgacha o rganilgan har qanday boshqa ma’lumotlar ʻ turining o zgaruvchisi kabi, initsializatsiyadan oldin tasodifiy qiymatni o‘z ichiga ʻ oladi. Ko‘rsatkich uchun bu tasodifiy qiymat ayniqsa xavflidir, chunki u xotira maydonining ba’zi manzillarini anglatadi. Initsializatsiya qilinmagan ko‘rsatkichlar 4

dasturingizning yaroqsiz xotira maydoniga kirishiga olib kelishi va u dasturni ishdan chiqarishi mumkin. 1 Ushbu qiymat - bo‘sh ko‘rsatkich C ++ da C++11 standartida paydo bo‘ldi. Ilgari, C ga mos keladigan null qiymat ishlatilgan (bu hali ham ishlatilishi mumkin, garchi nullptr faqatgna yangi dasturlar uchun tavsiya etilsa ham). 2.2. Adres oluvchi o zgaruvchilarʻ & adres olish amali. O zgaruvchilar - bu til tomonidan xotirada ʻ ma’lumotlar bilan ishlashni ta’minlaydigan imkoniyat. Agar varName o zgaruvchi bo‘lsa, &varName uning qiymati saqlanadigan ʻ xotira adres o‘rnini qaytaradi. Shunday qilib, agar sintaksisdan foydalangan holda butun o zgaruvchini e'lon qilgan bo lsangiz, sizga tanish bo lgan ʻ ʻ ʻ int age = 30; u holda &age ifodasi belgilangan qiymat 30 joylashtirilgan xotira maydonining manzilini qaytaradi. Yuqorida saqlangan qiymatga kirish uchun foydalaniladigan butun sonli o‘zgaruvchi xotira manzilini olish ko‘rsatilgan tushunchasi ko‘rsatilgan. Misol. O zgaruvchi manzilini olish ʻ #include <iostream> using namespace std; int main() { int age = 15; const double Pi =3.1416; cout <<"age manzili: "<<&age<<endl; cout <<"Pi manzili: "<<&Pi<<endl; return 0; 5

O'xshashlar

C++ da shablonlar
C++ da dasturlash tilida statik kutbxonalar yaratish va ulardan foydalanish
C++ asosida dasturni yaratish bosqichlari sxemasi, funksiyalarni loyihalash va qo‘llash tamoyillari.
C++ da katta sonlar sinfini yaratish. Ular ustida arifmetik amallar bajarish, metodlarni ishlab chiqish
C++ da Matritsa determinantini hisoblash dasturini ishlab chiqish