logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Daryo vodiysi va ozani

Daryo vodiysi va ozani

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.9599609375 KB
Ko'chirib olish
Reja: 1.O’zbekiston daryo vodiy va o’zanlari ? 2.Daryo vodiysi va uning elementlari ? 3.Daryo o’zani haqida ? 4. Suv sarfi egri chizig‘i grafigini chizish va gidrologik yilnomani tuzish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Daryo tabiiy suv manbasi bo lib,ʻ odatda okean , ko l ʻ , dengiz va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi bo limi o rganadi. Har ʻ ʻ bir daryoning manbai va dengiz, ko lga quyiladigan yoki boshqaʻ daryo bilan qo shilib ketadigan joyi mansabi bo ladi. Manba ʻ ʻ suvayirg ichga yaqin joylashgan bo ladi. ʻ ʻ Bevosita okean, dengiz, ko lga quyiladigan yoki qumga singib ʻ ketadigan daryo bosh daryo hisoblanadi, bosh daryo ga kuyiladigan daryo — irmoq deb ataladi. Bosh daryo barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. Daryolar ko pincha ko l, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. ʻ ʻ Masalan, O rta ʻ Osiyodagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi daryolar muzliklardan, Rossiyadagi Neva, Svir, Angara singari daryolar ko llardan, ʻ Belarus , Ukraina , G arbiy Sibirdagi ʻ aksariyat daryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli o lkalardagi daryolar ko pincha suvi bug lanib va qumga ʻ ʻ ʻ singib tugaydi yoki hamma suvi sug orishga sarf bo ladi, ʻ ʻ jumladan O rta Osiyodagi daryolarning ayrimlari ma lum bir ʻ ʼ joyga quyilmasdan tugab qoladi ( Zarafshon , Qashqadaryo , Chu va Turkmanistondagi daryolar). Daryo sistemasi o zining suvini yig ib oladigan quruqlik yuzasi ʻ ʻ suv yig iladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining daryo ʻ sistemasi joylashgan va boshqa suvayirg ichlar bilan ʻ chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi (qarang Daryo havzasi ). O’zbekiston daryolari asosan, tog lardagi qor va muzliklardan ʻ hamda yomg ir suvlaridan to yinadi. O zbekiston hududini kesib ʻ ʻ ʻ o tuvchi eng katta suv arteriyalari bo lmish Sirdaryo va ʻ ʻ Amudaryo qamda ularning irmoqlari O zbekistondan tashqarida ʻ boshlanadi. O zbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, ʻ So x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, ʻ Sheroboddaryo. Ularning ko pchiligi faqat o rta va quyi oqimida ʻ ʻ O zbekistan hududidan o tadi. Daryo, odatda, relyefning cho ziq ʻ ʻ ʻ pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi o zan,ʻ daryo suvi ko payganda o zandan chiqib bosib ketadigan vodiy ʻ ʻ tubining o zanga tutash qismi esa kayir yoki qayir terrasasi ʻ deyiladi. O zanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. ʻ O zanning eng chuqur joylari ʻ — farvater, oqim tezligi eng katta bo lgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. Daryo yoki ʻ daryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati daryo nishabligi deyiladi. Relyefga bog liq ravishda tog daryosi va tekislik daryosiga ʻ ʻ bo linadi. Tog daryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez ʻ ʻ (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli bo ladi. O rta Osiyo ʻ ʻ daryolari asosan tog daryolaridir. Tekislik daryolari keng ʻ o zanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik ʻ daryolari o zan va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, ʻ marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo o rta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar ʻ vujudga keladi. Ba zan daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa ʼ daryo bilan qo shilishib ketadi (qarang ʻ Daryoning ikkiga ayrilishi ). Yer shari yuzasida daryolar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir materikda bosh suvayirg ichlar ʻ — oqim chegaralari bor. Yerning bosh suvayirg ichi materiklar yuzasini 2 asosiy ʻ havzaga: AtlantikaArktika (oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean (oqim Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga bo lib turadi. Ekvatorial ʻ mintaqada daryolar zich bo lib, dunyodagi eng yirik Amazonka, ʻ Kongo daryolari oqadi; tropik va mo tadil mintaqalarda, ʻʼ ayniqsa tog li rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali tog lar va b.), ʻ ʻ cho llarda daryolar qor eriganda yoki jalalarda suv to lib oqadi ʻ ʻ (mas, Qozog istonning tekislik qismida). ʻ Daryoda oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik daryosila) 6-7 m/sek gacha (tog daryosida) o zgarib turadi. Suv sathiʻ ʻ ko tarilishi bilan oqim tezligi, odatda, chuqur joylarda ko payadi ʻ ʻ va sayozlikda kamayadi. Daryoda suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan deyarli bir xil, daryo muzlagan paytda qariyb 0° bo ladi. ʻ Daryolarda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4 qismida, asosan Shimoliy yarim sharda kuzatiladi. Daryolar Rossiya Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr oxirida), kechroq Yevropa qismining janubi-g arbida va ʻ O rta Osiyoda (dekabr oxiri ʻ — yanvar boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir daryolarida (muz qalinligi o rtacha 1,5-2 m) kuzatiladi va 9—10 oy mobaynida saqlanadi. ʻ Tog daryolarida oqim tez bo lganligidan muz qatlami hosil ʻ ʻ qilmaydi, ko pgina daryolarda qishda shovush oqadi. ʻ Daryo da suv sathining tebranishi suv sarfining o zgarishi bilan ʻ bog liq. Suv sathi va suv sarfi hamda ularning tebranishi ʻ — suv rejimining asosiy tavsifidir. Daryolar — Yerda suv aylanishit muhim vosita. U quruklikda chuchuk suvni taqsimlaydi va Dunyo okeaniga kaytaradi. Daryolarning Dunyo okeaniga jami yillik oqimi qariyb 42 ming km 3 . Daryoning to yinish manbalari ʻ — yog in, qor qoplami, baland ʻ tog qorlari va muzliklar, yer osti suvlari. To yinish ʻ ʻ xususiyatlariga ko ra, daryoning asosiy suv rejimi fazalarga: ʻ to linsuv davri, vaqtincha suv to lib oqishi va kamsuv davriga ʻ ʻ bo linadi. ʻ Tog daryolari alohida suv rejimiga ega. Ularning to yinishi va ʻ ʻ sersuvligi balandlik mintaqalari qonuniyatlariga bog liq. O rta ʻ ʻ Osiyo daryolari asosan tog lardagi qor va muzliklardan suvʻ oladi. Karst shakllari rivojlangan joylarda.ba zan yer ostida ʼ oqib, yana yuzaga chiqadigan daryo ham bor. Daryo eroziya (yemirish) ishlarni bajaradi. O zan va qayirida ʻ daryo oqimlari, suv yig ish maydonida esa yuza suvlari okimi ʻ tuproqni yuvadi. Daryo suvining loyqaliligi turlicha. O rta Osiyo ʻ daryo lari suvi nisbatan loyka (1 m3 suvda 200—300 g dan 1- 5 kg gacha loyka bor). Daryo oqimi chuchuk suv resurslarining muhim manbaidir (qarang Suv resurslari ). Daryo oqimlari kelib chiqishi va xo jalik ahamiyatiga ko ra 2 qismdan: yer osti oqimi va yer ʻ ʻ yuzasi oqimidan iborat. Yer osti oqimidan yil davomida foydalanish mumkin. Yer yuzasi oqimini suv omborlari yordamida tartibga solib foydalaniladi. Daryoning flora va faunasi bentos, plankton va nektondan iborat. Daryo tubining tuzilishiga qarab qar xil daryo tubi hayvonlari uchraydi. Daryoning sekin oqadigan qismida yuksak suv o simliklari uchraydi. Suvo tlar va toshlar orasida ko plab ʻ ʻ ʻ mayda jonzotlar yashaydi. Erkin suzadigan planktonlarga yarim mikroskopik va mikroskopik hayvonlar (mayda qisqichbaqasimonlar, kolovratka) va suvo tlar (fitoplankton) ʻ kiradi. Nektonga oqimga qarshi suza oladigan baliklar mansub. Daryolarning quyi qismi va ularning deltalari baliqqa boy. Daryo da suv omborlari barpo qilish planktonlarning sonini oshirdi. To g on va gidrouzellar qurilishi ovlanadigan o tkinchi ʻ ʻ ʻ baliqlarning (ayniqsa losossimon va osyotrsimonlar) tabiiy migratsiyasiga to sqinlik qiladi va ko payishiga xalaqit beradi. ʻ ʻ Daryolarning sanoat va xo jalik oqova suvlari bilan ʻ ifloslanishiga yog och chiqindilari, shuningdek, mineral o g itlar ʻ ʻ ʻ va zaharli kimyoviy moddalarning qo shilishi ham salbiy ta sirʻ ʼ kursatadi. Yer sharidagi ko pchilik daryoning (ayniqsa Shimoliy ʻ Amerikaning sharqi va G arbiy Yevropadagi) suvi sanoat va ʻ xo jalik chiqindilari bilan ifloslangan. ʻ Suv resurslaridan oqilona foydalanish maqsadida qonuniy, texnikaviy va sanitariya- gigiyena chora tadbirlari ko rilmoqda (qarang ʻ Tabiatni muhofaza qilish ). Daryo qadimdan aholini ichimlik suvi va sanoatni suv bilan ta minlash, tabiiy va chana (qishda) yo li, muntazam yangilanib ʼ ʻ turadigan gidroenergiya manbai, botqoq yerlarning suvini qochirishda kollektor vazifasini o tab kelgan. Daryolardan ʻ anchagina baliq ovlanadi. Daryo qayirlari o tloq, tuprog i ʻ ʻ unumdor bo lib, ko pincha poliz ekinlari¾ ekiladi. Daryo ʻ ʻ vodiylari bo ylab asosiy yer usti transport yo llari (temir yo l va ʻ ʻ ʻ avtomobil yo llari) o tadi, daryo bo yida juda ko p shaqar va ʻ ʻ ʻ ʻ shaharchalar joylashgan. Daryo suvi suv resurslarining asosiy manbaidir. Daryo vodiysi va uning elementlari Daryo vodiysi va uning elementlari haqidagi ma’lu motlar geomorfologiya kursida batafsil yoritilgan. Shuni hisobga olib, mavzuga tegishli asosiy fikrlarni qisqacha takrorlash bilan chegaralanamiz. Daryo vodiysi suv oqimining yer sirtida bajargan ishi natijasida vujudga kelib , daryoning boshlanishidan quyi qismi tomon ketgan yassi yonbag’irlari va nishabligi bilan xarakterlanadi. Ma’lumki, ikki daryo vodiysi o’zaro ke sishmaydi, lekin ular birgalikda umumiy vodiyni tashkil qilishlari mumkin. Har qanday daryo vodiysida quyidagi elementlar mavjud bo’ladi: - daryo o’zani -vodiyning oqar suv egallagan qismi; - qayir -daryoda toshqin yoki to’lin suv kuzatilganda vodiyning suv bosadigan qismi ; - vodiy tubi -daryo o’zani va qayir birgalikda vodiy tubi deb ataladi ; - talveg- daryo uzunligi bo’yicha o’zandagi eng chuqur nuqtalarni tutashtiradigan egri chiziq ; - terrasalar -yonbag’irlardagi gorizontal yoki bir oz qiyalikka ega bo’lgan maydonchalar ; - yonbag’irlar -vodiy tubini ikki yondan chegaralab turuvchi va daryoga qarab qiya joylashgan maydonlar; - vodiy qoshi -vodiy uzunligi bo’yicha yonbag’irlarning eng yuqori nuqtalarini tutashtiruvchi chiziq. Daryo vodiysining tuzilishi, shakli va o’lchamlari daryoning suv rejimiga katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, yonbag’irlar qiyaligining katta yoki kichikligi daryoning loyqaligiga ta’sir qilsa, o’zanning egri bugriligi unda oqayotgan suvning tezligiga ta’sir ko’rsatadi. Daryolarning bo’ylama qirqimlari Ma’lumki, daryoda suvning harakati oqishi balandlik lar farqi tufayli yuzaga keladi. Daryo uzunligi bo’yicha ba landlikning o’zgarishini bo’ylama qirqimlarda tasvirlash mumkin. Daryolarning bo’ylama qirqimlari suv yuzasi yoki o’zan tubi bo’yicha olingan balandlik ma’lumotlari asosida chiziladi. Bo’ylama qirqimlar joyning geologik tuzili shiga, relefiga bog’liq holda turli daryolarda turlicha shakllarga ega bo’ladi. Ularni umumlashtirib, quyidagi turlarga ajratish mumkin Daryo o zani daryo vodiysining eng past qismi bo lib, uni suv‟ ‟ oqimi shakllantiradi. Daryo oqimining vaqt bo yicha o zgarishi ‟ ‟ o zan shaklining o zgarishiga olib k ‟ ‟ е ladi. Daryoda suv kam oqadigan kuzgi-qishki davr-(m е j е n)da daryo oqimi o zanning ‟ eng chuqur qismlarida oqadi, shuning uchun uni kam suv oqadigan yo ki kichik o zan d ‟ ‟ е b yuritiladi. Toshqin paytida suv sarfining k е skin ko tarilishi oqibatida o zandagi mayda‟ ‟ irmoqchalar ko milib, daryoning qirgoq bo yidagi t ‟ ‟ е rrasalari ham suv bilan qoplanib, k е ng poyma ham ishga tushadi va uni odogli(poymali) o zan d ‟ е yiladi. Tabiiyki, kichik o zan uzluksiz ravishda daryo oqimi ta'sirida ‟ bo lib, poymali o zandan tubdan farq qiladi: kichik o zan ‟ ‟ ‟ allyuvial cho kindilardan tashkil topgan bo lib, u yuvilish va ‟ ‟ o pirilish jarayonlarini o tkazadi va o zanning asosiy tarkibiy ‟ ‟ ‟ qismini tashkil qiladi, poyma esa faqatgina toshqin paytida suv ostida bo ladi, odatda har xil o simliklar (o tlar) bilan qoplanib, ‟ ‟ ‟ daryoning qirg oq t ‟ е rrasi bo lib, undan madaniy maqsadlarda- ‟ o tloqlar sifatida foydalanish mumkin. T ‟ е kislikdagi daryolar o zani planda egri-bugri bo ladi. Buning asosiy sababi ‟ ‟ birinchidan oson yuviluvchan, mustaxkam bo lmagan ‟ qirg oqlarning mavjudligi bo lib, daryoning ta'sirida buzilishi ‟ ‟ bo lsa, ikkinchidan daryo oqimining barqaror emasligi- ‟ yo nalishining o zgaruchanligidir. Bu jarayonlar daryo qirgogi ‟ ‟ shaklini o zgartirib, daryoning u yoki bu qismlarida egri-bugri ‟ o zan hosil qiladi.Bu o z navbatida daryoda egri bugri ‟ ‟ o zanning shakllanishi uchun y ‟ е tarlidar. Dastlabki egriligi uncha katta bo lmagan daryo qismi t ‟ е zlik bilan yuvila boshlaydi, yuvilishdan chiqqan mahsulotni oqim qarama-qarshi qirgoq tomon oqizib k е tadi, u y е rda oqiziqlar o tirib qolib, turtib ‟ chiqqan y е r va sayozliklar hosil qiladi. Shu yo l bilan ‟ daryolarning planda egri-bugri qirgoqlari hosil bo ladi. Daryo ‟ o zani egriligining k ‟ е skin shakli m е andr-burilish joylari d е yiladi Daryo egriligining rivojlanishi natijasida o zanning ‟ yuviluvchanligi asta-s е kin yo qolib boradi, u daryoning ‟ nishabligi va oqim t е zligining kamayishi oqibatida yuz b е radi. Natijada shunday fursat k е ladiki, hatto daryoning qayrilish joylaridagi t е zlik o zanni yuvishga qurbi y‟ е tmay qoladi va m е andra turg un ko rinishga k ‟ ‟ е lib qoladi. Ko pincha ‟ meandralar favqulotda jadallik bilan rivojlanib, shunchalik yaqinlashadiki, o zanning buzilishi- yorib o tish xavfi paydo ‟ ‟ bo ladi. Agarda yorib o tish sodir bo lsa, daryoning bo lish ‟ ‟ ‟ ‟ joyidan suv o tkazish to xtaydi va qurigan o zan hosil ‟ ‟ ‟ bo ladi.M ‟ е andraning oqim yo nalishi bo yicha ham ‟ ‟ harakatlanishi uzatiladi Botiqlikdagi yuvilish daryoning qirg og iga normal emas, balki o tkir burchak ostida ta'sir ‟ ‟ ‟ qilishi oqibatida bo ladi. M ‟ е andrlarning harakatlanish t е zligi odatda katta bo lmaydi, bu jarayonni daryoning yuvilmaydigan ‟ uchastkasida uzoq vaqt va doimiy o lchab turish natijasida ‟ kuzatish mumkin. T е kislikdagi daryo oqimi uchun umumiy xususiyat: aytib o tilganlar o zanda suv kam pay-m ‟ ‟ е j е nga mos k е ladi. Toshqin vaqtida daryo adogi. Ham suv bilan qoplanadi, natijada oqim yo nalishi va suv sathining erkin nishabligi ‟ o zgaradi: oqim o zanning asosiy qirg oq chizigi bo ylab ‟ ‟ ‟ ‟ harakatlanadi, ayrim holatlardagina oqim butun egrilik bo yicha ‟ (asosiy o zan va adogning o lchamlari nisbatiga bog liq xolda) ‟ ‟ ‟ harakatlanadi. Erkin sath nishabligi s е zilarli ravishda kattalashadi, u adog gadir-budirlik koeffitsi е ntining ortishi hisobiga yuz b е radi. T е kislikdagi daryolar uchun xos bo lgan ‟ alohida xususiyat daryoning egriliklari o rtasidagi to gri ‟ ‟ qismlarining mavjudligi va ularning almashinib turishidir. Daryo o‘zanining shakli vodiyning geologik tuzilishi, uni tashkil etgan tog‘ jinslarining turi, daryoning suvlilik darajasi va boshqa bir qator omillarga bog‘liq holda daryo uzunligi bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘ladi. Daryo o‘zanining shakli planda izobatlar bilan ifodalanadi. Izobatlar daryo o‘zanida bir xil chuqurlikdagi nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlardir. Gidrologiyada daryo o‘zanining ko‘ndalang qirqimi muhim ahamiyatga ega Daryoning oqim yo‘nalishiga perpendikulyar qirqim o‘zanning ko‘ndalang qirqimi deyiladi. Ko‘ndalang qirqimning suv oqayotgan qismi esa jonli kesma maydoni deb nomlanadi. Ayrim hollarda ko‘ndalang qirqimda suv oqmaydigan joylar ham uchraydi. Ular harakatsiz o‘lik maydon deyiladi. Suv sarfi egri chizig‘i grafigini chizish va gidrologik yilnomani tuzish Ishning maqsadi Ushbu amaliy mashg‘ulotning maqsadi talabalarda suv sarfi egri chizig‘i grafigini, ya’ni suv sarfi bilan suv sathi orasidagi bog‘lanish chizmasini chizish hamda shu grafik asosida gidrologik yilnomani tuzish bo‘yicha malaka hosil qilishdan iborat. Ishning nazariy asoslari Tayanch atamalar va iboralar: daryo vodiysi, qayir, vodiy tubi, daryo o‘zani, o‘zanning ko‘ndalang qirqimi, jonli kesma maydoni, ko‘ndalang qirqim yuzasi, namlangan perimetr, gidravlik radius, daryoning kengligi, o‘rtacha chuqurligi, eng katta chuqurligi, suv sarfi, suv sathi, suvning oqish tezligi, harakterli suv sarflari. Daryo vodiysi va uning elementlari haqidagi ma’lu motlar «Gidrologiya asoslari» darsligida batafsil yoritilgan. Shuni hisobga olib, quyida amaliy ishga tegishli asosiy fikrlarni qisqacha takrorlash bilan chegaralanamiz. Daryo vodiysi suv oqimining yer sirtida bajargan ishi natijasida vujudga kelib, daryoning boshlanishidan quyi qismi tomon ketgan yassi yonbag‘irlari va nishabligi bilan harakterlanadi. Har qanday daryo vodiysida quyidagi elementlar mavjud bo‘ladi: - daryo o‘zani - vodiyning oqar suv egallagan qismi; - qayir - daryoda toshqin yoki to‘linsuv kuzatilganda vo - diyning suv bosadigan qismi; - vodiy tubi -daryo o‘zani va qayir birgalikda vodiy tubini tashkil etadi. Daryo vodiysining tuzilishi, shakli va o‘lchamlari daryoning suv rejimiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Daryo o‘zanining shakli vodiyning tuzilishi, daryoning suvlilik darajasi, o‘zanni tashkil etgan jinslarning geo logik turiga bog‘liq holda daryo uzunligi bo‘yicha o‘zgaruvchan bo‘ladi. Daryo o‘zanining shakli planda izobatlar bilan ifodalanadi. Izobatlar-daryo o‘zanida bir xil chuqurlik dagi nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlardir. Gidrologiyada daryo o‘zanining ko‘ndalang qirqimi muhim ahamiyatga ega. Daryoning oqim yo‘nalishiga perpendikulyar qirqim o‘zanning ko‘ndalang qirqimi deyiladi. Ko‘ndalang qirqimning suv oqayotgan qismi esa jonli kesma maydoni deb nomlanadi. Ayrim hollarda ko‘ndalang qirqimda suv oqmaydigan joylar ham uchraydi. Ular harakatsiz-o‘lik maydon deyiladi. Daryo o‘zani ko‘ndalang qirqimining quyidagi elementlari mavjud: -ko‘ndalang qirqim yuzasi (ω ) daryoda bajarilgan chu qurlik o‘lchash ishlari natijasida olingan ma’lumotlardan foydalanib, quyidagi ifoda yordamida (m 2 da) aniqlanadi: ω = (в1∗h1) 2 +(h1+h2) 2 ∗в2+...+(вn∗hn) 2 , ifodada h1,h2,...,hn -o‘lchangan chuqurliklar; в1,в2,вn -chuqurlik o‘lchangan nuqtalar orasidagi masofalar (kengliklar). -namlangan perimetr (P) ko‘ndalang qirqimda o‘zan tubi chizig‘ining uzunligidan iboratdir. - gidravlik radius (R) quyidagi ifoda yordamida hisoblab topiladi: R= ω P . Ko‘ndalang qirqimning suv yuzasi bo‘yicha kengligi, aniqrog‘i daryoning kengligi (B) bevosita o‘lchab aniqlanadi. Ko‘ndalang qirqimda eng katta va o‘rtacha chuqurliklar farqlanadi. Eng katta chuqurlik ( hmax ) o‘lchash natijalari bo‘yicha aniqlansa, o‘rtacha chuqurlik esa ( hурт ) quyidagi ifoda yordamida hisoblab topiladi: hурт = ω В . Daryoda oqayotgan suv miqdori, ya’ni suv sarfi suvning oqish tezligi, jonli kesma maydoni, suv sathi va boshqa omillarga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Suv sarfi(Q) deb, daryoning ko‘ndalang qirqimidan vaqt birligi ichida oqib o‘tadigan suv miqdoriga aytiladi. U m 3 G‘s yoki lG‘s larda ifodalanadi. Berilgan ko‘ndalang qirqimdagi suv sarfini quyidagi ifoda bilan aniqlash mumkin:Q = ϑ ⋅ ω , bu yerda: ϑ -ko‘ndalang qirqimdagi o‘rtacha tezlik, ω -shu ko‘ndalang qirqim yuzasi. Bu yuza ko‘ndalang qirqimda chuqurlik o‘lchash ishlari natijasida aniqlanadi. Suv sathi (N) -ma’lum bir o‘zgarmas, gorizontal ho latdagi doimiy ”0” tekislikka nisbatan o‘lchanadigan suv yuzasi balandligidir. U sm larda ifodalanadi. O‘rtacha, eng katta va eng kichik sathlar harakterli suv sathlari deb ataladi. Suv sathini kuzatish ma’lumotlari maxsus gidrologik yilnomalarda chop etiladi. Suvning oqish tezligi ( ϑ ) mG‘s larda ifodalanib, uning qiymatini ko‘ndalang qirqimning ayrim nuqtalarida, alohida vertikal (tiklik) lar yoki butun jonli kesma bo‘ yicha aniqlash mumkin. Daryolarda chuqurlik va suvning oqish tezligini o‘lchash ishlari ancha murakkab va harajati katta bo‘lgani sababli, suv sarfini aniqlash har kuni bajarilmaydi. Biroq, daryolar oqimi miqdorini aniqlash uchun har kungi suv sarfini bilish lozim bo‘ladi. Shuning uchun maxsus o‘lchash larsiz, kunlik o‘rtacha suv sarfini aniqlash maqsadida, suv sarfi bilan uning sathi orasidagi bog‘lanish Q= f(H ) ni ifodalovchi chizma- suv sarfi egri chizig‘i grafigi chiziladi. Shu chizmaning o‘zida suv sathining maydon va o‘rtacha tezliklar bilan bog‘lanishini ifodalovchi ω= f(H ) , ϑурт = f(H ) egri chiziqlar ham chiziladi (4.1-rasm). Suv sarfi egri chizig‘idan foydalanib, o‘rtacha kunlik suv sathini bilgan holda, o‘sha kun uchun o‘rtacha suv sarfi aniqlanadi. Bu ishni bajarishni osonlashtirish maqsadida chiz madagi Q= f(H ) egri chiziq yordamida hisoblash jadvali tuzilib, so‘ngra kundalik suv sathining yillik jadvaliga ko‘ra, xuddi shunga o‘xshash ko‘rinishga ega bo‘lgan "Kundalik suv sarfining yillik jadvali" tiklanadi. Ushbu jadvalda har bir kundagi o‘rtacha suv sarfidan tashqari o‘rtacha 10 kunlik, oylik va yillik suv sarflari, shuningdek, oylik eng katta va eng kichik suv sarflari miqdorlari ham beriladi. Ma’lum hisob davri-oy, yil, ko‘p yil uchun aniqlangan o‘rtacha, eng katta, eng kichik suv sarflari harakterli suv sarflari deyiladi. Kundalik suv sarfining ma’lum daryoning tegishli kuzatish posti uchun tuzilgan yillik jadvalidan foyda lanib, amaliy maqsadlarda zarur bo‘ladigan gidrologik ma’lumotlar-daryo oqimi va uning asosiy ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Bu masalalar to‘g‘risida keyingi amaliy mashg‘ulotlarda kengroq to‘xtalamiz. Ishni bajarish uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlar Berilgan: Ugom daryosidagi Xojikent gidrologik stansiyasida 1970 yilda: -kuzatilgan kundalik suv sathlari(5.1-jadval).; -o‘lchangan suv sarflari(5.2-jadval). Ishni bajarish maqsadida qo‘yilgan vazifalar 1) masshtab tanlanib, suv sarfi, suv sathi, jonli kesma maydoni va suvning oqish tezligi orasidagi bog‘lanish, ya’ni suv sarfi egri chizig‘i grafigi chizilsin; 2) suv sarfi egri chizig‘i grafigi hamda kundalik suv sathi jadvalidan foydalanib, hisoblash jadvali tuzilsin; 3) hisoblash jadvali va kundalik suv sathi jadva lidan foydalanib, o‘rganilayotgan daryodagi kundalik suv sarflari tiklansin; 4) harakterli, ya’ni o‘rtacha oylik, o‘rtacha yillik, eng katta va eng kichik suv sarflari hisoblansin; 5) bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasi tuzilsin. Ishni bajarish tartibi 1. Masshtab tanlab, suv sarfi, suv sathi, jonli kesma maydoni va suvning oqish tezligi orasidagi bog‘lanish grafiklarini chizish. 5.1-jadval Kundalik suv sathlari jadvali (Ugom-Xojikent,1970 yil) «0» grafik balandligi : 741,00 m ( BS ) Ku n I II III IV V VI VI I VI II IX X XI XI I 1 24 23 23 26 28 29 27 25 24 23 22 23 2 2 8 6 4 2 9 6 2 0 8 0 2 24 1 23 2 23 8 26 8 28 0 29 2 28 0 25 5 24 0 23 0 22 8 22 8 3 24 4 23 2 23 8 27 1 28 2 29 0 27 8 25 6 24 0 22 9 22 7 22 6 4 24 0 23 4 23 8 27 2 28 4 29 2 27 6 25 6 24 0 22 9 22 6 23 0 5 24 0 23 2 23 9 27 8 28 6 28 8 27 2 25 4 23 9 22 9 22 8 22 8 6 24 0 23 2 24 0 28 4 28 4 28 7 27 2 25 3 23 9 22 9 22 8 22 6 7 24 0 23 4 24 0 28 8 28 0 28 6 27 1 25 4 23 8 22 9 22 8 22 5 8 24 1 23 2 24 0 28 8 27 8 28 6 26 8 25 2 23 7 22 9 22 7 22 6 9 24 0 23 2 24 0 28 5 27 5 28 6 26 6 25 2 23 6 22 8 22 7 23 0 10 24 0 23 3 24 0 28 4 27 4 28 4 26 5 25 2 23 6 22 8 22 6 23 1 11 24 0 23 4 23 9 28 6 27 3 28 4 26 6 25 0 23 6 22 8 22 8 23 4 12 24 0 23 4 23 9 29 7 27 5 28 3 26 6 25 0 23 6 22 8 22 8 23 0 13 23 9 23 4 23 8 30 2 28 0 28 0 26 4 25 0 23 6 22 8 22 8 23 3 14 24 0 23 4 23 8 29 6 28 0 28 0 26 4 24 8 23 6 22 8 22 8 25 0 15 23 7 24 8 23 8 29 5 27 7 27 9 26 4 24 8 23 5 22 7 22 9 24 4 16 23 8 24 4 23 8 29 2 27 7 27 8 26 4 24 8 23 5 22 9 22 8 23 8 17 23 7 24 3 23 9 28 9 28 0 27 7 26 3 24 6 23 4 23 0 22 7 23 4 18 23 6 24 4 23 9 29 1 28 5 27 4 26 2 24 6 23 4 23 2 22 6 23 1 19 23 6 24 4 24 1 28 8 29 0 27 4 26 2 24 6 23 4 23 0 22 6 23 0 20 23 5 24 4 24 2 28 4 29 0 27 7 27 8 24 5 23 4 23 0 22 6 22 9 21 23 6 25 1 26 0 28 6 29 2 28 0 26 4 24 6 23 3 23 0 22 5 22 8 22 23 4 24 6 25 8 28 9 30 3 28 3 26 6 24 5 23 2 22 8 22 5 22 8 23 23 4 24 4 25 6 28 6 30 1 28 2 26 6 24 4 23 2 22 8 22 5 22 8 24 23 4 24 4 25 9 28 3 29 4 28 2 26 0 24 4 23 1 22 7 22 4 22 8 25 23 6 24 2 27 1 28 0 28 9 28 3 26 0 24 3 23 1 22 7 22 4 22 7 26 23 24 27 28 28 28 25 24 23 22 22 22 5 2 2 8 8 4 8 3 1 6 4 6 27 23 4 24 2 26 6 28 8 28 7 28 5 25 8 24 3 23 1 22 6 22 3 22 6 28 23 3 23 8 26 2 28 6 28 6 28 2 25 8 24 2 23 0 22 6 22 3 22 6 29 23 3 26 1 28 4 28 8 28 0 25 7 24 2 23 0 22 6 23 2 22 5 30 23 4 26 0 28 0 28 8 27 8 25 7 24 1 23 0 22 6 22 6 22 6 31 23 2 26 1 28 8 25 6 24 1 22 7 22 7 o‘rt 23 7 23 8 24 7 28 5 28 4 28 3 26 6 24 8 23 5 22 8 22 6 23 0 5.2- jadval O‘lchangan suv sarflari jadvali ( Ugom - Xojikent , 1970 yil ) T . r . Kun Suv sathi , N , sm Suv sarfi, Q, m 3 G‘s Jonli kesma maydoni, w, m 2 O‘rtacha tezlik, ϑ , mG‘s 1 5.01 240 13,4 12,5 1,07 2 13.02 232 10,9 11,3 0,96 3 13.03 239 12,9 11,3 1,14 4 23.03 255 19,9 13,8 1,44 5 27.03 268 27,3 15,6 1,75 6 6.04 283 26,1 16,6 1,57 7 8.04 289 45,3 25,3 1,79 8 13.04 305 66,6 38,4 1,73 9 28.04 287 44,5 27,1 1,64 10 30.04 280 40,4 24,6 1,64 11 11.05 274 32,3 21,6 1,50 12 18.05 287 43,0 25,8 1,67 13 27.05 289 44,1 26,8 1,65 14 8.06 286 44,4 26,2 1,70 15 28.06 281 38,2 23,8 1,61 16 14.07 265 26,4 20,7 1,28 17 28.07 258 24,1 16,8 1,43 18 17.08 264 15,5 12,2 1,27 19 27.08 243 13,8 12,1 1,14 20 1.09 241 12,9 11,7 1,10 21 23.09 232 10,7 10,2 1,05 22 15.10 227 9,19 9,73 0,94 23 30.10 226 8,22 9,29 0,88 24 20.11 226 7,76 8,64 0,90 25 30.11 224 7,68 8,62 0,89 26 10.12 228 8,87 8,93 0,99 O ‘ lchangan suv sarflari jadvali ma ’ lumotlari asosida suv sathi , suv sarfi , jonli kesma maydoni va tezliklar uchun masshtab tanlanib, suv sarfi egri chizig‘i grafigi chiziladi. Chizma ishchi format(A-4)da rasmiylashtiriladi. Suv sarfi eri chizig‘i grafigining namunasi 4.1-rasmda keltirilgan. 2. Grafikdan hamda kundalik suv sathi jadvalidan foydalanib, hisoblash jadvalini tuzish. Suv sarfi egri chizig‘i grafigi hamda kundalik suv sathi ma’lumotlari asosida kundalik suv sarfini hisob lash jadvali tuziladi (4.3-jadval). Uni tuzishda kundalik suv sathining jadvalda keltirilgan ekstremal, ya’ni eng katta va eng kichik qiymatlariga e’tibor berish lozim. 5.3-jadval H i s o b l a sh j a d v a l i N 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 22 0 5,0 5,45 5,9 0 6,3 5 6,80 7,2 5 7,7 0 8,1 5 8,60 9,0 5 23 0 9,5 9,90 10, 3 10, 7 11,1 11, 5 11, 9 12, 3 12,7 13, 1 24 0 13, 5 14,0 5 14, 6 15, 1 15,7 16, 2 16, 8 17, 3 17,9 18, 4 25 19, 19,5 20, 20, 21,2 21, 22, 22, 23,4 23, 0 0 5 1 6 7 3 8 9 26 0 24, 5 25,0 5 25, 6 26, 1 26,7 27, 2 27, 8 28, 3 28,9 29, 4 27 0 30, 0 30,7 5 31, 5 32, 2 33,0 33, 7 34, 5 35, 2 36,0 36, 7 28 0 37, 5 38,5 0 39, 5 40, 5 41,5 42, 5 43, 5 44, 5 45,5 46, 5 29 0 47, 5 48,6 49, 7 50, 8 51,9 53, 0 54, 1 55, 2 56,3 57, 4 30 0 58, 5 59,5 60, 5 61, 5 62,5 63, 5 64, 5 65, 5 66,5 67, 5 31 0 72, 5 73,9 75, 3 76, 7 78,1 79, 5 80, 9 82, 3 83,7 85, 1 3. Hisoblash jadvali va kundalik suv sathi jad validan foydalanib, kundalik suv sarflarini tiklash. O‘rganilayotgan daryodagi kundalik suv sarflarini tiklashda kundalik suv sathi jadvali hamda hisoblash jadvallaridan foydalaniladi. Kundalik suv sarfining tiklangan qiymatlari 5.4- jadvalda keltirilgan. 4. Harakterli suv sarflarini hisoblash. O‘rtacha o‘n kunlik (dekadalik), o‘rtacha oylik, o‘rtacha yillik, yil davomidagi eng katta va eng kichik suv sarflari umumiy nom bilan harakterli suv sarflari deb ataladi. Ularning qiymatlari tiklangan kundalik suv sarflari jadvali ma’lumotlari asosida aniqlanadi. O‘rganilayotgan daryo uchun aniqlangan harakterli suv sarflarining qiymatlari 4.5-jadvalda keltirilgan. O‘rtacha yillik suv sarfini hisoblash:Q − = ΣQ I−XII 12 = 251 ,9 12 = 21 ,0м3 с . 5.4- jadval Tiklangan kundalik suv sarflari Ku n I II III IV V VI VII VII I IX X XI XII 1 14, 6 10, 3 12, 7 27, 8 40, 5 49, 7 36, 7 22, 3 14, 6 9,5 8,6 9,5 2 14, 1 10, 3 17, 7 28, 9 37, 5 49, 7 37, 5 21, 7 13, 5 9,5 8,6 8,6 3 15, 7 10, 3 12, 7 30, 7 39, 5 47, 5 36, 0 22, 3 13, 5 9,0 5 8,1 5 7,7 0 4 15, 7 11, 1 12, 7 31, 5 41, 5 49, 7 34, 5 22, 3 13, 5 9,0 5 7,7 9,5 5 15, 7 10, 3 13, 1 36, 0 43, 5 45, 5 31, 5 21, 2 13, 1 9,5 8,6 8,6 6 15, 7 10, 3 13, 5 41, 5 41, 5 44, 5 31, 5 20, 6 13, 1 9,0 5 8,6 7,7 0 7 15, 7 11, 1 13, 5 45, 5 37, 5 43, 5 30, 7 21, 2 12, 7 9,0 5 8,6 7,2 5 8 14, 1 10, 3 13, 5 45, 5 36, 0 43, 5 28, 9 20, 1 12, 3 9,0 5 8,1 5 7,7 0 9 15, 7 10, 3 13, 5 42, 5 33, 7 43, 5 27, 8 20, 1 11, 9 8,6 8,1 5 9,5 10 15, 7 10, 7 13, 5 41, 5 33, 0 41, 5 27, 2 20, 1 11, 9 8,6 7,7 9,9 11 15, 7 11, 1 13, 1 43, 5 32, 2 41, 5 27, 8 19, 0 11, 9 8,6 8,6 11, 1 12 15, 7 11, 1 13, 1 55, 2 33, 7 40, 5 27, 8 19, 0 11, 9 8,6 0 8,6 0 9,5 13 13, 1 11, 1 12, 7 60, 5 37, 5 37, 5 26, 7 19, 0 11, 9 8,6 8,6 10, 7 14 14, 1 11, 1 12, 7 54, 1 37, 5 37, 5 26, 7 17, 9 11, 9 8,6 9,0 5 19, 0 15 12, 3 17, 9 12, 7 53, 0 35, 2 36, 7 26, 7 17, 9 11, 5 8,1 5 8,6 15, 7 16 13, 7 15, 7 12, 7 49, 7 35, 2 36, 0 26, 7 17, 9 11, 5 9,0 5 8,1 5 12, 7 17 12, 3 15, 1 13, 1 46, 5 37, 5 35, 2 26, 1 16, 8 11, 1 9,5 7,7 11, 1 18 11, 9 15, 7 13, 1 48, 6 42, 5 33, 0 25, 6 16, 8 11, 1 10, 3 7,7 0 9,9 0 19 11, 9 15, 7 14, 1 45, 5 47, 5 33, 0 25, 6 16, 8 11, 1 9,5 7,7 9,5 20 11, 5 15, 7 14, 6 41, 5 47, 5 35, 2 36, 0 16, 2 11, 1 9,5 7,2 5 9,0 5 21 11, 19, 24, 43, 49, 37, 26, 16, 10, 9,5 7,2 8,6 9 5 5 5 7 5 7 8 7 5 0 22 11, 1 16, 8 23, 4 46, 5 61, 5 40, 5 27, 8 16, 2 10, 3 8,6 0 7,2 5 8,6 0 23 11, 1 15, 7 22, 3 43, 5 59, 5 39, 5 25, 6 15, 7 10, 3 8,6 6,8 8,6 24 11, 1 15, 7 23, 9 40, 5 51, 9 39, 5 24, 5 15, 7 9,9 8,1 5 6,8 0 8,6 25 11, 9 14, 6 30, 7 37, 5 46, 5 40, 5 24, 5 15, 1 9,9 8,1 5 6,8 0 8,1 5 26 11, 5 14, 6 31, 5 45, 5 45, 5 41, 5 23, 4 15, 5 9,9 7,7 6,8 7,7 0 27 11, 1 14, 6 27, 8 45, 5 44, 5 42, 5 23, 4 15, 1 9,9 7,7 6,3 5 7,7 28 10, 7 12, 7 25, 6 43, 5 43, 5 39, 5 23, 4 14, 6 9,5 7,7 6,3 5 7,7 29 10, 7 25, 0 41, 5 45, 5 37, 5 22, 8 14, 6 9,5 7,7 10, 3 7,2 5 30 11, 1 24, 5 37, 5 45, 5 36, 0 22, 8 14, 0 9,5 7,7 7,7 0 7,7 0 31 10, 3 25, 0 45, 5 22, 3 14, 1 8,1 5 8,1 5 Suv sarfining yil davomidagi ekstremal, ya’ni eng katta va eng kichik qiymatlari «Tiklangan kundalik suv sarfi» jadvalidan aniqlanadi. Shu jadvaldan ko‘rinib turibdiki, suv sarfining minimal qiymati 6,35 m 3 G‘s ga teng bo‘lib, 27 va 28 noyabrda kuzatilgan bo‘lsa, maksimal qiymati esa 61,5 m 3 G‘s ga teng bo‘lib, 22 aprelga to‘g‘ri keladi. 5.5-jadval X a r a k t ye r l i s u v s a r f l a r i De k O y l a r I II III IV V VI VII VII I IX X XI XI I I 15. 2 10. 5 13. 1 37. 1 38. 4 45. 8 32. 2 21. 2 13. 0 9.0 8.2 8. 5 II 13. 1 14. 0 13. 1 49. 8 38. 6 36. 6 27. 5 17. 7 11. 5 9.0 8.1 11. 8 III 11. 1 15. 3 25. 8 42. 5 19. 0 39. 4 24. 3 15. 2 9.9 8.1 5 7.2 4 8.0 6 M ax 15. 7 19. 5 31. 5 60. 5 61. 5 49. 7 37. 5 22. 3 14. 6 10. 3 10. 3 19. 0 Mi n 10. 3 10. 3 12. 7 27. 8 32. 3 33. 0 22. 3 14. 1 9.5 7.7 6.3 5 7.2 5 O‘ rt . 13. 1 13. 1 17. 0 43. 1 42. 2 40. 6 27. 9 17. 9 11. 4 8.9 7.9 9.4 5. Bajarilgan ishning tahliliy bayonini tuzish Bajarilgan ishning tahliliy bayonnomasini tuzishda quyidagilarga e’tibor qaratilishi lozim: -ishning maqsadi va vazifalari; -ishni bajarish uchun berilgan birlamchi ma’lumot lar, ya’ni kundalik suv sathi hamda o‘lchangan suv sarflari jadvallarining tavsifi; -suv sarfi egri chizig‘i grafigini qurish texnologiyasi hamda bu grafikning gidrologiya fanidagi ilmiy va amaliy ahamiyati; -kundalik suv sarfini hisoblash jadvalini tuzish usullari va uning aniqligi; - kundalik suv sarfini tiklash texnologiyasi; -harakterli suv sarflarining qiymatlarini aniq lash usullari hamda ishni bajarish natijasida olingan ma’lumotlarning ilmiy, amaliy ahamiyati va hokazolar. Xulosa Biz shuni xulosa qilishimiz mumkumki daryo vodysi va o’zani haqida vodiysi va uning elementlari haqidagi ma’lu motlar geomorfologiyada batafsil yoritilgan. Shuni hisobga olib, mavzuga tegishli asosiy fikrlarni bildik. shunday fursat k е ladiki, hatto daryoning qayrilish joylaridagi t е zlik o zanni‟ yuvishga qurbi y е tmay qoladi va m е andra turg’un ko’rinishga k е lib qoladi. Ko’pincha meandralar favqulotda jadallik bilan rivojlanib, shunchalik yaqinlashadiki, o’zanning buzilishi yorib o’tish xavfi paydo bo’lishini ko’rib o’tdik Daryolarning sanoat va xo jalik oqova suvlari bilan ifloslanishiga yog och ʻ ʻ chiqindilari, shuningdek, mineral o g itlar va zaharli kimyoviyʻ ʻ moddalarning qo shilishi ham salbiy ta sir kursatishini kurib ʻ ʼ chiqdik Foydalanilgan adabiyotlar: Wikapedia.ru Arxiv.uz Yandex.ru

Reja: 1.O’zbekiston daryo vodiy va o’zanlari ? 2.Daryo vodiysi va uning elementlari ? 3.Daryo o’zani haqida ? 4. Suv sarfi egri chizig‘i grafigini chizish va gidrologik yilnomani tuzish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Daryo tabiiy suv manbasi bo lib,ʻ odatda okean , ko l ʻ , dengiz va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi bo limi o rganadi. Har ʻ ʻ

bir daryoning manbai va dengiz, ko lga quyiladigan yoki boshqaʻ daryo bilan qo shilib ketadigan joyi mansabi bo ladi. Manba ʻ ʻ suvayirg ichga yaqin joylashgan bo ladi. ʻ ʻ Bevosita okean, dengiz, ko lga quyiladigan yoki qumga singib ʻ ketadigan daryo bosh daryo hisoblanadi, bosh daryo ga kuyiladigan daryo — irmoq deb ataladi. Bosh daryo barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. Daryolar ko pincha ko l, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. ʻ ʻ Masalan, O rta ʻ Osiyodagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi daryolar muzliklardan, Rossiyadagi Neva, Svir, Angara singari daryolar ko llardan, ʻ Belarus , Ukraina , G arbiy Sibirdagi ʻ aksariyat daryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli o lkalardagi daryolar ko pincha suvi bug lanib va qumga ʻ ʻ ʻ singib tugaydi yoki hamma suvi sug orishga sarf bo ladi, ʻ ʻ jumladan O rta Osiyodagi daryolarning ayrimlari ma lum bir ʻ ʼ joyga quyilmasdan tugab qoladi ( Zarafshon , Qashqadaryo , Chu va Turkmanistondagi daryolar). Daryo sistemasi o zining suvini yig ib oladigan quruqlik yuzasi ʻ ʻ suv yig iladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining daryo ʻ sistemasi joylashgan va boshqa suvayirg ichlar bilan ʻ chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi (qarang Daryo havzasi ). O’zbekiston daryolari asosan, tog lardagi qor va muzliklardan ʻ hamda yomg ir suvlaridan to yinadi. O zbekiston hududini kesib ʻ ʻ ʻ o tuvchi eng katta suv arteriyalari bo lmish Sirdaryo va ʻ ʻ Amudaryo qamda ularning irmoqlari O zbekistondan tashqarida ʻ boshlanadi. O zbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, ʻ So x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, ʻ Sheroboddaryo. Ularning ko pchiligi faqat o rta va quyi oqimida ʻ ʻ O zbekistan hududidan o tadi. Daryo, odatda, relyefning cho ziq ʻ ʻ ʻ

pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi o zan,ʻ daryo suvi ko payganda o zandan chiqib bosib ketadigan vodiy ʻ ʻ tubining o zanga tutash qismi esa kayir yoki qayir terrasasi ʻ deyiladi. O zanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. ʻ O zanning eng chuqur joylari ʻ — farvater, oqim tezligi eng katta bo lgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. Daryo yoki ʻ daryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati daryo nishabligi deyiladi. Relyefga bog liq ravishda tog daryosi va tekislik daryosiga ʻ ʻ bo linadi. Tog daryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez ʻ ʻ (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli bo ladi. O rta Osiyo ʻ ʻ daryolari asosan tog daryolaridir. Tekislik daryolari keng ʻ o zanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik ʻ daryolari o zan va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, ʻ marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo o rta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar ʻ vujudga keladi. Ba zan daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa ʼ daryo bilan qo shilishib ketadi (qarang ʻ Daryoning ikkiga ayrilishi ). Yer shari yuzasida daryolar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir materikda bosh suvayirg ichlar ʻ — oqim chegaralari bor. Yerning bosh suvayirg ichi materiklar yuzasini 2 asosiy ʻ havzaga: AtlantikaArktika (oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean (oqim Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga bo lib turadi. Ekvatorial ʻ mintaqada daryolar zich bo lib, dunyodagi eng yirik Amazonka, ʻ Kongo daryolari oqadi; tropik va mo tadil mintaqalarda, ʻʼ ayniqsa tog li rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali tog lar va b.), ʻ ʻ cho llarda daryolar qor eriganda yoki jalalarda suv to lib oqadi ʻ ʻ (mas, Qozog istonning tekislik qismida). ʻ

Daryoda oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik daryosila) 6-7 m/sek gacha (tog daryosida) o zgarib turadi. Suv sathiʻ ʻ ko tarilishi bilan oqim tezligi, odatda, chuqur joylarda ko payadi ʻ ʻ va sayozlikda kamayadi. Daryoda suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan deyarli bir xil, daryo muzlagan paytda qariyb 0° bo ladi. ʻ Daryolarda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4 qismida, asosan Shimoliy yarim sharda kuzatiladi. Daryolar Rossiya Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr oxirida), kechroq Yevropa qismining janubi-g arbida va ʻ O rta Osiyoda (dekabr oxiri ʻ — yanvar boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir daryolarida (muz qalinligi o rtacha 1,5-2 m) kuzatiladi va 9—10 oy mobaynida saqlanadi. ʻ Tog daryolarida oqim tez bo lganligidan muz qatlami hosil ʻ ʻ qilmaydi, ko pgina daryolarda qishda shovush oqadi. ʻ Daryo da suv sathining tebranishi suv sarfining o zgarishi bilan ʻ bog liq. Suv sathi va suv sarfi hamda ularning tebranishi ʻ — suv rejimining asosiy tavsifidir. Daryolar — Yerda suv aylanishit muhim vosita. U quruklikda chuchuk suvni taqsimlaydi va Dunyo okeaniga kaytaradi. Daryolarning Dunyo okeaniga jami yillik oqimi qariyb 42 ming km 3 . Daryoning to yinish manbalari ʻ — yog in, qor qoplami, baland ʻ tog qorlari va muzliklar, yer osti suvlari. To yinish ʻ ʻ xususiyatlariga ko ra, daryoning asosiy suv rejimi fazalarga: ʻ to linsuv davri, vaqtincha suv to lib oqishi va kamsuv davriga ʻ ʻ bo linadi. ʻ Tog daryolari alohida suv rejimiga ega. Ularning to yinishi va ʻ ʻ sersuvligi balandlik mintaqalari qonuniyatlariga bog liq. O rta ʻ ʻ

Osiyo daryolari asosan tog lardagi qor va muzliklardan suvʻ oladi. Karst shakllari rivojlangan joylarda.ba zan yer ostida ʼ oqib, yana yuzaga chiqadigan daryo ham bor. Daryo eroziya (yemirish) ishlarni bajaradi. O zan va qayirida ʻ daryo oqimlari, suv yig ish maydonida esa yuza suvlari okimi ʻ tuproqni yuvadi. Daryo suvining loyqaliligi turlicha. O rta Osiyo ʻ daryo lari suvi nisbatan loyka (1 m3 suvda 200—300 g dan 1- 5 kg gacha loyka bor). Daryo oqimi chuchuk suv resurslarining muhim manbaidir (qarang Suv resurslari ). Daryo oqimlari kelib chiqishi va xo jalik ahamiyatiga ko ra 2 qismdan: yer osti oqimi va yer ʻ ʻ yuzasi oqimidan iborat. Yer osti oqimidan yil davomida foydalanish mumkin. Yer yuzasi oqimini suv omborlari yordamida tartibga solib foydalaniladi. Daryoning flora va faunasi bentos, plankton va nektondan iborat. Daryo tubining tuzilishiga qarab qar xil daryo tubi hayvonlari uchraydi. Daryoning sekin oqadigan qismida yuksak suv o simliklari uchraydi. Suvo tlar va toshlar orasida ko plab ʻ ʻ ʻ mayda jonzotlar yashaydi. Erkin suzadigan planktonlarga yarim mikroskopik va mikroskopik hayvonlar (mayda qisqichbaqasimonlar, kolovratka) va suvo tlar (fitoplankton) ʻ kiradi. Nektonga oqimga qarshi suza oladigan baliklar mansub. Daryolarning quyi qismi va ularning deltalari baliqqa boy. Daryo da suv omborlari barpo qilish planktonlarning sonini oshirdi. To g on va gidrouzellar qurilishi ovlanadigan o tkinchi ʻ ʻ ʻ baliqlarning (ayniqsa losossimon va osyotrsimonlar) tabiiy migratsiyasiga to sqinlik qiladi va ko payishiga xalaqit beradi. ʻ ʻ Daryolarning sanoat va xo jalik oqova suvlari bilan ʻ ifloslanishiga yog och chiqindilari, shuningdek, mineral o g itlar ʻ ʻ ʻ

O'xshashlar

ZARAFSHON VODIYSI SHAROITIDA JUMRATSIMON CHAKANDANING SUV ALMASHINUV XUSUSIYATLARI
Suv resurslarning daryo havzalari bo’yicha taqsinlanishi
ZARAFSHON VODIYSIDAGI SUG`ORILADIGAN YERLARNING EKOLOGIK VAZIYATINI YOMONLASHUVI VA UNI OLDINI OLISHGA QARATILGAN MELIORATIV TADQIQOT
ZARAFSHON VOHALARI SUG`ORILADIGAN YERLARNI EKOLOGIK HOLATINI OPTIMALLASHTIRISH YO’LLARI
Samarqand viloyati suvlarini makrofaunalar yordamida