Reja: 1.O’zbekiston daryo vodiy va o’zanlari ? 2.Daryo vodiysi va uning elementlari ? 3.Daryo o’zani haqida ? 4. Suv sarfi egri chizig‘i grafigini chizish va gidrologik yilnomani tuzish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Daryo tabiiy suv manbasi bo lib,ʻ odatda okean , ko l ʻ , dengiz va boshqa daryoga quyiluvchi toza suvdir. Daryolarni quruqlik gidrologiyasining darelar gidrologiyasi bo limi o rganadi. Har ʻ ʻ

bir daryoning manbai va dengiz, ko lga quyiladigan yoki boshqaʻ daryo bilan qo shilib ketadigan joyi mansabi bo ladi. Manba ʻ ʻ suvayirg ichga yaqin joylashgan bo ladi. ʻ ʻ Bevosita okean, dengiz, ko lga quyiladigan yoki qumga singib ʻ ketadigan daryo bosh daryo hisoblanadi, bosh daryo ga kuyiladigan daryo — irmoq deb ataladi. Bosh daryo barcha irmoklari bilan birga daryo sistemasini hosil qiladi. Daryolar ko pincha ko l, botqoklik, buloq va muzliklardan boshlanadi. ʻ ʻ Masalan, O rta ʻ Osiyodagi Panj, Vaxsh, Zarafshon va Norin kabi daryolar muzliklardan, Rossiyadagi Neva, Svir, Angara singari daryolar ko llardan, ʻ Belarus , Ukraina , G arbiy Sibirdagi ʻ aksariyat daryolar botqokliklardan boshlanadi. Quruq va issiq iqlimli o lkalardagi daryolar ko pincha suvi bug lanib va qumga ʻ ʻ ʻ singib tugaydi yoki hamma suvi sug orishga sarf bo ladi, ʻ ʻ jumladan O rta Osiyodagi daryolarning ayrimlari ma lum bir ʻ ʼ joyga quyilmasdan tugab qoladi ( Zarafshon , Qashqadaryo , Chu va Turkmanistondagi daryolar). Daryo sistemasi o zining suvini yig ib oladigan quruqlik yuzasi ʻ ʻ suv yig iladigan maydon deb ataladi. Yer sirtining daryo ʻ sistemasi joylashgan va boshqa suvayirg ichlar bilan ʻ chegaralangan qismi daryo havzasi deyiladi (qarang Daryo havzasi ). O’zbekiston daryolari asosan, tog lardagi qor va muzliklardan ʻ hamda yomg ir suvlaridan to yinadi. O zbekiston hududini kesib ʻ ʻ ʻ o tuvchi eng katta suv arteriyalari bo lmish Sirdaryo va ʻ ʻ Amudaryo qamda ularning irmoqlari O zbekistondan tashqarida ʻ boshlanadi. O zbekistonning yirik daryolari: Norin, Qoradaryo, ʻ So x, Chirchiq, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, ʻ Sheroboddaryo. Ularning ko pchiligi faqat o rta va quyi oqimida ʻ ʻ O zbekistan hududidan o tadi. Daryo, odatda, relyefning cho ziq ʻ ʻ ʻ

pastliklarida — vodiylarda oqadi, uning eng past qismi o zan,ʻ daryo suvi ko payganda o zandan chiqib bosib ketadigan vodiy ʻ ʻ tubining o zanga tutash qismi esa kayir yoki qayir terrasasi ʻ deyiladi. O zanlarda chuqur va sayoz joylari almashinib boradi. ʻ O zanning eng chuqur joylari ʻ — farvater, oqim tezligi eng katta bo lgan joylari esa tezoqar joy deyiladi. Daryo yoki ʻ daryolarning ayrim qismlari balandliklari farqining uzunligiga nisbati daryo nishabligi deyiladi. Relyefga bog liq ravishda tog daryosi va tekislik daryosiga ʻ ʻ bo linadi. Tog daryosi nishabi kattaligidan, tor vodiylarda tez ʻ ʻ (kuchli) oqadi, yuvish jarayoni ham kuchli bo ladi. O rta Osiyo ʻ ʻ daryolari asosan tog daryolaridir. Tekislik daryolari keng ʻ o zanda sokin oqadi, ilonizi yoki meandrlar xos. Tekislik ʻ daryolari o zan va qayirlarida qum, gil yotqiziqlar qoldiradi, ʻ marza, sayozlik, tirsaklar hosil qiladi (mas, Amudaryo va Sirdaryo o rta va quyi oqimida), quyilish joylarida esa deltalar ʻ vujudga keladi. Ba zan daryo dan ajralgan tarmoqlar boshqa ʼ daryo bilan qo shilishib ketadi (qarang ʻ Daryoning ikkiga ayrilishi ). Yer shari yuzasida daryolar juda note-kiye taqsimlangan. Har bir materikda bosh suvayirg ichlar ʻ — oqim chegaralari bor. Yerning bosh suvayirg ichi materiklar yuzasini 2 asosiy ʻ havzaga: AtlantikaArktika (oqim Atlantika va Shimoliy Muz okeanlariga boradi) va Tinch okean (oqim Tinch va Hind okeanlariga tushadi) havzalariga bo lib turadi. Ekvatorial ʻ mintaqada daryolar zich bo lib, dunyodagi eng yirik Amazonka, ʻ Kongo daryolari oqadi; tropik va mo tadil mintaqalarda, ʻʼ ayniqsa tog li rayonlarda (Alp, Kavkaz, Qoyali tog lar va b.), ʻ ʻ cho llarda daryolar qor eriganda yoki jalalarda suv to lib oqadi ʻ ʻ (mas, Qozog istonning tekislik qismida). ʻ

Daryoda oqim tezligi bir necha sm/sek dan (tekislik daryosila) 6-7 m/sek gacha (tog daryosida) o zgarib turadi. Suv sathiʻ ʻ ko tarilishi bilan oqim tezligi, odatda, chuqur joylarda ko payadi ʻ ʻ va sayozlikda kamayadi. Daryoda suv temperaturasi issiq mavsumda havo temperaturasi bilan deyarli bir xil, daryo muzlagan paytda qariyb 0° bo ladi. ʻ Daryolarda muzlash hodisalari quruklik hududining taxminan 1/4 qismida, asosan Shimoliy yarim sharda kuzatiladi. Daryolar Rossiya Federatsiyasida dastavval Shim.-Sharqiy Sibirda (sentabr oxirida), kechroq Yevropa qismining janubi-g arbida va ʻ O rta Osiyoda (dekabr oxiri ʻ — yanvar boshida) muzlaydi. Eng kalin muz qoplami Sharqiy Sibir daryolarida (muz qalinligi o rtacha 1,5-2 m) kuzatiladi va 9—10 oy mobaynida saqlanadi. ʻ Tog daryolarida oqim tez bo lganligidan muz qatlami hosil ʻ ʻ qilmaydi, ko pgina daryolarda qishda shovush oqadi. ʻ Daryo da suv sathining tebranishi suv sarfining o zgarishi bilan ʻ bog liq. Suv sathi va suv sarfi hamda ularning tebranishi ʻ — suv rejimining asosiy tavsifidir. Daryolar — Yerda suv aylanishit muhim vosita. U quruklikda chuchuk suvni taqsimlaydi va Dunyo okeaniga kaytaradi. Daryolarning Dunyo okeaniga jami yillik oqimi qariyb 42 ming km 3 . Daryoning to yinish manbalari ʻ — yog in, qor qoplami, baland ʻ tog qorlari va muzliklar, yer osti suvlari. To yinish ʻ ʻ xususiyatlariga ko ra, daryoning asosiy suv rejimi fazalarga: ʻ to linsuv davri, vaqtincha suv to lib oqishi va kamsuv davriga ʻ ʻ bo linadi. ʻ Tog daryolari alohida suv rejimiga ega. Ularning to yinishi va ʻ ʻ sersuvligi balandlik mintaqalari qonuniyatlariga bog liq. O rta ʻ ʻ

Ko'chirib oling, shunda to'liq holda ko'ra olasiz

O'xshashlar