KURS ISHI Mavzu: Hindiston falsafiy merosining hind milliy taraqqiyotiga ta siriʻ № MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………….. 3 I Bob. O rta asr hind falsafasi.............................................................. ʻ 4 1.1. Hinduizm asoslari...................................................................... 5 II Bob. Hindustonda tasavvuf falsafasining rivoji............................... 10 2.1 Hindustonda milliy ozodlik harakati va mustaqillik falsafasi........................................................................................ 15 2.2. Mahatma Gandhining falsafasi................................................. 17 2.3. Hozirgi zamon hind falsafasi. .................................................... 24 XULOSA………………………………………………………. 29 Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………. 30 1

Kirish Hind falsafasi buyuk Bharata Varsha - Qadimgi Hindistonning ko plabʻ xalqlarining boy madaniy an analari asosida vujudga keladi. Eng oddiy hisob- ʻ kitoblarga ko ra, hind sivilizatsiyasi miloddan avvalgi bir necha ming yillar ʻ davomida paydo bo lgan. Teosofik tarixshunoslikka xayrixoh bo lgan ba zi ʻ ʻ ʻ tadqiqotchilar bu vaqt chegaralarini sezilarli darajada kengaytirishga moyildirlar - o nlab va hatto yuz minglab yillargacha. Ko plab afsonalar, epik she rlar, diniy ʻ ʻ ʻ ta limotlar va astsetik yoga amaliyotlari bilan ifodalangan Hindistonning ma naviy ʻ ʻ madaniyatining kelib chiqishi cheksiz tarixiy chuqurliklarga kiradi. Vedik adabiyotining muqaddas matnlari va ular bilan bog liq bo lgan Hindiston ʻ ʻ xalqlarining qadimgi dini Qadimgi Hindistonning ko plab falsafiy tizimlarining ʻ bevosita asosi edi. Braxminizm (oliy xudo nomidan - Brahma yoki Brahman). Hozirgi vaqtda fan to rttasini biladi Vedalar – Rig Veda, Samaveda, Yajurveda, ʻ Atharvaveda. Ularning shakllanish davri tarixchilar tomonidan juda qarama-qarshi baholangan: ming yildan o n ming yillargacha. Shunga qaramay, Vedalar inson ʻ tafakkurining eng qadimgi yozma yodgorliklaridan biri ekanligini aniq aytish mumkin. Hindistondagi Vedalar Muqaddas Yozuv yoki Vahiy deb hisoblanadi. (Giruti), qadimgi ruhiy donishmandlar tomonidan qayd etilgan (rigiya). Vedalar matnlari so zlar, diniy madhiyalar, qurbonlik qo shiqlari va afsunlar to plamidir. ʻ ʻ ʻ Ularning muammosi juda keng. Ayrim madhiyalar ko tarilgan masalalar ko lami ʻ ʻ va ularni hal etish usullari jihatidan allaqachon falsafiy xususiyatga ega. Har bir Veda matniga bir nechta boshqa matnlar - keyinchalik yozilgan turli mualliflarning to plangan asarlari qo shiladi. Birinchidan, bular diniy kitoblar deb ataladi ʻ ʻ Brahmanlar. Ular sharhlar va marosim matnlari to plamidir. Ikkinchidan, bu ʻ Aranyaki (so zma-so z “o rmon kitoblari”), ular o rmon hermitlari va asketlari ʻ ʻ ʻ ʻ uchun ko rsatmalar sifatida yaratilgan. Uchinchidan, bu Upayshadalar(so zma-so z ʻ ʻ ʻ “ustozning oyoqlariga o tirish”) - falsafiy asarlar Vedalar matnlarining eng yuqori ʻ maxfiy tushuntirishlari sifatida qabul qilinadi. 2

I Bob O rta asr hind falsafasiʻ Shu davrdan Hindistonda Braxmanizm va buddizm dinlarining o rniga ʻ hinduizm dini jamiyatning yetakchi mafkurasi sifatida mustahkam o rin ola ʻ boshladi. Hinduizmga qadimgi hind falsafiy maktablari o z ta sirini ko rsata ʻ ʼ ʻ boshladi. IV–X asrlar Hindiston falsafasi qadimgi hind falsafiy maktablari ta limotlariga (sutralarga) sharhlar yozish bilan chegaralangan edi. Adabiyotlarda ʼ bu davrni sharhlash davri deb atalgan edi. Eramizning V asrida faylasuf olim Vatsyayana Nyaya va Vaysheshika falsafiy maktablarining ta limotlarini sharhlagan bo lsa, VI asrda esa faylasuf ʼ ʻ Purandara Charvaka–Lo kayata falsafiy maktabining ta limotlarini sharhlagan edi. Mazkur ʻ ʼ falsafiy ta limot VI asrda ʼ Parashastapada tomonidan, X asrda esa faylasuf olim Udayana tomonidan sharhlangan edi. Sankxya falsafiy maktabi ta limoti ʼ Ishvara Krishna tomonidan sharhlangan. Falsafiy maktablarning sharhlari o sha davrning ʻ mafkuraviy ruhiga mos holda sharhlangan. Qadimgi hind falsafiy maktablari ta limotida idealistik tomonlari ko proq bo rttirib yuborilgan edi. ʼ ʻ ʻ Shu davrda buddizm ta limotining turli oqimlari yuzaga kela boshladi. ʼ Jumladan, vaybxashika, sautrantikalarda materialistik g oyalar yotgan bo lsa, ʻ ʻ shunyavada, yo gachariyalarning ʻ ta limotlarida asosan idealistik g oyalar yotgan. ʼ ʻ Mazkur falsafiy oqimlarning vakillari Nagarjuna va Shantideva lar inson bilimining nisbiyligi va o zgaruvchanligidan moddiy olam, shuningdek ongning ʻ ham real emasligini isbotlashga harakat qilib, borliq faqat bo shliq ( ʻ shunya ) dan iborat deganlar. Bu davrga kelib, Hindistonda Buddizmning mavqeyi pasayib ketgan bo lsa, Xitoy, Birma, Yaponiya, Tibet, Markaziy Osiyoda keng tarqalgan ʻ edi. 1.1 Hinduizm asoslari 3

Qadimiy va O rta asrlarda hinduizm Hindistonda hukmron diniy tizim bo lgan.ʻ ʻ U asosan ikki yo nalishda: ʻ vishnuizm va shivaizm yo nalishlarida shakllangan ʻ bo lib, bu davr diniy-falsafiy qarashlari ham asosan mana shu ikki yo nalish ʻ ʻ qarashlariga asoslangandir. Bu qarashlar vishnuizm va shivaizm maktablari asoschilari bo lmish diniy-faylasuflar tomonidan yaratilgan va mana shu maktablar ʻ faoliyati orqali xalq orasida targ ibot qilingan. Ushbu maktablar faoliyatini hatto ʻ bugungi Hindistonda ham kuzatish mumkin. Bu ma naviy-madaniy merosni to g ri ʼ ʻ ʻ talqin etish masalasi nafaqat nazariy jihatdan, balki boshqa muammolarni hal etishda ham katta ahamiyat kasb etadi. Hind madaniyatining shakllanishida hinduizm ahamiyatini bo rttirish oxir ʻ oqibat uni ideallashtirishga olib kelgan. Bunday holatlarni bir qancha mualliflarning asarlarida ko rish mumkin. Ular o z asarlarida hinduizm asosiy ʻ ʻ tamoyillarining ildizini vedalarning eng qadimiysi hisoblanmish Rigveda bilan bog lab ko rsatishga harakat qilganlar. Ko pchilik tadqiqotchilar inkor qilsalar-da, ʻ ʻ ʻ bunday holatni fanda bugungi kunda ham uchratish mumkin. Hinduizm ko pincha ʻ qadimda puxta shakllanib yaratilgan va hech qanday zamonaviylashtirish kiritilmagan yaxlit bir diniy nazariya sifatida tushuniladi. Bunda shimoliy (oriylar) va janubiy (dravidlar) o rtasida Hindiston xalqlari qarashlaridagi farqlar haqida ʻ bahslar bo lib turadi. Bu bahslar, mutaxassislarning fikriga ko ra, ko pincha ʻ ʻ ʻ bugungi kundagi turli siyosiy muammolar natijasida kelib chiqmoqda. Shu bilan bir qatorda aynan hozirgi zamon hind ilmi hinduizm kelib chiqishining asosiy ildizlari va ularning rivojlanish tarixini xronologik o rganish ʻ uchun keng imkoniyat yaratib berdi. Hinduizmni o rganishning eng dastlabki manbalaridan biri ʻ Puranlar bo lib, ular ʻ turli rasm-rusumlar va mifologik syujetlar kiritilgan asardir. Puranlarning shakllanish davri eramizning III–IV asrlarida boshlanib butun o rta asr davomida ʻ yanada takomillashib borgan. Puranlarda hinduizm shakllanishining turli bosqichlarini ajratish mumkin. Puranlarning eng qadimiy to plamlarida o sha davr ʻ ʻ 4

turli diniy yo nalishlarining qarashlarini hamda keyingi davr Puranlarida esaʻ alohida olingan sektalarning qarashlari ifoda etilganini kuzatish mumkin. Jumladan, ularda shivaizm, vishnuizm, shaktizm va boshqa bir qancha mayda diniy yo nalishlar va ularning sektalari qarashlarini qiyosiy o rganilganini kuzatish ʻ ʻ mumkin. Bugungi hinduizmning asosiy holatlari o sha qadimiy va o rta asr davri ʻ ʻ shivaizmi va vishnuizmi bilan bir qatorda faoliyat ko rsatib kelgan bir qancha ʻ mayda sektalar qarashlari, ularning o zaro to qnashuvi va kurashuvi jarayonida ʻ ʻ shakllanib pishib yetgan. Shu sabab hinduizmni o rganishda uning shakllanish ʻ jarayoni bo lgan qadimiy davr qarashlarini o rganish muhim ahamiyat kasb etadi. ʻ ʻ Chunki bu diniy yo nalishlar har bir tarixiy davr talabiga ko ra o zgarib, ʻ ʻ ʻ sayqallanib hamda rivojlanib borgan. Upanishadlar hinduizm g oyalari bitilgan dastlabki yodgorliklardan hisoblanadi. ʻ Upanishadlarda asosan vedalarga falsafiy talqin berilgan bo lsa-da, hinduizmga oid ʻ qarashlar ham mavjuddir. Chunki hinduizmning ko p g oyalari dastlab vedalar ʻ ʻ tarkibida shakllangan. Hinduizmning ikki bosh yo nalishi vishnuizm va shivanizm vedalardan ancha ʻ keyin shakllangan. Lekin ulardagi ayrim g oyalarni veda samxitalari to plami ʻ ʻ tarkibida uchratish mumkin. Hinduizmni din sifatida o rganish vishnuizm shakllanishini o rganish bilan ʻ ʻ boshlanadi. Vishnuizm shivaizmdan oldinroq shakllangan bo lib, hind xalqi ʻ orasida uning tarafdorlari juda ham ko pdir. Vishnuizm Vishnu ma budi nomidan ʻ ʼ olingan. Vishnu ma budi hind diniy-falsafiy qarashlaridagi borliq mavjudligining ʼ uch asosiy xususiyatidan kelib chiquvchi uch ma budlardan birining nomidir. ʼ Hinduizm falsafasiga ko ra, borliq, dunyo va umuman har bir narsa avval ʻ yaratiladi, ma lum vaqt yashaydi, ya ni saqlanadi, keyin esa yakson bo ladi. Mana ʼ ʼ ʻ shu jarayon hind diniy-falsafiy qarashlarida uch ma bud nomi bilan ifodalangan: ʼ Braxma – yaratuvchi, Vishnu – saqlovchi hamda Shiva – yakson etuvchi ma budlar ʼ nomi bilan ifodalangan. 5