logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO

ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

17893.5 KB
Ko'chirib olish
ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK: HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO MUNDARIJA: Kirish ....................................................................................................................... 1-BOB. «DAVLAT» TUSHUNChASI VA MARKAZIY OSIYO XALQLARIDA DAVLATCHILIKNING S H AKLLANISHI 1.1.§ - «Davlat», «davlatchilik» va «davlat tuzumi» tushunchalari hamda ularning Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligida aks etishi ............................... 1.2.§ - Markaziy Osiyo hududidagi ko chmanchi qabilalardaʻ davlatchilikning kelib chiqishi va uning o ziga xos xususiyatlari ........................ ʻ 2-BOB. SUG DDAGI DAVLATChILIK MASALALARINING YOZMA ʻ MANBALARDA AKS ETISHI 2.1.§ - Arab xalifaligi yurishlari arafasida Sug ddagi davlatchili ʻ gi manbalarining tavsifi ....................................................................................... 2.2.§ - Ilk o rta asrlar Sug d boshqaruvining ma’naviy-huquqiy ʻ ʻ asoslar ........................................................................................................................ ............ 3-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG D AN’ANAVIY BOShQARUVIDA ʻ ʻ MAHKAMA VA DEVON XIZMATI 3.1.§ - Sug ddagi boshqaruvda qonunchilik va ijro: davlatchilikdagi ʻ unvonlarning nazorat vazifalari .............................................................................. 3.2.§ - Ilk o rta asr Sug dda devon xizmati: hujjatlar tuzulishi, mazmun ʻ ʻ mohiyati, sarfiyot va soliq tizimi masalasi ............................................................. XULOSA ................................................................................................................... ILOVA ....................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR ............................................ 1 KIRISh Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandanʻ so ng fanning barcha sohalariga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Shu j ʻ umladan, tarix fani va uning rivojiga katta ham e’tibor berildi. Bu borada 1998 yilda O zbekiston Prezidentining Fanlar Akademiyasi qoshidaga Tarix instituti ʻ faoliyatini takomil lashtirish to g risidagi farmoni bu yo ldagi dastlabki qadam ʻ ʻ ʻ bo ldi ʻ 1 . Bundan tashqari, O zbekiston Respublikasining birinchi ʻ Prezident I.A. Karimovning o sha yili bir guruh tarixchi olimlar bilan ʻ uchrashuvi chog ida ʻ O zbekistonning yangi tarixini yaratish borasidagi fikrlari va ko rsatmalari ʻ ʻ tarixchilar zimmasiga asl tarixni yaratishdek mashaqqatli hamda sharafli vazifani ko ndalang qo yd ʻ ʻ i 2 . Bugungi kunda tarix faniga bo lgan munosabat va talablardan kelib chiqqan ʻ holda O zbekiston tarixining ilk o rta asrlar davrini tadqiq etish muhim va ʻ ʻ dolzarbdir. Bu davrda davlatchiligimiz tarixining muhim tarixiy jarayonlari sodir bo lgan. Albatta bu tarixiy jarayonlar va ular bilan bog liq voqyeliklar siyosiy ʻ ʻ munosabatlar bilan jambarchas bog liq bo lgan. Shuning bilan birga davlatchi ʻ ʻ - likning turli tarixiy bosqichlarida O zbekiston hududida yashagan xalqlarning, ʻ ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlarini qamrab olgan tadqiqotlar yuzaga keldi. Bunday tadqiqotlar jumlasiga Sug d konfederasiyasi tarixiga doir ʻ tadiqotlarni misol tariqasida ko rsatish mumkin. O rta Osiyo, xususan, O zbekiston ʻ ʻ ʻ xalqlari tarixida qadimiy va ilk o rta asr Sug dning o rni va ahamiyatini belgi ʻ ʻ ʻ - lovchi ma’lumotlar mavjud. Ilk o rta asrlar davriga kelib mulkka bo lgan ʻ ʻ munosabatlarning o zgarib borishi natijasida bu yerdagi davlat boshqaruvi va ʻ mahkama ishlari rivojiga ham sezilarli ta’sir ko rsatdi. ʻ Bu davrga kelib Sug diyonada sug orma dehqonchilik va hunarmand ʻ ʻ - chilikning yuksak darajada rivojlanishi ushbu mintaqada shaharsozlik madaniyati - ning shakllanishi hamda taraqqiy yetishiga olib keldi. Buning natijasida 1 Ўзбекистон Республикаси ФА қошидаги Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида Вазирлар маҳкамасининг қарори / Халқ сўзи. 1998 йил. 28 июль. 2 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т ошкент: Ў збекистон , 1998. – Б. 3-4. 2 Sug diyonada Sarazm, Samarqand, Ko ktepa, Qarshi, Shahrisabz va Buxoro kabiʻ ʻ qadimiy shaharlar paydo bo lgan. Bu shaharlarning tarixiy taraqqiyoti natijasida ʻ Sug d zaminida shaharsozlik madaniyati va davlat boshqaruvi asoslarining rivoj ʻ - lanishiga sabab bo lgan va mazkur holat qo shni mintaqalarga ham yoyilgandir. ʻ ʻ Bu esa ilk o rta asrlarga kelib Zarafshon va Qashqadaryo vohalarining ʻ egallagan Sug dda an’anaviy davlat boshqaruvining huquqiy asoslari va bunga ʻ xizmat qilgan mahkama hamda devon ishlarining taraqqiyoti masalasini yozma manbalarning nashrlari asosida yoritib berish muhim va dolzarb masala ekanligini ko rsatmoqda. ʻ Tadqiqot obyektini ilk o rta asrlar (V-VIII asrlar) Sug d boshqaruvi tashkil ʻ ʻ etadi. Ilk o rta asrlar Sug ddagi davlat boshqaruvining an’anaviy xususiyatlari ʻ ʻ (qonunchilik, ijro, mahakama, devon) dissertasiyaning predmeti hisoblanadi. Dissertasiya ning maqsadi yozma manbalarning nashrlari asosida ilk o rta ʻ asrlar Sug ddagi davlat boshqaruv tizimi o rganishdan iborat. ʻ ʻ Mazkur bosh maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi: - “Davlat”, “davlatchilik”, “davlat tuzumi” tushunchalarining mohiya tini ochib berish va ilk o rta asr Markaziy Osiyo davlatlari boshqaruvining ʻ xususiyatlarini ochib berish; - Sug ddagi davlat boshqaruv tizimining ma’naviy-huquqiy asoslari va ʻ ularning omillarini ko rsatish; ʻ - Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridagi Sug dning arablar bosqini ʻ arafasidagi siyosiy holatini o rganish; ʻ - Turk xoqonligi hukmronligi davrida Sug ddagi davlat boshqaruvining o ziga ʻ ʻ xos xususiyatlari va boshqaruvda amal qilgan mahkamachilik tizimining mohiyatini yozma manbalarning nashrlari asosida aniqlash; - Davlat boshqaruvidagi hujjatchilik tizimining mohiyati va buning qonunchilikdagi o rnini ochib berish. ʻ Dissertasiyaning ilmiy yangiligi. Ushbu magistrlik dissertasiyasida ilk o rta ʻ asrlar Sug d ʻ davlatchiligining an’anaviy xususiyatlarining qadim mahalliy 3 madaniyatga asoslanilganligi va Sug dʻ ustidan hukmron bo lgan ʻ sulolalar boshqaruvining mahalliy boshqaruv tizimiga moslashtiril ganligi manbalar asosida ochib berilganligi ishning yangiligi hisoblanadi . Tadqiqotning asosiy vazifalari va farazlari . Mazkur magistrlik disserta - siyasida zamonaviy tadqiqot yondashuvlariga asoslangan holda umumjahon tarixiy jarayonlari doirasida ilk o rta asrlar Sug ddagi davlat boshqaruvining an’anaviy ʻ ʻ xususiyatlari o rganiladi. Dissertasiya vazifalarining amalga oshirilishi Markaziy ʻ Osiyo, xususan, ilk o rta asrlar Turk xoqonligi tarkibidagi va arablar bosqini ʻ davrida Sug d boshqaruv tarixi va siyosiy jarayonlarini tadqiq etishda muayyan ʻ darajada xizmat qiladi. Dissertasiya mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʻ Bugungi O zbekiston ʻ hududining markaziy mintaqasini tashkil etgan tarixiy Sug d ʻ tarixi yuz yildan ko proq ʻ vaqt davomida o rganib ʻ kelinmoqda . XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa fanga ma’lum manbalarni (asosan arabiy, forsiy va xitoy manbalari) umumlashtirish asosida bir qator tadqiqotlar yuzaga kela boshlaganligi ma’lum. Ayni mana shu davrdan boshlab Sug d tarixi ʻ o rganish boshlangan deyish asoslidir. 1877 yilda V.Tomashek xitoy va arab-fors ʻ manbalari asosida qadimgi Sug d va o rta asr Sug dining tarixiy-geografik va ʻ ʻ ʻ siyosiy xaritasini tiklash maqsadida birinchi monografik tadqiqotni chop ettirdi 3 hamda xitoy yilnomalari asosida Sug dning boshqaruviga oid bir qator xulosalarini ʻ ilgari surgan. Sug ddagi boshqaruv va mazkur boshqaruvning huquqiy asoslari va sug diy ʻ ʻ hukmdorlarning tanga zarbi to g risida muhim fikrlar numizmat olima ʻ ʻ O.I.Smirnova tomonidan ilgari surildi. Ushbu tadqiqotlarning qiyosiy tahlil asosida olima o zining qator ilmiy qarashlarini ilgari surdi ʻ 4 . Olima V.V. Bartoldning Sug d ʻ boshqaruvining mohiyatiga doir firklarini rad etib 5 , olimning Syuan-Szanning Chu daryosidan Sug dlar mamlakati boshlanadi degan fikriga izoh berib o tdi. 1970 ʻ ʻ 3 Tomaschek W. Sogdiana. Central Asiatische Studian I. (Sitzungsber, der Phil - hist. Classe der Kais - Kön. Akad. Der Wissensch. LXXXVIII. – Wien, 1877. – 187 р. 4 Смирнова О.И. Каталог монет с городища Пенджикент. –М.: Наука, 1963. -С. 24-26; Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – Москва: Наука, 1970. – С. 10-12; Смирнова О.И. С водный каталог согдийских монет. Бронза. – Москва: Наука, 1981. – С. 18. 5 Бартольд В.В. Согд // Собрание сочинений. Т. III . -М.: Наука, 1965. -С. 487-488. 4 yilda chop etilgan «Sug d tarixidan lavhalar» kitobida O.I.Smirnova Sug dning ilkʻ ʻ o rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hamda hukmdorliklarning ma’muriy ʻ tuzulishini sug d, arab, fors va xitoy tilli manbalar asosida tahlil qildi ʻ 6 . Mazkur kitobda turli mazmundagi hujjatlar, epigrafik yodgorliklar, sug d tangalari ʻ tadqiqotlari o z aksini topdi. Tadqiqotda Sug d jamiyati tarkibi, davlatning ʻ ʻ boshqaruv tizimi pog onalari, ichki iqtisodiy hayoti va mamlakatning arablar ʻ tomonidan bosib olinishi kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi. O.I. Smirnova o zining yuqorida qayd etilgan «Katalog»ida Sug d bronza tangalari tadqiqotlari ʻ ʻ asosida o lkaning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy hayotiga oid bebaho ʻ ma’lumotlar berdi 7 . Xususan, davlatning boshqaruv tizimi, uning pog onalari, ʻ jamiyatning tabaqalari, Sug d konfederativ davlati tizimi doirasida viloyatlarning ʻ davlat bilan va o zaro munosabatlari, ichki bozorning ahvoli, mamlakatning ʻ xo jaligiga oid ko plab faktik materiallar o z aksini topdi. ʻ ʻ ʻ O tgan asrning boshlariga kelib V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy va ʻ Afrosiyobda ish olib borgan tadqiqotchilarning Samarqand tarixi va shu asnoda Sug d tarixiga oid asarlari vujudga keldi. Xususan, sharqshunos V.V.Bartold o z ʻ ʻ asarlarida ulkan miqdordagi manbalarni jalb etish orqali Turonzamin bo yicha ʻ boshqaruv tarixiga oid bir qatorda Markaziy Osiyoning ijtimoiy va etno-siyosiy tarixini davrlashtirish hamda hududiy aloqadorligini ko rsatish yuzasidan o z ʻ ʻ xulosalarini ilgari surdi 8 . Sug d boshqaruvi va mahalliy hukmdorlarning tanga zarblariga doir qimmatli ʻ tadqiqotlar E.V.Rtveladze tomonidan ham amalga oshirilgan bo lib ʻ 9 , olimning ishlari turli tillardagi manbalarni o zida jamlaganligi bilan anchayin originallik ʻ kasb etadi. XX asr o rtalaridan buyon chop etib kelingan akademik nashrlarda, jumladan, ʻ 1950 yilda nashr etilgan «O zbekiston xalqlarining tarixi» nomli tadqiqotda biz ʻ o rganayotgan davr bo yicha yozma manbalar tahlili asosida bir qator qimmatli ʻ ʻ 6 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. –М.: Наука, 1970. –288 с. 7 Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. –М: Наука, 1970. –548 с. 8 Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Сочинения. Т. II . –М.: Наука, 1963. -С. 104. 9 Ртвеладзе Э.В. Монеты Тунуканда (Тунката) и других владений // Нумизматика Центральной Азии. Сборник статей. – Ташкент, 2002. – Вып. IV. - С.208; Ртвеладзе Э.В. Цивилизации, государства, культуры Центральной Азии. – Ташкент,2005. – С. 22. 5 ma’lumotlar keltirilgan 10 . Xususan, tadqiqotning I tomining 1-qismida Turk xoqonligining Markaziy Osiyodagi hukmronligi ostida o z mustaqil siyosatiniʻ yuritgan mayda mustaqil va yarim mustaqil davlatlarning davlat boshqaruv asoslari, tarixiy-geografiyasi, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayoti yoritiladi. Jumladan, xitoy manbalari asosida VI-VII asrlarda Zarafshon, Qashqadaryo va Amudaryo vohalarida mustaqil to qqiz hokimiyatning (Samarqand, Maymurg , ʻ ʻ Kesh, Naxshab, Ishtixon, Kushoniya, Buxoro, Amul va Andxoy) mavjud bo lganligi va hukmdorlarining «Kan» nomli yagona sulolaga mansub bo lganligi, ʻ ʻ hamda «Chjaou» unvoniga ega bo lganligi ta’kidlanadi ʻ 11 . Shuningdek, tadqiqotda o lkaning xo jalik va madaniy hayotiga alohida o rin ajratilgan. Tadqiqotning ʻ ʻ ʻ «O rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi» nomli II bobida arablarning ʻ bosqinchiligi arafasida o lkadagi siyoiy vaziyat, arablarning harbiy yurishlarining ʻ umumiy jihatlari xitoy, arab va fors manbalari asosida yoritilgan. B.G . G ofurov tahriri ostida nashr etilgan «Tojik xalqi tarixi» nomli ʻ ʻ monografiyaning I bobida asosiy e’tibor ilk o rta asrlarda mulkiy munosabat ʻ - larning shakllanishiga ta’sir o tkazgan ijtimoiy-iqtisodiy omillarning tahliliga ʻ qaratilgan 12 . Xususan, tadqiqotchi arab, fors, xitoy, sug d yozma manbalari, hamda ʻ arxeologik materiallarni jalb qilgan holda Sug d va ilk o rta asrlarda faoliyat ʻ ʻ ko rsatgan mahalliy davlatlarning boshqaruv asoslariga to xtalib o tgan. ʻ ʻ ʻ Shuningdek, monografiyada asosiy e’tiborni Markaziy Osiyoning VI-VIII asrlar - dagi siyosiy hayotiga qaratadi. Xususan, tadqiqotda Sug d konfederasiyasi tushun ʻ - chasining qo llanilishi, unga birlashgan 8 ta yarim mustaqil mulklarning o zaro va ʻ ʻ Turk xoqonligi bilan munosabati, konfederasiya tepasida turgan Samarqandning o lka siyosiy jarayonlaridagi roli, tarixiy-geografiyasi va ma’muriy tuzulishi, ʻ ijtimoiy munosabatlarda patriarxal oila mulkchiligining ustunligi kabi bir qator masalalar xitoy va arab manbalari asosida keng tahlil etilgan 13 . Ishda Markaziy Osiyo kichik davlatlarining boshqaruv asoslariga olim anchayin e’tibor qarartgan. 10 История народов Узбекистана. (Под ред. С.П.Толстова, В.Ю.Захидова и др.). Т. I . –Ташкент: Изд-во АН УзССР. 1950. – 474 с. 11 История народов Узбекистана… –С. 139-152. 12 История таджикского народа. (Под ред. Б.Г.Гафурова). Т. II , книга 1. М.: Наука, 1964. –492 с. 13 История таджикского народа... -С. 44-52. 6 Olimning ushbu fikrlari uning keyingi tadqiqotlarida ham aks etgan 14 . Ishning «O rta Osiyo xalqlarining arab bosqinchilariga qarshi kurashi» deb nomlangan IIʻ bobida arablar bosqini arafasida O rta Osiyoda, xususan Sug ddagi siyosiy vaziyat, ʻ ʻ konfederasiya tarkibidagi mulklarning o zaro munosabatlari, Qutayba ibn ʻ Muslimning Poykand, Buxoro, Samarqand kabi shaharlarga harbiy yurishlari va unga qarshi xalqning milliy ozodlik harakatlari, xususan arblarga qarshi kurashda Devatich va G urakning o zaro munosabatlari, qolaversa o lkada kechgan ijtimoiy- ʻ ʻ ʻ iqtisodiy va madaniy jarayonlarning ba’zi qirralari ko rsatilgan. ʻ Tarixchi olim Azamat Ziyoning «O zbek davlatchiligi tarixi» nomli ʻ monografiyasida qadim va ilk o rta asrlarda Markaziy Osiyoda kechgan siyosiy, ʻ ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni turli tillardagi yozma yodgorliklar, yaqin o tmish va ʻ mustaqillik davri tarixshunosligi yutuqlari asosida O zbekiston hududidagi ʻ davlatchilik qadimiy tarix va uzoq taraqqiyot yo liga ega ekanligini ilmiy tahlil ʻ etdi 15 . Tadqiqotda o rganilayotgan mavzuga doir umumiy fikrlar keltirilgan. ʻ 2001 yilda O zR FA Tarix instituti tomonidan «O zbekiston davlatchiligi ʻ ʻ tarixidan lavhalar» nomli monografiya chop etildi 16 . Ushbu monografiyada O zbekistonning qadimdan to XX asr boshlariga qadar bo lgan davlatchiligi ʻ ʻ tarixiga oid lavhalar jamlandi. Ularda boy faktik, manbaviy va arxeologik materiallar asosida birinchi marotaba keng miqyosda O zbekiston hududida ʻ qadimdan davlatlarning vujudga kelishi jarayonlari va sabablari, inqiroziy va rivojlanish holatlari tahlil etilgan. Ilk o rta asrla Sug ddagi davlat boshqaruvi va uning ma’naviy huquqiy ʻ ʻ asoslari sug dshunos olimlar M.Is’hoqov, A.Ataxodxayev, G .Boboyorov kabi ʻ ʻ olimlarning tadqiqotlarida anchayin o rganilgan bo lib ʻ ʻ 17 , ularning tadqiqotlari manbalarga asoslanilganligi bilan ajralib turadi. 14 Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. – Душанбе: Ирфон, 1989. – С. 280. 15 Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Т.: Шарқ. 2000. –366 б. 16 Ўзбекистон давлатчилиги тарихидан лавҳалар / Масъул муҳаррир Д.А.Алимова, Э.В.Ртвеладзе. –Т ошкент : Шарқ. 2001. – 207 б. 17 Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар. – Тошкент: Фан, 1992; Отахўжаев А. Илк ўрта асрлар Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари. – Тошкент: 2010; Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги давлат бошқарув тузуми: тарих фанлари бўйича докторлик диссертацияси автореферати. – Тошкент: 2012. 7 Shuningdek, muammo yuzasidan sug dshunos B.S.G oyibov tadqiqotlari hamʻ ʻ ilmiy ahamiyatga ega bo lib, tadqiqotchining ishlari asosan Sug dning siyosiy va ʻ ʻ mintaqaning boshqaruv tarixini tadqiq etishga qaratilgan. Sug d siyosiy tarixini ʻ o rganish asnosida tadqiqotchi tomonidan Sug d hukmdorliklarining tarixiy- ʻ ʻ geografiyasi va ularning tuzulishi ham tadqiqotchi nazaridan chetda qolmagan. Tadqiqotda qo llanilgan metodikaning tavsifi. ʻ Tadqiqotni yozishda tarix tadqiqotlarida keng qo llaniladigan ma’lumotlarni tizimlashtirish, muammolarni ʻ kompleks umumlashtirish, tarixiy-qiyosiy tahlil va davrlashtirish, tarixiylik, xolislik tamoyillaridan keng foydalanildi. Ma gistrlik dissertasiyasi ning nazariy - uslubiy va manbaviy asoslari . Malakaviy bitiruv ishi d a metodologik jihatdan O zbekiston ʻ Respublikasi ning birinchi Prezidenti Islom Karimovning tariximiz va ma’naviyatimiz haqida bildirgan fikrlari va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning Vatanimiz tarixining obyektiv asoslarining yaratish borasidagi fikrlari hamda yo l ʻ - yo riqlariga ʻ asoslandik . Tarixni xolisona , manbalar asosida haqqoniy o rganish ʻ tamoyillariga amal qilgan holda ish ko rdik ʻ . Sug d ʻ iy manbalarining turli nashrlarini , xususan , Turfon sug diy ʻ hujjatlari, turkiy epigrafik manbalar, 1932 yildan to hozirgacha amalga oshirilgan Mug ʻ tog i ʻ sug d ʻ hujjatlarining bir necha nashrlarini qiyoslash , ularga berilgan izohlarni solishtirish , oradan eng maqbul va to g ri ʻ ʻ talqinlarni ajratish , yangi xulosalar chiqarish ga harakat qildik . Masalaning ilmiy yechimida nafaqat sug d ʻ manbalariga , shu bilan birga ilk o rta ʻ asrlarda mintaqa hayotini yorituvchi turli tillardagi (arabiy, forsiy, turkiy) manbalarning nashralariga ham murojaat qilindi . Ma gistrlik dissertasiyasi ning tuzilishi. Ma gistrlik dissertasiyas i kirish, bir- biriga mantiqan bog langan 3 bob, xulosa, ilova hamda foydalanilgan manba va ʻ adabiyotlar ro yxatidan iborat tarzda rasmiylashtirilgan. ʻ 8 1-BOB. «DAVLAT» TUShUNChASI VA MARKAZIY OSIYo XALQLARIDA DAVLATChILIKNING ShAKLLANIShI 1.1.§ - «Davlat», «davlatchilik» va «davlat tuzumi» tushunchalari hamda ularning Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligida aks etishi Tariximizning eng yorqin sahifalaridan biri – bu davlatning paydo bo lishidir.ʻ Kishilik jamiyati tarixining muhim masalalaridan biri bo lgan davlatning vujudga ʻ kelishi masalasi, garchi bu borada yuritilgan bahs-munozaralarning boshlanishi ancha qadim davrlarga borib taqalsa-da, keyingi davrlarda ushbu masala bo yicha ʻ tortishuvlarning ko lami tobora ortib bormoqda. ʻ «Davlat» degan tashkilot va u bilan bog liq ʻ «davlat tuzumi» va «davlatchilik» tushunchalari tahliliga to xtalishdan avval davlatlarning paydo bo lishiga to xtalib ʻ ʻ ʻ o tish o rinli. Ta’kidlab o tish zarurki, bu masalada olimlar tomonidan bir necha ʻ ʻ ʻ o nlab nazariya va talqinlar o rtaga tashlangan bo lib, ular orasida nisbatan keng ʻ ʻ ʻ tarafdor topganlarini ushbu o rinda keltirib o tishni lozim topdik. Avvalo, shuni ʻ ʻ aytib o tish kerakki, XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr birinchi yarmida ustivor ʻ bo lgan fikr – ʻ davlat bu eziluvchi sinfni eksplutasiya qiluvchi sinflar boshqaruvchi apparati sifatida quldorlik jamiyati sharoitida kelib chiqqan mazmundagi fikrlar keyingi yillarda ancha-muncha e’tirozlarga sabab bo ldi. Shuning birga davlatning ʻ paydo bo lishiga doir bir-biridan farqli talqinlar bildirilishda davom etdi. Kelingan ʻ xulosaga ko ra, davlat dunyoning hamma joyida bir xil shart-sharoit ostida vujudga ʻ kelmagan va uning shakllanishi jarayoni dunyoning turli hududlarida tabiiy- geografik muhitga bog liq holda turlicha kechgan deyish asoslidir. ʻ Davlatning kelib chiqishi borasida quyida keltirilgan fikrlar ancha kengroq o z tarafdorlarini topgan. R. Karneyro fikricha, hayotiy resurslarning ʻ cheklanganligi sharoitida aholi zichligining o sishi demografik bosimlarning ʻ ortishiga va jamoalar orasida urushlarning kelib chiqishiga sabab bo ladi. Bir ʻ tomondan biror jamoani boshqa bir jamoa bosib olishi natijasida ijtimoiy tabaqalanishning o sishi, boshqa tomondan esa bo ysundirilgan aholidan o lpon ʻ ʻ ʻ 9 (yoki soliq) yig adigan boshqaruvchi sinfning ehtiyojlari paydo bo ladi va shuʻ ʻ tariqa ilk davlatlar vujudga keladi 18 . Zamonaviy fanda davlat haqida qabul qilingan umumiy xulosaga ko ra, ʻ davlatning ilk alomatlari jamoat hokimiyatining ta’sis etilishi va aholining hududiy belgilariga qarab taqsimlanishga o tishi bilan tavsiflanadi ʻ 19 . Ayrim tadqiqotchilarning fikriga ko ra, hozirgi ma’nodagi «davlat» atamasi ʻ faqat XV asrdan boshlab ma’lum. Ilk o rta asrlardagi mavjud davlatlarni esa atigi ʻ hukmdor va ko ngilli qo shin (drujina) tomonidan gavdalantiriluvchi «davlat ʻ ʻ hokimiyati» deb atash mumkin 20 . Ilk tashkil topgan davlatlar uchun muqaddaslashtirilgan hukmdor shaxsi davlatni jipslashtiruvchi va birlashtiruvchi siymo bo lib xizmat qilgan. Hukmdor ʻ ilohlar va fuqaro orasida «vositachi» hisoblanib, o zining ʻ xarizma 21 xususiyati bilan jamiyat barqarorligi va ravnaq topishini ta’minlagan hamda tortiq etish vositasi bilan ijtimoiy munosabatlarni yagona tarmoqqa birlashtirgan 22 . Fanda ma’lumki, yer yuzidagi dastlabki davlatlar, asosan, miloddan avvalgi 3 mingyillik – 2 mingyillik o rtalarida «ulug daryolar» havzalaridagi sug orishga ʻ ʻ ʻ moslashgan ziroatkor hududlarda vujudga kelgan. Jumladan, bu davrda Nil daryosi havzasida, Dajla va Frot daryolari (Mesopotomiya)da Shumer, Akkad, Bobil, Yanzsi va Xuanxe daryolari oralig ida Xitoy kabi davlat uyushmalari paydo bo lib, ʻ ʻ ular dastlabki davlatlar hisoblanadi 23 . Ikkilamchi davlat uyushmalari esa shakllangan birlamchi davlatlar bilan qo shnichilik ta’siri ostida kelib chiqqan ʻ 24 . Qadimgi ilk davlatlarga xos xususiyatlardan bir shuki, ularning aksariyati shahar-davlatlar bosqichini bosib o tgan. Xususan, qadimgi Misr, Mesopotamiya ʻ 18 Кар нейро Р.Л. Теория происхождения государства // Ранн е е государство, его альтернативы и аналоги. – Волгаград, 2006. – С. 55-71 . 19 Ушницкий В. Тюркская государственность на крайнем севере // Second international congress on Turkic civilization. – Bishkek, October 4 - 6, 2004 . – Bishkek, 2005. – C. 138-139. 20 Горский А.А. Дружинное государство // Родина, 2002. – №2. – С. 40; Ушницкий В. Тюркская государственность ... – C. 138. 21 Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: ЎМЭ, 2005. – № 9. – Б. 395. 22 Крадин Н.Н. Кочевые империи: генезис, расцвет, упадок // Восток. – М., 2001. – № 3. – С. 21-32. 23 Авдеев В.И. Қадимги Шарқ тарихи. – Тошкент: 1950. – Б. 17-23. 24 Крадин Н.Н. Археологические признаки цивилизации // Ранн е е государство, его альтернативы и аналоги. – Волгаград, 2006. – С. 143-144. 10 va Yunonistonda dastlab shahar-davlatlar – « nom »lar vujudga kelib 25 , keyinchalik ularning birlashtirilishi asosida tom ma’nodagi davlatlar tashkil topgan. Tadqiq etilayotgan mavzuga bevosita aloqador Markaziy Osiyoda davlatning paydo bo lishi masalasini biroz quyida tahlil qilishni lozim topgan holda, buniʻ yanada aniqroq tushunishimizga xizmat qiladigan «davlat tuzumi», «davlat boshqaruvi» va «davlatchilik» tushunchalariga to xtalib o tsak. ʻ ʻ Davlat tuzumi – bu konstitusion huquq normalari bilan o rnatilgan hamda ʻ mustahkamlangan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy-huquqiy munosabatlar tizimi bo lib, jamiyatshunos va tarixchi olimlar davlat tuzumi tushunchasiga, asosan, ʻ quyidagilarni kiritadilar: 1) davlat qurilishi masalalari; 2) boshqaruvning siyosiy shakli; 3) boshqaruvning markaziy va mahalliy organlarining tuzilishi va vakolati; 4) harbiy tuzum; 5) davlatning mahkamachilik tizimi 26 . Davlatchilik iborasini biror sulolaga nisbatan ( masalan, «Somoniylar sulolasi davlatchiligi», «Xorazmshohlar sulolasi davlatchiligi», «Shayboniylar sulolasi davlatchiligi» va h. k. shaklida) emas, muayyan bir etnos yoki ijtimoiy guruhga nisbatan ishlatish ma’qul. Bu tushuncha, asosan, davlatning huquqiy asoslari, boshqaruv tizimi, chegaralar va ma’muriy bo linishi, qo shin, ichki va tashqi ʻ ʻ munosabatlari, tovar-pul munosabatlari, soliq tizimi, xalqaro maqomi, mulkchilik, ma’naviy va g oyaviy asoslari kabi ʻ jihatlarini qamrab oladi. Bu kabi tushunchalar markaziy osiyolik qadimgi etnoslarda qay shaklda talqin qilinganiga to xtalishdan avval mintaqada ilk davlatchilik aynan qachon, qay ʻ sharoitda vujudga kelganligi masalasi bilan qisqacha tanishib chiqish kerak. Yer yuzining aksariyat hududlarida bo lganidek, Markaziy Osiyoda ʻ 27 ham ilk davlatlar o troq aholi yashaydigan vohalarda – dastlab, Murg ob, Amudaryo va ʻ ʻ Zarafshon kabi daryolar havzalarida, keyinroq esa Sirdaryo havzasida vujudga 25 Сагдуллаев А. ва б. . Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. – Тошкент: 2000. – Б. 7; Ширинов Т. Қадимги Бақтрия подшолиги. Катта Хоразм // Ў збекистон давлатчилиги тарихи очерклари . – Т ошкент: 2001. – Б. 13 26 Очерки по истории государственности Узбекистана / Под ред. Д.А. Алимовой, Э.В. Ртв е ладзе. – Т ашкент: 2001. – С. 6; Исламов З. Общество. Государство. Право. – Т ашкент: 2001. – C. 121 - 181 , 248-289. 27 Сафоев С.С. Марказий Осиёдаги геосиёсат. – Тошкент: 2005. – Б. 10-13; Бобоёров Ғ. Илк ўрта асрларда Туркистон атамаси / Ўзбек халқининг келиб чиқиши: илмий-методик ёндашувлар, этногенетик ва этник тарих мавзусидаги республика илмий-назарий семинар материаллари. – Тошкент, 2004 . 11 kelgan 28 . Qator tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, mintaqaning janubi-g arbiyʻ hududlarida, xususan, O zbekiston hududida ilk davlatchilik tizimlari davriy va ʻ shakliy jihatdan quyidagicha bosqichlarda shakllangan: 1) Bronza davri. Miloddan avvalgi II ming yillikning o rtalari va ikkinchi yarmi. Unchalik katta bo lmagan ʻ ʻ dehqonchilik vohalari asosida (misol uchun, qadimgi Sherobod (Surxon) vohasi) ilk davlatchilikka o tish davri; 2) Bronza davridan temir asriga o tish davri. Mil. ʻ ʻ av. IX-VIII asrlar. Mayda davlat tashkilotlarning rivojlanishi va yirik harbiy- siyosiy uyushmalarning vujudga kelishi; 3) Ilk temir davri. Mil. av. VII-VI asrlar. Qadimgi Parfiya, Katta Xorazm va Qadimgi Baqtriya misolida yirik davlat uyushmalarining paydo bo lishi ʻ 29 . Qariyb shu davrlarda yoki ulardan sal keyin mintaqada Sug d (Samarqand, Naxshab, Kesh (ba’zi hollarda Buxoro ham ʻ Sug dning tarkibiy qismi sifatida tilga olinadi)), Farg ona kabi voha davlatlarining ʻ ʻ shakllanishi ham buning misolidir 30 . Mazkur davlat uyushmalari negizida ham, asosan, qadimgi Yaqin Sharqdagiga o xshab dastlab shahar-davlat tipi ustuvorlik qilgan bo lsa-da, ʻ ʻ keyinchalik ushbu vohalardagi muayyan bir shahar-davlatning ustunligida bir necha shaharni o z ichiga olgan nisbatan yirik davlat uyushmalari vujudga kelgan. ʻ Biroq Markaziy Osiyo janubi-g arbiy vohalariga xos davlatchilikning bu shakli ʻ oradan ming yilcha vaqt o tgan paytda ham, ya’ni ilk o rta asrlarda ham o nlab ʻ ʻ ʻ kichik voha hukmdorliklari misolida o zini namoyon qiladi. Bunga misol sifatida ʻ Sug d vohasidagi Samarqand, Kushoniya (Kattaqo rg on), Panch (Panjikent), Kesh ʻ ʻ ʻ (Shahrisabz), Naxshab (Qarshi) kabi kichik hukmdorliklarni ko rsatish mumkin. ʻ Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligining yana bir shakli – bu asosan, mintaqaning shimoli-sharqiy hududlarida chorvador qabilalar tomonidan barpo etilgan ko chmanchi asosli davlatlardir. Bu tipdagi davlatlar yuqorida ko rsatib ʻ ʻ o tilgan o troq shahar-davlatlar yoki voha davlatlaridan shaklan va mohiyatan farq ʻ ʻ 28 Ширинов Т. Қадимги Бақтрия подшолиги. Катта Хоразм // Ў збекистон давлатчилиги тарихи очерклари . – Т ошкент: 2001. – Б. 8-9. 29 Сагдуллаев А. ва б. . Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиёти. – Тошкент: 2000. – Б. 31; Ширинов Т. Қадимги Бақтрия подшолиги. Катта Хоразм // Ў збекистон давлатчилиги тарихи очерклари . – Т ошкент : 2001. – Б. 8-9. 30 Матбобоев Б. Қадимги Фарғона давлати (Давань) // Ў збекистон давлатчилиги тарихи очерклари . – Т ошкент: 2001. – Б. 29. 12 qilib, u muayyan bir qabila tomonidan dastlab ko plab chorvador qabilalarʻ bo ysundirilgan holda barpo etiladi. Keyinchalik bunday davlatlar hududiy jihatdan ʻ kengayib, siyosiy mavqyei oshadi va o troq voha hukmdorliklarini o z vassallariga ʻ ʻ aylantirgan imperiyalarga aylanishadi. Mintaqada bu tipdagi davlatlarning paydo bo lish davri ham deyarli ilk temir davri, ya’ni miloddan avvalgi bir mingyillikning ʻ ikkinchi yarmiga to g ri kelib, Skif/Sak? (mil. av. VI–II asrlar) ʻ ʻ 31 , Xun (mil. av. III – milodiy II asrlar), Qang (mil. av. III – milodiy III asrlar) ʻ 32 davlat uyushmalari buning misolidir. Bular qatoriga miloddan avvalgi so nggi asrlarda mavjud bo lgan ʻ ʻ Usun va Yuyechji kabi siyosiy uyushmalarni ham kiritish mumkin. Davlat va uning shakllanishi bilan bog liq tushunchalar Markaziy Osiyoning ʻ shimoli sharqiy hududlarda yashagan qadimgi etnoslarda, shu jumladan, qadimgi turklar (aniqrog i, prototurklar)da qay darajada ifodalangani ham muhimdir. Shu ʻ o rinda ta’kidlab o tish zarur, mintaqaning bu qism aholisining qadimgi davr ʻ ʻ davlatchiligiga oid ma’lumotlar asosan xitoy manbalarida saqlanib qolgan bo lib, ʻ davlatchilik bilan jambarchas bog liq atamalar aksariyat hollarda xitoy tiliga ʻ o girilgan yoki ushbu til qoidalari asosida berilgani bois, atamalarning mahalliy ʻ shaklini tiklash ancha qiyinchilik tug diradi. ʻ Shunday qilib davlatning paydo bo lishi, uning shakllanishi va u bilan bog liq ʻ ʻ tushunchalarga qisqacha to xtalib o tish shundan darak beradiki, yer yuzida ilk ʻ ʻ davlatlar dastlab shahar-davlat, voha davlati, qabilalar ittifoqi shakllarida miloddan avvalgi 3 ming yillikda paydo bo la boshlagan. Ilk davlatlar Dajla va ʻ Frot, Nil, Ganga, Xuanxe va Yanszi kabi yirik daryolar havzalarida paydo bo lgan ʻ bo lsa, keyinchalik bu jarayon Murg ob, Amudaryo va Sirdaryo kabi daryolar ʻ ʻ havzalarida davom etgan. Shu tariqa, Markaziy Osiyoda ilk davlatchilik kurtaklari daryolar havzasida shahar-davlat, voha davlati ko rinishida miloddan avvalgi ʻ mingyillikning boshlarida vujudga kela boshlagan bo lsa, mintaqaning dasht ʻ hududlarida paydo bo lgan ʻ qabila ittifoqi ko rinishidagi siyosiy uyushmalar deyarli ʻ shu davrlarda o zini namoyon qila boshlaganligi ko zga yaqqol tashlanadi. ʻ ʻ 31 Акишев К. А., Акишев А. К. К интерпретации символики иссыкского погребального обряда // Релегии народов Южной Сибири и Центральной Азии. Часть I. Поздняя древность: хрестоматия / Сост. П.К. Дашковский. – Барнаул, 2008. – С. 45-50. 32 Шониёзов К. Ш. Қарлуқ давлати ва Қарлуқлар. – Тошкент: Шарқ, 1999. – Б. 27, 152-153. 13 Markaziy Osiyoda ham davlat va uning boshqaruvi bilan bog liq tushunchalarʻ dunyoning boshqa hududlaridagi qadimiy davlatlarida bo lganidek ilohiylik kasb ʻ etgan. Shu bilan birgalikda, mintaqada davlat ham boshqaruvchi toifani, ham unga bo ysunuvchi fuqarolarni ifodalagan bo lib, ular orasidagi muvozanatni saqlab ʻ ʻ turuvchi tashkilot sifatida talqin etilgan. Xususan, Markaziy Osiyoning ko chmanchi chorvador xalqlarida hokimiyat davlatga asos solgan qabila ʻ vakillarining umumiy mulki deb tushunilgan. 1.2.§ Markaziy Osiyo hududidagi ko chmanchi qabilalarda ʻ davlatchilikning kelib chiqishi va uning o ziga xos xususiyatlari ʻ Markaziy Osiyoda mavjud bo lgan turli siyosiy uyushmalarning qanday ʻ shartlar va omillar ostida vujudga kelganligi masalasini yoritishda avvalo mazkur mintaqaning tabiiy shart-sharoitlari hamda bu hududda yashagan aholining xo jalik ʻ tarzi va u bilan aloqador yuz bergan ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan tanishib chiqish muhim o rin tutadi. ʻ Yunon va xitoy tillaridagi yozma manbalarda ilk ma’lumotlar berila boshlagan paytlardan (ya’ni miloddan avvalgi mingyillikning o rtalaridan boshlab, ʻ to so nggi o rta asrlargacha kechgan davr) Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligi ʻ ʻ tarixiga nazar tashlansa, quyidagicha tarixiy manzara namoyon bo ladi: ʻ Birinchidan, Yevroosiyo mintaqasining sharqda Mo g uliston dashtlaridan ʻ ʻ boshlab, g arbda to Shimoliy Kavkazgacha cho zilgan hududlarini o z ichiga ʻ ʻ ʻ oluvchi shimoliy va shimoli-sharqiy qismlarida nisbatan ko chmanchi hayot tarzi ʻ hukmron chorvador qabilalarni birlashtirgan davlat uyushmalari. Ular o z ʻ xususiyatiga ko ra, mayda va yirik siyosiy uyushmalar shaklida bo lib, birinchisi ʻ ʻ har biri o z qabila boshlig i ( ʻ ʻ masalan, bek) tomonidan boshqarilgan va hali to laqonli davlat shaklini olmagan siyosiy uyushmalar, ikkinchisi esa, ulkan ʻ hududlarni qamrab, ko plab qabilalarni birlashtirgan, saltanat shaklidagi qudratli ʻ yirik siyosiy uyushmalar edi; 14 Ikkinchidan, Markaziy Osiyo mintaqasining janubi sharqiy qismi – Sharqiy Turkistondan boshlab, g arbda to Kaspiy dengizining janubi-g arbiyʻ ʻ havzalarigacha cho zilgan qismida o troq xo jalik tarzi ustuvor etnoslarni o z ʻ ʻ ʻ ʻ ichiga oluvchi yo voha davlati , yo bo lmasa, ʻ saltanat shaklidagi davlat uyushmalari. Ular ham mohiyatan ikki xil tavsifga ega edi; birinchisi, geografik shart-sharoitlardan kelib chiqib shakllangan, ya’ni muayyan bir tog etagi, vodiy ʻ yoki daryo havzasi bilan chegaralangan voha davlati shaklidagi kichik siyosiy uyushmalar, ikkinchisi esa bir necha vohalarni o z tarkibiga oluvchi, asosan, yirik ʻ saltanatlar himoyasida bo lgan voha hukmdorliklari. ʻ Agar Markaziy Osiyo mintaqasining janubiy hududlarida ilk davlatlarning paydo bo lishi daryo havzalaridagi ʻ shahar-davlat bosqichini bosib o tgan bo lsa, ʻ ʻ shimoliy yoki shimoli-sharqiy hududlarida qabilalar ittifoqidan davlat uyushmasi sari odim tashlangan. Garchi mazkur mintaqaning har ikkala qismida ham ilk davlat uyushmalarining paydo bo lishi mohiyatan bir-biridan ancha farq qilganiga ʻ qaramasdan, biri ikkinchisiga ta’sir qilmasdan qolmagan. Bu holat Sak-skif, Yuyechji (Kushon), Xun (Xionit)lar, Eftalitlar, Turk xoqonligi, Qoraxoniylar, Saljuqiylar, Mo g ullar, Shayboniylar misolida qariyb 2 ming yilni o z ichiga ʻ ʻ ʻ olgan davr mobaynida ko chmanchilik ustuvor qabilalar tomonidan barpo etilgan ʻ davlat uyushmalarining o z hududini mazkur mintaqaning ʻ janubi-g arbidagi ʻ o troq ʻ hududlar tomon kengaytirishga intilishlarida bo lsin, mintaqaning nisbatan janubi- ʻ g arbidagi vohalarida vujudga kelgan o troq sharoit hukmron qismida Somoniylar, ʻ ʻ Xorazmshoh-Anushteginiylar, Temuriylar, O zbek xonliklarining ko chmanchilar ʻ ʻ ustidan o rnatgan mavqyei misolida bo lsin, muayyan darajada o z ifodasini ʻ ʻ ʻ topadi. Aslida, Markaziy Osiyo xalqlarining qadim va o rta asrlardagi davlatchilik ʻ tarixiga murojaat qilinsa, ushbu mintaqani o z holicha alohida olib o rganib ʻ ʻ bo lmaydi. Sababi, mazkur mintaqada, ayniqsa uning shimol va shimoli-sharqiy ʻ qismlarida kechgan siyosiy jarayonlar Markaziy Yevroosiyo (yoki Yevroosiyo dashtlari) mintaqasidan ajralgan holda bo lmagan. Markaziy Osiyoning mazkur ʻ qismi Yevroosiyoning uzviy bir tarkibiy qismi o laroq, geografik jihatdan undan ʻ 15 katta farqlarga ega emasdi. Shu sababli bo lsa kerak, Mo g uliston, Janubiy Sibirʻ ʻ ʻ yoki Oltoy tog lari atrofida yuzaga kelgan biror siyosiy jarayon Sharqiy Yevropa ʻ hududlarigacha yetib bormasdan qolmagan. Agar Markaziy Yevroosiyoning sharqiy chekkalari Mo g uliston dashtlari bilan, g arbiy chegaralari esa Qora ʻ ʻ ʻ dengiz shimolidagi Sharqiy Yevropa dashtlari bilan belgilanishi va bu ulkan hududda deyarli bir xil iqlim sharoiti hukm surishi nazarda tutilsa, mazkur mintaqaning bir-biridan minglab chaqirim uzoqlikda joylashgan har ikkala qutbidagi siyosiy jarayonlarning o zaro ta’siri kuzatilishi ajablanarli hol bo lmaydi. ʻ ʻ Markaziy Yevroosiyo dashtlarida dunyoning aksariyat boshqa hududlaridan farq qilib, quldorchilik, sun’iy sug orish yoki tijorat omillar natijasida davlatning ʻ vujudga kelishi bu mintaqaga xos emas edi. So nggi uch ming yillik davomida ʻ Markaziy Osiyoda kechgan siyosiy jarayonlar natijasida ko plab davlat ʻ uyushmalari tashkil topgan va tanazzulga yuz tutgan bo lib, mintaqa tarixiga doir ʻ tadqiqot olib borgan ko pchilik tadqiqotchilarning e’tiroficha, ulardan ʻ aksariyatining tashkil topishi chorvador elatlar faoliyati bilan bog liqdir. ʻ Markaziy Osiyoda ulkan saltanatlar – imperiyalarning paydo bo lishi ʻ masalalari nisbatan oddiy va aniq ravshan bo lib‚ ularning deyarli barchasi ʻ ko chmanchilar tomonidan barpo qilingan edi. Boshlang ich davrda ularning ʻ ʻ istilosining ichki harakati yangi yaylovlarni egallashga qaratilgan bo lib‚ borgan ʻ sari o zgacha madaniy ʻ xo jalik ukladga ega mamlakatlarni bo ysundira borishgan. ʻ ʻ Dasht qabilalari bitta sardor‚ yakka urug va yagona sulola qo li ostida ʻ ʻ birlashtirilganligini tarix isbotlagan. Bir qator tadqiqotchilarning fikrlariga ko ra, Markaziy Osiyoda ilk ʻ imperiyalarning tashkil topishi dastlab ko p tilli va turli etnik (polietnik) ʻ guruhlardan iborat ko plab chorvador qabilalarning imperiya tipidagi uyushmaga ʻ birlashish jarayoni miloddan avvalgi V-IV asrlarda Yuyechji qabilasining harbiy imkoniyatlari tufayli yuz beradi. Miloddan avvalgi III-II asrlar arafasida uzoq va shiddatli urushlar natijasida ularning shimoli sharqiy qo shnilari va sobiq o lpon ʻ ʻ to lovchilari bo lmish ʻ ʻ Syunnu (Xun)lar «Dasht»da o z hokimiyatini o rnatdilar. ʻ ʻ 16 Xunn lar davrida siyosiy va ijtimoiy tuzilmaning oddiy birliklari‚ ya’ni hozirgi ilmiy adabiyotdagi atama bilan aytganda «sardorlik» (vojdestvo)dan «ibtidoiy davlat» shakliga o tadiʻ 33 . Ya’ni makon va zamonga muvofiq atama bilan aytganda u kuch yoki tahdid kuchi bilan birlashtirilgan va ibtidoiy davlat tashkilotlari hamda sardorlik dan tashkil topgan «arxaik / ilk bosqich imperiya» holatida edi. Xunn davlati miloddan avvalgi VI-IV asrlarda jun qabilalarining harbiy demokratiyasidan o sib chiqqan bo lib‚ u yashash uchun kurashlar ʻ ʻ emas‚ balki qo shni qabilalar va xitoy podsholiklari bilan shafqatsiz kurashlari ʻ natijasida shakllangan edi 34 . Tarixchilarning fikrlaricha, ko chmanchilarning uyushib bir ittifoq ostida ʻ birlashishlari ularga qo shni hududda markazlashgan qudratli o troq davlatning ʻ ʻ barpo etilishiga qarshi javob sifatida ro y bergan. ʻ Birinchidan, tomondan bunday uyushishning sodir bo lishi o zining qudratli raqibiga qarshi turish zaruriyati ʻ ʻ yuzasidan bo lsa, ʻ ikkinchidan, qo shni davlatga o z ta’sirini ko rsatish edi. ʻ ʻ ʻ Masalan, ko chmanchilarda yirik imperiyalarning tashkil topishi Xitoydagi ʻ imperiyalarning chaqirig iga javobi bo lib, Xitoy bilan aloqalar faqat ʻ ʻ ko chmanchilar foydasiga ishlashi nazarda tutilgan ʻ 35 . U hatto Xitoy va Mo g ulistonda imperiyalarning paydo bo lishini o zaro bog lashga urinadi. Biroq ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bu fikrlarga to laqonli qo shilib bo lmaydi. Chunki tadqiqotchi sabab (tarixiy ʻ ʻ ʻ shart-sharoat, omillar) va oqibat masalasida xatoliklarga yo l qo yadi. Ushbu ʻ ʻ g oyani rivojlantirgan bir qator tadqiqotchilarning fikricha, ko chmanchilarning ʻ ʻ boshqaruv tizimi odatda qo shni ziroatchi davlatlardan namuna sifatida qabul ʻ qilingan holda tashkil etilgan. Jumladan, ko chmanchilar tomonidan barpo qilingan ʻ davlatlar ko pincha ularga o troqlardan, qisman esa o zlaridan avvalgi ʻ ʻ ʻ ko chmanchi davlatlardan yetib kelgan merosdan keng miqyosda foydalanganlar ʻ 36 . 33 Кляшторный С.Г. Имперский фон древнетюркской цивилизации // Вестник МИЦАИ. – C амарканд, 2008. – № 8. – С. 14; Бернштам А.Н. Очерк истории гуннов. – М.,1951 ; Гумилев Л.Н. Хунну. – М., 1993. 34 Кляшторный С. Г. Имперский фон древнетюркской... – С. 1 5. 35 Барфилд Т.Дж. Опасная граница: кочев ые империи и Китай (221 г. до н. э. – 1757 г. н. э. ) / Пер. Д.В. Рхлядева, В.Б. Кузнецова; науч. ред. и пред. Д.В. Рхлядева. – СПб., 2009. – С. 18-19. 36 Хазанов А. М. Кочевники и внешний мир... – С. 364-366. 17 Oxir-oqibatda shu narsa kelib chiqadiki, ko chmanchi jamiyatlar davlatʻ tartibotlarini o troq-dehqonlardan qabul qilishgan (diffuziya/singish nazariyasi) ʻ 37 . Aslida, Markaziy Osiyoning shimoli-sharqiy qismlaridagi siyosiy uyushmalar aksariyatining davlat boshqaruvchilari va asoschilari mazkur mintaqaning ko chmanchi chorvador vakillari edi. Dastlab ular o zlarini o rab turgan boshqa ʻ ʻ ʻ chorvador qabilalarni muvaffaqiyatli ravishda birlashtirib, ko p o tmasdan ʻ ʻ vohalardagi o troq davlatlarga harbiy safarlar uyushtira boshlashgan hamda zabt ʻ eta boshlaganliklari kuzatiladi. Bunday vaziyatni ilk ko chmanchi asosli ʻ davlatlardan to so nggi ko chmanchi asosli davlatlargacha bo lgan barcha davlat ʻ ʻ ʻ uyushmalarida kuzatish mumkin. Bugungi kungacha tarixiy adabiyotlarda ziroatchi o lkalarni egallash ʻ mobaynida ko chmanchilar tomonidan tashkil etilgan bunday tabaqaviy ʻ jamiyatlarni ifodalash uchun umumiy qabul qilgan atama mavjud emas va ularni ksenokratik (tashqaridan kiritilgan hokimiyat ) , o lponga asoslangan ʻ , feodal va h. k. shakllarida atash hollari ko zga tashlanadi. ʻ Ko chmanchilarning o troq- ʻ ʻ dehqonlarni istilo qilishi yoki ichki qarama-qarshiliklar natijasida paydo bo lgan ʻ davlat uyushmalarining xususiyati aksariyat hollarda ular orasidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlar vositasida aniqlangan. Xususan, N.N. Kradin, ko chmanchi va o troq davlatlar orasidagi munosabatlarga e’tibor qaratib, ularni 3 ʻ ʻ ta turga bo ladi: ʻ tipik – ko chmanchilar va ziroatchilar masofali qo shni bo lishadi, ʻ ʻ ʻ qaysiki qo shimcha mahsulot olish uzoqdan turib ekpluatasiya qilish vositasi ʻ bo ladi, ya’ni: qo qqisdan hujumlar uyushtirish, tahdidlar orqali «sovg a» undirish ʻ ʻ ʻ va h. k; o lponchilik ʻ – o lpon olish – ekspluatasiya shakli bo lib, o troq-dehqonlar ʻ ʻ ʻ ko chmanchilarga o lpon to lash orqali bo ysunishadi; ʻ ʻ ʻ ʻ istilochilik – nomadlar (ko chmanchilar) o troq-dehqon jamiyatlarni istilo qiladi va ularning hududiga ʻ ʻ borib joylashib, hujum va o lponchilik o rnini ziroatchilar va shaharliklardan bir ʻ ʻ maromda soliq undirish egallaydi 38 . 37 Бобоёров Ғ. Ғарбий турк хоқонлигининг бошқарув тузуми: тарих фанлари доктори автореферати. – Тошкент: 2012. – Б. 30. 38 Крадин Н.Н. Кочевые империи: генезис, расцвет, упадок // Восток. – Москва, 2001. – № 3. – С. 24-25. 18 Endi, ko chmanchilarda yirik imperiyalarning kelib chiqishi qanday asoslargaʻ ega mazmunda masalaga to xtalsak maqsadga muvofiq bo ladi. Bu masalada ʻ ʻ tadqiqotchilar turlicha taxminiy fikrlar bildirishadi. Jumladan, amerikalik politantropolog va nomadolog T.J. Barfild ko chmanchilarda davlat ʻ uyushmalarining shakllanishi jarayonida quyidagicha «ilk turtki»lar mavjud bo lganini sabab sifatida keltiradi: 1) ʻ shaxsiyat maqsadining o rtaga chiqishi; ʻ 2) qabilaviy munosabatlarning sinfiy munosabatlarga almashinuvi (chorvaga yoki yerga bo lgan egalikning variantlari bilan birgalikda); 3) ʻ qo shni ziroatchi davlatlar ʻ bilan mos iqtisodiy aloqalar qo llab-quvvatlanishining zaruriyligi ʻ 39 . Tadqiqotchi shu yo llar bilan tashkil etilgan davlatlar misolida ularning ichki tuzilishi ʻ mohiyatini ochib berar ekan, oxirgi sababga alohida diqqat qaratadi va uning tez- tez uchrab turishini ta’kidlab, uni organizmning rivojlanishi va mustahkamlanishi uchun zaruriy, deb biladi. O z vaqtida Markaziy Osiyo chorvador xalqlari davlatchiligi bilan bog liq ʻ ʻ holda V.V. Bartold shunday yozgandi: - «ko chmanchi xalq normal shart- ʻ sharoitlar mavjud bo lgan paytda siyosiy tashkilotga intilmaydi ʻ ; q ulay sharoitlar paytida davlat hokimiyati vakillari xonlar, butun xalqni yoki bir necha xalqlarni o ziga ʻ bo ysundirishga muvaffaq bo lishadi. Faqat favquloda vaziyatlar kelib chiqqan ʻ ʻ paytlar bo ladiki, bunday paytlarda hyech kim tayinlamagan va hyech kim ʻ tanlamagan xonlar o zlari hokimiyat jilovini qo llariga olishadi» ʻ ʻ 40 . Ko chmanchilarda davlatning tashkil topishiga aloqador xitoycha ma’lumotlarga ʻ e’tibor qaratilsa shu narsa aniq bo ladiki, ʻ aksariyat hollarda qabila va urug lar ʻ ichida eng kuchli va layoqatli shaxs ularning hukmdorlari saylangan. Xunlarda Maodun yoki Attila , Syanbilarda Tanshixuay , Juan -juanlarda Shelun , Turk xoqonligida Bumin yoki Istemi , Kidanlarda Abaoszi , Mo g ullarda ʻ ʻ Temuchin va h. k. 41 . Biroq davlatning paydo bo lishini muayyan bir shaxs bilan bog lash o zini ʻ ʻ ʻ 39 Барфилд Т.Дж. Опасная граница... – С. 19-20. 40 Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии // Соч. V . – М., 1968. – С. 22-23 . 41 Культура номадов Средней Азии. CULTURA OF NOMADIK PEOPLES OF CENTRAL ASIA. Материалы международной конференции. Самарканд, 22 - 24 ноября 2007 г. – Самарканд: МИЦАИ, 2008. – С. 155 - 163. Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах обытавших в Средней Азию в древние времена. I . –М: Наука, 1950. –С. 47, 154, 187, 220-221. 19 to laqonli oqlamaydi (ʻ masalan, tojik davlatchiligini Ismoil Somoniy nomi bilan bog liq holda tadqiq etish). Ehtimol, xitoy yilnomachilari asosiy e’tiborni bitta ʻ shaxsga qaratib, boshqa vaziyatlarga hisobga olmagan bo lishlari mumkin. ʻ Qolaversa, muayyan bir shaxsning iste’dodi va kuchi davlatning vujudga kelishidagi omillardan biri bo lib, uni yagona omil deb bo lmaydi. ʻ ʻ Bundan tashqari, V.V. Bartold ko chmanchi davlatlarning tashkil topishi ʻ boylar va yo qsillar hamda beklar va oddiy xalqlar orasidagi sinfiy kurash ʻ keskinlashuvi natijasida yuz beradi, deb hisoblaydi 42 . Biroq muallifning bu xulosasi tadqiqotchilar tomonidan bir necha bor tanqidga uchrab, asossizligi isbotlandi 43 . Bu masalada xorijlik tadqiqotchilarning o ziga xos qarashlari mavjud. ʻ Jumladan, mutlaq ko pchilik nomadologlar fikricha, ko chmanchi jamiyatlarda ʻ ʻ davlat strukturasining ichki rivojlanishi muhim emas, ularda davlat tashqi sharoitlar ta’siri natijasida kelib chiqadi va ichki emas, tamomila tashqi vazifalarni bajarishga intilish bunga sabab bo ladi ʻ 44 . Xususan, T.J. Barfildning fikricha, ko chmanchilarda davlat tuzilmasi faqat tashqi ta’sir natijasida paydo bo ladi. ʻ ʻ Ya’ni ko chmanchilar harbiy ehtiyojlari uchun qo shni o troq davlatlarni xiroj ʻ ʻ ʻ (kontribusiya) to lashga majburlashi yoki chegara bozorlarining ochilishi bunga ʻ sabab bo ladi ʻ 45 . T.J. Barfild bilan o xshash nuqtai-nazarga ega N.N. Kradin ʻ ko chmanchilarda markazlashgan iyerarxiya va uyushish zaruriyati faqatgina ʻ tijorat yo llari ustidan nazorat o rnatish mobaynida ziroatchi qo shnilarini talon- ʻ ʻ ʻ taroj qilish yoki ularning hududiga bostirib kirish uchun urush olib borish paytida vujudga keladi va bu ularning yashash ehtiyojiga xizmat qiladi, deb hisoblaydi 46 . Umuman olganda, muallif, ko chmanchilarda davlatning paydo bo lishini ʻ ʻ ko chmanchining o troq-ziroatkor «asos» (bazis) ustidan qurilgan «ustqurma»ga ʻ ʻ o xshash bir shakl, deb biladi. ʻ 42 Бартольд В.В. Двенадцать лекций по истории... – С. 23. 43 Бобоёров Ғ. Ғарбий турк хоқонлигининг бошқарув тузуми: тарих фанлари доктори автореферати. – Тошкент: 2012. – Б. 30. 44 Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир... – С. 363. 45 Барфилд Т.Дж. Опасная граница... – С. 18-19. 46 Крадин Н.Н. Кочевые общества. Проблемы формационной характеристики. – Владивосток: Дальнаука, 1992. – С. 38. 20 Biroq shu o rinda boshqa savol tug iladi: agar ko chmanchilardagi barchaʻ ʻ ʻ davlatlar faqat tashqi maqsadlarni amalga oshirish uchungina paydo bo lgan ʻ bo lsa, unda N.N. Kradinning imperiyalar shakllanishini quyidagicha bir-biridan ʻ farq qiluvchi 4 ta tasnifga taqsimlashini qanday izohlash mumkin: 1) mo g ullarga ʻ ʻ xos ; 2) turkiylarga xos ; 3) xunlarga xos ; 4) xazarlarga xos 47 . Ushbu tasnifga asosan Turk xoqonligi o z ʻ mustaqilligi uchun kurash natijasida vujudga kelgan bo lib chiqadi, qaysiki u o zigacha mavjud bo lgan ko chmanchi imperiya ʻ ʻ ʻ ʻ doirasida, ya’ni Juan-juan xoqonligi tarkibida (periferiyasida) siyosiy uyushma sifatida shakllangan edi. Shuning uchun N.N. Kradin ko chmanchi davlat tashkil ʻ topishining bunday usulini shartli ravishda « turkiylarga xos », deb talqin qilgan 48 . Shu tariqa ushbu tadqiqotchi o z fikrlariga qarama-qarshi chiqmaydimi? ʻ Qolaversa, boshqa ko chmanchi va o troq jamiyatlarni bo ysundirish uchun ʻ ʻ ʻ ko chmanchi siyosiy uyushma o z jamiyatini yoki, hatto, bir qancha jamiyatlarni ʻ ʻ dastlabki konsolidasiya (birikuv) jarayonlariga tortishi kerakligini ham hisobga olish zarur. Bu esa o z-o zidan ularning jamiyatida ijtimoiy tabaqalanishning ʻ ʻ kuchayishiga olib keladi. Shu o rinda, ko chmanchilarda davlat paydo bo lishi ʻ ʻ ʻ yo llariga doir yuqorida keltirilgan fikrlardan tashqari, boshqacha talqinlar ham ʻ mavjudligini aytib o tmoq lozim. Jumladan, A.Xazanov talqinicha, ʻ ko chmanchilarda davlat ʻ ichki sedentari zisiya (o troqlashuv) ʻ hisobiga yoki diniy harakatlar natijasida hyech bir bosqinchiliklarsiz, ya’ni ularning jamiyatida ziroatchi xo jalik tarzining paydo bo lishi natijasida vujudga kelishi mumkin ʻ ʻ 49 . Bundan tashqari, N.N. Kradinning o zi ham ta’kidlab o tganidek, garchi bunday ʻ ʻ davlatning kelgusidagi taqdiri o troq jamiyatlar ustidan qozoniladigan ʻ muvaffaqiyat yoki mag lubiyati bilan bog liq bo lsa ham, ayrim hollarda ʻ ʻ ʻ ko chmanchilarda davlat o troq xalqlarni bosib olgunga qadar paydo bo lishi ham ʻ ʻ ʻ mumkin. Biroq afsuski, bu masalada aksariyat tadqiqotchilar ushbu omilni e’tiborsiz qoldirishadi hamda faqat ko chmanchilar va ʻ «tashqi dunyo», aniqrog i, ʻ 47 Крадин Н.Н. Кочевники, мир-империи и социальная эволюция // Альтернативные пути к цивилизации. – М., 2000. – С. 45-47 48 Крадин Н.Н. Кочевники, мир-империи и социальная эволюция... – С. 319. 49 Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир... – С. 369; 369; Яна қаранг: Крадин Н.Н. Кочевники и земледельческие цивилизации // Journal of Turkic Civilization Studies. – Bishkek, 2004. – No. 1. – С. 135 141. 21 «ko chmanchilar va o troq dunyo»ʻ ʻ konsepsiyasiga ko proq urg u berishadi. Bunga ʻ ʻ ko ra, ko chmanchilarda davlat bo lgan-u, biroq ʻ ʻ ʻ davlat g oyasi o troq xalqlardan ʻ ʻ olingan . Shu tariqa, mazkur tadqiqotchilar masalaga o troqlik konsepsiyasidan ʻ kelib chiqib, bir yoqlama yondashishgan va noxolislikka yo l qo yishgan. ʻ ʻ Xulosa sifatida aytish mumkinki, Markaziy Osiyo ko chmanchilarida ʻ davlatchilikning kelib chiqishi va uning o ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish ʻ shundan darak beradiki, mintaqaning ko chmanchi chorvador turmush tarzi ʻ hukmron xalqlarida davlat uyushmalari yoki shunga yaqin siyosiy uyushmalarning vujudga kelishi ham shaklan, ham mohiyatan o zaro birmuncha farq qilgan. ʻ – birinchidan, ba’zi siyosiy uyushmalar kichik bir beklikdan yirik imperiya darajasiga o sib chiqqan. Xunlar, Turk xoqonligi va Mo g ul (Chingizxon) ʻ ʻ ʻ imperiyasi va Temuriylar saltanati yirik imperiyalarning yorqin namunalari bo lib, ʻ ulardan deyarli barchasi Markaziy Yevroosiyo mintaqasining aksariyat qismida o z ʻ hokimiyatini o rnatishi barobarida o z davrining dunyodagi eng qudratli davlatlari ʻ ʻ darajasiga chiqishgan; – ikkinchidan, mazkur davlatlarning paydo bo lishida mustaqillik uchun ʻ kurash va sulola asoschisi bo lmish shaxslarning dahosi kabi 2 ta omil umumiylik ʻ kasb etganligi diqqatga sazovordir; – uchinchidan, kelib chiqishi ko chmanchi muhitga aloqador Kushon, Xionit, ʻ Eftalit kabi davlatlar esa, garchi ular kuch-qudrat va egallagan hudud jihatidan yuqorida keltirib o tilgan imperiyalar darajasiga chiqmagan bo lsalar-da, dastlabki ʻ ʻ makonlaridagi siyosiy va harbiy tajribalarini o troq vohalar ustidan ustamonlik ʻ bilan joriy qila olganlar; – to rtinchidan, Markaziy Osiyoning chorvador qabilalari tomonidan asos ʻ solingan ayrim davlatlar yo siyosiy va madaniy jihatdan yuksak saviyaga chiqa olmaganlar yoki bo lmasa bir muddatdan keyin o zlari tobe qilgan xalqlar orasida ʻ ʻ singib ketganlar; – beshinchidan, mintaqaning ko chmanchi asosli boshqa davlatlari orasida ʻ Uyg ur, Xazar va Turgash xoqonligi kabi yana bir necha imperiya darajasiga ʻ chiqqan siyosiy uyushmalar bo lsa ham, ularning shakllanish jarayoni ʻ 22 boshqacharoq kechgani, ya’ni mavjud saltanat zamirida, uning bir tarmog i sifatidaʻ uncha katta bo lmagan imperiyaga aylangani ko zga tashlanadi. ʻ ʻ Mintaqada bulardan tashqari yana bir necha o nlab davlat uyushmalari hukm surgan bo lib, ʻ ʻ ular asosan qabila ittifoqlari holatida kichikroq hududda hukm surgan va ularning o troqlar bilan munosabati nisbatan zaif bo lgan; ʻ ʻ – oltinchidan, davlatchilik va davlat qurish masalasida Markaziy Osiyoning shimoli-sharqiy qismlarida istiqomat qilgan ayrim etnoslar yanada ilgarilab ketganligi, ayrimlari esa ko p asrlar davomida urug yoki qabila boshqaruvi ʻ ʻ holatida yashaganligi ma’lum. Bu markaziy osiyolik etnoslarning yashash muhiti, tabiiy-geografik joylashuvi va boshqa omillar bilan izohlanib, ularning mavjud resurslardan qay darajada foydalana olganliklari bilan yaqin aloqador edi. Shu o rinda, resurslardan yuqori darajada foydalana olgan aholining nisbatan ijtimoiy- ʻ siyosiy va madaniy sohada ancha yuqori saviyaga erisha olganliklarini ta’kidlagan holda xulosa qilish mumkindir. 23 2-BOB. SUG DDAGI DAVLATChILIK MASALALARINING YOZMAʻ MANBALARDA AKS ETISHI 2.1.§ - Arab xalifaligi yurishlari arafasida Sug ddagi davlatchiligi ʻ manbalarining tavsifi Arab xalifaligi kuchlarining Markaziy Osiyoga, xususan, Sug d hududiga ʻ yurishlari turli tillardagi manbalarda saqlanib qolgan bo lsa-da, sug diy hujjatlari ʻ ʻ o zlarining aslligi bilan bu borada ajralib turadi. Sug diy hujjatlarning mualliflari ʻ ʻ bevosita voqyealarning ichida turib, ularni kuzatga n holda ularni yozib qoldirishgan. Shuni hisobga olgan holda aytish mumkinki, Mug tog i sug diy ʻ ʻ ʻ hujjatlari muammoni tadqiq etishda birlamchi manba hisoblandi. Ilk o rta asrlarga taalluqli sug diy tilli yozma yodgorliklar, shu jumladan ʻ ʻ Mug tog i hujjatlari nafaqat Sug d vohasi siyosiy munosabatlari, balki, O rta ʻ ʻ ʻ ʻ Osiyoning bir qator o lka va viloyatlari va ular orasida o rnatilgan siyosiy- ʻ ʻ diplomatik aloqalar haqida ham muhim ma’lumotlarni o zida aks ettirgan. ʻ Ahamiyatlisi shundaki, mazkur hujjatlardagi siyosiy aloqalarga doir ma’lumotlarning o sha davrga oid xitoy va arab manbalaridagi ma’lumotlarga ʻ hamohangligi ularning ahamiyatini yanada oshiradi. Agar mazkur tillardagi ma’lumotlarga diqqat qilinsa, VII asrning oxiri - VII asrning boshlarida O rta Osiyoda quyidagicha siyosiy vaziyat hukmron edi. Ya’ni, ʻ 704 yili Xurosonga arab xalifaligining Sharqqa qaratilgan harbiy-siyosiy tayanchiga noib qilib Qutayba ibn Muslim tayinlangandan keyin arablarning istilochilik harakati izchil va keng ko lamli yo nalishga kirdi. Qutayba usta ʻ ʻ siyosatchi sifatida O rta Osiyodagi siyosiy tarqoqlik, ichki nizolardan foydalanib, ʻ o lkani xalifalikka to la bo ysindirishga kirishdi. ʻ ʻ ʻ 706 yili arablar Amudaryodan o tib, Buxoro yaqinidagi yirik savdo markazi ʻ Poykent shahriga xujum qildi. Qutayba Balx va Chag oniyon (hozirgi Surxondaryo ʻ va Janubi-G arbiy Tojikiston yerlaridagi ilk o rta asr mulki) harbiy kuchlari bilan ʻ ʻ birlashib Poykentni uzoq muddat qamalda saqladi. Qutayba mudofachilar orasiga 24 nifoq solib, Poykentni olishga muvaffaq bo ldi. So ngra u Buxoroga qarshi hujumʻ ʻ boshladi. Romiton yaqinida turk va sug dlarning katta kuchi arablarga qarshilik ʻ ko rsatdi. Biroq Qutayba o z diplomatik ayyorligini yana ishga solib, turklarni ʻ ʻ sug dlarga qarshi qo ya bildi. Natijada ittifoqchilar ajralib ketdi. 708-709 yillarda ʻ ʻ qayta-qayta hujum oqibatida Buxoro va uning atrofidagi yerlar istilochilar qo liga ʻ o tdi. Qutayba turklar bilan Sug d podshosi Tarxun o rtasidagi harbiy ittifoqni ʻ ʻ ʻ buzishga erishdi 50 . Arablar Samarqand va Buxoro Sug di ʻ ning tayanch ahvolidan foydalanib Naxshabni (Nasafni) ham egalladi. Tarxunning arablarga qarshi kurashdagi qat’iyatsizligi mamlakat ichida siyosiy muxoliflar harakatining kuchayishiga va natijada uning taxtdan tushirilishiga olib keldi. Uning o rniga 710 yilda Sug d taxtiga G urak keldi. ʻ ʻ ʻ Tabariy ushbu jarayonni quyidagicha tasvirlaydi: «…Qutayba Kissa va Nasafdan o zining ukasi Abdurrahmonni Sug dga Tarxunnig oldiga jo natdi. ʻ ʻ ʻ Abdurrahmon Tarxundan Qutayba bilan tuzilgan tinchlik sulhiga asosan to lashi ʻ kerak bo lgan to lovni olib, unga asirlarni topshirdi. Abdurrahmon Buxoroda uni ʻ ʻ kutib turgan Qutayba oldiga keldi va ular birga Marvga qaytib ketdilar. … Sug dliklar Tarxunni arablarga tovon puli to lagani uchun zindonga tashlab, ʻ ʻ G urakni hukmdor etib tayinladilar. Shunda Tarxun taxt qo ldan ketgandan keyin ʻ ʻ faqat o lim qolganligini anglab o zini-o zi o ldiradi» ʻ ʻ ʻ ʻ 51 . Qutayba 712 yilda Xorazmda vujudga kelgan Hurzod isyonini bostirish bahonasi bilan Xorazmga yurish qilib Xorazmshoh Chag onning himoyachisi ʻ sifatida isyonni bartaraf etishga muvaffaq bo ldi. Natijada Xorazm arablarga ʻ tobelikni tan oldi va uning qo shinlari Buxoro qo shinlari bilan birga Samarqand ʻ ʻ qamalida arablar tomonida turib jang qildi. 712 yilda Samarqand mag lub bo lgani bilan unga tobe mulklar, ayniqsa, ʻ ʻ Panjikent yana o n yil davomida arablar bilan kurash olib bordi. Devashtich Sug d ʻ ʻ podshosi G urak bilan bir davrda o zining deyarli mustaqil siyosatini olib borishga ʻ ʻ intildi. U bevosita Turk xoqoni, unga tobe o lkalar hukmdorlari, jumladan, ʻ 50 Табари. История Табари… – С. 50–70; Б.Г.Гафуров. Таджики . ... – С. 340; О.И.Смирнова Очерки из истории Согда. … – С.76. 51 Ат–Табари. История / Проект «Виртуальный Самарканд». Раздел «История Самарканда». web site : www . e – samarkand . narod . ru . 25 Chochda hokim va tudun bilan va Farg ona ixshidi bilan harbiy ittifoq tuzishgaʻ yoki mavjud ittifoq shartlarining bajarilishi bo yicha elchilik orqali muzokaralar ʻ olib bordi. Shu ma’noda Devashtichning Chochga yuborgan elchisi Fatufarn nomidan yozilgan maktub alohida diqqatga sazovardir. Bu maktub Panjikent hukmdorligini devonida tuzilgan Mug hujjatlari orasida A-14 raqami bilan ro yxatga olingan ʻ ʻ bo lib, mazmunan o sha og ir yillardagi harbiy siyosiy ahvol haqida favqulodda ʻ ʻ ʻ qiziq ma’lumotlar beradi 52 . Maktub V.A.Livshisning fikricha 717-719 yillar orasida bitilgan deb taxmin qilinadi. Chunki, tarixda Sug d, Choch, Farg ona va ʻ ʻ Turk xoqonligi o rtasidagi ittifoq 715 yilgacha davom etgani ma’lum ʻ 53 . A-14 raqamli hujjat Sug d podshosi Samarqand hokimi Devashtichga ʻ yo llangan maktubdir ʻ 54 . Yuqorida ta’kidlanganidek, maktub muallifi Sug d pod ʻ - shosi Devashtichning Chochga (Toshkent), undan turk xoqoni hamda Farg ona ʻ podshosi huzuriga maxsus diplomatik vazifa bilan, xususan, arab istilochilariga qarshi birlashib kurashishni tashkil qilish maqsadida yuborgan elchisi Fatufarndir. Maktub matni tarkib jihatdan ikkiga bo linadi: birinchi qism Fatufarn ʻ tomonidan elchilik vazifasining ijrosi haqida Devashtichga shaxsan yetkazishi lozim bo lgan xabar mazmunidan iborat. Ikkinchi qismda esa, Fatufarn o zi ʻ ʻ kuzatgan harbiy-siyosiy vaziyat tafsilotini bayon etadi. Maktubda qayd etilgan mas’ul shaxslar arab istilosi kunlaridagi Toshkentning siyosiy mavqyei, uning Turk xoqonligi, Farg ona vodiysi va boshqa yerlar bilan ʻ munosabati, viloyat boshqaruvining xususiyatlari kabilarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Jumladan, xoqon, Choch hokimi, tudun, uning yordamchisi (yoki sug dcha «nastig riv» (yordamchi), deb rasman atalgan lavozim egasi), Farg ona ʻ ʻ ʻ podshosi, Farg ona tutug i (lashkarboshisi), fors lashkarboshisi, Marvon ismli ʻ ʻ 52 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 5–6. 53 «Согдийские документы с горы Муг» / А.А.Фрейман. Описание публикаций. Вып. I . - М.: Вост.лит., 1962. –90 с.; Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии В.А.Лившица. Вып. I I . - М.: Наука, 1962. - 222 с; Хозяйственные документы / Чтение, перевод и комментарии М.Н.Боголюбова и О.И.Смирновой. Вып. III . - М.: Наука, 1963. –132 с. (Кейинги ў ринлардан СДГМ I , СДГМ II , СДГМ III деб келтирилади). СДГМ II – С. 90–91. 54 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 5. 26 shaxs va boshqalar bu hujjatda aks etgan hodisalarning qatnashchilari bo lib,ʻ murakkab tarixiy voqyealarda u yoki bu darajada rol o ynaganlar. ʻ Fatufarn Toshkentga kelgan vaqtda – 717-719 yillar davomida viloyat G arbiy Turk xoqonligi tasarrufidagi o lka bo lib, xoqon (maktubda - ʻ ʻ ʻ qag an ʻ ) tomonidan tayinlangan tudun tomonidan boshqarilgani ma’lum. Hujjat nashrida V.A.Livshis sinolog Iakinf Bichurinning xitoycha «Tan shu» kitobidan olgan ma’lumoti asosida 713 yildan boshlab Chochda tudun Moxedu (Baxadur) bo lganini ta’kidlaydi ʻ 55 . A-14 raqamli hujjatga asosan Farg ona mulki ixshid, ya’ni podsho tomonidan ʻ boshqarilganligi ma’lum bo ladi. ʻ At-Tabariy 712-723 yillar voqyealari bayonida Farg ona podshosi nomini - «at-Tor»ni keltirib o tadi ʻ ʻ 56 . Podshodan tashqari (VIII asr boshlarida) tutuq lavozimi ham bo lgani ma’lum. Tutuq lavozimi harbiy ʻ ma’muriyat boshlig iga nisbatan qo llangan. Bu o rinda u «Farg ona tutug i» deb ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ta’kidlangan 57 . Sug dshunos ʻ M.Is’hoqov maktubning 22-satridagi jamravaz ti xo parsik chapish birikmasini «Jamravaz va fors lashkarboshisi» deb talqin qiladi 58 . Hujjat nashridagi izohlarda V.A. Livshis «fors lashkarboshisi» iborasi haqida mulohaza bildirgan. Ya’ni, Sosoniylar sulolasining oxirgi vakili (651 yilda o ldirilgan) ʻ Yazdigird III ning avlodlari uzoq vaqt davomida, hatto 730-740 yillargacha ham arablarga qarshi kurashgan qo shinlar orasida ishtirok etgan. Yazdigirdning o g li ʻ ʻ ʻ Feruz esa (678 yili vafot etgan) arablarga qarshi Eron hamda O rta Osiyo xalqlari ʻ va turk xoqonligining kuchlarini birlashtirishga uringan 59 . Hujjat tuzilishi va uning ma’nosidan devon xodimining mazkur davr voqyealaridan anchayin xabardorligidan darak beradi. Xususan, A-14 raqamli hujjatda Devashtichga fors lashkarboshisining Chodrchik yerlariga ketganligi, arablardan tovon undirib, qo shinni uzoqroqqa olib ketmoqchi ekanligi, haqida ʻ xabar yetkaziladi. Bu arablarga qarshi kurashgan kuchlarning tarkibi haqida 55 СДГМ II ... – С.82. 56 Табари. История Табари ... – С. 50–70. 57 СДГМ II ... – С.35. 58 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б.32. 59 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б.33. 27 kengroq tasavvur beradi. Mazkur hujjat asosida M.Is’hoqov quyidagi fikrga keladi: «718-719 yillarda arab istilochilari O rta Osiyoni bosib olish va u orqali Sharqiyʻ Turkistonga o tishni rejalashtirganlar. Shu maqsadda xalifalikning Xuroson noibi ʻ al-Jarroh bin Abdulloh qo shin jo natgan. Lekin bu urinish davomida arab ʻ ʻ qo shinini turklar o rab olgan. Arablar tovon to lab qutilgan va lashkarboshi ʻ ʻ ʻ Abdulloh bin Ma’mar al-Yashkuriy boshchiligida Chochga qaytib kelgan» 60 . Shuning asosida «tudun arablar bilan bitimga asosan chekindi. Bitim sharti bo yicha Jamravaz va fors lashkarboshisi pastga (quyi yoki janub) - Chodrchikka ʻ (hozirgi Zomin, Mirzacho l, Jizzax yerlari) tushib ketishdi, ovozalarga qaraganda ʻ arablardan tovon undirishmoqchi va qo shinni ulardan nariga olib ketishmoqchi» ʻ 61 , degan xabar 718 yil siyosiy voqyealari sifatida o z ma’no ʻ sini topadi. Biroq, maktub matnida turli xil ishoratlar orqali berilgan ko plab ma’lumotlar ʻ haqida atroflicha o ylab ko rmoq va asosli manbalar bilan taqqoslab yangi-yangi ʻ ʻ ilmiy xulosalar qilish imkoniyati hali oldinda deb hisoblash maqsadga muvofiq. Xususan, ushbu hujjatda uchraydigan Chachinak xvab (“Choch hukmdori”) va Choch tuduni haqida tadqiqotchilar tomonidan bildirilgan fikrlar o zaro mos ʻ kelmaydi. Hujjatni birinchi bo lib tadqiq qilgan V.A.Livshis hujjatdagi “Choch ʻ hukmdori” va “tudun” alohida-alohida shaxsligi va tudun - Xitoy imperiyasi yoki Sharqiy Turk xoqonligining Chochdagi noibi ekanligini ta’kidlasa, S.G.Klyashtorn i y ularning bitta shaxs ekanligi, A-14 hujjati (maktub)ni yozgan Sug d elchisi Fatufarn dastlab Choch hukmdorini mavqyei (darajasi)ga ko ra - ʻ ʻ “Choch hukmdori”, keyinroq esa unvoniga qarab - “tudun” deb nomlaydi 62 . Keyin - chalik, E.V.Rtveladze uning bu fikrini qo llab-quvvatlab, Choch tangalari bu fikrni ʻ tasdiqlashini keltiradi 63 . Fransuz olimlari F.Grene va E. de la Vesiyerlar esa V.A.Livshisning fikriga qo shilgan holda A-14 raqamli hujjatda Choch bilan ʻ bog liq uch shaxs; ya’ni, birinchisi - “Choch hukmdori”, ikkinchisi - “Choch ʻ tuduni” va uchinchisi - naztig riv ʻ - “(Choch hukmdori) o rinbosari” haqida gap ʻ 60 Исҳоқов М.М. Ўша асар, – Б. 10. 61 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 10 . 62 Кляштрный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М., 1964 . – C. 160 63 Ртвелдазе Э.В. История и нумизматика Чача (вторая половина III – середина VIII вв. н.э.). – Ташкент: 2006. – С. 117–118. 28 borganligini ta’kidlab, uchinchisini xitoy yilnomalarida “Shi (Choch)ning ikkinchi darajali hukmdori” tarzida tilga olingan shaxs bilan tenglashtirishadi. Biroq, ba’zi tadiqotchilarning fikricha, mazkur fikrlarning birortasi ham yetarlicha asosga ega emas. Tadqiqotchining fikriga ko ra, hujjatdagi “Choch hukmdori” bilan “tudun”ʻ farqli kishilar ekanligi ehtimoli kuchli bo lishi bilan birgalikda, tudun -xitoy ʻ yilnomlaridagi “Choch hukmdorining muovini (o rinbosari) yoki ikkinchi darajali ʻ hukmdori” bilan bitta shaxsdir. Chunki, xitoy yilnomlarida “Choch tegini” vohaning asosiy hukmdori, “Choch tuduni” esa ikkinchi darajali hukmdori (muovin) sifatida tilga olinadi 64 . Choch tanga larida “Bu Choch hukmdori Teginning tangasi” jumlalari bilan VII-VIII asrlarda zarb qilingan tangalardagi “Choch hukmdori Tegin” iborasi bilan xitoy yilnomalarida 740-yillarda Xitoyga elchi yuborgan Chochning bosh hukmdoriga tegishli o laroq qayd etilgan ʻ Shi-go Van Dele - “Choch hukmdori Tegin” iborasi o zaro mos keladi ʻ 65 . Bu esa A-14 hujjatidagi “Choch hukm dori” va “tudun”ning farqli shaxslar ekanligi, “Choch hukmdori Tegin” vohaning bosh hukmdori, tudun esa ikkinchi darajali hukmdor yoki noib ekanligi ehtimolini kuchaytiradi. Ilk o rta asr Panch devonida tuzilgan hujjatlarning tuzulishi aksariyati kirish ʻ va xulosa formulasi o xshashligi bilan diqqatga sazovor bo lib, shuning o ziyoq ʻ ʻ ʻ ularning devon qoshida tuzilganligi bilan bog liq xulosalarni kengaytirdi. Mug ʻ ʻ arxivi A-14 raqamli hujjati ham bundan mustasno emas. Mug to plami tarkibiga ʻ ʻ kiruvchi A-14 kabi bir qator hujjatlar arab istilosi vaqtida Turk xoqonligining tayanchi Choch-Toshkent vohasi va Turk xoqonligining arab istilosiga qarshi kurashni tashkil etishda tutgan o rnini xolisona yoritish imkonini beradi. ʻ Vaholanki, Turk xoqonligi va uning qo shinlarini ilmiy adabiyotlarda go yo ʻ ʻ yordamga chaqirilgan ikkinchi darajali kuchlar sifatida ko rsatishga urinishlar ʻ ko plab uchraydi ʻ 66 . Fatufarnga yuklatilgan vazifa Turk xoqonligini hamda qo shni ʻ hokimliklarni arablarga qarshi kurashda birlashishga da’vat qilish edi. 64 Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса. … – С. 57–58 . 65 Бобоёров Ғ. Ўзбек халқи давлатчилиги тарихида Чоч воҳасининг тутган ўрни ( Илк ўрта асрлар мисолида ) // Ўзбекистонда миллий давлатчилик назариясининг тарихий–фалсафий ва ҳуқуқий асослари. Илмий– назарий мақолалар тўплами. – Тошкент., 2005. – Б. 56–57. 66 Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. – Душанбе: Ирфон, 1989. – С. 504. 29 VI-VIII asrlarda Turk xoqonligi Sug d, Choch, Farg ona, Toxaristonʻ ʻ hududlarining himoyasini o z vazifasi deb hisoblagan. Jumladan, VIII asrning 40- ʻ yillarigacha arab istilochilariga qarshi Toxariston yabg ulari turk xoqonlari bilan ʻ birga kurashganlar. Ayni paytda turk xoqonlari ham xoqonlikning to so nggi ʻ yillarigacha o lkani o z tuprog i sifatida himoya qilganlar. ʻ ʻ ʻ Mug tog i arxivining A-14 raqamli hujjatida Devashtichning xufiya elchisi ʻ ʻ Fatufarn Turk xoqonligining qo shinlari Panchni himoya qilishda bevosita ishtirok ʻ etmayotgani sababli Chochga yuborilgani aks etgan. Elchi Chochga kelgan vaqtda xoqonni ko rishga muvaffaq bo lmaydi. Arablar esa shu kabi vaziyatlardan ʻ ʻ foydalangan holda o z harbiy harakatlarini davom ettirganlar. Jumladan, 719-722 ʻ yillarda Panch viloyatini qo lga kiritishga qaratilgan harbiy harakatlar ham ʻ xoqonlik qo shinlari bilan kelishuvlar natijasidir», deya ta’kidlaydi ʻ 67 . 712-714 yillar orasida Yettisuvda hukmronlik qilgan Turgash xoqonligi sug dlar bilan ittifoqda arablarga qarshi janglarda ishtirok etgan. Ammo, 711-712 ʻ yillarda ular Sharqiy Turk xoqonligi bilan jangda mag lub bo lganlaridan so ng ʻ ʻ ʻ sug dlarga yordam bera olmaganlar ʻ 68 . Shu munosa bat bilan Sharqiy turk xoqonligi Sug dning bevosita sharqiy, shimoliy tomonlardagi qo shnisi bo lib qolgan edi. A- ʻ ʻ ʻ 14 hujjatidagi xoqon Sug dning sharqiy tomonidagi Turk xoqonligining xoqoni ʻ Inal xoqon bo lgan ʻ 69 . 712 yilda esa Inal xoqon Samarqandda Qutayba bilan jangda mag lub bo lgan. Qolaversa, ushbu xoqonning qo shini Farg ona vodiysini himoya ʻ ʻ ʻ ʻ qilishda ham qatnashgan. Bu shundan dalolat beradiki, Turk xoqonligi qo shini ʻ O rta Osiyo mulklarini harbiy jihatdan himoya qilib kelgan. Chunki, Sug d, Choch ʻ ʻ va boshqa hududlar doimiy qo shinga ega bo lmagan. Faqat zodagon-dehqonlar ʻ ʻ kam sonli gvardiya-chokarlarga ega bo lgan ʻ 70 . Bu qo shin katta urush harakatlari ʻ uchun yetarli emas edi. Bundan tashqari, Turk xoqonligi 560-yilarda O rta Osiyoning boshqa kichik ʻ hukmdorliklari qatorida Sug dni ham o z qo l ostiga olgan va shu sanalardan ʻ ʻ ʻ 67 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари… – Б. 91. 68 СДГМ II ... – С. 84. 69 СДГМ II .. . – С. 85. 70 Отахўжаев А. Суғд қурол–аслаҳаси ва чокарлар // Ўзбекистон Қуролли кучлари ўтмиши, бугуни ва келажаги. – Тошкент: 2005. – Б. 25–28. 30 boshlab, Sug d xoqonlikning tarkibiy bir qismi bo lib qolgandi. Shu jihatdanʻ ʻ olganda Turk xoqonligi arab bosqini arafasida ham Sug dni o z hududining bir ʻ ʻ parchasi sifatida ko rib, unga harbiy yordam bergan bo lishi kerak. Shuningdek, ʻ ʻ Sug d hukmdorlari ham Turk xoqonlariga o zlarining hukmdori va homiysi ʻ ʻ sifatida qaraganlar. Tadqiqotchilarning fikricha, O rta Osiyodagi mavjud kichik ʻ davlatlar hukmdorlari xoqonlikka tobeligini “xoqonning quli sifatida bilishi” orqali ifodalagan bo lib, Tabariyning «Tarix ar-rusul va-l muluk” asarida keltirilgan ʻ ma’lumotda buning yaqqol misolini ko rish mumkin ʻ 71 . Ushbu asarda Sug d ʻ hukmdori G urak “o zini turk xoqonining qullaridan biri sifatida bilishini” qayd ʻ ʻ qilingan 72 . Shunga yaqinroq ma’lumotlar sug diy hujjatlarda ham uchraydi. ʻ Jumladan, Mug tog i hujjatlaridan V-17 raqamli hujjatdan ma’lum bo lishicha, ʻ ʻ ʻ Panjikent (Panch) hukmdori Devashtich (709-722) o zini turk xoqonining vassali ʻ sifatida bilib, xoqondan o ziga “yuksak unvon va martaba” («visokiy chin i ʻ pochet») kelganligini ta’kidlaydi 73 . A-14 hujjati mazmunidan ayon bo ldiki, Fatufarnning elchilik tashrifi ʻ muvaffaqiyatsiz yakun topgan 74 . Lekin, bu voqyealar ta’kidlagani mizdek, vaqtin - cha hol edi. Turk xoqonligining arab istilochilik harakatiga qarshi harakatlari yana davom etgani haqida «Tarixi Tabariy»da ko plab ma’lumotlar keltirilgan ʻ 75 . Mug to plamiga kiruvchi I.1. raqamli hujjat Devashtich nomi bilan uzviy ʻ ʻ bog liq bo lib, arab istilosi kunlari haqida ma’lumot beradi. 720-721 yillarda o zini ʻ ʻ ʻ “Sug d podshosi, Samarqand hokimi” deb e’lon qilgan Devashtich Abdurrahmon ʻ ibn Subh ismli kishidan maktub oladi. Arablar Devashtichning Samarqand taxtiga bor yo g i da’vogarlik qilganini ʻ ʻ yaxshi bilishgan. Ayni chog da G urakning taxtda podsho sifatida o tirgani ham ʻ ʻ ʻ ularga ma’lum edi. Biroq, arablar ayyorona diplomatik o yin qilgan holda, ʻ Devashtich podsho sulolasidan bo lmasa-da, uning podsholikka qilgan da’vosini ʻ tan oladilar. 71 Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги даврида Суғд (бошқарув тизими). ... – Б. 127–129. 72 История ат – Табари. Избранные отрывки. … – С . 225. 73 СДГМ II ... – С . 115, 117. 74 СДГМ II ... – С. 77–91. 75 Табари. История Табари. 719 – 722 йил воқеалари. 31 Hujjat matniga diqqat qilinsa, Sug d podshosi Tarxunning o rniga G urakʻ ʻ ʻ kelgach, ko p o tmay Tarxun o zini o ldirgan (Yoqubiy ma’lumotlariga ko ra ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o ldirilgan). Bundan foydalangan Qutayba bin Muslim Tarxunning bolalari ʻ Panjikent hokimi Devashtichning homiyligida qolganligini bahona qilib, Devashtichni Sug d podshosi deb tan oladi. Bu o z navbatida arablarning ʻ ʻ dushmani G urakning qarshiligini qirqishga xizmat qilishi mumkin edi ʻ 76 . Panjikent devonida tuzilgan mazkur hujjat (I.1), manbani uning ilk noshiri hisoblangan V.A.Livshis alohida tahlil etmagan 77 . M.Is’hoqov I.1 hujjatini sug d ʻ - chadan o zbek tiliga tarjima qilib nashr etgan. Arablarning Sug dda yuritgan ʻ ʻ munofiqona siyosatini ishonchli tarzda yoritib bergan 78 . Abdurrahmon ibn Subh xalifalik noibi Said bin Abd ul-Azizning sug dlar va ʻ turklar ustiga yurishida ishtirok etganligi, keyinroq esa Asad bin Abdulloh al- Qasriy Xurosonda noib bo lgach, Balx viloyatining omili etib tayinlanganligi ʻ haqida 720-721 yillar voqyealari bilan bog liq yozma manbalarda ma’lumotlar ʻ uchraydi 79 . Tabariyning yozishicha, Abdurrahmon ibn Subh Xuroson noibining maslahatchisi-«sohibi ra’y» degan unvonga ega bo lgan ʻ 80 . Abdurrahmonning xatida bevosita u bayon etgan mazmundan tashqari Devashtichning xalifa noibiga yo llagan maktubi haqida gap boradi. Orada ʻ shunday vaziyat tug ilganki, Devashtich Sug d ustidan xalifalikning noziri bo lib ʻ ʻ ʻ turgan Abdurrahmonga bildirmagan holda o z xolicha xalifa noibiga maktub ʻ yo llagan. O rnatilgan tartibga ko ra Devashtich noibga har qanday shakldagi ʻ ʻ ʻ murojaatini nozir Abdurrahmonga ma’lum qilishi lozim bo lgan. Abdurrahmon ʻ Devashtichning xati to g risidagi xalifalik noibidan kelgan xat orqali xabar topadi. ʻ ʻ Devashtichning bu ishini o zboshimchalik deb baholab, I.1 hujjatida unga o z ʻ ʻ noroziligini ifodalaydi. Fikrining isboti uchun esa xalifa noibining maktubidan keltirilgan parchani ham I.1 hujjati tarkibiga kiritgan. Shuning asosida V.A.Livshis 76 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 36. 77 СДГМ II ... – С. 108–114. 78 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – С. 33–36. 79 Ўша жойда. 80 Табари. История Табари…. – С. 43. 32 I.1 raqamli hujjatni qismlarga ajratib, Abdurrahmonni Devashtichning xatti- harakatlaridan noroziligi mazmunini ham ochib bergan. Mazkur I.1 raqamli hujjatda 720-721 yillarda siyosiy vaziyatning og irlashibʻ borayotganligi, mahalliy zodagonlar va arab istilochilari o rtasidagi munosa ʻ - batlarning keskinlashib, kun sayin xalqning sabr kosasi to lib borayotganligi ʻ ifodalangan. Shu jarayonda Abdurrahmon ibn Subh Devashtichni amir buyrug idan ʻ ogohlantirib, buyruq ado etilmagan taqdirda, oqibati yaxshi bo lmasligini ʻ ta’kidlagan. Lekin Amirning ko rsatmasi hujjatda o z aksini topmagan. Keyingi ʻ ʻ tarixiy jarayonlar shundan dalolat beradiki, Devashtich unga amal qilmay, bir guruh qo zg olonchi sug dlarning boshlig i sifatida harakat qiladi. M.Is’hoqov ʻ ʻ ʻ ʻ Devashtichning arablar tomonidan qatl etilishini ham shu bilan izohlaydi 81 . Yuqorida nomi zikr etilgan 15 yildan ziyod Panjikent shahri va viloyatini boshqargan Chakin Chur Bilganing 82 hukmronlik davri Sug d hayoti ʻ dagi tahlikali davrlarga to g ri keladi. Chunki arab istilochilari bu paytda Sug dning janubiy ʻ ʻ ʻ hududlarini egallab, Samarqand ostonalarida paydo bo la boshlagan edi. 710-711 ʻ yilda podsho Tarxunning fojiali o limidan so ng G urak va Devashtich o rtasidagi ʻ ʻ ʻ ʻ Samarqand taxti uchun kurash Panchga ham o z ta’sirini o tkazar edi. Bunday ʻ ʻ qaltis vaziyatda, ya’ni 708 yilda Chakin Chur Bilganing Panchdagi o rniga ʻ Devashtichning kelishi ozgina izoh talab qiladi. Bu o rinda tadqiqotchi ʻ A.Otaxo jayev ikki xil farazni ilgari suradi: «Birinchidan, Chakin Chur Bilga yoshi ʻ o tib qolgan keksa kishi bo lgan va endilikda Vatan himoyasi uchun o z o rniga ʻ ʻ ʻ ʻ serg ayrat va yosh Devashtichning o tirishini ma’qul topib, markaz bilan kelishgan ʻ ʻ holda iste’fo bergan. Ikkinchi faraz, 708 yilda Chakin Chur Bilga vafot etgach, bo shab qolgan Panch taxtiga Samarqandni qo ldan chiqargan Devashtich kelib ʻ ʻ o tirgan. Chunki Devashtich saroy ahliga yaqin shaxslardan biri bo lgan ko rinadi. ʻ ʻ ʻ Aks holda u Samarqand taxtini da’vo qilmagan bo lardi» ʻ 83 . 81 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 37. 82 Исҳоқов М.М. Ўша асар, – Б. 13. 83 Отахўжаев А. Суғд шаҳрининг турк ҳокими... – Б. 41. 33 Bu fikrga bir jihatdan qo shilib bo lmaydi. Ya’ni Devashtichningʻ ʻ «Samarqanddan Panchga hokim bo lib kelishi» haqiqatga ziddir. Zero, Tarxun 708 ʻ yilda Sug d taxtida hali hayot edi. ʻ Ilk o rta asrlar siyosiy munosabatlariga oid yana bir hujjat qo shni hokimliklar ʻ ʻ (Pargar, Ustrushon, Xo jand)dagi ahvol to g risida Devashtichga uning ayg oqchisi ʻ ʻ ʻ ʻ yozgan maktub (A-9 raqamli hujjat) hisoblanadi 84 . Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Sug ddagi devon xizmati yuzasidan asosiy ma’lumotlar Sug dning ʻ ʻ viloyatlaridan biri bo lgan Panchdagi Mug tog idan topilgan bo lib, vohaning ʻ ʻ ʻ ʻ boshqa hukmdorliklardan bunga o xshash hujjatlar topilmagan. Sug d ʻ ʻ konfederasiyasida sug diy til va shu til asosidagi yozuvdan foydalanilganligini ʻ hisobga oladigan bo lsak, barcha hukmdorliklarda devonlar mamlakat ʻ boshqaruvining asosiy bo g inlaridan biri sifatida faoliyat ko rsatganligini taxmin ʻ ʻ ʻ qilish mumkin. Panch devonxonasidan chiqqan A-9 raqamli hujjat xat janriga xos deb hisoblansa-da, sug d maktublariga xos kirish va yakunlovchi formulalar yo q. ʻ ʻ Shuning uchun maktubning adresati aniq ko rsatilmagan. Biroq unda keltirilgan ʻ Sug d davlati siyosiy, harbiy ahvoliga aloqador ma’lumotlar xatning hukmdor ʻ Devashtichga yozilganligini tasdiqlaydi. Qolaversa, maktub matnida MARAY – “hokim” unvoni uchraydi. Bu unvon bir nechta hujjatlarda Devashtichga nisbatan qo llanilgan. ʻ V.A.Livshisning fikricha, hujjatda adresat va maktub yo llovchi kishi nomlari ʻ harbiy-siyosiy vaziyat taqozosi bilan ataylab tushirib qoldirilgan 85 . Buni M.Is’h - oqov ham tasdiqlaydi: «Aftidan Devashtich o z kishilarini qo shni yerlarga ʻ ʻ yuborar ekan, ularning maqsad va vazifalari hamda sharoit taqozosi bilan maktub va ma’lumotlardagi rasmiy an’anaviy uslub formulalaridan ataylab foydalanmasligi tabiiy edi» 86 . Hujjatda aks etgan voqyealar ko lami, xabar ʻ mazmunining arab istilosi bilan aloqadorligi xatni siyosiy va harbiy jihatdan oliy martabali hukmdor bilan, xususan, Devashtich bilan bog lashga imkon beradi. ʻ 84 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 47. 85 СДГМ II ... – С. 92. 86 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б.48. 34 A-9 raqamli hujjatning muallifi Ustrushonaa, Pargar, Xo jand kabi qatorʻ shahar va viloyatlardagi ahvolni bayon etib, arablar bilan tuzilishi mumkin bo lgan ʻ bitim haqida gapiradi. Pargar yerlarini tashlab ketmaslik lozimligini ta’kidlaydi. Chunki bu yerlarda yaqin kelajakda muayyan xavf-xatar yo q deydi. Muallif ʻ adresatni tinchlantirish maqsadida quyidagilarni yozadi: «Pargardagi yaxshi yerlarni unga (lashkarboshiga) tashlab ketmagin, chunki bu lashkarboshi sengacha yetib bormaydi» 87 . Qola versa, muallif xati davomida Shovkat degan joyda (Ustrushona bilan Xo jand oralig ida) xat adresatiga qarshi lashkarboshi ʻ ʻ boshchiligida kuchlar borligi haqida yozadi. Ya’ni xat mazmuniga ko ra, Sug dga ʻ ʻ dushman bo lgan qo shin qandaydir lashkarboshi boshchiligida Shovkatga kelgan ʻ ʻ va ularga qarshi Sug d askarlari jo natilgan. ʻ ʻ A-9 raqamli hujjat arab istilosi bilan bog liq voqyealarni tushunishda muhim ʻ manba bo lishiga qaramay, uning talqini ancha munozaralar uyg otgan. Masalan, ʻ ʻ V.A.Livshis hujjatning 1-2 satrlari mazmunini «shunday xabar borki, kuchaliklar va barcha xalq brahman diniga o tdi» ʻ 88 , deb tushuntiradi. Lekin diqqat bilan qaralsa, mazmun boshqacha ekan ligini tushunish mumkin. Jumladan, ushbu 2- satrda V.A.Livshis ko rsatgan «baxshi», «ruhoniy otalar» so zi yo q. Unda avvalo ʻ ʻ ʻ Kuchan emas Xo jand haqida gap ketayotgani, qolaversa bu shaharning mudofaa ʻ devorlari ustiga o n ming ruhoniy baxshi emas, balki o n to rt ming posbon, ʻ ʻ ʻ qo riqchi chiqib shaharni dushmandan himoya qilayotgani ayon bo ladi ʻ ʻ 89 . Mazkur hujjatning mazmuniga ko ra, ayg oqchi Devashtichga bir qator ʻ ʻ Panchga qarashli yerlarni dushmanga bermay saqlab turish mumkinligini uqtiradi. Istilo voqyealarining oqibatida paydo bo lgan iqtisodiy tanglik oziq-ovqat ʻ yetishmasligi va bu ishga Panch hokimligining aralashuvi kabi mazmun ifodalangan bir qator hujjatlar mavjud. Panch devonxonasida tuzilgan A-18 raqamli hujjat buning yaqqol misolidir. Birinchi marta bu hujjat V.A. Livshis tomonidan e’lon qilingan 90 . Hujjatning mazmuni Zrunb qishlo g ida qamal tufayli ʻ och qolgan aholiga davlat omboridan don berish haqida buyruqdir. Xuddi shu kabi 87 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… – Б. 47. 88 СДГМ II ... – С. 103. 89 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 48–49. 90 Лившиц В.А. Согдийский документ А–18 с горы Муг // ВДИ. – 1960, – №2. – С.82–88. 35 aholini urush sharoitida ijtimoiy himoyalash maqsadini ko zlab berilgan farmonlarʻ Mug tog i hujjatlaridan A-2, A-3, A-16 kabilarda aks etgan. ʻ ʻ Hujjatlar orasida manzili va murojjat bitilgan qismi saqlanmagan B-19 raqamli hujjat saqlangan. Tadqiqotchi V.A. Livshisning ta’kidla shicha, bu hujjat Espadak tomonidan framandar Uttga yo llangan ʻ 91 . Huj jatda Espadak framandar - ning shahardagi vazifasini bajarib turuvchi sifatida Devashtichning Uttga don va boshqa mahsulotlarni «olib borib, saqlash to g risida qayg urish, ularni panada ʻ ʻ ʻ saqlash zarur»ligi haqida yozadi. Sug dshunos A.Otaxo jayev o zining «Sug d ʻ ʻ ʻ ʻ mahalliy ma’muriy-boshqaruv tizimida turkiylar» nomli maqolasida ushbu hujjat tahlili asosida, arablarning Panjikentga yaqinlashib kelganligi, mahsulotlar dushman qo liga tushib qolmasligini oldini olish, qolaversa hujjatda don bilan bir ʻ qatorda yuborilayotgan harbiy aslaha va anjomlar vaziyatning tinch emasligi, qurollanib chora ko rish zaruratidan dalolat beradi, deya ta’kidlaydi ʻ 92 . Devashtichning Mug to plamidagi maktublari orasida V-17 raqamli hujjat ʻ ʻ VIII asr birinchi yarmi Sug d siyosiy va diplomatik tarixi borasida qiziqarli ʻ ma’lumotlar beradi. Bu maktubda Devashtich o zini Turk xoqonligining vassali ʻ deb ataydi 93 . Shuningdek, maktubda Farg ona podshosi qo shin boshlig ining ʻ ʻ ʻ tashrifi haqidagi ma’lumot diqqatga sazovor. Devashtich ushbu harbiy boshliqni o z ittifoqchisi deb hisoblamay, balki unga dushman sifatida qaragan. Agar A-14 ʻ hujjatida Devashtich Farg ona podshosini ittifoqchi sifatida qarab, o z choparidan ʻ ʻ xat yuborganligini nazarda tutsak, A-14 va V-17 maktublari oralig ida Devashtich ʻ va Farg ona shohi o rtasidagi munosabat keskin o zgarganligi namoyon bo ladi. ʻ ʻ ʻ ʻ Hujjatda Devashtich huzuriga yetib kelgan turklar va xitoylarning harbiy qo shinlari haqidagi ma’lumot yana ham qiziqarlidir. Ma’lumki, bu Xitoyning VIII ʻ asr boshlarida Sug d hukmdorlariga harbiy yordami haqidagi yagona ma’lumot ʻ hisoblanadi 94 . 91 СДГМ II … – С. 152. 92 Отахўжаев А.М. Суғд маҳаллий маъмурий–бошқарув тизимида туркийлар//Ўзбекистон тарихи. –2004. №1. – Б.49. 93 СДГМ II ... – Б. 115. 94 Чин–бу ўринда айнан хитойликлар эмас, шарқий турклар ёки уйғурлар ҳам бўлиши мумкин ( Қаранг: М.М.Исҳоқов. Унутилган подшоликдан хатлар. – Т ошкент: Фан. 1992. – Б. 22). 36 Mug to plamining bir qator diplomatik maktublari singari V-17 raqamliʻ ʻ hujjatning ham sanasi ko rsatilmagan. Devashtich bu maktubda o zini «Sug d ʻ ʻ ʻ podshosi», yoki «Sug d podshosi, Samarqand hukmdori» deb emas, balki oddiy ʻ hukmdor ( xvabu ) deb ataydi. Maktub Devashtich uchun og ir damlarda, o z ʻ ʻ vassallariga, jumladan, Xaxsar hokimligining hukmdori Afarunga buyruq berish o rniga, ularni sodiqlikka chaqirgan holda ittifoqchilar bilan munosabatlar ʻ borasidagi xabarlar bilan tinchlan tirib, kelajakda harbiy muvaffaqiyatlar va’da qilish mazmunida yozilgan. Maktubda keltirilgan Xaxsar qishlog i (Samarqanddan ikki farsax uzoqda ʻ joylashgan) Devashtich vassallarining g arbdagi tayanch istehkomi sifatida alohida ʻ ahamiyatga ega bo lgan. Shu sababdan Devashtichning Xaxsar hukmdori Afarunni ʻ o z tomonida ushlab qolish uchun harakati ajablanarli emas. «Xaxsar hokimi» o z ʻ ʻ hukmdorining kuchiga ishonmagan holda ba’zida uning buyruqlarini bajarmagan (bu haqda V-18 raqamli hujjatda ma’lumot beriladi), biroq Panjikent hukmdori bilan orani ochiq qilishga jur’at eta olmagan. Aksincha, Afarun 722 yilda Devashtich bilan yonma-yon Qum qishlog idagi jangda ishtirok etgan, so ngra esa ʻ ʻ Devashtich bilan Mug tog idagi qal’aga chekingan ʻ ʻ 95 . V-17 hujjati boshqa mak - tublar (Devashtichning vassallariga jo natilgan) singari ko chirilgan nusxa ʻ ʻ hisoblanmaydi, sababi hujjatga muhr bosilgan. Bundan tashqari, devonxonada hujjatdan nusxa ko chirishga imkon bo lmaganligini VIII asr boshlarida Sug dda ʻ ʻ ʻ qog ozning juda qimmat bo lganligi bilan ham izohlash mumkin ʻ ʻ 96 . Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko rsatadiki, arablar istilosi arafasida Sug d ʻ ʻ konfederasiyasi, bir tomondan Turk xoqonligi bilan uzviy aloqada, ikkinchi tomondan o z an’anaviy siyosiy munosabatlari doirasida nisbiy mustaqil harakat ʻ qilish imkoniyatiga ega bo lgan. ʻ Ammo arab istilosi birin-ketin konfederasiya subyektlarini bir-biridan ajratish yo li bilan Sug dning asosiy hududlarini o z ʻ ʻ ʻ domiga tortdi. Sug dning so nggi viloyati Panch ham 722 yilda bosib olindi. ʻ ʻ 95 СДГМ II... – С.123. 96 Хитой қоғозининг қиммат бўлганлигини, қоғоз орқа томонининг хўжалик ҳужжатларини ёзиш учун ишлатилганлиги билан ҳам изоҳлаш мумкин (Қаранг: Согдийский сборник. ... – С.51, 116). Қоғоз сотиб олиш учун пул ҳаражатлари А–5 рақамли ҳужжатда (12–қатор) келтирилган. 37 V-18 hujjati ham Devashtichni Afarunga yozgan maktubidir. 27x18 sm hajmga ega bo lgan 20 qatorli bu hujjatda Devashtichni Afarunga mutlaqoʻ boshqacha muomala tarzida bitilgan munosabati kuzatiladi. Maktubda Devashtich Afarunni Farg ona podshosi huzuriga elchi sifatida ʻ yuborgani, Afarun esa qo rqoqlik qilib bormagani uchun Devashtich tomonidan ʻ unga nisbatan tanbeh bayon etilgan. Shuningdek, qaysarlik qilmasdan unga quloq solishi va sodiq bo lishi uqtirilgan. ʻ Mug tog i to plamiga kiruvchi V-16 raqamli hujjat yuqa qog ozga bitilgan ʻ ʻ ʻ ʻ 30x17 sm hajmli maktub bo lib, Xaxsar hukmdori Afarunga uning eng e’tiborsiz ʻ (millioninchi darajali) quli Revak tomonidan yozilganligi aniqlangan. V-14 hujjatida esa huddi shu Revak Afarunga siyosiy voqyea, hodisalarni bayon etadi. Hujjat ikki qismdan iborat bo lib, o rtasida kamida 2 qator, matn va yakuniy qismi ʻ ʻ yetishmaydi. Maktubda Revak Afarunga o z harbiy kuchlari yordamida arablardan ʻ qutulib qolganliklari va million dirxamga rozilik bermaganliklarini bayon etadi. Bu matnga V.A.Livshis o z fikrini bildirib, bunday katta hajmdagi pul qiymati ʻ arablarning Sug dga yuklangan tovoni haqida gap borgan, deb xulosa qilgan ʻ 97 . A-16, A-18 va boshqa shu kabi hujjatlar Devashtich saroyi xo jaligi bilan ʻ bog liq bo lsa ʻ ʻ - da, ularda ba’zi siyosiy masalalarni ilg ash mumkin ʻ 98 . Masalan, mazkur ikki matnda Devashtich framandar Uttga och qolgan aholiga tezlik bilan bug doy berilishi lozimligini uqtirgan. «Och aholiga» iborasiga diqqat qilinsa bu ʻ yerda arablarning hujumi oqibatida qurshovda qolgan Aski Razr aholisi haqida gap borayotganini payqash mumkin. Bu qishloqning nomi hanuzgacha o zgarmagan. ʻ Matnda bug doy uchun to lanishi kerak bo lgan to lov miqdori haqida hyech ʻ ʻ ʻ ʻ qanday gap yo q. Yuqorida keltirilgan hujjatlarni jamiyatning ijtimoiy ta’minoti ʻ masalalariga oidligini qayd etsak bizning nazarimizda to g riroq bo ladi. ʻ ʻ ʻ Mug hujjatlari VII asr oxiri ʻ – VIII asrning 722 yili bilan cheklanganiga qaramay, shu yillarda bo lib o tgan arab istilolarining, bu munosabat bilan yuzaga ʻ ʻ kelgan siyosiy vaziyatning jonli va yorqin ifodachilaridir. Panch devonxonasida tuzilgan hujjatlar nafaqat arablar istilosi jarayoni va uning real siyosiy oqibatlarini, 97 СДГМ II... – С. 129–131. 98 СДГМ II... – С. 132–134, 139–140. 38 balki Sug dning ichki an’anaviy siyosiy vaziyatining hamda tashqi siyosatʻ vositasida istilo chilarga qarshi kurash choralarini izlash bilan bog liq siyosiy ʻ munosa batlarni ham tushunish imkonini beradi. 2.2.§ - Ilk o rta asrlar Sug d boshqaruvining ma’naviy-huquqiy asoslar ʻ ʻ Mug tog i qasri xarobalaridan topilgan sug d yozma manbalari asosida ʻ ʻ ʻ Sug dning ilk o rta asrlardagi davlatchilik tarixi, xususan, davlatning ijtimoiy, ʻ ʻ xo jalik, tashqi va ichki munosabatlari haqida ma’lumot olish bilan bir qatorda, ilk ʻ o rta asr Sug dida boshqaruvning huquqiy-ma’naviy asoslari bilan bog liq ʻ ʻ ʻ munosabatlar borasidagi bilimlarimizni yanada kengaytrishimiz mumkin. Ilk o rta asr Sug d tarixi doirasida turib Mug tog i hujjatlarini o rganishga ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bevosita tegishli manbashunoslik muammosi ham bugungi kunda alohida dolzarb masala bo lib turibdi. Zero bu noyob yozma yodgorliklarning tariximizni obyektiv ʻ yoritishdagi o rni g oyat kattadir. ʻ ʻ O zbek xalqi va davlatchilik ildizlari shakllangan o lkalardan sanalmish ʻ ʻ Sug d ilk o rta asrlarda yurtimizdagi jadal ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ʻ ʻ etnik aloqalarning markazlaridan bo lgan. Sug d ilk o rta asrlarda konfederativ ʻ ʻ ʻ davlat uyushmasiga ega edi. Uning tarkibidagi viloyatlar o z ichki boshqaruvlarini ʻ deyarli mustaqil markazdan holi amalga oshira olganlar. Mazkur holat devonxonada tuzilgan sug diy hujjatlarda keltirilgan ma’lumotlar asosida o z ʻ ʻ tasdig iga ega. ʻ Sug dning yirik markazi bo lgan Samarqand Afrosiyobidan topilgan devoriy ʻ ʻ suratlardagi yozuvlar orqali biz VII asr ikkinchi yarmiga oid muhim ma’lumotlardan boxabar bo lamiz ʻ 99 . Yuqorida ta’kidlanganidek, bu yozuvlar usti da dastlab V.A.Livshis tadqiqot olib borgan va 16 qatordan iborat bu matnni o qib ʻ izohlashga uringan 100 . Bu yozuvlarda V.A.Livshis Avarxuman degan ismni o qigan. V.A.Livshis va O.I.Smirnovalar bu ismni Samarqand podshosi Varxuman ʻ bilan bog laydilar. ʻ 99 Шишкин В.А. Афрасиаб – сокровишница древней культуры. … – С. 21. 100 Лившиц В.А. Надписи на фресках Афрасиаба. … – С. 13–17. 39 Keyinchalik V.A.Livshis matnning birinchi qatoridagi unash so zida sulolaʻ atamasi «Unash»ni aniqladi. 1965 yili bu yozuvlar V.A.Livshis va boshqa tadqiqotchilar tomonidan turlicha izohlandi va ularni o qishda ba’zi xatolarga yo l ʻ ʻ qo yildi. Hujjatda bir so zning noaniqligi bu hujjatning ahamiyatini ochib berishga ʻ ʻ to sqinlik qildi. Biroq, 1972 yilda V.A.Livshis bu so zni o qib, VII asr ikkinchi ʻ ʻ ʻ yarmida Sug d (Samarqand) podshosi hisoblangan Avarxuman (Varxuman) ʻ «Unash» sulolasiga mansubligi to g risidagi fikrni ilgari surdi ʻ ʻ 101 . Shuningdek, u o zining keyingi «Afro ʻ siyob saroyi sug d devoriy yozuvlari» nomli maqolasida ʻ ham ilk o rta asrlarda Sug d taxtida o tirgan hukmdorlar alohida «Unash» deb ʻ ʻ ʻ nomlangan sulola vakillari hisoblanganlar, deya ta’kidlaydi. Biroq, V.A.Livshis - ning «Unash” etnonimi haqida bildirgan fikrlarining yetarli asosga ega emasligini G .Boboyorov o zining Afrosiyob bitiklarining yangicha talqini va islomdan ʻ ʻ avvalgi Samarqand ixshidlari tangalarining o qilishiga bag ishlangan maxsus ʻ ʻ maqolasida dalillar asosida ko rsatib berishi ʻ 102 bu ma sa la ning yana bir bor tekshirib ko rilishini talab qilmoqda. Tadqiqotchining fikricha, Afrosiyob bitigidagi ʻ Avarxuman mansub bo lgan urug nomi “Unash” emas “O n O q (o n qabila)” ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bo lib, bu etnonim G arbiy Turk xoqonligiga aloqador ravishda O rxun bitik ʻ ʻ ʻ - toshlari va xitoy yilnomlarida uchraydi. Shuningdek, G .Boboyorov V.A.Livshis ʻ tomonidan “sar Mastich (iz roda) Unash” (Unash (urug idan) podsho Mastich) ʻ o qilgan Samarqand ixshidlari tangalaridagi yozuvning bir qismini ham “O n O q ʻ ʻ ʻ (o n qabila)” tarzida o qishni lozim topdi ʻ ʻ 103 . Bizning fikrimizcha, agar “O n O q” ʻ ʻ tarzida talqin qilish boshqa manabalardagi ma’lumotlar asosida yanada o z isbotini ʻ topadigan bo lsa, Samarqand ixshidlari va G arbiy Turk xoqonligi hukmdorlari ʻ ʻ orasida qarindoshlik aloqalari borligi o z tasdig ini topishi mumkin. ʻ ʻ Sug d hujjatlarida yer mulkchiligi tipidagi rivojlangan iyerarxiya mavjud ʻ bo lgan deb taxmin qilishga asos bo luvchi keng ko lamdagi ijtimoiy ʻ ʻ ʻ 101 Лившиц В.А. Надписи на фресках Афрасиаба. … – С . 18. 102 Бабаяров Г., Кубатин А.В. К новой интерпретации имени правяўего рода Самарканда из надписей в росписях Афрасиаба // Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий семпозиум материаллари. Тошкент–Самарқанд , 2007. – Б. 216 – 220 . 103 Бабаяров Г., Кубатин А.В. К новой интерпретации имени правяўего рода Самарканда из надписей в росписях . – С. 219. 40 terminologiya aks etgan. Oqsuyaklarning asosiy toifasini hukmron xonadonlarning vakillari (xitoy manbalarida chjao-u) va yer egalari bo lgan zodagon dehqonlarʻ (arab va fors manbalarida azimlar va oddiy dehqonlar) tashkil qilar, ulardan so ng ʻ ko p sonli ozodlar (sug d tilli hujjatlarda azadkar-xalq, odamlar) turar, ularning ʻ ʻ eng oliy tabaqasi yuqori unvonli zodagonlardan iborat edi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, ozodlar doimiy ravishda hukmdor xizmatida bo lar va ʻ soliqlardan ozod etilgan edi. Aholining asosiy soliq to laydigan qismini korikorlar- ʻ hunarmandlar va dehqonlar tashkil etardi. Ijtimoiy zinapoyaning eng quyi pog onasida qullar (bantak) - umrbod va vaqtincha qul bo lganlar hamda turli ʻ ʻ toifadagi xizmatkorlar turar edi. Kadivarning farovon hayot kechirishining asosida yerga egalik qilish (oilaning, urug ning) yotar edi. Bu haqda Mug to plamiga kiruvchi yer oldi-sotdisi ʻ ʻ ʻ haqidagi V-8 raqamli hujjat guvohlik beradi. Mazkur huquqiy hujjat aka-ukalar o rtasida yarim aksok (sug dcha yer o lchovi) yoki bo ltak (M.Is’hoqov ʻ ʻ ʻ ʻ tarjimasi) 104 yer maydonini sotish va harid qilishga kelishib tuzilgan shartnoma bo lib, yer maydonini sotayotgan aka-ukalar- ʻ Farnxud o g illari ʻ ʻ Shirvag ch ʻ va Satafsarak , xaridorlar Osmanch o g illari ʻ ʻ Mahch va Xshumvandak larning o zaro ʻ kelishuvini guvohlar Vag varz ʻ o g li ʻ ʻ Nanefarn , Faryon o g li ʻ ʻ Shovch , Jima o g li ʻ ʻ To sax ʻ lar ishtirokida tuzganlar. Mazmunidan yana shuni bilsa bo ladiki, ʻ shartnomani kotib Vanenok uch nusxada: ya’ni tomonlarga bir nusxadan, mahkama uchun bir nusxa yozgan. Aynan mana shu mahkama nusxasi bizgacha yetib kelgan bo lsa kerak. ʻ Mazkur hujjat huquqiy asosga ega bo lgan va taraflar tomonidan undagi ʻ shartlar so zsiz bajarilgan. Huquqiy hujjatni tuzishda aka-ukalarning ishtiroki VII- ʻ VIII asrlarda Sug dda yer-mulkka bo lgan munosabatda oila a’zolarning ayniqsa ʻ ʻ erkaklarning umumiy ishtiroki nazarda tutilgan. Bu omil ba’zi kutilmagan vaziyatlarda ota o rniga bolaning, aka o rniga ukaning sotib olingan yer-mulkka ʻ ʻ to g ridan-to g ri merosxo r bo lib qolishini ta’minlagan. Boshqacha qilib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ aytganda, ijtimoiy munosabatlarda patriarxal oila mulkchiligi amalda bo lgan ʻ 105 . 104 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 13. 105 Исҳоқов М.М. Ўша асар. 41 Bunday odat hatto milodiy I asrga oid Avroman III hujjati – parfiyon matnida ham uchraydi. Bu esa bizga ilk o rta asrlarda amal qilingan xo jalik yuritishʻ ʻ dagi o ziga ʻ xos qirralarni ochib beradi. Shartnomaga ko ra sotuvchilar oluvchilarga favqulodda ʻ holatlarda yordam berishlari shart bo lgan. Agar yer maydonini e’tiborga olsak, ʻ mabodo uchinchi bir tomon sotilgan yerga da’vogar bo lsa, sotgan taraf xarid ʻ qilgan tarafni o z himoyasiga olib mazkur hujjatni asos sifatida ko rsatgan. Sababi, ʻ ʻ sug dlarning Zardushtiylik dini an’analariga ko ra alohida oilaviy xilxonalarga ʻ ʻ zarurati bo lgan. ʻ Dehqonlarning boshqa bir daromad manbai tegirmonlar bo lib, ular eng yirik ʻ dehqonlarga, birinchi navbatda ixshidlarga tegishli edi. Mug to plamiga kiruvchi ʻ ʻ tegirmon ijarasi haqidagi V-4 raqamli hujjatda ilk o rta asrlar mulkchilik ʻ munosabatlariga oid ajoyib bir fakt keltiriladi 106 . Suv tegirmonlariga oid ijara masalasida kelishayotgan tomonlardan biri 709-722 yillarda Panjikent viloyatining hokimi, orada bir necha yil Sug dda podsholik qilgan shaxs - Devashtich ʻ Yodaxshetak o g lidir. Shartnomada ikkinchi tomon ʻ ʻ Moxyon Dopotshir o g li ʻ ʻ Devashtichga qarashli uch suv tegirmonini bir yil muddatga Devashtichdan ijaraga olayotgani haqida gap boradi. Devashtich bu o rinda podsho bo lishiga qaramay, ʻ ʻ zamonasining yirik mulkdor vakili sifatida ish ko radi ʻ 107 . Bundan ko rinadiki, ilk ʻ o rta asrlarda tegirmondan foydalanishning ikki xil shakli mavjud bo lgan: ijraga ʻ ʻ berish, egasining o zi foydalanishi. ʻ Ijaraga berilgan tegirmon haqidagi ushbu hujjat matnida ijara haqi 460 kafch unni o z vaqtida to lamasa, qalloblik, yolg on va adolatsizlik Moxyon tomonidan ʻ ʻ ʻ sodir etilgan deb hisoblanishi va Devashtich bu ish yuzasidan o sha zamon huquq ʻ organiga-o rnikomga murojaat etishi mumkinligi, bu amaldor yoki ijtimoiy ʻ funksiyaga ega bo lgan organ ijara to lovi sifatida berilishi kerak bo lgan unni to la ʻ ʻ ʻ ʻ undirib berish huquqiga egaligi haqida so z boradi ʻ 108 . Xitoy tilidagi tarixiy asrlardan biri «Bey shi»da VI asrga oid, yurtimizdagi bu boradagi ahvol haqida shunday ma’lumot bor: «Ularda ibodatxonada saqlanadigan 106 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 18. 107 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 17–19. 108 Тиллабоев С., Бобоёров Ғ. Ўрта Осиё қонунчилиги саҳифаларидан // Мозий дан садо. web site: www.supcourt.gov.uz . 42 turkiy tuzuklar to plami bor. Jazo belgilashda mazkur tuzuklar to plamini olib,ʻ ʻ (unga suyangan holda) hukm chiqaradilar» 109 . Boshqacha aytganda, qilingan jinoyat uchun jazoni biron-bir shaxs emas, balki mauyyan huquqiy normalar belgilagan va u barcha uchun birday kuchga ega bo lgan. V.A.Livshisning ʻ ta’kidlashicha, Uttegin bilan Dug dg uncha o rtasi ʻ ʻ ʻ dagi nikoh shartnomasi rasmiylashtirilgan «Qonunlar uyi» ushbu ibodatxona bilan bir joydir 110 . Panjikent devonxonasida tuzilgan h ujjatlardan hukmdor saroyida xizmat qilgan a’yonlar, turli lavozimdagi kishilar, xatto podshoh yoki hokim uchun qilingan pul sarflari ro yxati aks etgan A-5 raqamli hujjatda biz ilk o rta asrlarda ʻ ʻ Sug d pul muomalasi, iqtisodiy ahvoliga oid ma’lumotlarni olishimiz mumkin. ʻ Ushbu hujjat VIII asr boshlarida Sug dda amal qilgan pul muomalasi va draxm ʻ haqida qiziqarli ma’lumotlar beradi. Qolaversa, hujjatda ayrim shaxs nomlaridan tashqari parvonak kirok (hujjatlar tuzuvchi) , shpanchyux (cho pon) ʻ , patxvanak (jallod) , magupat (bosh kohin) , jut-pat (bosh may quyuvchi) , durutpat (bosh tabib) , abvozipan (teri ishlab chiqarishga javobgar amaldor), pardizpan (bog ʻ boshlig i), ʻ vidpat (sug orish arig i boshlig i) va boshqalar kabi qator kasb va ʻ ʻ ʻ lavozimlar qayd etilgan 111 . Masalan, parvonak kirok (hujjatlar tuzuvchi) uchinchi darajali amaldorlik lavozimi bo lib, bu shaxs oliy hokimiyat nomidan beriladigan mukofotlar haqidagi ʻ buyruqlarni amalga oshirgan. Hujjat matnida G ʻ upat lavozimi uchraydi. B u lavozim egasiga 50 draxm berilgan. V.A.Livshis «Avesto»dagi gav o zagi bilan bog lab, bu so zni «foyda, ʻ ʻ ʻ daromad» deb izohlaydi 112 . Shu asosda g upatni «daromadlar noziri», moliya ʻ ishlariga mas’ul shaxs deb izohlash mumkin. Xullas, mulk va undan foydalanish masalalari yer mulkchiligi zamonida turli ko rinishda bo lgan. Sug d yozma yodgorliklaridan shu narsa ma’lum bo ldiki, ilk ʻ ʻ ʻ ʻ o rta asrlarda Sug dda yer mulkchiligi munosabatlari shakllangan bir bosqich ʻ ʻ 109 Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. II . М.–Л., 1950. – С.271, 281; Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиш манбашунослиги // Ўзбекистон тарихи. 1999, – №1. – Б.42; Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т., 2000. – Б. 85. 110 СДГМ II … – С. 38; Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба… – С. 35. 111 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… – Б. 51. 112 СДГМ, II ... – С. 84. 43 bo lgan va bu jarayonda sug d zodagonlari - ozodlar ijtimoiy qatlami muhim o rinʻ ʻ ʻ tutgan. Ozod lar deb nom olgan aslzoda zodagonlar ijtimoiy qatlami boshida turli darajada Samarqand Sug di podsholigiga tobe bo lgan mahalliy hokimlar turgan. ʻ ʻ Eng katta mulkdor sifatida podshoh va hokimlar o z tasarrufida umumdavlat ʻ mulkidan tashqari xususiy mulkka ham ega bo lgan. Har bir hokim o z ʻ ʻ tasarrufidagi xususiy mulkdan mulkdor sifatida foydalangan. Mug to plamidagi A-13 raqamli hujjat mazmuniga ko ra ko prikdan ʻ ʻ ʻ ʻ foydalangani uchun to lanadigan soliqni to lash haqidagi pul to lovi topshirig ida, ʻ ʻ ʻ ʻ xususan, 1,2-satrlarida xatning kimdan kimga yozilgani aks etgan. Xatni jo natuvchi tomon Panjikent hokimligining soliq yig uvchisi (bozkirom) va ʻ ʻ Panjikent xalqi jamoasi (naf) ko rsatilgan ʻ 113 . Bu hol ilk o rta asrlarda jamoaning ʻ ijtimoiy roli hali kuchli ekanligidan dalolat beradi. Sug cha «naf» o z tarkibi va funksiyalariga ko ra «mahalla» institutiga to g ri ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ keladi. Jamoa (naf) ilk o rta asr shaharlarida fuqaroviy jamoa tarkibiga kirgan ʻ bo lib, o zida hunarmandlar, savdogarlar, qisman zodagonlarni birlashtirgan. ʻ ʻ Qishloq jamoasi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug ullanuvchi aholini o zida ʻ ʻ jamlagan 114 . Yuqorida nomi zikr etilgan Nov.3 va Nov.4 raqamlari bilan belgilangan nikoh shartnomalari qadim va ilk o rta asrlardagi oila-nikoh jarayonlari bilan bog liq ʻ ʻ qimmatli ma’lumotlarni o zida jamlagan. Nov.3 raqamli shartnomada turk ʻ zodagoni Uttakin ning sug d ayoli ʻ Dug dg uncha ʻ ʻ ga uylanishi rasmiylashtirilgan. Nov.4 raqamli shartnomada esa kuyov Uttakin ning Dug dg uncha ʻ ʻ ni turmushga berayotgan homiy otaxoni Navekat shahrining (Yettisuv viloyatidagi qadimgi shahar) hokimi Cher oldidagi majburiyatlari aks etgan. Bu esa ikki hujjatning o zaro uzviy bog liqligini ko rsatadi ʻ ʻ ʻ 115 . Tuzilishidan kelib chiqqan holda, V.A.Livshis nikoh shartnomasida ko rsatilgan tomonlarning o zaro majburiyatlariga taalluqli bo lgan jihatlarini ʻ ʻ ʻ ajratib berdi. Bular quyidagicha: 1. Birga yashash shart-sharoitlari: erning 113 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 26. 114 Филанович М. О некоторых аспектах истории общины в древности и происхождении «махалла» // Ўзбекистон тарихи. – 2003. – №2. – Б. 16. 115 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. ... – Б. 37–46. 44 majburiyatlari; 2. Birga yashash shart-sharoitlari: xotinning majburiyatlari; 3. Erning xotini oldida birga yashash shart-sharoitlarining buzilishi uchun javobgarligi; 4. Erning tashabbusi bilan nikohning bekor qilinishi, bu holda xotinning mulkiy ta’minlanganligi va erning yangi turmush qurishga huquqi; 5. Xotinning tashabbusi bilan nikohning bekor qilinishi, xotinning bu holda mulkiy ta’minlanishi va xotinning yangi turmush qurishga huquqi; 6. Nikoh bekor qilingandan so ng xotini va uning bolalari eri tomonidan amalga oshirilgan jinoyatʻ va uning qullikka o tish majburiyatlaridan ozodligi; 7. Nikoh bekor qilingandan ʻ so ng eri va uning bolalari xotini tomonidan amalga oshirilgan jinoiy, yoki ʻ qullikka o tishdagi javobgarlikdan ozodligi; 8. Nikoh bekor qilingandan so ng ʻ ʻ tomonlardan biri boshqasining taqdiriga javob garlikdan ozodligi 116 . Mazkur shartnomaning matnidan ma’lum bo lishicha, nikohning uch shakli ʻ mavjud bo lgan: to la huquqli, vasiylikdagi ayol bilan nikoh va qo shimcha nikoh. ʻ ʻ ʻ Qonuniy, «to la huquqli» azat xotini eri bilan teng holda yuridik javobgar ʻ shaxs sifatida qaralgan. Eri faqatgina «to la huquqli» xotinining roziligi bilan ʻ qo shimcha turmush qura olgan. Shu bilan birga eri-azat, oila boshlig i oila a’zolari ʻ ʻ va urug i ustidan to la huquqli hukmdor hisoblanib, o zining «to la huquqli» xotini ʻ ʻ ʻ ʻ va bolalarini qul qilib sotishgacha haq-huquqi bor edi 117 . Sug d nikoh hujjatlari jamiyatdagi ijtimoiy tabaqalar haqida anchagina ʻ ma’lumot beradi. Jumladan, qadimiy sug d tilida ixshid-podsho, ʻ xvatov -hukmdor, podsho, xvabu -viloyat xokimi, vazikrom -soliq yig uvchi, ʻ ag ushmarik ʻ -hisobchi, tarxon -turklardan o zlashtirilgan amaldorlik nomi, ʻ azatkor -erkin jamoachi, korikor -ishchi 118 , g uvokor ʻ -savdogar, vag npat ʻ -kohin kabi 119 atamalar majud. Bu tabaqa vakillari ichida zodagonlar qatlamining ijtimoiy asosini ozodlar, ya’ni erkin jamoachilar tashkil etgan. Nov.3 va Nov.4 yuridik nikoh hujjati mazmunidan ko rinib turibdiki, turmush ʻ qurayotgan ikkala tomon ham ijtimoiy mavqyeiga ko ra imtiyozli tabaqa ʻ 116 СДГМ II ... – С.19. 117 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 30, 34, 36. 118 Холматов А. Суғд ёзма ёдгорликларида ижтимоий ҳаёт муносабатларининг акс этиши // Ўзбекистон тарихи. – 1999, – №2. – Б. 41. 119 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – 35 б. 45 vakillaridir. Shunga ko ra sug d rasmiy nikohida imtiyozli tabaqa xonadonidanʻ ʻ chiqqan ayolga to la huquqli bosh xotin «podshohona xotin» sifatida qaralgan. ʻ Sug dda qabul qilingan rasmiy «poligamiya»da bosh xotin huquqiy ma’noda ʻ yuridik shaxs hisoblangan ko rinadi. Nov.3 hujjatining kirish bandida bu haqda ʻ - «Uttakin bu Chatani sevikli xotin sifati hurmat va ehtirom bilan oziq-ovqatlar, kiyim-kechak, bezak taqinchoqlar bilan ta’minlagan holda e’zozlab, muhabbat bilan o z uyida podshohoyim xotin sifatida saqlasin, toki, zodagon erkak zodagon ʻ ayolni xotin tutgani kabi»,-deyiladi 120 . Sug d ijtiomiy hayotidagi oilada bosh xotin ʻ rasmiy nikohda, yuridik shaxs sifatida o zida ma’lum shaxsiy huquqlarini saqlab ʻ qolgan. Imtiyozli tabaqa vakillariga tegishli bo lgan, rasmiy nikoh hujjatining ʻ huquqiy tuzilishi, ikkala tomon kelgusida oilaviy munosabatlarining yuridik tomonlarini ko rsatib bergan. ʻ Sug dshunos olim V.A.Livshis, hujjatdagi sug d nikoh munosabatlarini ʻ ʻ Sosoniylar Eronida amal qilgan nikohning oliy shakliga o xshashligini va unda ʻ ham ayol kishiga ma’lum huquqlar berilganligini ta’kidlaydi 121 . Mazkur hujjat ma’lumotlariga tayanib, V.A.Livshis VI-VIII asrlarda jamiyatda aralash nikohlar orqali yuzaga kelgan etnik jarayonlar, oila va mulk munosabatlari bilan bog liq masalalarni ilmiy muhokama doirasiga kiritdi. ʻ M.Is’hoqov esa mazkur hujjat ustida ish olib borib, uni o zbek tilida ilmiy izohlar ʻ bilan nashr etdi 122 . Ushbu hujjatlarning V.A.Livshis tomonidan amalga oshirilgan nashrlarida Cher Dug dg unchani uzatayotgan homiy sifatida ham, uning eri sifatida ham ʻ ʻ talqin etiladi. Bu yerda birorta holda ham «zin» o zagidan yasalgan so zlar ʻ ʻ «asralayotgan himoyadagi narsalar»ning dahlsizligini inkor etmaydi. Biroq, Dug dg uncha Cherning qarindoshi yoki boqib olgan qizi bo lishi ham mumkin ʻ ʻ ʻ 123 . Masalan, Sug dcha «Vesantara Jataka» asarida chol qiyofasidagi ulug xudo ʻ ʻ bosh qahramon Sudashanning xotinini hayru ehsonga so rab olgach, uning ʻ 120 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 35. 121 СДГМ II ... – С.19. 122 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 37–46. 123 Исҳоқов М.М. Ўша асар, – Б. 44. 46 sa x ovati cheksiz ekanligiga ishonch hosil qiladi va ayolni omonat sifatida asrab turish uchun Sudashanning yonida qoldira turib: «bu ayolni sening huzuringda, himoyatingda qoldiraman» deydi 124 . Yana bir Sug d budda matnida «Zinix»,ʻ «xvali» so zi borki, bu omonatga hiyonat qiluvchi, omonatni yeb qo yuvchi, degan ʻ ʻ ma’noni anglatadi. Demak, Zinbaranch - «himoyatdagi ayol»ni Cher ning xotini bo lgan deyish qiyin. ʻ Nikoh kelishuvining an’anaviy musulmoncha shaklida ishtirok etuvchilar odatda guvoh bo luvchilar, qizning vakil otasi sifatidagi shaxs, yigitning qiz uchun ʻ vakil otasi sifatidagi shaxs, yigitning qiz uchun ajratadigan mulklarini shahodat qiluvchi vakil, nikoh rasmiyatini bajo keltiruvchi diniy shaxslar ishtirok etadilar. Mazkur holatda, qizning vakil otasi qiz tomondan nikoh kelishuvi va uning kelgusidagi holati uchun javobgar deb hisoblanadi. Yigit tomon vakili esa kuyov tomonidan beriladigan mulk va boshqa shartlar uchun javobgar hisoblanadi 125 . Ushbu holatni Nov.3, Nov.4 hujjatlariga qiyoslansa, M.Is’hoqovning « Cher bu o qishda ʻ Chata ning otasi Viyus tomonidan belgilangan otadir» 126 deya keltirgan fikrlari va boshqa sug d yozma yodgorliklari bilan qiyoslash asosidagi xulosalari ʻ o z isbotini topadi. ʻ Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo ldiki, ushbu hujjat ozodlar tabaqasiga ʻ mansub bo lgan ʻ O ttagin ʻ va Navekat hokimi Cher ning vasiyligidagi ayol o rtasidagi nikoh vaqtida tuzilgan. V.A.Livshis mazkur hujjatning tuzilishi bilan ʻ muvofiq ravishda, tomonlarning o zaro majburiyatlariga dahldor bo lgan sakkizta ʻ ʻ bandni ajratib ko rsatgan ʻ 127 . Jum ladan, kuyovning kelin tomon oldidagi majbu - riyatlari yoritilgan Nov.4 raqamli hujjatda quyidagilar keltiriladi: « ... agar Chata (kelin) men bilan qolishni ixtiyor qilmasa, yoki men o zim uni qo yib yuborsam, ʻ ʻ uni senga va sening o g illaringga hamda urug ingga sog lom, ziyon-zahmatsiz ʻ ʻ ʻ ʻ yetkazib beraman. Agar uni ziyon-zahmatsiz topshirmasam, u holda 100 dinoriy draxm kumush, muomalada amal qilishi tasdiqlangan xilidan, yaxshi salangan (toza, sifatli) pul qarz bo laman, (qarzni) uzaman va senga to layman. Shu pulni ʻ ʻ 124 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари … – Б. 83. 125 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари … – Б. 84. 126 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 45–46. 127 СДГМ II ... – С. 17–45. 47 senga to lamasam, u holda 10 dirxamiga 2 dirxamdan ustama to lash evaziga qarzʻ ʻ sifatida saqlayman» 128 . Uttakin (kuyov) o g illari va urug i bilan Cher ʻ ʻ ʻ ning (kelin - ning homiy otaxoni) o ziga va o g illariga shu shartlar va 100 dirxam yuzasidan ʻ ʻ ʻ laqabi Nivudak Vurz o g lini javobgar sifatida tayinladi (ya’ni agar Uttakin ʻ ʻ shartlarni bajarmasa Nivudak-Nipak Vurz o g li Cher va uning o g illari oldida ʻ ʻ ʻ ʻ javobgar bo ladi, Uttakinni shartlarni bajarishga majbur qiladi). «Cher hamda ʻ uning urug i xohlagan kishisidan bu ayolni ziyon-zahmatsiz, pulini ustamasi bilan ʻ yetkazib berishni talab qilaversin. Va bu noma barcha xalqqa-shu uyda muqim yashovchilarga va honadon mehmonlariga birdek taalluqlidir» 129 . Xulosa o rnida shuni aytib o tish kerakki, ilk o rta asrlarda er tomonidan ʻ ʻ ʻ xotingga yetkaziladigan ziyon-zahmatga javobgarlik nafaqat er, balki uning oila a’zolari, qarindosh-urug i va nikohda ishtirok etayotgan vakili zimmasiga ʻ yuklatilgan. Mazkur holat devonxonada ma’sul shaxs tomonidan ro yxatga ʻ olingan. Nov.3 va Nov.4 raqamli hujjat Sug dda rivojlangan fuqarolik ʻ yurisprudensiyasi mavjud bo lganligidan dalolat beradi. ʻ Ushbu faktga qo shimcha sifatida to plamga kiruvchi tegirmon ijarasi ʻ ʻ haqidagi V-4 raqamli hujjatni keltirish mumkin. Bu hujjatda tegirmon ijarasi uchun to lanadigan haq uchun javobgar shaxsdan tashqari uning bolalari va urug - ʻ ʻ aymog i ham shu masala yuzasidan javobgar deb ko rsatilgan ʻ ʻ 130 . Bu hol aftidan muhim ehtiyot chorasi hisoblanib, kelishuvchi tomonlardan birontasining o limi ʻ ham bitim shartlarini buzolmasligini ta’minlagan. Bundan tashqari nikoh shartnomasi ijtimoiy munosabatlarga oid yana bir faktni, ya’ni xotinning er oldidagi noteng mavqyeini ko rsatib beradi: «Uttakinning ʻ buyruqlarini xotini (o ziga) qonun deb hisoblab, amal qilsin» ʻ 131 . Bu hol ayolning nafaqat oilada, balki jamiyatda tutgan o rni erkak kishiga nisbatan quyiroq ʻ darajada bo lganligiga ishoradir. ʻ Qolaversa, shartnomada aks etgan guvohlardan biri Nivudak Vurz o g li, ʻ ʻ ikkinchisi esa Chakushak Nanich o g li ʻ ʻ Uttakin vakillari. Bu ikki shaxs Nov.4 128 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 39. 129 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар ... – Б. 40. 130 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 18. 131 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 43. 48 dagina mas’ul holda ishtirok etgan, qolganlari esa kelin Dug dg unchaning vakilʻ ʻ guvohlari - Skatch Shishich o g li, ʻ ʻ Chaxren Romich o g li, ʻ ʻ Shav Maxak o g li ʻ ʻ 132 . Ko rinadiki, O rta Osiyo xalqlari oila-nikoh huquqlarining amalda hozirgacha ʻ ʻ davom etib kelayotgan shakllarining tarixan ildizi juda qadimiy davrlarga borib taqaladi. Xususan, Nov.3-4 hujjatlarida aks etgan nikoh ahdnomasi uzoq an’ananing, oila-nikoh amaliyoti tajribasining bir bo g ini sifatida tarixiy ma’no ʻ ʻ kasb etadi. Bu hujjatlar o zbek xalqi tarixida etnografik hodisaning, ilk o rta asrlar ʻ ʻ ijtimoiy hayotining yorqin manzarasini ochib beradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, sug d nikoh shartnomasida qullik va ijtimoiy ʻ qaramlik masalalari alohida o rin egallagan. Nov.4 raqamli hujjatda Uttakin ʻ Chatani homiy otaxoni oldida yuridik javobgar sifatida uni qullikka tushurmaslikka va’da beradi. Ushbu hujjatda - «( Chata ni) men sotmayman, qarz evaziga qullikka ham bermayman, biror kimsaning homiyligidagi o z mulkiga ʻ aylanishiga ham (yo l qo ymayman)» ʻ ʻ 133 , - deyiladi. Nov.3 raqamli hujjatda esa Uttakin ning o zi huddi shunday holatga tushib qolishi mumkinligi bayon qilingan. ʻ VII-VIII asr boshlarida muklchilik munosabatlarining ma’lum darajada rivojlanganligidan qat’i nazar qulchilik ko rinishlari ham uzoq davom etgan va u ʻ «xo jalik qulchiligi» deb izohlanmog i kerak ʻ ʻ 134 . O.I.Smirnova Nov-3, Nov-4 hujjatlarining ilmiy izohlarida ijtimoiy qaram huquqiy holatlar haqida fikr yuritib, quyidagicha yozadi: «Rabstvo kak uklad su щ yestvovalo, i kolichestvo rabov bilo dostatochno veliko. Ob etom govoryat prejde vsego massoviye postavki sogdiysami rabov arabam po mirnim dogovoram» 135 . Biroq, sug d hujjatlaridagi «bantak» ata ʻ masi quyiroq ijtimoiy qatlam vakilini bildiradi. Ma’lumki, Markaziy Osiyoda qul ijtimoiy toifa sifatida aholining katta qismini tashkil etmagan. Bu davrda jamoa dehqonchilik va jamoa chorva xo jaligi ishlab chiqaruvchi kuchlarning asosini tashkil etgan. Qaram ʻ xoldagi odamlar jamoa vakillari xonadonlarining xizmatida bo lgan va ʻ 132 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 40. 133 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 39. 134 Холматов А. Суғд ёзма ёдгорликларида ижтимоий ҳаёт муносабатларининг акс этиши // Ўзбекистон тарихи. – 1999. – №2. – Б.40–41. 135 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 84. 49 dehqonchilik hamda chorvachilikda mulkiy notenglik asosidagi chorakorlik munosabatlarida yetakchi o rin tutganʻ 136 . Yuqoridagi fikrlardan ko rinib turibdiki, sug d arxivi ilk o rta asrlardagi ʻ ʻ ʻ Sug d jamiyati ijtimoiy tarkibini o rganishda ham muhim manbalardan ʻ ʻ hisoblanadi. Panch hokimligiga qarashli barcha xo jalik tarmoqlaridan markazga keladigan ʻ hamda markazdan viloyat bo ylab tarqatiladigan mahsulotlar taqsimoti ustidan ʻ framandar-oliy tabaqa vakili, saroyning maxsus mulozimi nazorat qilgan. Devonxonada tuzilgan hujjatlardan katta bir qismi hukmdor saroyidagi xo jalik ʻ masalalarini o zida aks ettirgan. Masalan, Panch hukmdorining xo jalik ishlari ʻ ʻ bo yicha ma’sul amaldori framandar lavozimida ishlagan Utt turkiy xalq vakili ʻ bo lib, bir qator hujjatlar (A-1, A-2, A-3, A-6, A-16, A-18, B-11, B-13, B-15, B- ʻ 18, B-19) mazmuniga qaraganda uning faoliyat doirasi g oyat keng bo lgan. A-18 ʻ ʻ raqamli hujjatda iqtisodiy nochor ahvolda qolgan Ezrovadk qishlog i aholisiga ʻ markaz omborxonasidan don berish haqida buyruq berilgan 137 . Podsho bu xatni jo natgan vaqtida framandar ʻ Utt markazdan uzoqda bo lgan. Bu shuni ko rsatadiki, ʻ ʻ framandar xo jalik faoliyatini viloyat bo ylab shaxsan boshqarib turgan. Unga ʻ ʻ devonxona boshlig i ʻ dapirpat -kotiblar boshlig i, keyin ʻ arspanlar - «uy boshqaruvchilari (?)» yoki qishloq oqsoqollari va ularning noiblari- apsarspanlar bo ysunganlar. ʻ Qishloqlar Panch viloyatining markazga bo ysunuvchi ma’muriy tizimi ʻ sifatida qaralgan. Ularni boshqargan lavozim egalari arspan nomi bilan atalgan. Bular qishloq oqsoqollari demakdir. Arspanlar zimmasida o z qishlog i xo jaligini ʻ ʻ ʻ boshqarish, ulardan tushadigan mahsulotlar va soliq yig imlarini ta’minlash, harbiy ʻ holatda askar yetkazib berish, harbiy anjomlar va oziq-ovqat bilan ta’minlash vazifalari bo lgan. Arspanlar anjumani markaziy boshqaruvda maslahat ovoziga ʻ ega bo lgan. ʻ Mug hujjatlarida ʻ Qum va Ezrovadk arspanlari haqida gapiriladi: birinchisi arqon va turli anjomlarni yetkazishga farmon bergan (B-12). Ikkinchisi 136 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари… – Б. 86–87. 137 СДГМ II ... – С. 132. 50 framandarga asbob-anjomlarning yetkazib berilishi ustidan nazorat qilib turgan (B- 18) 138 . Qishloq hududiy hokimliklari tizimi Panch viloyatining ichki tarkibiy qism - lari bo lib, ʻ arspanlar boshqargan alohida ushbu hududiy ma’muriyat doirasiga kirgan. Tadqiqotchi B.Mamarahimova esa o zining «Sug dning Panch hokimligida ʻ ʻ lavozim egalari va mahkamaviy hujjatchilik masalasiga doir (VII-VIII asr)» nomli maqolasida «Arspanlar o z vazifalariga ko ra qishloq xo jaligi boshqaruvchilari ʻ ʻ ʻ bo lishgan, lekin oqsoqol vazifasini bajarishmagan. Ular o z qishloqlaridan ʻ ʻ tushadigan mahsulotlarni va soliq yig imlarini ta’minlaganlar, markazni harbiy ʻ anjom va oziq-ovqat bilan ta’min etish ham ular zimmasida bo lgan», deya ʻ ta’kidlaydi 139 . Arspan lar framandar Uttga bo ysungan holda, hisob-kitoblarni unga ʻ yetkazib turganlar va Sug d ma’muriy boshqaruv tizimida o ziga xos tarkibiy ʻ ʻ qismni tashkil etganlar 140 . Arxiv tarkibidagi B-17 raqamli hujjatda bir qator lavozim egalari sanab o tilgan ʻ 141 . Jumladan, VIII asr boshlarida Sug dda qishloq ma’muriy boshqaruv ʻ tarkibiga quyidagi shaxslar kirgan: 1) «hukmdor» - qishloq hokimi; 2) «qishloq oqsoqoli»; 3) arspan; 4) «boshliq» - V.A.Livshisning fikricha, ma’muriy yoki diniy unvon 142 . Rust hokimi Afarunning maktubida (V-9) axvirpat degan lavozim nomi uchraydi. Bu lavozim podsho otxonasining noziri degan ma’noni beradi. So zning ʻ axvir qismi hozirgi o zbekcha ʻ oxur so zida saqlangan, ʻ pat esa qarovchi, egalik qiluvchi, nozir degan ma’nolarni anglatadi 143 . Shuningdek, V-7 hujjatida sh raman so zi uchraydi. Bu so z budda dini ʻ ʻ ning rohibini anglatadi. Bu esa ilk o rta asrlarda sug d jamiyatida budda diniy ʻ ʻ jamoalarining muayyan o rin egallaganliga ishoratdir ʻ 144 . 138 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 32. 139 Мамараҳимова Б.И. Суғднинг Панч ҳокимлигида лавозим эгалари ва маҳкамавий ҳужжатчилик масаласига доир ( VII – VIII аср) / Ўрта Осий тарихи манбашунослиги масалалари. – Т ошкент : Фан, 2002. –Б. 46. 140 Отахўжаев А.М. Суғд маҳаллий маъмурий–бошқарув тизимида… – Б. 49. 141 СДГМ II ... – С. 176. 142 СДГМ II ... 143 СДГМ II … – С. 31. 144 СДГМ II … – С. 55. 51 Xulosa qilib shuni aytib o tish kerakki, ilk o rta asrlarda Sug dda shahar vaʻ ʻ ʻ qishloq aholisi nap (naf) deb atalgan. Ijtimoiy jihatdan u bir necha tabaqaga bo lingan. Zodagonlar-ozod, shahar hunarmandlari-ozodkor, savdogarlar-g uvo ʻ ʻ - kor, ziroatkorlar-kashovarz, xizmatkorlar-chorikor, mute qo shchilar-kadivar, qul ʻ va cho rilar-bantak va doya deb yuritilgan. Aslzoda zodagonlar-ozod tabaqasiga ʻ podsho, mahalliy hukmdorlar va mulkdor dehqonlar kirgan. Bu ijtimoiy bo g in ʻ ʻ tepasida podsho turgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, uning tasarrufida umumdavlat mulkidan tashqari o z xususiy mulki ham bo lgan. Undan podshoning shaxsan o zi ʻ ʻ ʻ mulkdor sifatida foydalangan. Dehqonchilik maydonlarining kattagina qismi mahalliy hokimlar va zodagon dehqonlarning mulki hisoblangan. Kadivarlar ularning yerlarida chorakor sifatida qo shchilik qilganlar. Kadivarlarning mutlaqo ʻ yeri bo lmagan, ekin yerlarining bir qismi erkin kashovarzlarning mulki bo lib, ʻ ʻ ular davlatga soliq to lab turganlar. Bulardan tashqari Sug dda ibodatxonalarning ʻ ʻ tasarrufida mulk va yerlar bo lgan. Ibodatxonalar ʻ vagn , uning bosh ruhoniy mulozimi, ya’ni kohini vagnpat deb yuritilgan. Kohinlar tasarrufidagi yerlar esa vagnze deb atalgan. Bunday yerlardan olinadigan daromad ibodatxonalar ehtiyojiga hamda hayriya ishlariga sarflangan. Ilk o rta asrlarda Markaziy Osiyoda hukm surgan mayda davlatlarda va ʻ ularning viloyat hokimliklarida ma’lum tartibdagi boshqaruv ma’muriyati tashkil topgan. Uning pog onalarida saroy xo jaligining boshqaruvchisi ʻ ʻ framandar va bosh kotib dapirpatdan tortib soliq yig uvchi bozkirom-miroxo r, jallod, bosh ʻ ʻ novvoy, bosh soqiy va sarkardagacha munosib o rin egallagan. Yirik shaharlarni ʻ boshqargan viloyat hokimlari xvabu va xvatav deb yuritilgan. O z mulklarini ʻ boshqarishda ular asosan chokarlarga suyanardi. Yer mulkchiligi munosabatlari harbiy qo shin tuzulishiga ham ta’sir qilgan. Otliq-askar suvoriylar dehqonzo ʻ - dalardan, piyodalar esa mehnatkash aholidan va qullardan tuzilgan. Mug tog idan topilgan sug d yozma manbalarida o z lavozim egalari va ʻ ʻ ʻ ʻ daromadiga ega bo lgan «Panjikent xalqi» haqida ma’lumot uchraydi ʻ 145 . Hukm - dorlarning hokimiyatini chegaralagan fuqaroviy shahar jamoasi shaklidagi shahar 145 СДГМ II ... – С. 69 – 70. 52 patrisiatining ijtimoiy o z-o zini anglashining rivojlanishi haqidagi fikrga, bizgaʻ ʻ ma’lum Panjikent hukmdorlaridan hyech biri o zining o tmishdoshi bilan ʻ ʻ qarindosh aloqada bo lmaganligi ʻ 146 , Sug d ʻ ixshidi Tarxunni esa xalq tayinla - ganligi 147 va arablarga yon bosganligi uchun taxtdan tushurilganligi, haqidagi ma’lumotlar devonxonada qayd etilganligi e’tiborga molik. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlar asosida quyidagi xulosalarni ilgari surish mumkin: - VI-VIII asrlar Sug dning tarixiy geografik jihatdan uchta bir biridan tabiiy ʻ chegaralar orqali ajralgan hududlarida (Buxoro vohasi, Zarafshon daryosining o rta ʻ va yuqori oqimlari, Qashqadaryo vohasi) o ziga xos konfederativ Sug d davlat ʻ ʻ uyushmasi shakllanish, takomil topish, arab istilosi tufayli so nish davrlarini ʻ boshdan kechirdi. Bu jarayonlar devonxonada tuzilgan hujjatlarda o z aksini topdi; ʻ - VI-VIII asrlarda Samarqand markaziy hokimiyati va Panch (Panjikent) o rtasidagi munosabatlarning siyosiy mazmuni e’tiborga loyiqdir. Panch ʻ hukmdorlari haqidagi aniq ma’lumotlar Chakin Chur Bilga va Devashtichlar davri bilan bog liq. Shuning o ziyoq aniq ko rsatadiki, Panchda hukmdorlar oqsoqollar ʻ ʻ ʻ «oliy» kengash tomonidan saylanishi, ya’ni aristokratik demokratiya tamoyiliga tayangan. Saroyda mavjud mahkama va devon ishlari buni yaqqol ko rsatadi; ʻ -VII asr o rtalarida Farg ona, Choch, Iloq, Ustrushonaa, Samarqand, ʻ ʻ Chag oniyon, Buxoro, Kesh kabi hududlar qariyib ikki asr davomida Turk ʻ xoqonligiga siyosiy jihatdan qaram bo lib kelgan edilar. Shu sababli VII asrning ʻ ikkinchi yarmidan boshlab Turk xoqonligi avtonom hukmdorlar bilan birga asosiy harbiy-siyosiy kuch sifatida istilochi arablarga qarshi harakat qildi; -VI-VIII asrlarda Markaziy Osiyoda qadim-qadimdan turkiy va eroniy oilaga mansub tillarda so zlashuvchi turkiy va eroniy xalqlar yonma-yon yashab ʻ kelganlar. Bular asrlar davomida birgalikda shaharlar barpo qilganlar, kanallar qazib suv chiqarganlar, dehqonchilik qilganlar, boy madaniyat yaratib avlodlarga qoldirganlar. Shuni ham ta’kidlab o tish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida ʻ 146 Беленицкий А.М., Маршак С.И., Распопова В.И. Согдийский город в начале средних веков (итоги и методы исследования древнего Пенджикента) // Советская археология. –1981. – №2. – С. 105. 147 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 170. 53 birga yashab kelishlari natijasida turklashish yoki uning aksi bo lgan jarayonlargaʻ tortilganlar. Xulosa o rnida shuni aytib o tish kerakki, ilk o rta asr Sug d davlatida jiddiy ʻ ʻ ʻ ʻ ravishda tartibga solingan va uzoq an’anaga ega bo lgan ma’muriy boshqaruv ʻ tizimi, mahkama va devon xizmati amal qilgan. Bu manzara O zbekiston ʻ hududidagi davlatchilik tarixining muhim bir bosqichini belgilab beradi va uning qadimiy boshqaruv asoslarini ko rsatadi. ʻ 3-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG D AN’ANAVIY BOShQARUVIDA ʻ ʻ MAHKAMA VA DEVON XIZMATI 3.1.§ - Sug ddagi boshqaruvda qonunchilik va ijro: davlatchilikdagi ʻ unvonlarning nazorat vazifalari Ilk o rta asrlar Sug ddagi mahkama va devon ishlari tarixi, hujjatlar tuzulishi, ʻ ʻ ularning tasnifini belgilashda asosiy manbalar Mug tog i sug diy hujjatlari ʻ ʻ ʻ hisoblanadi. Ularda davlat boshqaruvida amal qilgan mahkamachilik tizimi, mamlakatdagi qonunchilik va ijro masalallari, davlat boshqaruvida amal qilgan nazorat vazifalari kabi masalalarni bilish mumkin. Ushbu masalalarni tadqiq etishdan oldin devon tushunchasi va uning mohiyatiga to xtalib o tish lozim ʻ ʻ bo ladi. ʻ Devon davlatning bosh idorasi hisoblanib, turli davrlarda turlicha vazifalarni bajargan. Masalan, Sosoniylardan Xusrav I Anushirvon davrida shohga hisobot beruvchi amaldorlar va ularning idorasi, Arab xalifasi Umar davri (634-644)da esa davlat daromadlarining turli hukmron doiralar o rtasidagi taqsimoti va qo shinga ʻ ʻ maosh to lash ro yxatlari, shuningdek, ana shu ro yxatlar saqlanadigan joy devon ʻ ʻ ʻ deb atlgan bo lsa, Ummaviylar va abbosiylar davrida esa xalifalik hamda o rta ʻ ʻ asrlarga mansub qator boshqa islom mamlakatlarida devon al-xiroj - soliq- moliyaviy idora hisoblangan. Devon alohida hukumat muassasalariga nisbatan ham qo llanilgan. Masalan, o rta asr tarixchisi Narshaxiy keltirgan ma’lumotlarga ʻ ʻ ko ra, Somoniylar davlati, asosan, o nta devon yordamida idora etilgan; bular - ʻ ʻ 54 vazir devoni (devoni vazir), moliya ishlari devoni (devoni mustavfiy), davlat hujjatlari devoni (devoni rasoil yoki devoni insho), soqchilar boshlig i devoniʻ (devoni sohib shurat), xat-xabarlar mutasaddisi devoni (devoni sohib barid), saroy ish boshqaruvchisi devoni (devoni mushrif), davlat xos mulklari devoni (devoni amiyd ul-mulk), muhtasib devoni, vaqflar devoni (devoni vaqf), adliya ishlari devoni (devoni qozi). Bulardan vazir devoni bosh boshqaruv mahkamasi bo lib, ʻ davlatning ma’muriy, siyosiy va xo jalik tartiboti uning bevosita nazorati ostida ʻ tutib turilgan. Mazkur davrda barcha devon boshliqlari vazirga itoat etgan. Sug dda hali klassik davlatchilik mavjud bo lmaganligini hisobga olgan holda ʻ ʻ aytish mumkinki, davlat tashkilotlari, jumladan, devon xizmatida ham ayrim keyingi o rta asr devonlaridan farqli jihatlari ko zga tashlanadi. Mug tog i sug diy ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hujjatlariga asoslanadigan bo lsak, Panch hokimligi devoni hukmdor saroyida ʻ joylashgan bo lib, devonxonada maxsus xattotlar faoliyat olib borishgan. Ular ʻ hukmdorga itoat etishgan. Buni Mug tog i sug diy hujjatlarni tadqiq etish ʻ ʻ ʻ asnosida ko rish mumkin. ʻ Mug tog i hujjatlari Devashtich va uning atrofidagi a’yonlari hamda davlat ʻ ʻ mansabdorlarining o zaro yozishmalari, xo jalik hisobotlari, sarflangan oziq-ovqat ʻ ʻ va pul harajatlarining reyestr-ro yxatlari, soliq yig imlari va sarflari, dehqonchilik, ʻ ʻ chorva va hunarmandchilik mahsulotlarining kirim va chiqimlari haqidagi dalolat guvohnomalari hamda tilxatlarini o zida jamlagan. Hujjatlar orasida Panch hokimi ʻ Devashtich nomi bilan bog liq farmonlar, turli shaxslarga ko rsatmalar davlat ʻ ʻ boshqaruv tamoyillarini tahlil qilishda muhim manbadir. Hujjatlar mazmuni va amalda tatbiq sohalari bo yicha bir necha turlarga ʻ bo linib, ularni quyidagicha tasniflash mumkin: huquqiy hujjatlar, farmoyishlar, ʻ moliyaviy hisobotlar, vasiqalar (tilxatlar), maktublar (turli shaxslar o rtasidagi ʻ o zaro yozishmalar), diplomatik hujjatlar, xabarnomalar (bildiruv hujjatlari), ʻ xo jalik kirim-chiqim qaydlari. ʻ Mug hujjatlari VII-VIII asrlar boshlaridagi Panch hokimligi saroyi xo jaligi ʻ ʻ va uni boshqarish bilan bog liq asosiy lavozimlarni egallagan shaxslar haqida ʻ qiziqarli ma’lumotlar beradi. Masalan, yuqorida qayd qilingan framandar 55 lavozimida ishlagan Utt ismli shaxs faoliyat doirasi g oyat keng bo lgan. Bu shaxsʻ ʻ ismiga ko ra turkiy xalq vakili bo lib, saroy xo jaligini boshqargan. A-1, A-2, A-3, ʻ ʻ ʻ A-6, A-16, A-18, B-11, B-13, B-15, B-18, B-19 raqamli hujjatlardan ma’lum bo lishicha, Utt zimmasiga Panch hokimligiga qarashli barcha qishloq xo jalik ʻ ʻ tarmoqlaridan markazga keladigan hamda markazdan viloyat bo ylab ʻ tarqatiladigan mahsulotlar taqsimoti ustidan nazorat qilish vazifasi yuklatilgan 148 . Framandar nomiga bitilgan A-2, A-3, A-16 raqamli hujjatlar asosan maktubot-xat janri ko rinishida rasmiylashtirilgan. Aslida esa bu hujjatlar vazifasi ʻ nuqtai nazaridan farmonlar edi. Shu bilan birga ular buyurilgan vazifani bajarish to g risida hisobot hujjati deb hisoblangan: «va bu nomani (xatni) sen oqlov hujjati ʻ ʻ sifatida o zingda saqla», ya’ni hujjatda mayning qolgan qismi muhrlanishi va ʻ buyruqnomaning shu nusxasi tilxat o rnida saqlanishi lozimligi uqtirilgan ʻ 149 . Ayni shu tarzdagi holat V-3, A-10, A-7 va boshqa hujjatlarda ham uchrab, bu guruh sug dshunoslikda «tilxatlar» deb nomlangan. ʻ Hujjatchilik an’anasida u yoki bu hujjatlarni, ayniqsa tilxatlarning sanasi-yili, oyi va kunlarini belgilash qat’iy amal qilgan. Sana hujjatning boshi yoki oxirida ko rsatilib, birinchi yoki uchinchi shaxs tomonidan yozilgan. Ba’zan hujjat oxirida ʻ «Bu xat ikki nusxada tayyorlandi. Ularning birini sen hisobot uchun saqla», deb ta’kidlanadi. Matnda bu so z sug dcha « ʻ ʻ patsaxv », ya’ni «keyin beriladigan javob» ma’nosidagi atama bilan belgilangan. Jumladan, A-16 hujjatining sanasi nisbiy era sanasi bo lib, bu o rinda matnning oxirida «Devashtich podsholigining ikkinchi ʻ ʻ yilidir. Oyi- xvareznich , kuni- naxran ruch . Ushbu buyruqnoma muhrlandi podsho Devashtich tomonidan va yozildi ikkinchi nusxa podsho farmoniga ko ra», deb ʻ qayd etilgan. Mug hujjatlarida har bir podsho o zi taxtga kelishidan boshlab yil ʻ ʻ hisobi yuritgani qayd etilgan. Oy va kun kalendar hisobi esa asosan zardushtiylik kalendar sistemasini davom ettirgan 150 . Arab istilosiga qadar Sug dda o ziga xos ko rinishdagi yil hisobi amal qilgan. ʻ ʻ ʻ Jumladan, Sug dda, umuman eroniy va turkiy solnomalarda yil hisoblari ma’lum ʻ 148 СДГМ III … – С. 132. 149 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 26. 150 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 26. 56 hokim yoki podshoning taxtga chiqishidan boshlangan. Bunday holatni sug d-ʻ buddaviy matnlarida ham uchratamiz. Podsholar yoki hukmdorlar biror bir favqulodda hodisa yuz bermasa, yangi yil boshida Navro z kunlarida, ya’ni mart ʻ oxiridan aprel oyi o rtalarigacha taxtga o tirganlar. Bu o z navbatida yil ʻ ʻ ʻ hisoblaridagi muayyan aniqlik uchun ham xizmat qilgan 151 . Mug arxivi orasida Sug d podshosi Tarxun erasining 10-yiliga oid hujjat ʻ ʻ saqlangan (Nov.3, Nov.4), shuningdek, Devashtich hokimligi bilan bog liq 14 yilni ʻ (708-722 yy.) qamrab olgan xatlar guruhi ma’lum 152 . Huj jatlarning boshlov va yakunlov qismlari an’anaviy ko rinishda, ayniqsa Devashtichga murojaat qiluvchi ʻ xatlarda dabdabali jumlalar ishlatiladi: «Janobi hukmdor, buyuk tayanchimiz»ga. Ba’zi hollarda yuqori lavozimli shaxs lar nomidan tuzilgan hujjatlarda qisqa murojaat shakllari uchraydi 153 . Hujjatchilikda bu qadar aniq hisobchilik an’anasi boshqaruv mahkamachi - ligining tashkiliy pishiqligini ko rsatadi. Hujjatlarning hisobotli deb qaralishi ilk ʻ o rta asr huquqiy munosabatlarining takomilligiga ham ishorat qiladi. Shundan ʻ xulosa qilib aytganda, ko pgina farmon mazmunidagi hujjatlar hokim Devashtich ʻ xatlarining nusxasidir. Ularning asl nusxalari Devashtich tomonidan tasdiqlangan va ba’zan loy muxr bilan mustahkamlangan. Podshoga tegishli muhr izi tushirilgan bulla (loyga bosilgan muhr izi, ya’ni naycha qilib o ralgan hujjatni chizimcha bilan ʻ o rab, ustiga loy yopishtirilgan va shu loyga muhr bosilgan) yetib kelgan. Unda ʻ tog ho kizi tasviri va «ushbu hujjat ishonchli» («ishonch ramzi», «asl») degan ʻ ʻ mazmunda sug dcha yozuv saqlangan ʻ 154 . Ikki, uch nusxada tuzilgan hujjat mah - sulotni qabul qiluvchi shaxs, uni topshiruvchi va framandar uchun bittadan nusxada bitilgan va mazmuniga ko ra «teng ma’noli», «bir xil» deb atalgan. Tilxat, ʻ ko rsatma, buyruq hujjatlari ilk o rta asr Sug dida xo jalikni boshqarishda va ʻ ʻ ʻ ʻ boshqa hukmdorlar bilan olib borilgan siyosiy muloqotlarda, ayniqsa arab istilosi davrida, o ziga xos diplomatik munosabatlar mavjud bo lganligini ko rsatadi. ʻ ʻ ʻ 151 Отахўжаев А. Суғд шаҳрининг турк ҳокими … – Б. 41. 152 Согдийские документы с горы Муг. Вып. III . – С. 57 - 67; Ставиский С.Я. Дворцовое хозяйство пенджикентского владетеля // Советское востоковедение. 1957. – С. 93 - 94. 153 Ставиский С.Я. Дворцовое хозяйство пенджикентского владетеля…. – С. 93 - 94. 154 Согдийские документы с горы Муг. Выпуск II ... – С. 72 - 185. 57 Panch saroyida Devashtichga va bevosita framandarga bo ysunuvchi lavozimʻ egalari haqida ham yetarli ma’lumotlar mavjud. Masalan, davlat mahkamasining boshlig i dapirpat lavozimi. Bu lavozim atamasi ikki qismdan iborat: ʻ dapir - «yozmoq, yozish», pat - «boshliq», ya’ni kotiblarning boshlig i degan ma’noni ʻ anglatadi. A-5 raqamli hujjatda bu lavozim egasiga to langan ish haqi to g risida ʻ ʻ ʻ ma’lumot berilgan 155 . A-6 raqamli hujjatda parvonak kirok lavozimi qayd etilgan. Uni nashrlarda «hujjat tuzuvchi» deb izohlashgan. Lekin bu shunchaki hujjat tuzuvchi lavozimi emas, bu vazifani kotibiyat - dapirpat boshchiligidagi mahkama bajargan. Parvonak kirok esa maxsus hollarda podsholarning yoki hokimlarning mukofotlarini va hayru ehsonlarini amalga oshirish bilan bog liq hujjatlar guruhi ʻ bilan shug ullangan ʻ 156 . Devashtich saroyida mahkamaviy hisobchilik va qayd hujjatlarining yuksak darajasi amal qilgan. Saqlangan hujjatlar puxta darajada ishlab chiqilgan idora yozishma uslubidan darak beradi. Bir tomonlama va ikki tomonlama hujjatlarni tayyorlagan kotiblarning savodxonligi, yozish malakasi yuqori darajada bo lgan. ʻ Etnik jihatdan ular asosan sug d va turklar bo lib, Devashtich saroyida har ikki til ʻ ʻ amal qilgan. V-13 raqamli qadimgi turkiy yozuvda bitilgan hujjatning Mug ʻ arxivida mavjudligi shundan dalolat beradi 157 . Devashtich nomi bilan bog liq ikki ʻ dona arab tilidagi xat ham yetib kelgan. Lekin bu matnlar sug dlarning arab tilini ʻ bilgani haqida xulosa qilish uchun yetarli emas. Ehtimol, arab istilosi davri talabi bilan Devashtich saroyda arab tiliga ega kotib xizmatidan foydalangan. Farmonlar turkumiga kiruvchi A-18, A-1, A-3, A-16, A-13 hujjatlari Devashtichning framandar Uttga maktub tarzida yuborgan buyruqnoma laridir. Matnlar mazmunidan ko rinadiki, mamlakat bo ylab oziq-ovqat taqsimlanishi ʻ ʻ Devashtich buyrug i bilan framandar tomonidan amalga oshirilgan. Maktub tarzida ʻ jo natilgan bu hujjatlar shuni ko rsatadiki, framandarning ish joyi (omborxona) ʻ ʻ Devashtich saroyidan ancha uzoqda bo lgan. framandar asosan ichki ehtiyojlar ʻ 155 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 25 - 55. 156 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 53. 157 СДГМ III ... – С. 67 - 68. 58 uchun zarur mahsulotlar, jumladan bug doy mahsulotlari hamda may (ichimlik)ʻ bilan ish olib borgan. Undan tashqari go sht va boshqa mahsulotlar ham qisman ʻ uning qo lida bo lgani hujjatlarda keltiriladi. ʻ ʻ Framandar Utt shaxsini o rganishda V.A.Livshis o z fikrini bildirgan. Uning ʻ ʻ fikricha, «Utt» bu turkiy tilda «olov» ma’nosini anglatadi. Shuning uchun u framandarni turkiy xalq vakili deb izohlaydi. Lekin Nov.3 va Nov.4 hujjatida keltirilgan O ttakin bilan framandar Utt qiyofalarida bir shaxsni ko rish mumkin ʻ ʻ emas 158 . Shubhasiz framandar Utt Devashtich saroyining mansabdor shaxslaridan biri bo lgan. U Panjikent hukmdor ʻ ligiga qarashli hududlar, shuningdek Yuqori Zrafshon qishloqlaridan (Fatmev, Iskodar, Qum, Madm va boshqalar) 159 saroy xazinasiga qishloq xo ʻ ja lik mahsulotlari, harbiy qurol-aslaha va hunarmandchilik buyumlarini kelib tushishini nazorat qilgan. B-11 raqamli hujjat esa mazkur qishloqlardan kelgan don va chorva mahsulotlari bo yicha framandar tomonidan ʻ tuzilgan qaydnomalarni o zida aks ettirgan. ʻ Framandar Devashtich ko rsatmalari asosida ba’zi shaxslarga qishloqlardan ʻ oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berishni nazorat qilgan (B-13, B-15 hujjatlari) 160 . Shuningdek, boshqa qishloqlarga ishlash uchun yuboriladigan jamo - achi dehqonlarga oziq ovqat mahsulotlarni (masalan donni, A-18, A-2 hujjatlari) taqsimlagan 161 . Nov.1 va B-1 hujjatlarida framandar tomonidan bir qator shaxs - larga qurol aslahalarni tarqatilishi haqida gap boradi. Qolaversa, Devashtichning o zi ham shaxsan oziq-ovqat mahsulotlari, qurol aslahalarni kelib tushishi va ʻ tarqatilishini nazorat qilgan. A-5 (hisobot) hujjatida Devashtich saroyi ahliga berilgan pul miqdori, ularning barchasi nomma-nom keltirilgan 162 . Lekin u yerda framan dar Uttning ismi biror marta uchramaydi. Shunisi qiziqki, framandar Utt asosiy vaqtini Panjikentdan tashqarida o tkazgan. Bunga Devashtichning ko rsatmalari haqidagi xatlar misol bo la oladi. ʻ ʻ ʻ 158 СДГМ II ... – С. 132 - 136. 159 Смирнова О.И. Карта верховий Зеравшана по мугским документам... – С. 6; Яна қаранг: Ставиский С.Я. Дворцовое хозя й ство пянджикентского владетеля … – С. 86 - 94. 160 СДГМ II ... – С. 144, 150. 161 СДГМ II ... – Б. 132, 136. 162 СДГМ II ... – Б. 181. 59 Framandarning shahar tashqarisida qarorgohlari mavjud bo lib, ulardan biriʻ Mag iyon daryosi vodiysida joylashgan Filmandar qishlog i edi. Ehtimol, shu ʻ ʻ sababli qishloq nomi Filmandar-farmandar deb nomlangan. A-18 raqamli hujjat 10x8,5 sm hajmli. 10-12 qatordan iborat, yuqa ochiq kulrang qog ozga bitilgan sug dcha hujjat bo lib, unda Devashtich oziq-ovqat ʻ ʻ ʻ mahsulotlari bilan ish yurituvchi framandar Uttga bajarilmagan buyrug i tufayli ʻ undan noroziligi ifodalangan 163 . Devashtich farmoniga framandarning bo yin eg ʻ - ma yot gani ta’kidlab o tilib, Zrunb aholisi holiga befarq bo lmasligi va ular ʻ ʻ ochlikdan qiynalmasliklari uchun 200 kapch un berishi lozimligi uqtirilgan. Hujjat yakunida «va bu ishni paysalga solma» iborasi ishlatilgan. A-2 raqamli tekst 12x11 sm hajmli sug dcha hujjat bo lib, Devash ʻ ʻ tichning framandar Uttga maktub tarzida yo llangan buyruqnomasi hisob ʻ lanadi. Mazkur hujjatda ham Devashtich Aski Razrning och aholisiga 300 kapch un berilishi lozimligi va bu ishni paysalga solish kerak emasligini uqtirgan. Teriga bitilgan 14,5x10,7 sm hajmli A-3 hujjatida ham Devashtich ning Xufarn va Xutachan ismli kishilarga 200 kapch un berish haqidagi buyruqnomasi keltirilgan. 12-12,5x17 sm yuzali qog ozga bitilgan A-16 hujjatida Devashtichning ʻ xo jalik ishlari bo yicha amaldori framandar Uttga ushbu xatni olishi bilan Litfirga ʻ ʻ may berishi lozimligi ko rsatilgan. Qizig i shundaki, may toza sifatli bo lishi ʻ ʻ ʻ lozimligini ta’kidlash uchun Devashtich «kanizaklar ichadigan maydan» deb uqtirgan. Hujjat ikki nusxada Devashtich buyrug i bilan yozilgan bo lib, mayning ʻ ʻ qolgan qismi muhrlanishi va buyruqnomaning shu nusxasi tilxat o rnida saqlanishi ʻ lozimligi uqtirilgan 164 . Hujjatlarning boshlov va yakunlov qismlari an’anaviy ko rinishda, ayniqsa ʻ Devashtichga murojaat qiluvchi xatlarda dabdabali jumlalar ishlatiladi: «Janobi hukmdor, buyuk tayanchimiz»ga. Ba’zi hollarda yuqori lavozimli shaxslar nomidan tuzilgan hujjatlarda qisqa murojaat shakllari uchraydi 165 . 163 СДГМ II ... – С. 181. 164 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… – Б. 25. 165 СДГМ II … – С. 133. 60 Mug hujjatlari orasida charm mahsuloti, mo yna tayyorlash, ularni aholidanʻ ʻ yig ish, xazinaga topshirish va saqlash ishlarini boshqaruvchi shaxs lavozimi - ʻ abvozipat degan atama uchraydi. Bu amaldorning ismi ham ma’ lum - Vgashmarik. Uning zimmasiga Panch hokimligida chorva mahsulotlari, xususan, teri («pustak», «pust») tayyorlash vazifasi yuklangan. Demak, xo jalik sohalari Panch viloyatida ʻ aniq taqsimlangan ko rinishda bo lgan. ʻ ʻ Yana bir yuqori lavozim bazkrom nomi bilan yuritilgan. Bu vazifani bajaruvchi shaxsning nomi qayd etilmagan. A-10 raqamli hujjatda ko prikdan ʻ foydalanish uchun olinadigan to lov munosabati bilan ʻ bazkrom lavozimi haqida gap boradi va 150 draxm (kumush pul birligi) miqdorida pul to lash lozimligi ʻ ko rsatiladi. Bu hujjatni to lov xabarnomasi deb qabul qilish mumkin. Mazkur ʻ ʻ xat mulk munosabatlari va ulardan foydalanishning huquqiy jihatlarini ko rsatib, ʻ davlat hisobotchilik darajasining yuksakligidan dalolat beradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, hokimlik tarkibidagi hududiy qismlar ba’zan xvabu lavozimidagi shaxslar tomonidan boshqarilgan. Lekin bu o rinda Panch ʻ hokimi ham xvabu deb atalganini unutmaslik lozim. Bu hol hududiy hokimliklar ba’zan ichki avtonomiyaga o xshash maqomga ega bo lgan yoki shunday da’vo ʻ ʻ bilan chiqqan bo lishi mumkinligini ko rsatadi. Buni Devashtichning Xaxsor ʻ ʻ hokimi Afarunga yozgan maktublarida ko rishimiz mumkin. Hujjatlarda ʻ uchraydigan «Qishloq ulug i» - ʻ katiabshivsning ijtimoiy maqomi haqida aniq fikr yo q. Lekin bu so z tarkibidagi ʻ ʻ kati qismi asosida qishloq tarkibiga kiruvchi urug - ʻ xonadon (qarindosh-urug lar jamoasi) ko zda tutilgan bo lishi mumkin ʻ ʻ ʻ 166 . V-4 raqamli «tegirmon ijarasi» haqidagi hujjatning muhim jihatlaridan biri-bu hujjatning muhrlanganligidir. Muhr matnda «g iroymitr» iborasi bilan ifodalangan. ʻ «G iroy» so zi «loy» degan ma’noni beradi. «Mitr» esa qadimgi Markaziy Osiyo ʻ ʻ xalqlari orasida bitm va ishonch ma’budi sifatida (Mitra xudosining epitetlari) ma’lum 167 . Shuning uchun Uttakin ham Cher va uning farzandlari oldida majburiyatlar olar ekan, Nov. 4 raqamli hujjatda (nikoh shartnomasida) Mitraning 166 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар… – Б. 32. 167 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 19. 61 nomini tilga oladi: «Sening va Mitraning ishtirokida (guvohligida)» 168 . Tadqiqotchi olim M.Is’hoqov muhr so zining etimologiyasini, ya’ni kelib chiqish tarixini xudoʻ Mitraning nomi bilan bog liq deb qaraydi. Muhr hujjat naycha qilib o ralgach, ʻ ʻ ustki chok ustidan bosilgan. Uning izlarida ham yozuv qoldig i bo lib, sug dcha ʻ ʻ ʻ ekani aniqlangan. Hujjatda muhr bo lishi sug d muhrshunosligi-sfragistikasi uchun ʻ ʻ ham qimmatli material bo lib xizmat qiladi. Bundan tashqari hujjatlar loy muhr ʻ bilan shahodatlangani to g risida A-13 va A-16 raqamli hujjatlarning matnlarida ʻ ʻ ham qayd etilgan. A-2, A-3 kabi Devashtichning buyruqlari qayd etilgan hujjatlarda uning shaxsiy muhri-uzuk muhri izlari saqlangan. Devashtich muhrida esa zebu (qoramolning yovvoyi turi) tasviri bo lgan. ʻ Arxivdagi hujjatning oxirida «Devashtich podsholigining ikkinchi yili, xvariznich oyi, nag ran ruch kuni bu xat Devashtich tomonidan muhrlandi va ʻ uning (podshoning) buyrug i bilan (ikkinchi) nusxa tayyorlandi», deb ta’kidlangan. ʻ Mug tog i qo lyozmalari orasidagi qator hujjatlar arab istilosi tufayli paydo ʻ ʻ ʻ bo lgan iqtisodiy tanglik, xo jalik qiyinchiliklariga ishora qiladi. Ularda odamlarni ʻ ʻ don mahsulotlari bilan ta’minlash masalalari tez-tez tilga olinadi. Bu muhim ish bilan podshoning o zi ham shaxsan shug ullangani alohida diqqatga sazovardir. ʻ ʻ Yuqorida ta’kidlanganidek, hujjatlardan birida Devashtich framandar Uttga Aski Razrdagi och odamlarga 300 kafch donni hyech qanday paysalga solmasdan bergin, degan lo nda va talabchan ohangda buyruq bergan. ʻ A-18 raqamli hujjat ham shu ma’noga yaqin bo lib, ayrim jihatlari odatdagi ʻ rasmiy ohangdan farq qiladi 169 . Ushbu xat mazmunidan ko rinib turibdiki, ʻ Devashtich Zrunb qishlog i aholisiga don berish to g risidagi buyruqni ikkinchi ʻ ʻ ʻ marta takrorlashga majbur bo lgan. Shuning uchun framandar Uttga «qil degan ʻ ishni qilmaysan, balki qilma deganimni qilarsan?» 170 qabilida kinoya qilayapti. V-14 va V-16 kabi Afarun nomiga yozilgan maktublar uslubiy jihatdan oliy hukmdor Devashtichga yozilgan maktublardan deyarli farq qilmaydi 171 . Bu esa 168 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 16. 169 СДГМ II ... – С. 132. 170 СДГМ II ... – С. 133. 171 Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари… – Б. 96. 62 Sug d mahkamachiligida munshaot uslubining uzoq an’anaga ega bo lganligidanʻ ʻ dalolat beradi. Tarkibiy jihatdan yuqorida sanab o tilgan Mug tog i sug d hujjatlari ilk o rta ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ asrlarda Sug dda davlat mahkamachiligi, boshqaruv tizimida qat’iy hujjatchilik ʻ an’anasining yuksak darajasini ko rsatadi. ʻ 3.2.§ - Ilk o rta asr Sug dda devon xizmati: hujjatlar tuzulishi, mazmun ʻ ʻ mohiyati, sarfiyot va soliq tizimi masalasi VI asrning 60-yillarida O rta Osiyoda turklardan yengilgan eftalitlar hukmiga ʻ chek qo yildi. Shu davrdan boshlab, bu hududlar turklarning hukmronligini tan ʻ olgan holda, xoqonga o lpon to lay boshladilar. O z navbatida Xitoy ham O rta ʻ ʻ ʻ ʻ Osiyo bozoriga egalik qilishga intila boshladi. VII asr boshlarida Sug d nomi ʻ ostida Suyob va Kesh oralig idagi barcha hududlar tushunilgan. Samarqand ham ʻ siyosiy, ham iqtisodiy munosabatlar doirasida hukmron mavqyeni egallay boshladi. Uning podsholari o lkaning qadimiy urug iga tegishli hisoblangan. ʻ ʻ Manbalarda ularning nomlari keltirilgan. Tangalarda o qilgan ismlar manbalardagi ʻ ma’lumotlarning aniqligini tasdiqlaydi. VII-VIII asrlarda Samarqand podsholari (Shishpir, Varxuman, Tukaspadak, Mastan-Avyan, Tarxun, G urak, Turgar) ʻ tangalarda berilgan ixshid unvoniga ega bo lganlar. ʻ Sug dga kirgan O rta Osiyoning asosiy hududlari ma’lum bir darajada o z ʻ ʻ ʻ muxtoriyatini saqlaganligini, asosan VII asrda jonlangan Xitoy bilan savdo-siyosiy aloqalari (savdo karvonlari, elchilik aloqalari) tasdiqlaydi. Oxirgi tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, sug diylar Xitoyda eramizdan avvalgi IV-III asrlardan faoliyat yurita ʻ ʻ boshlaganlar. Sug diylarning jahon savdosidagi ishtiroki bizga ma’lum. ʻ VII asr o rtalarida Xitoy Turk hoqonligini mag lub etib, yana O rta Osiyoga ʻ ʻ ʻ o z ta’sirini o tkazishga harakat qiladi. ʻ ʻ 651 yilda arablar Eronni bosib olib, Marvda mustahkam o rnashib oldilar. ʻ Marvdan ular Amudaryo ortiga qarab yuradilar. 63 709 yilda Qutayba ibn Muslim Buxoroni, 712 yilda esa Samarqandni bosib oldi. Arab bosqinchiligi Sug dni mahalliy savdogarlar uchun yangi bozorlarniʻ ochgan keng xalifalik davlatiga qo shib oldi. Ular to g ridan-to g ri nafaqat Xitoy ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bilan, balki Hindiston, Eron, Suriya va Yaqin Sharqning boshqa mamlakatlari bilan ham savdo qiladilar. Samarqand o lkada siyosiy va iqtisodiy markaz sifatidagi ʻ mavqyeini saqlab qoldi. Samarqand pul muomalasiga oid manzara VII asr boshlariga kelib yana ham yaqqolroq ko zga tashlanadi. M.Ye.Massonning ta’kidlashicha, V asr ikkinchi ʻ yarmidan VIII asr boshlarigacha bo lgan davr Markaziy Osiyo pul muomalasining ʻ ikkinchi bosqichi bo lsa, VIII asr boshidan boshlab to XI asrgacha (kumush ʻ inqirozigacha) bo lgan davr uchinchi bosqich hisoblanadi ʻ 172 . O.I.Smirnova boshqa bir xulosaga kelib, Sug d pul muomalasidagi yangi bosqichning boshlanishi VI-VII ʻ asrlarga to g ri keladi va VII asr ikkinchi yarmi - VIII asrlarni qamrab oladi, deb ʻ ʻ hisoblaydi. O.I.Smirnovaning tadqiqotlarida ko rsatilishicha, VII asr birinchi yarmida ʻ Samarqand podsholari Xitoy tangalariga taqlid qilgan holda bronza tangalarini zarb qilganlar 173 . Dastlab Tan sulolasi tangasini bu tun ligicha zarb qilgan bo lsalar, ʻ keyinchalik ularning orqa tomonida sug d yozuvi asosida alohida belgi va yozuvlar ʻ paydo bo ldi. Biroq old tomoni Xitoy tangasini takrorlar edi. Keyinchalik mahalliy ʻ elementlar Xitoy yozuvini siqib chiqardi. Shu asosda, Samarqand podsholarining ismi va unvonlari yozilgan Sug d-Samarqand bronza tangalarining navbatdagi turi ʻ vujudga keladi. Samarqanddan topilgan bu kabi tangalar asosiy guruhni tashkil qiladi. Tangalardagi ismlarning o qilishi A.A.Freymanga (Tarxun, G urak) va ʻ ʻ O.I.Smirnovaga (Shishpir, Avarxuman yoki Varxuman, Mastan-Avyan, Tukaspadak, Turgar) tegishlidir. Samarqand ixshidlari tangalari orasida soni jihatidan Shishpir, Tarxun va Turgar tangalari alohida o rin egallaydi. Samarqanddan topilgan ixshidlar ʻ 172 Массон М.Е. К вопросу о взаимоотношениях Византии и Средней Азии по данным нумизматики // Труды САГУ. – Ташкент: 1951. – Вып. XXIII . – С. 99-101. 173 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда… – С. 155. 64 tangalarining son jihatdan ko pligi ularning VII asr-VIII asr birinchi yarmidaʻ mahalliy bozor savdosini ta’minlashga yo naltirilgan ʻ ligidan dalolat beradi 174 . O rta Osiyoga arablarning kirib kelishi bilan mamlakatda arab kumushi paydo ʻ bo ladi. O rta Osiyodan topilgan turli tangalardan iborat xazina ʻ ʻ larning ma’lumotlariga ko ra, arab dirxamlari VIII asr 50-yillari, yoki undan ilgariroq, VIII ʻ asr birinchi choragi pul muomalasida alohida rol o ynagan. Hozirda bizning ʻ ixtiyorimizda uchta aralash dirxamlar xazinasi mavjud. Ulardan biri 1915 yilda Guzar bekati yaqinida topilgan. Bu xazinaning tarkibidagi dirxamlardan bittasi 86/705 yilgi bo lib, qolgan uchtasi 793-799 yillarga oid abbosiy dirxamlaridir ʻ 175 . VIII asrda O rta Osiyo pul muomalasida, Varaxran V tangalari shaklida zarb ʻ qilingan tangalar asosiy o rinni egallagan. ʻ Samarqand mis tangalari topilmalari topografiyasi ilk o rta asrlarda ularning ʻ keng miqyosda tarqalganligidan dalolat beradi. Shishpir va Varxuman tangalari Panjikent va Chelakdan, Tukaspadak tangalari Panjikent va Varaxshadan, Mastan- Avyan tangalari Panjikent va Chelak shaharchalaridan topilgan. Ayniqsa Tarxun tangalarining tarqalish doirasi kengdir. Uning tangalari Panjikentdagi Mug tog i ʻ ʻ qasridan, Shaxriston, Munchoqtepa, Oqtepa, Varaxsha, Suza, Qumsulton va Poykand, Ajinatepa va Tokqal’a shaharchalaridan topilgan. G urak tangalari Panjikent va Varaxsha shaharchalaridan topilgan. Uning ʻ o g li Turgarning tangalari ham ushbu shaharchalardan topilgan. Noma’lum ixshid ʻ ʻ tangalari esa Panjikentdan tashqari, Mug tog i, Chelak, Varaxsha, Ming-O rik, ʻ ʻ ʻ Xayrabod-tepa, Xisor vodiysi va Tokqal’dan topilgan. VIII asr ikkinchi yarmida abbosiy amaldorlari tomonidan zarb qilingan Samarqand fulslarining tarqalganlik doirasi ham kengdir. Samarqandning VIII asr ikkinchi yarmiga oid mis tangalari Panjikent, Ming-O rik va Julay-Taudan ko plab topilgan. ʻ ʻ Tangalarda Samarqand hukmdor sulolasi vakillari Shishpir, Varxuman, Maston, Tukaspadak, Tarxun, G urak, Turgarlarning nomi uchraydi. Bu sug d ʻ ʻ 174 Смирнова О.И. Монеты древнего Пенджикента / Труды Таджикской археологической экспедиции. – М., – Л., 1958. – Т. III . – С. 269-270. 175 Лунин С.В. К топографии и описанию древних монетных кладов и отдельных монетных находок на территории Узбекистана // История материальной культуры Узбекистана. – Ташкент, 1965. – Вып. 6. – С. 191. 65 ixshidlarining ismlari (Mastondan tashqari) yozma manbalarda ham uchraydi. Jumladan, Tarxun podsholigi davriga oid Mug tog i arxivining Nov.3 va Nov.4ʻ ʻ raqamli hujjatlari qimmatli ma’lumotlarni jamlagan. Qizig i shundaki, Mug tog i ʻ ʻ ʻ hujjatlarida hukmdorlar sulolasi vakillaridan bo lmagan Devashtich bir qator ʻ hujjatlarda Sug d podshosi deb tilga olingan. Ayni paytda Devashtich Sug d ʻ ʻ podsholigiga tobe Panjikent viloyatining hokimi bo lgan. ʻ Masalaning nozik tomoni ham bor. Devashtich chindan ham Sug d podshosi ʻ bo lgan bo lsa, uning nomidan chiqarilgan bironta tanga topilmagan. Ayni paytda ʻ ʻ G urak nomidan chiqarilgan 2 guruh tangalar topilgan. Birinchi guruhda topilgan ʻ tangalar sanoqli bo lib, holatiga qaraganda ular muomalada kam yurgan yoki ʻ umuman muomalaga kirmagan desa bo ladi. G urak nomidan quyilgan ikkinchi ʻ ʻ guruh tangalar esa ko plab topilgan bo lib, sifati past tangalardir. Tanganing ʻ ʻ o rtasidagi an’anaviy to rtburchak teshik oddiy to rtburchak shaklidagi bo rtiq ʻ ʻ ʻ ʻ chiziqlar bilan almashgan, tanganing yozma rivoyati chetroqqa surilib tushgan, vazni keskin pasaygan 176 . Devashtich nafaqat Sug d podshosi sifatida balki, Panch hokimi sifatida ham ʻ tangalar chiqarishga haqli bo lgan. Panch hukmdorlaridan uch hokimning: ʻ Gamaukyan, Chakin Chur Bilga va ayol kishi nomidan chiqarilgan tangalar topilgan. M.Is’hoqovning fikricha, Devashtich Yodaxshetak o g li podsholar ʻ ʻ sulolasidan bo lmasada, podsholar xonadoni bilan qarindoshlik rishtasi bo lgan. ʻ ʻ Yuqorida ta’kidlanganidek, uning xotini 710 yilgacha Sug d taxtida o tirgan ʻ ʻ Tarxun podshoning qizi yoki singlisi bo lgan. Devashtich qaramog ida qolgan ʻ ʻ Tarxunning o g illari, xotinining ukalari yoki jiyanlari bo lgan. 710 yili Tarxun ʻ ʻ ʻ o limidan so ng taxtga G urak o tirganda Tarxunning o g illari quvg inda qolgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ va opasi yoki ammasi Nana (Nandmanpan tangalari asosida) va pochchasi Devashtich saroyidan panoh topgan. Devashtich o z o rnida o zining nomidan ʻ ʻ ʻ emas, to g ridan-to g ri podsholar avlodiga tegishli bo lgan xotini nomidan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tangalar chiqaradi. Shu bilan u o z siyosiy hokimiyatini mustah ʻ kamlashga urinadi. 176 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 69. 66 Aks holda G urak tomonidan Devashtichning o z nomi bilan chiqargan Sug dʻ ʻ ʻ podshosi tangalari tanqidga olinishi turgan gap edi. Sug d hukmron doiralari tomonidan taxtdan chetlashtirilgan G urak siyosiy ʻ ʻ hokimiyatini mustahkamlash maqsadida Xitoydan yordam so rashi, qo ldan ʻ ʻ chiqargan o z siyosiy mavqyeini saqlab qolish maqsadida sifatsiz bo lsa ham ʻ ʻ tangalar chiqarishga majbur bo lgani, 712 yildan so ng saroy zarbxonasida emas, ʻ ʻ boshqa yerda bu tangalarni ishlangani bilan izohlanishi mumkin. Devashtichni esa bu davrda Sug d taxtida o tirib, mamlakat siyosiy hayotida o z o rniga ega ʻ ʻ ʻ ʻ bo lganiga hyech shubha yo q. ʻ ʻ Yuqorida ta’kidlanganidek, Mug to plamiga kiruvchi A-5 raqamli hujjatda ʻ ʻ podsho Devashtich saroyi a’yonlari va bir qancha boshqa shaxslar uchun sarf etilgan turli buyumlar va ularga xarj etilgan pulning reyestr ro yxati aks etgan ʻ 177 . Ushbu hujjat zaminida bir qator iqtisodiy masalalar yuzasidan ham ma’lumotlar topish mumkin. Jumladan, draxm pul birligi va uning kursi masalasi diqqatga sazovardir. Ma’lumki, Mug hujjatlaridan bir qanchasida (V-8, Nov.3-4, V-14, V- ʻ 9, A-15, V-7, A-11) draxm so zi pul birligi ma’nosida uchraydi. Bundan tashqari ʻ draxm ning ayrim sifatlari ham uchraydiki, bular sug d matnlarida ʻ draxmi dinoriy, nimi (yarim) draxma, nokirticha draxma (kumush draxma) tarzida qo llangan. ʻ Draxma tangalar zarb etishning ayrim shahar nomlari bilan bog liqligi ham ʻ matnlarda uchraydi. Masalan, «puxar draxma» iborasi VII asr oxirlari va VIII asrlarda Buxoro hokimlari-buxorxudotlar tomonidan zarb qilingan tangalarni ko zda tutadi. ʻ Draxmi dinori, deb nomlangan turdagi tanga pullar dinor birligining ham ilk o rta asr pul muomalasida ishlatilganidan dalolat beradi. Bu o rinda ʻ ʻ dinoriy so zining draxmaga nisbatan aniqlovchi sifat holatida qo llanilgani ʻ ʻ qiziqdir. Muomaladagi dinor so zi sug dchaga tarjima qilingan xristian matnlarida, ʻ ʻ moniy dini matnlarida oltin tanga ma’nosida ishlatilgan. Lekin Sug dda VII-VIII ʻ asrlarda oltin tanga zarb qilinmagan. Shu sababli sug dshunoslikda ʻ draxmi dinoriy sug d pul tizimida eng to liq vaznli, sifatli kumush tanga ma’nosida qo llanganligi ʻ ʻ ʻ qayd etilgan. Umuman tangalarning sifati haqida matnlarda ko pincha qo shimcha ʻ ʻ 177 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 51-52. 67 izohlar uchraydi. Masalan, shir (a)-yaxshi sifatli, kirana -toza, patsincha - tasdiqlangan, amalda ishonchli (pul) kabilar shular jumlasidandir 178 . Mugʻ hujjatlarida mis, bronzadan chiqarilgan pani , deb atalgan mayda chaqa pullar ham ishlatilganligi haqida ma’lumotlar uchraydi. Ular chakana savdoda amal qilib, keng hududga-janubiy Turkmaniston, O zbekistonning barcha rayonlari- ʻ Samarqand, Buxoro, Toshkent vohasi, Farg ona vodiysi, hozirgi Qirg iziston va ʻ ʻ Sharqiy Turkiston bo ylab tarqalgan. ʻ Ilk o rta asrlarda Sug dda pul muomalasining keng yoyilganligi ichki ʻ ʻ savdoning ahvoli qanday bo lganligini yaqqol ko rsatadi ʻ ʻ 179 . O rta Osiyoning ayrim ʻ hududlarida VIII asr boshlarida kelib chiqishi turkiy bo lgan hukmdorlar ʻ tomonidan chiqarilgan tangalarning zarb etilishi ham an’analar ta’siri ostida yuz bergan edi. Tangalarda turkiy unvonlarni bildiruvchi sug d tilidagi yozuvlar ʻ mavjud. Qadimgi turkiy tangalar Sug d, Choch va Farg onaning ayrim hududlarida ʻ ʻ zarb etilgan, biroq ularning miqdori va hududining cheklanganligiga qarab fikr yuritadigan bo lsak, mazkur tangalar faqat ma’lum bir joylardagina muomalada ʻ bo lgan ʻ 180 . Arxivda yaxshi saqlagan A-2, A-3, A-18 kabi hujjatlar bilan bog liq ʻ metrologik o lchov tushunchasi A.A.Freyman tomonidan o qilgan, lekin shu ʻ ʻ so zning ma’nosi ochib berilmagan. Bu so z ʻ ʻ Kafch deb o qiladi. Uni keyingi ʻ nashrlarda V.A.Livshis V-4, B-10, A-2, A-18 va boshqa bir qator hujjatlarda donli va suyuqlik mahsulotlarining o lchovi ekanini ko rsatgan va bir ʻ ʻ kafch miqdori 8-10 kg don yoki 8-10 litr suyuqlik deb izohlangan 181 . Keyinroq kafch o lchov birligi ʻ haqida M.Is’hoqov qo shimcha mulohaza bildirgan. Unning fikriga ko ra ʻ ʻ kafch va uning kichraytirilgan shakli kafchak so zlari turkiy ʻ kepchik so zi bilan aloqador ʻ bo lib, yog och gardishiga tortilgan teri ko rinishidagi o lchov birligi deb ʻ ʻ ʻ ʻ izohlagan 182 . 178 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 29. 179 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 127-139. 180 Баратова Л.С. Древнетюркские монеты Средней Азии VI - X вв. (Типология, иконография, историческая интерпретация): Автореф. дис... канд. ист. наук. – Т., 1995. – 21 с. 181 СДГМ II ... – С. 59-60. 182 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида… – Б. 28 . 68 Ma’lumki tarixning har qaysi bosqichida jamiyat hayotining moddiy asosini belgilovchi omil sifatida iqtisodiy xo jalik munosabatlari katta ahamiyatga egaʻ bo lgan. Sug d jamiyatining tadqiq etilayotgan davridagi iqtisodiy, xo jalik ʻ ʻ ʻ munosabatlari ham bevosita Sug d konfederativ davlati hayotining asosini tashkil ʻ etgan. Ilk o rta asrlarda Sug dning xo jalik munosabatlari Mug tog i Sug d ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ hujjatlari topilishi bilan bog liq holda, XX asr davomida bir qadar o rganildi. Bu ʻ ʻ ishga chuqur manbashunoslik tadqiqotlari asosida V.A.Liv shis, M.N.Bogolyubov, O.I.Smirnova kabi olimlar katta hissa qo shdilar. ʻ Mug tog i hujjatlari fanda kengroq ma’lum bo la boshlagan davrga (1934- ʻ ʻ ʻ 1963 yillar) oid nashrlarda Sug d xo jalik hayoti masalalarining ba’zi qirralari aks ʻ ʻ eta boshladi. Masalan, SDGMning II va III kitoblarida xo jalik mazmunidagi fikr- ʻ mulohazalar bayon etilgan. Xususan, mazkur nashrning III kitobi Mug tog i ʻ ʻ hujjatlarining xo jalikka oid qatlamiga maxsus bag ishlangan ʻ ʻ 183 . Ammo ushbu kitobga kiritilgan hujjatlarning o qilish aniqligi, ularning ilmiy asosda ʻ izohlanganligi masalasida kamchiliklar mavjud. Bu farqlar ushbu nashrning II kitobida berilgan parallel o qish va izoh variantlari bilan qiyoslanganda yaqqol ʻ ko zga tashlanadi ʻ 184 . Sug d xo jaligida mulk yer maydonidan tashqari turli xil inshootlar, ʻ ʻ qurilishlar ko rinishida ham qayd etilgan. M.N.Bogolyubov va O.I.Smirnova ʻ - larning «Xozyaystvenniye dokumenti», deb nomlangan tadqi qotlarida, ba’zan butun mahallalari yer bo ltaklari (M.Is’hoqov tarjimasi) sifatida daromad ʻ keltiruvchi xususiy mulk bo lishini, hamda uning maydonida joylashgan ustaxona, ʻ suv xavzalari, ariq, jamoat foydalanishi uchun mo ljallangan imoratlar kabi mulk ʻ turlari ham xususiy daromad manbaini tashkil etganini ko rsatadi. ʻ Qishloq sharoitida ham oddiy yer mulkchiligidan tashqari uning maydonidagi inshoot va qurilmalarga nisbatan ham mulk huquqi keng amal qilgan. Bu masalalarni biz Mug tog i hujjatlari asosida, jumladan Panch hokimi ʻ ʻ Devashtichga tegishli tegirmonlarning ijaraga berilishi va buning iqtisodiy hisob 183 СДГМ. III … – С. 132. 184 СДГМ. II … – 222 с. 69 kitoblari, huquqiy jihatlari to g risidagi fikrlarini misol qilsak bo ladi. Buʻ ʻ ʻ hujjatning dastlabki ilmiy nashri V.A.Livshis tomonidan amalga oshirilgan. Buning o zbekcha ilmiy izohli nashri M.Is’hoqov tomonidan bajarilgan ʻ 185 . V-4 raqamli hujjatda ijara obyekti sifatida uchta tegirmon dov dastgoxlari bilan birga, ularga qo shimcha holda suv keltiruvchi ariq va novlar ham sanab ʻ o tilgan. Har uch tegirmonning haqi sifatida ijaraga oluvchi Maxyan bir yilda 460 ʻ kafch (3680 kg) un to lashi lozim bo lgan ʻ ʻ 186 . Ijara haqi oy sari to lab turilishi ʻ shartlar qatorida ko rsatilgan. ʻ Mug hujjatlaridan yana biri (V-8 raqamli hujjat-xilxona uchun joy) yer oldi- ʻ sotdisi to g risida bo lib, bu muomalada o rtaga qo yilgan mulk, uning xususiyati, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ joylashgan o rni, oldi-sotdini maqsadi, mulkning turli o zga da’volardan himoya ʻ ʻ qilish masalasi, nihoyat, mulkni narxi kabi xo jalik ma’lumotlarini mujassam ʻ etgan 187 . Mazkur hujjatda yer bo lagi sotilishi haqida gap boradi. U sug dcha ʻ ʻ aksok deb ataladi. Bu atamaning izohi aniqlangan emas. Hujjatda savdo muomalasiga qo yilgan yerning nomi atalgach, ilk o rta asrlarda Sug d hujjatchiligiga xos qism ʻ ʻ ʻ boshlanadi. Unda savdoga kirishuvchi tomon larning vakillari nomma-nom ataladi: xaridorlar Maxch va Xshumvand, sotuvchilar Shirvag ch va Satafsarak. Shu ʻ o rinda ta’kidlash lozimki, hujjatning avvalgi nashrlarida yerga nisbatan ʻ mulkchilik munosabatlari, oila shajarasining davomiyligi, ya’ni mulkning otadan bolaga va keyingi avlodga qolishi, nazariy jihatdan ko zda tutilganligi alohida ʻ ta’kidlanmagan. Shu jihatdan M. Is’hoqovning quyidagi fikri diqqatga sazovardir: «Sug dda yerga munosabat (balki umuman mulkka munosabat) oila a’zolarining, ʻ xususan, ota-bobolarning umumiy ishi bo lgan. Boshqacha qilib aytganda, ʻ patriarxal oila mulkchilik munosabatlariga amal qilingan» 188 . Sug d xo jalik hujjatlari tahlili masalasiga alohida mavzu sifatida maxsus ʻ ʻ murojaat qilingan emas edi. Lekin bu masala turli nashrlarda, ularning maqsad va vazifa talablari darajasida tilga olingan. 185 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 17-24. 186 Исҳоқов М.М. Ўша асар, -Б. 19. 187 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 108-111. 188 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 22. 70 Mug to plami tarkibidagi A-6 raqamli hujjat Xamir (yoki Amir) ismliʻ ʻ shaxsdan framandarga yuborilgan maktub hisoblanib, mazmuniga ko ra Xamir ʻ framandar tomonidan hasharga jalb qilingan odamlar ustidan nazoratchi sifatida tayinlangan shaxs. Xatda Xamirning odamlar unga bo ysunmayotgani to g risida ʻ ʻ ʻ shikoyati va uning vakolatini tasdiqlashni so rab yozgan murojaati aks etgan. ʻ Shu kabi maktublardan biri B-13 raqamli hujjat framandarga undan quyiroq mansabni egallab turgan Spadak ismli shaxs nomidan yozilganligi aniqlangan. Bu holat maktubda «buyuk tayanchimiz»ga so z birikmasi orqali ifodalangan. ʻ Maktubda framandardan olingan kiyim-kechak, Devashtich nomidan ajratilgan oziq-ovqat, meva, Litfir ismli shaxsga 200 kafch don va Spadak ixtiyorida turgan 50 bosh qo yni berish to g risida Devashtich buyruq bergani haqida yoziladi. ʻ ʻ ʻ Ko rinib turibdiki, hujjat framandarning vakili Spadak tomonidan xo jalik sarf- ʻ ʻ harajatlari haqida yuborilgan hisobot ma’lumotidir 189 . Spadak tomonidan framandarga yozilgan B-11 va B-15 raqamli hujjatlarda ham xazinaga kelib tushgan oziq-ovqat va ularning taqsimoti bilan bog liq ʻ iqtisodiy vaziyat haqida axborot berilgan 190 . Mug to plamiga kiruvchi B-18 raqamli hujjatda Izrovadk qishlog ining ʻ ʻ ʻ Arspan lavozimida turgan Xufarn ismli kishi framandarga hunar mandchilik mahsulotlarini topshirish evaziga don va ot sovuti kabi zarur narsalar olinishi lozim bo lgani holda ushbu almashuv amalga oshmagani to g risida xabar ʻ ʻ ʻ beradi 191 . Sug d xo jaligiga oid Mug hujjatlari orasida bir turkum charm tayyorlash va ʻ ʻ ʻ uning saroy omboriga topshirilishi haqida yozilgan tilxatlar mavjud bo lib, uning ʻ nashrlari asosan M.N.Bogolyubov, O.I.Smirnovalar tomonidan amalga oshirilgan. Charm haqidagi hujjatlarning ko pida (A-4, A-8, A-7, A-10, V-3, V-5) saroy ʻ omboriga topshirilgan charm va uning turlari to g risida yozilgan. Masalan, ʻ ʻ Govcharm (mol charmi), g irocharm (eshak charmi) kabilar. Oshlanmagan teri esa ʻ po stak ʻ deb ataladi 192 . 189 C ДГМ III ... – С. 97. 190 C ДГМ III ... – С. 65. 191 C ДГМ III ... – С. 84. 192 Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида... – Б. 24. 71 Charmgarlik sohasiga tegishli mavjud barcha hujjatlarda «Vgashmarik» ismi uchraydi. V-3 hujjatidagi jumlani V.A.Livshis «Matrushskomu nachalniku vodoyema Vgashmariku», deb izohlagan. Bu yerda V.A.Livshis «nachal nik vodoyema» iborasida teri oshlash jarayonida kerak bo ladigan suv havzasi haqidaʻ gap borsa kerak, deb hisoblaydi 193 . Mazkur hujjatlar aso sida Sug d jamiyati ʻ iqtisodiy hayotida charmgarlik alohida o rin egallaganligini ko rish mumkin. ʻ ʻ Jumladan, Mug hujjatlarining bir qismi teriga bitilganligi ham buning yorqin ʻ dalilidir. Shuningdek, teriga bitilgan matnlarning egalari obro -e’tiborli kishilar ʻ bo lishi, teri mahsulotlariga alohida e’tibor berilganligi va maxsus saroy ishlariga ʻ tegishli bo lganligi alohida diqqatga sazovardir. Bunday xulosa chiqarishga saroy ʻ oliy nasab kishilariga atalgan teridan ishlangan kiyim-kechaklar borasida tuzilgan hisobot haqidagi hujjat asos bo la oladi ʻ 194 . Vgashmarik terini qayta ishlab Panjikent saroy omborxonasining boshlig i ʻ framandar Uttga jo natib turgan. Teri oshlanmagan holda Martush ʻ katga keltirilgan. Bu yerda esa uni qayta ishlab saroy omborxonasiga jo natilgan. V.A.Livshis V-3 ʻ hujjatining 4-5-qatoriga quyidagicha izoh beradi: «Ot framandara Utt-skomu nachalniku vodoyoma Vgashmariku». Keyingi qatorlarda: «I poluchil ot tebya, Vgashmarik, Martishskogo nachalnika vodoyoma, koj otbornix, i chetire koji gornogo kozla, i iz nix odna svetnaya koja, a tri nevidelanniye (skruchenniye) shkuri, i trinadsat lisix shkur». V.A.Livshis mazkur qatorlardagi qayta ishlangan terining sifat darajasi, xolatining turlicha ekanligiga e’tibor qaratib, bu ishlab chiqaruvchi tarmoq kattagina hajmda ishlab chiqarish bilan shug ullangan, degan ʻ xulosa berib o tgan. ʻ Mug hujjatlaridan birida (Nov.1 hujjati) teridan ishlangan turli mahsulotlar ʻ haqida ma’lumot beriladi: qo zi va qo y terisidan yopqich va plash tayyorlangan. ʻ ʻ Devashtichning xazinasiga charm yetkazib beradigan teriga ishlov beruvchi ustaxonalar Zarafshonning yuqori oqimidagi Martushkat atrofida joylashgan edi. Framandarning ikkita yozishmasi saqlangan bo lib, ulardan birida unga qo l ʻ ʻ qo ygan shaxs qandaydir bir Vgashmarik Martushkat hisobchisidan bitta bo yalgan ʻ ʻ 193 СДГМ II ... – С. 71-72. 194 СДГМ III ... – С. 87. 72 va ikkita tulki terisi olganligi haqida yozilgan 195 . Boshqa bir yozishmada (B-5 hujjati) ishlov berilgan qo y terisi Devashtichning xazinachisidan olinganligiʻ haqida yozilgan. Ma’lumki, keyinchalik terining katta qismi ko chmanchi ʻ turklardan o troq rayonlarga kelib turgan. Turklar terini ishlov berilmagan holda ʻ olib kelar, keyin esa joylarda ular o troq aholi tomonidan qayta ishlanar edi. ʻ Shuningdek, ushbu hududlar aholisi davlatga teri ko rinishida soliq to lagan ʻ ʻ 196 . Zarafshon qishloqlaridan biri hisoblangan, tog li rayonda joylashgan ʻ Martushkat ko chmanchi chorvadorlarga yaqin joylashgani sababli, bu yerda teriga ʻ ishlov berish yaxshi rivojlangan. Georaflarning ma’lumotlariga qaraganda, Shoshda ham huddi shunday teriga ishlov beruvchi ustaxonalar mavjud bo lgan ʻ 197 . Teriga ishlov beruvchilarning barcha mahsulotlari davlat xazinasiga kelib tushgan. Devashtichning o zi terilarning kirim va chiqimini nazorat qilgan. ʻ Xo jalikka oid barcha yozishmalar ikki, uch nusxada tuzilgan: Devashtichga, ʻ framandar Uttga, Vgashmarikka, ya’ni qat’iy hisob-kitob amal qilgan 198 . Vgashmarik, framandar qo l ostida hamda podsho saroyida teri saq ʻ lash uchun mo ljallangan omborxonlar ham mavjud bo lgan. Arxiv tarki ʻ ʻ bidagi A-7 raqamli hujjatda shu jarayon bilan bog liq ma’lumot saqlangan : «I poluchil ya u tebya ʻ shest koj iz chisla koj xoroshey soxrannosti» 199 . Shu alohida ta’kidlash kerakki, framandar terilarning hisob-kitobida nafaqat o z xo jaligi haqida, balki uning qul ostidagilarga qancha teri kelib tushganligi ʻ ʻ haqidagi ma’lumotga ham ega bo lgan ʻ 200 . Bundan tashqari xo jalik hujjatlari orasida hisobot (kirim, sarf harajat) ʻ qaydlari matnlari, pul sarf-harjatlari matnlari mavjud. Devashtich saroyining oziq- ovqat harajatlari izchil olib borilgani huj jat larda ko rinadi. Nov.6 hujjatida ʻ Devashtichning to rt yillik hukm ʻ ronlik davrining hisoboti saqlanib qolgan. Unda saroy xazinasiga kelib tushgan pullar bayoni aks etgan. Moliyaviy masalalarga doir 195 СДГМ II ... – С. 71; СДГМ III . – С. 62. 196 Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом в Согде // Ўзбекистон тарихи. – 1999. – №2. –Б. 43. 197 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда... – С. 113-123. 198 Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом… – Б. 43-44. 199 СДГМ II … – С. 74. 200 Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом… – Б. 45. 73 yana A-5, A-11, V-9 kabi hujjatlarda pul birligi sifatida amal qilgan draxmlar haqida qimmatli ma’lumotlar qayd etilgan. Numizmat olimlarning fikriga ko ra,ʻ Sug dda muomalada bo lgan draxm pullari kumushdan bo lib, kundalik sarf ʻ ʻ ʻ harajatlarida ishlatilmagan. Har kungi sarf harajatlarda bronzadan ishlangan tanga pullar bilan muomala qilingan. Bunga Sug d hududidan topilgan ko plab bronza ʻ ʻ tangalar guvohlik beradi 201 . Qishloqlarda soliq va o lponlar natura (mahsulot) ko rinishida olingan. ʻ ʻ Xo jalik hujjatlari orasida bug doy, o rik, may va boshqa mahsu ʻ ʻ ʻ lotlarga oid daromad va kirim-chiqim rasmiy yozishmalari saqlangan. Shuningdek, qo ylarni, ʻ terini, unni va mayni yetkazib berishga oid hujjatlar ham uchraydi 202 . Hujjatlardan bug doy, qo y, may Panjikent hokimiga Yuqori Zarafshon qishloqlaridan olib ʻ ʻ kelinganligi ma’lum bo ldi. ʻ Yuqorida ta’kidlanganidek, Mug hujjatlaridan biri - A-13 mazmuniga ko ra ʻ ʻ ko prikdan foydalanganlik uchun to lanadigan soliqni undirish haqidagi pul to lovi ʻ ʻ ʻ topshirig ida, xususan, 1,2-satrlarida xatning kimdan kimga yozilgani aks etgan. ʻ Xatni jo natuvchi tomon Panjikent hokim ʻ ligining soliq yig uvchisi (bozkirom) va ʻ Panjikent xalqi jamoasi (naf) deb ko rsatilgan ʻ 203 . Xat tegishi lozim bo lgan ʻ kishining nomi emas, faqat lavozimi aytilgan bo lib, ʻ tarxon deb o qiladi. ʻ Tarxon so zi amal, lavozim nomi sifatida keng ma’lum. Bundan tashqari, o rta asrlarda ʻ ʻ soliq va boshqa majburiyatlardan ozod qilingan ijtimoiy tabaqa ham shu nom bilan atalgani ma’lum. Abu Rayhon Beruniyning «Osor ul-boqiya» (O tmish xalqlardan ʻ qolgan yodgorliklar) asarida Samarqand hukmdorlari «tarxun» unvoniga ega bo lganligi qayd etiladi ʻ 204 . VII-VIII asrlarga oid kumush idishda ham sug dcha ʻ tarxun so zni o qish mumkin ʻ ʻ 205 . Tadqiqotchi A.Freyman Panji kent hukmdori Devashtich «tarxon» unvoniga ega bo lgan, deya ta’kidlaydi ʻ 206 . 201 Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет… – 548 с. 202 СДГМ III … – С. 118-123. 203 Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар... – Б. 27-28. 204 Абу Райҳон Беруний Танланган асарлар. 1-жилд. – Тошкент: 1968. – Б. 129. 205 Лившиц В.А., Луконин В.Г. Среднеперсидские и согдийские надписи на серебрянных сосудах // ВДИ. 1964. – №3. – С.172. 206 СДГМ I… – С . 67. 74 Umuman olganda, mazkur xat mulk munosabatlari va ulardan foydalanishning huquqiy jihatlarini ko rsatib, davlat hisobotchilik darajasiningʻ yuksakligidan dalolat beradi. Xo jalik hujjatlarining tarkibidagi saroy hisoboti matnlari (ki ʻ rim, chiqim) kattagina hajmdagi ma’lumotlarni o z ichiga olgan. Bularga B-2, B-8, B-9, B-10, ʻ B-5, V-11 R, Nov.1, V-2, B-6, V-11 V, A-1V, B-1, B-12, Nov.6, A-5, A-11, V-9 V, B-27 raqamli hujjatlar misol bo la oladi. Ularda Panji ʻ kent saroyining kundalik, oylik, yillik sarf harajatlari, kirim (tushim) haqidagi ma’lumotlar zikr etilgan. Masalan, ular orasida pul sarf harajatlari yoki pul tushumi bilan bog liq matnlar ʻ alohida e’tiborga ega. Bularga, Nov.6, A-5, A-11, V-9V raqamli hujjatlarni misol qilsa bo ladi. ʻ Nov.6 hujjatida Panch hokimi Devashtich hukmdorligining 10,12,13chi yillarida xazinaga mansabdor shaxslardan olingan pul tushumi hisoboti berilgan 207 . Birinchi tushum pullari bug doy o rniga olinganligi (3-5 qator ʻ ʻ lar), bu holatda soliq natura (mahsulot) o rniga pul bilan to langanligini ko rsatadi. Hujjatda qolgan ʻ ʻ ʻ tushum xususiyatlari aks etmagan. Podsho Devashtich saroyi a’yonlari va bir qancha boshqa shaxslar uchun sarf etilgan turli buyumlar va ularga xarj etilgan pulning reyestr ro yxati aks etgan A-5 ʻ raqamli hujjatda ko pgina shaxslar-turli kasbdagi kishilar, lavozim egalari, ʻ jumladan, bog bon, kohin kabilar haqida gap boradi ʻ 208 . Shuningdek, Devashtichning shaxsan buyrug i bilan xazinadan turli shaxs ʻ larga pul berilgani ham (buxorolik, frametonlik ayol uchun) qayd etilgan. Shunisi qiziqki, sarfiyot haqidagi bu yozuvlar saroy va davlat xizmatida ko pgina to lanadigan pul bevosita ʻ ʻ hokim nazoratida bo lganini ko rsatadi. Ikkinchi tomondan esa, shunchalik qat’iy ʻ ʻ hisobot hujjati bilan ish ko rilganiga qaramay to lovlar bir me’yorga solingani ʻ ʻ haqida xulosa qilish qiyin. Masalan, Devashtich topshiriq bilan biror kishini jo nata turib, unga 10 ʻ draxma berishni xazinachiga buyurishi mumkin yoki yozgi qarorgohiga ketgach, Devashtich o sha yerdan turib chopar orqali buyruq yuborishi va shu asosda ʻ 207 СДГМ II... – С . 185. 208 Исҳоқов М . М . Унутилган подшоликдан хатлар ... – Б . 51. 75 G uncha, Futchakka 3 draxmdan pul berilishi mumkin. Shu jumladan, bosh kohinʻ 50, Vishak (qishloqining) hokimi 10, Mit-4, Chitchit-4, Xumdot-4, G upat-50, ʻ Avdmaxch (bog bonboshi) - 10 draxm va hokazo pul olganligi ro yxatga tushgan. ʻ ʻ A-5 hujjatdagi qator shaxslarning nomi boshqa hujjatlarda ham uchraydi. Bu hol ularning saroydagi aktiv faoliyati bilan bog liq. ʻ Sarf harajatlar turkumiga kiruvchi B-1, B-12 hujjatlari ham diqqatga sazovardir. Ularda harbiy harajatlar, kiyim-bosh, harbiy aslahalar turli shaxslarga berilganligi qayd etilgan. Arablar bosqini munosabati bilan VIII asrning birinchi choragida ko pgina korxonalar harbiy ehtiyojlar uchun xizmat qilgani manbalarda ʻ uchraydi. Matnda berilgan harbiy anjomlar uchun to lanishi lozim bo lgan pul ʻ ʻ miqdori ko rsatilmagan. Mamlakatda favqulodda vaziyat bu anjomlar ʻ tarqatilganiga sabab bo lishi mumkin. ʻ Arxivda yuqorida nomi zikr etilgan don bilan bog liq hujjatlar bo lib, ularda ʻ ʻ Xufarn va Xutachanlarga yoki bo lmasa Zrunb qishlog i aholisiga 200 kafchdan ʻ ʻ don berish haqida gap boradi (1 kafch 8-10 kg). Bu hujjatlardagi don miqdori har gal qariyib 2-3 tonnaga yaqin. Omborlardan bu donning nima asosda iste’molga tarqatilishi haqida biror narsa deyish qiyin. Har holda bu oldi-sotdi munosabati emas. Don evaziga biror narsa undirilishi ham hujjatlarda qayd etilgan emas. Bu borada M.Is’hoqovning ta’kidlashicha, don tarqatilishi an’anaviy qishloq jamoachiligi daraja sidagi ijtimoiy munosabatlarning bir ko rinishi deb qaralishi ʻ mumkin 209 . 209 Исҳоқов М . М . Суғдиёна тарих чорраҳасида ... – Б . 23. 76 XULOSA Tarixdan ma’lumki, har bir davlat mustaqil bo lgach, davlatdagi mafkuradanʻ kelib chiqqan holda o z tarixini yaratishga harakat qiladi. Markaziy Osiyo ʻ davlatlari ham mustaqillikdan so ng o zlarining mustaqil davlatchilik tarixlarini ʻ ʻ yaratishga harakat qildilar. Lekin ular yaratmoqchi bo lgan davlatchilik tarixini ʻ vujudga keltirgan asoslar, madaniyatlar uyg unligi, davlatchilik jarayonlaridagi ʻ jambarchas bog liqlik, qolaversa til jihatdan yaqinlik kabi bir qator masalalar ʻ mavjudki, ularni hisobga olmay turib tarixni yozish hamda talqin qilish tarixiy haqiqatni buzishi mumkin. Qolaversa bunday holat tarixiy metodologiyaga ham to g ri kelmaydi. ʻ ʻ Ilk o rta asrlar, xususan VI asr oxirlari - VIII asr birinchi yarmi Sug d tarixi ʻ ʻ O zbekiston hududlarida kechgan davlatchilik tarixining ajralmas qismidir. ʻ Davlatchilik tarixining rivoj bosqichlarida Zarafshon vodiysi va Qashqadaryo vohasi bo ylab, Samarqand, Buxoro, Kesh (Shahrisabz), Naxshab (Qarshi) ʻ vohalarida miloddan avvalgi birinchi ming yillik va milodiy birinchi ming yillikning so nggi choragiga qadar Sug uda-Sug d nomi bilan ma’lum bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ davlatchilik jarayonlari kechgan. Ilk o rta asrlar, ayniqsa o rganilayotgan VI-VIII asrlarda Sug dning tarixini ʻ ʻ ʻ yorituvchi manbalar bilan tanishish natijasida aksariyat tadqiqotchilar sug diy ʻ yozma yodgorliklarning o rni beqiyos ekanligini ta’kidlaydilar. Garchi, bu ʻ masalada xitoy yilnomalari o zining yanada tadrijiy va uzluksiz ma’lumotlarga ʻ boyligi bilan qiymati yuqori bo lsa-da, ularda keltirilgan turli atamalar; kishi ʻ ismlari, unvonlar, joy nomlari va boshqalar xitoy tili va yozuviga moslashtirilib berilganligi sababli asliyatdan ancha uzoqlashgan va ularni tiklash tadqiqotchilar uchun hanuzgacha muammo bo lib qolmoqda. ʻ Sug dning Markaziy Osiyo ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy hayotidagi ʻ mavqyei qay darajada bo lganligi haqida sug diy hujjatlar muayyan tasavvurlar ʻ ʻ beradi. Jumaladan, bir necha xat va hujjatlarning tahlili, ayniqsa undagi Devashtich ismi bilan bog liq izlanishlar shu kabi qator tarixiy voqyealarning oydinlashuviga ʻ 77 sabab bo ldi va o tmishda turk va sug d xalqining arab istilochilariga qarshiʻ ʻ ʻ birgalikda olib borgan kurashi faktlarini ochib berdi. VI–VIII asrlar Sug dning tarixiy geografik jihatdan uchta bir biridan tabiiy ʻ chegaralar orqali ajralgan hududlarida (Buxoro vohasi, Zarafshon daryosining o rta ʻ va yuqori oqimlari, Qashqadaryo vohasi) o ziga xos konfederativ Sug d davlat ʻ ʻ uyushmasi shakllanish, takomil topish, arab istilosi tufayli so nish davrlarini ʻ boshdan kechirdi. Sug d konfederasiyasi subyektlari dastlab har uch mintaqada ma’lum o zaro ʻ ʻ avtonom holatda bo lgan bo lsa, VII asr o rtalaridan boshlab Samarqand ʻ ʻ ʻ Sug dining gegemonligi asosida yagona davlat atrofida birlashish tendensiyasini ʻ namoyon qildi. Ammo bu tendensiya amalda Samarqand Sug di va Qashqadaryo ʻ Sug dini o zaro yaqinlashtirish darajasida to xtab qoldi. Buxoroda esa mahalliy ʻ ʻ ʻ hokimiyat nisbiy mustaqilligini saqlagan holda faoliyat ko rsatdi. ʻ Qashqadaryo Sug didagi ichki siyosiy munosabatlar Kesh bilan Naxshab ʻ o rtasida nisbiy avtonom xususiyat bo lganini ko rsatadi. Naxshabda va Keshda ʻ ʻ ʻ tanga zarblari mustaqil an’analarga ega ekani buning yaqqol dalilidir. Kesh masalasida yana shu narsa ma’lumki, bu viloyat VIII asr o rtalarigacha umumsug d ʻ ʻ podsholigining poytaxti roliga da’vogar bo lgan. Nihoyat bu da’vo Kesh hukmdori ʻ Sug d podshosi Shishpirdan keyin 654-655 yillarda Samarqandning ustun kelishi ʻ yangi sulola qo lida hokimiyat to planishi bilan barham topdi; ʻ ʻ VI-VIII asrlarda Samarqand markaziy hokimiyati va Panch (Panjikent) o rtasidagi munosabatlarning siyosiy mazmuni e’tiborga loyiqdir. Panch ʻ hukmdorlari haqidagi aniq ma’lumotlar Chakin Chur Bilga va Devashtichlar davri bilan bog liq. Shuning o ziyoq aniq ko rsatadiki, Panchda hukmdorlar oqsoqollar ʻ ʻ ʻ «oliy» kengash tomonidan saylanishi, ya’ni aristokratik demokratiya tamoyiliga tayangan; VI-VIII asrlarda yer mulkchiligining iqtisodiy-ijtimoiy asoslari yirik yer egalari, zamindorlar manfaati tomon o zgaradi. Xazinaning to lishi, tashqi xafga ʻ ʻ qarshi harbiy kuch to plash kabi muhim masalalarni hal qilishda markaziy ʻ podsholik hokimiyati zamindorlar bilan hisoblashishga majbur bo lgan; ʻ 78 Ilk o rta asrlar, xususan, VI-VIII asr birinchi choragida Turk xoqonligiʻ tarkibida avtonom holda amal qilgan Sug d podsholigining markaziy va mahalliy ʻ hokimiyati tarkibi, ya’ni, asos e’tibori bilan Sug dning ichki siyosiy munosabatlari ʻ masalasi tahlil etildi. Masalaning qo yilishi Sug d konfederativ tuzilmasining ʻ ʻ subyektlari o rtasidagi ichki munosabatlarga qaratilgani sababli biz Turk xoqonligi ʻ himoyatida turgan Sug d tarixining ayrim jihatlariga maxsus e’tibor ajratmadik. ʻ Zero, Turk xoqonligi va Sug d munosabatlari masalalari alohida tadqiqot uchun ʻ muammo bo lishi mumkin. Lekin shunga qaramay, mavzuimiz talab etgan ʻ darajada ishimizda turk-sug d munosabatlariga oid ba’zi masalalarga e’tibor ʻ qaratishga harakat qildik. Masalan, Sug d konfederasiyasi o z siyosiy hayoti bilan ʻ ʻ yashash imkoniyatiga ega bo lganiga qaramay doimo Turk xoqonligining siyosiy ʻ hukmronligi bilan hisoblashgan. Binobarin, Turk xoqonligining o z davri uchun ʻ jahoniy saltanat sifatida Sug dga himoyachilik qilishi tarixan maqbul hodisa edi. ʻ VII asr o rtalarida Farg ona, Choch, Iloq, Ustrushonaa, Samarqand, ʻ ʻ Chag oniyon, Buxoro, Kesh kabi hududlar qariyib ikki asr davomida Turk ʻ xoqonligiga siyosiy jihatdan qaram bo lib kelgan edilar. Shu sababli VII asrning ʻ ikkinchi yarmidan boshlab Turk xoqonligi avtonom hukmdorlar bilan birga asosiy harbiy-siyosiy kuch sifatida istilochi arablarga qarshi harakat qildi. VI-VIII asrlarda Markaziy Osiyoda qadim-qadimdan turkiy va eroniy oilaga mansub tillarda so zlashuvchi turkiy va eroniy xalqlar yonma-yon yashab ʻ kelganlar. Bular asrlar davomida birgalikda shaharlar barpo qilganlar, kanallar qazib suv chiqarganlar, dehqonchilik qilganlar, boy madaniyat yaratib avlodlarga qoldirganlar. Shuni ham ta’kidlab o tish joizki, bu ikki til vakillari asrlar davomida ʻ birga yashab kelishlari natijasida turklashish yoki uning aksi bo lgan jarayonlarga ʻ tortilganlar. Shuningdek, mahalliy xalqning katta qismi, ham sug diylar, ham ʻ turkiylar arablar bilan kirib kelgan va musulmon ma’nosini angalata boshlagan “tojik» nomini qabul qilib, “arab bo ldi” ma’nosida “tojik” deb atala boshlagan ʻ bo lsa, xuddi shu asrlarda sug diylarning katta bir qismi turklashib ketganlar. ʻ ʻ Demak, etnoslarning o zaro yaqinlashishi, aralashishi va qorishib borishi jarayoni ʻ har ikki til vakillari orasida ham kechgan. 79 O rta Osiyo nafaqat sug d-turk munosabatlari, shuningdek, Xorazm, Choch,ʻ ʻ Boxtar, Farg ona hududiy etnik munosabatlari uchun ham yagona makon ʻ vazifasini o tagan. Bu o lkada turk va sug d aholisi o rtasidagi munosabatlar ʻ ʻ ʻ ʻ doirasi ildizi chuqur bo lib, o zaro munosabatlar nafaqat ijtimoiy, balki siyosiy ʻ ʻ darajada ham yuksak maqomda bo lgan. Qolaversa, yuqorida keltirilgan Mug ʻ ʻ to plami hujjatlari ilk o rta asrlarda Sug dda turk va sug dlarning o rtasidagi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ serqirra ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning qay darajada chambarchas bog liq ʻ bo lganligidan dalolat beradi. Jumladan, ushbu hujjatlar qadim zamonlardan ʻ boshlangan o zbek va tojik xalqlarining etnogenetik va madaniy umumiyligi ʻ haqida bebaho material beradi. Ya’ni, bular o zbek xalqining kelib chiqishi va ʻ shakllanishi, davlatchilik tarixi ildizlarini yanada chuqurroq o rganishga xizmat ʻ qiladi. Mug tog i sug diy hujjatlarining tarkibi va xususiyatlari yuzasidan quyidagi ʻ ʻ ʻ fikrlarni ilgari surish mumkin: Tarkibiy jihatdan Mug tog i sug d hujjatlari ilk o rta asrlarda Sug dda davlat ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ mahkamachiligi, boshqaruv tizimida qat’iy hujjatchilik an’anasining yuksak darajasini ko rsatdi. Xususan, hujjatchilik an’anasida u yoki bu hujjatlarni, ayniqsa ʻ tilxatlarning sanasi-yili, oyi va kunlarini belgilash qat’iy amal qilgan. Sana hujjatning boshi yoki oxirida ko rsatilib, birinchi yoki uchinchi shaxs tomonidan ʻ yozilgan. Ba’zan hujjat oxirida «Bu xat ikki nusxada tayyorlandi. Ularning birini sen hisobot uchun saqla», deb ta’kidlanadi. Hujjatchilikda bu qadar aniq hisobchilik an’anasi boshqaruv mahkamachiligining tashkiliy pishiqligini ko rsatdi. Hujjatlarning hisobotli deb ʻ qaralishi ilk o rta asr huquqiy munosabatlarining takomilligiga ham ishorat etadi. ʻ Masalan, ko pgina farmon mazmunidagi hujjatlar hokim Devashtich xatlarining ʻ nusxasidir. Ularning asli Devashtich tomonidan tasdiqlangan va ba’zan loy muhr bilan mustahkamlangan. Mug tog i hujjatlarining tarkibidagi farmoyishlar, hisobotlar, tilxat-vasiqalar ʻ ʻ jamiyat hayotining turli sohalarini qamrab olgan. Ular davlatning boshqaruv tizimlari naqadar aniq va pog onalashgan tuzilmaga asoslanganini, qonun va ijro ʻ 80 munosabatlarini namoyish etadi. Xususan, tilxat, ko rsatma, buyruq hujjatlari ilkʻ o rta asr Sug dida xo jalikni boshqarishda va boshqa hukmdorlar bilan olib ʻ ʻ ʻ borilgan siyosiy muloqotlarda, ayniqsa arab istilosi davrida, o ziga xos diplomatik ʻ munosabatlar mavjud bo lganligini ko rsatdi. ʻ ʻ Sug diy hujjatlarning birlamchi ilmiy nashrlari masalasi deyarli hal qilingani ʻ holda, ularning tarixiy manba sifatidagi tahlili yetarli darajada emas. Xususan, Mug tog i hujjatlarining tadqiqotlarini qiyosiy o rganib, turli nashrlardagi farqli, ʻ ʻ ʻ qarama-qarshi fikrlarni xolisona bir nuqtaga keltirish va ulardan zarur umumlashmalar, akademik barqaror ilmiy xulosalar qilish sug dshunoslikning ʻ dolzarb vazifasidir. Ular orasidagi mavjud kamchiliklar tadqiqotlarni hali davom ettirish kerakligini ko rsatdi. Hozirga qadar yuzaga kelgan nashrlarda barqaror ʻ uyg unlik va yakdillik yetarli emasligi, manbaviy materiallarni turlicha talqin etish ʻ hollari sug d yozma yodgorliklari manbashunosligi sohasida tadqiqotlarni yanada ʻ chuqurlashtirish zarurligini ko rsatdi. ʻ VI–VIII asrlar Markaziy Osiyo siyosiy tarixida Sug dning tutgan o rnini ʻ ʻ asosan sug diy yozma yodgorliklar asosida tahlil qilish shundan dalolat beradiki, ʻ bu davrda voha konfederativ tipdagi alohida davlat tuzilmasi bo lib, o nlab katta- ʻ ʻ kichik hukmdorlik va hokimliklardan iborat edi. Sug dda o ziga xos davlatchilik ʻ ʻ an’analari bo lib, takomillashgan ma’muriy-hududiy boshqaruv, qonunchilik va ʻ mahkamachilik apparati mavjud edi. Bunga asosan o sha davrga oid “Mug tog i ʻ ʻ ʻ sug diy hujjatlari” deb nomlanuvchi manbalardan hamda turli epigrafik ʻ yodgorliklar va numizmatik materiallar orqali guvoh bo lish mumkin. Bu esa ʻ Sug dning mintaqa ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy hayotida mavqyei yuqori ʻ bo lganligini ta’kidlab xulosa qilish mumkindir. ʻ Davlat shakli mohiyatan imperiya bo lgan G arbiy Turk xoqonligi syuzeren ʻ ʻ va vassallardan iborat bo lib, ʻ markaz (metropoliya) – “davlat ulusi” (Yettisuv - Jung oriya) hamda unga ʻ tobe - qabila uyushmalari (Qora dengiz shimoli, Shimoliy Kavkaz, Volga - Ural, Sirdaryoning quyi va o rta havzalari, G arbiy Sibir, Janubi- ʻ ʻ G arbiy Oltoy) va voha hukmdorliklari (Sharqiy Turkiston, Amudaryo - Sirdaryo ʻ oralig i, Xuroson, Shimoliy Hindiston)ni o z tarkibiga olgan. Xoqonlikning ʻ ʻ 81 “davlat ulusi” muayyan bir ma’muriy birlik o larok 10 ta qabiladan iborat bo lib,ʻ ʻ “O n O q” deb atalgan ʻ ʻ Dulu va Nushibi kabi so l va o ng qanotga bo lingan. O z ʻ ʻ ʻ ʻ navbatida ikkala qanot 5 tadan qabilani o z ichiga olib, har bir qabila tepasida biror ʻ boshliq turgan. Mazkur qanotlarning birinchisida 5 nafar chur va ikkinchisida esa 5 nafar erkin unvonli amaldorlar xoqonlar nomidan boshqaruvni amalga oshirishgan. Xoqonlar boshqaruv va harbiy safarlarda ularga suyangan. Nihoyatda kengaygan hudud va turmush tarzi turlicha, farqli ijtimoiy- siyosiy vasfga ega qabila va urug uyushmalari hamda voha hukmdorliklaridan ʻ tarkib topgan davlatni boshqarish zaruriyati xoqonlikni nafakat o z o tmishdoshlari ʻ ʻ an’analaridan unumli foydalanishga, balki ulardan farqli vositalarga ham murojaat qilishga undagan. Bu asosan, bir-biridan farqli jamiyatlar boshqarilishining barcha ikir-chikirlarini qamrab olgan unvonlar tizimining joriy kilinishida, ish yuritish vositasi sifatida yozuvdan foydalanilishida, iqtisodiy manfaatlar nazarda tutilib, shuningdek, o troqlarga siyosiy murojaat sifatida tanga-pul zarb qildirilishida ʻ namoyon bo ladi. Ya’ni, o troq; vohalar bilan yaqin munosabatda bo lish xoqonlik ʻ ʻ ʻ uchun boshqa ko chmanchi asosli davlat uyushmalaridan farqli bir xususiyat ʻ qozondiradi. Xususan, Sharqiy Turkistondan tashqari yana Amudaryo - Sirdaryo oralig i, Xuroson va Shimoliy Hindiston kabi qadimdan o troq hayot ustuvor ʻ ʻ hududlardagi o nlab voha hukmdorliklar boshqaruvchilari va xoqonlar orasida ʻ yaqin munosabatlar o rnatilgan edi. Bu holat, ayniqsa, xoqonlik tomonidan barcha ʻ vassal voha hukmdorlariga eltabar unvoni berilib, ular nazorati uchun biror vakil - tudun yuborilganida, xoqonlar o z qizlarini vassal (Gaochan, Kucha, Koshg ar, ʻ ʻ Xo tan, Samarqand, Mapv) boshqaruvchilariga uzatgani, ya’ni “ko ragonlik ʻ ʻ tizimi”ning yo lga qo yilishida, ba’zi vohalar (Choch, Farg ona, Toxariston, ʻ ʻ ʻ Kobuliston)da esa boshqaruv bevosita Ashina xonadoni vakillariga o tganida o z ʻ ʻ tasdig ini topadi. Sug d (Samarqand, Panch, Naxshab) boshqaruvchi toifasining ʻ ʻ sug diy-turkiy aralash amaldorlardan iborat bo lgani ham xoqonlikning o troqlar ʻ ʻ ʻ bilan yaqin munosabatga kirishganining bir ifodasi edi. Shuningdek, 20 ga yaqin tobe (vassal) hukmdorliklarni boshqarish uchun unumli usul va vositalar ishlab chiqilgan (noib yuborish - tudun; mahalliy 82 hukmdorlarga unvon berish - eltabar; nikoh aloqalarini yo lga qo yish (mahalliyʻ ʻ hukmdorlarni kuyov qilish); xoqonlik xonadoniga mansub vakil tayinlash orqali biror voha hukmdorligida yangi sulola joriy qilish), 2) rasmiy til va yozuv sifatida qadimgi turkiy va sug diy tildan foydalanilgan bo lib, xoqonlik ular vositasida ʻ ʻ ma’muriy ishlar, tanga zarbini amalga oshirgan, 3) ikonografik va paleografik jihatdan ancha mukammallik tanga-pul zarbi mavjud bo lgan, ʻ 4) harbiy jihatdan ilg or bo lgan. Buning tasdig i o nlik tizimga asoslangan har biri 10 ming nafar ʻ ʻ ʻ ʻ jangchi bilan ta’minlovchi “O n O q” tuzilmasi va unga aloqador ravishda doimiy ʻ ʻ jangga shay turuvchi 100 minglik qo shin mavjud bo lganida ko rinadi. Xoqonlik ʻ ʻ ʻ o z davrining qudratli davlatlaridan biriga aylanishi zamirida ham uning ko p ʻ ʻ sonli, intizomli va tezkor otliq qo shinga ega bo lishi yotadi. ʻ ʻ Bu kabi omillar xoqonlikka doir muqimlashib qolgan quyidagicha nuqtai nazarlarning biryoqlama ekanidan darak beradi: - avvalo, “xoqonlik sof ko chmanchi davlat bo lgan, uning vohalar bilan ʻ ʻ aloqasi tadrijiylik kasb etmagan. Shu bois, uning o troqlarga siyosiy va madaniy ʻ ta’siri sezilarli emas” mazmundagi fikrlar asossizdir. Chunki G arbiy Turk ʻ xoqonligi Yettisuvdek o troq va ko chmanchi aholi chuqur munosabatlarga ʻ ʻ kirishgan hududda o z “davlat ulusi”ni barpo etibgina qolmay, balki boshqaruv ʻ markazi - qarorgoh sifatida aynan shaharlar (Suyab, Beshbalik, Ek-tog , ʻ Jabg ukat)ni tanlashi uning “sof ko chmanchi davlat” bo lmaganidan darak beradi. ʻ ʻ ʻ Voha hukmdorliklarida turkiy unvonlarning keng tarqalishi, ularning bir nechasida qadimgi turk tanga zarbining yo lga qo yilishi, sug diy va baqtriy tilli hujjatlarda ʻ ʻ ʻ xoqonlik boshqaruviga aloqador atamalar o rin olishi esa xoqonlikning o troq ʻ ʻ hududlardagi siyosiy va madaniy jarayonlarga qanchalik darajada ta’sir ko rsatganini tasdiqlaydi. Sug d (Afrosiyob / Samarqand, Panjikent), Ustrushona ʻ ʻ (Shahriston) va Toxariston (Bolaliktepa, Tavkatepa, Ajinatepa) devoriy rasmlarining aksariyat tasvirlarida “siyosiy akt” sifatida qadimgi turklarga xos an’analarning aks etishi, Chochda zarb etilgan tangalarda qadimgi turkiy davlatchilik an’analariga xos alomatlarning ketma-ketlik va uzviylik kasb etgan holda tasvirlanishi kabi dalillar xam buni tasdiqlaydi. 83 Mug arxivi hujjatlarida aks etgan tarixiy jarayonlar Sug dning o z yaqinʻ ʻ ʻ qo shnilari bilan yaxshi munosabatda bo lganligidan dalolat beradi. Mazkur ʻ ʻ hujjatlarda uchraydigan hujjat va dalilli diplomatik aloqalar O zbekiston ʻ hududidagi davlatchilik an’analari tarixiy ildizlarining muhim va kam o rganilgan ʻ qirralarini ochishga xizmat qildi. Umuman, Mug tog i cug diy hujjatlari asosida nafaqat ilk o rta asr Sug d ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ jamiyatidagi siyosiy voqyeliklar balki mazkur davrda mintaqa boshqaruv tizimi bilan bog liq lavozimlar pog onalarini quyidagicha tasvirlash mumkin: ixshid- ʻ ʻ mamlakat podshosi, oliy hukmdor. Devashtich o zining o n to rt yillik hukmronligi ʻ ʻ ʻ davrida podsho G urak bilan qo shhokimiyatchilik munosabatlariga kirishib, 719- ʻ ʻ 721 yillarda Sug d podshosi darajasiga ham da’vo qilgan. Ikkinchi darajada turgan ʻ ma’muriy lavozim-xvabu, yoki xutav deb atalib, «o z o zidan sodir (zot)», «o z ʻ ʻ ʻ o zidan qudratga ega (zot)» hukmdorlik martabasini ifoda etgan. Pog onaning ʻ ʻ uchinchi bo g inida framandar lavozimi turgan. Uning zimmasiga Panch ʻ ʻ hokimligiga qarashli barcha xo jalik tarmoqlaridan markazga keladigan hamda ʻ markazdan viloyat bo ylab tarqatiladigan mahsulotlar taqsimoti, kirim-chiqim, ʻ qishloq ustidan nazorat qilish vazifasi yuklangan. Dapirpat («kotiblar boshlig i») ʻ lavozimi esa davlat mahkama ishlarini boshqargan. Bozkirom lavozimi ham muhim bo lib, boj to lovlarini undirish ishiga xizmat qilgan. Shu kabi iqtisodiy- ʻ ʻ moliyaviy ishlarni g upat lavozimidagi shaxslar bajargan. Axvirpat lavozimi saroy ʻ ko lamida ot-ulov transport masalalarini boshqargan. Bulardan tashqari bir qator ʻ xizmat lavozimlari bo lib, ular saroy va mamlakat miqyosida turli sohalarga ʻ javobgar hisoblangan: abvozipan (terini qayta ishlash, oshlash ishlariga javobgar amaldor), pardizpan (bog boshlig i), mag upat (bosh kohin), jutpat (bosh may ʻ ʻ ʻ quyuvchi), drutpat («sog liqni saqlovchi», ya’ni bosh tabib), vidpat (sug orish ʻ ʻ arig i boshlig i) va sug oruvchilar, xshupan (cho pon), patxvanak (jallod) va ʻ ʻ ʻ ʻ boshqalar, arspan (qishloq oqsoqoli), parvonak kirok (podsho va hokimlarning mukofotlarini va hayru ehsonlarini amalga oshirish bilan bog liq buyruqlar ijrosi ʻ bilan shug ullangan lavozim egasi). Panch saroyi devonxona mahkamasida ʻ 84 mamlakat boshqaruviga daxldor masalalarning qayd etib borilganligi muhim holatdir. Devonxona hujjatlari arab istilosi arafasida Sug dning ichki va tashqi siyosiyʻ hayotini, markaziy hokimiyat va hududiy hokimliklar o rtasidagi munosabatlarni, ʻ rasman Turk xoqonligi tarkibida turib avtonomiyani saqlash tamoyillarini bevosita aks ettiruvchi noyob yozma manbalar majmuidir. Jumladan, VII asr o rtalarida ʻ yurtimiz hududlarida mavjud bo lgan Farg ona, Choch, Ustrushona, Sug d ʻ ʻ ʻ (Samarqand, Kushoniya, Ishtixon, Kabudon, Panjikent, Kesh, Naxshab), Buxoro, Toxariston, Xorazm kabi tarixiy-madaniy hududlar qariyib ikki asr davomida G arbiy Turk xoqonligiga siyosiy jihatdan qaram bo lib kelgan edilar. Shu sababli, ʻ ʻ VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Xuroson, Toxariston, Sug d va boshqa ʻ yerlarni arab istilosidan himoya qilishda Turk xoqonligi avtonom hukmdorlar bilan birga asosiy harbiy-siyosiy kuch sifatida harakat qilgan. Mug tog i arxividagi bir ʻ ʻ qator hujjatlar arab istilosi davom etayotgan xatarli yillarda Turk xoqonligining asosiy tayanch manzili bo lmish Choch (Toshkent vohasi) va Turk xoqonligining ʻ arab istilosiga qarshi kurashni tashkil etishda tutgan tarixiy o rni masalasini ʻ xolisona yoritish imkonini berdi. Mug tog i sug d hujjatlari ilk o rta asrlarda turk-sug d munosabatlarining ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tarixiy mohiyatini ochib berishga xizmat qildi. Jumladan, Mug tog i sug d ʻ ʻ ʻ hujjatlarining o zbek xalqi tarixini yoritishdagi o rni benihoya ahamiyatga ega. Bu ʻ ʻ sohada qadimgi Sug d yerlari asosan bugungi O zbekistonning markaziy ʻ ʻ viloyatlariga to g ri kelishi, Buyuk ipak yo li bo ylab qadimgi turklar va sug dlar ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ o rtasida o ta zich va yaqin siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy munosabatlar ʻ ʻ bo lganini hisobga olish muhimdir. Jumladan, Movarounnahrda qadim-qadimdan ʻ turkiy va eroniy oilaga mansub tillarda so zlashuvchi turkiy va eroniy xalqlar ʻ yonma-yon yashab kelganlar. Demak, etnoslarning o zaro yaqinlashishi, ʻ aralashishi va qorishib borishi jarayoni har ikki til vakillari orasida ham kechgan. Sug d konfederasiyasi boshqaruvida nafaqat sug d aholisi, balki turklarning ham ʻ ʻ faol ishtiroki borligini Mug tog idan topilgan qator hujjatlar tasdiqladi. ʻ ʻ 85 Ilk o rta asrlarda Sug dda davlat boshqaruv tizimining o ziga xos huquqiyʻ ʻ ʻ asoslari shakllanganligini ko rish mumkin. Jumladan, ilk o rta asrlarda Sug d ʻ ʻ ʻ taxtida o tirgan hukmdorlar shajarasi xitoy manbalarining ko rsatishicha, Kan ʻ ʻ hukmdorlariga taqaladi va taxt egalarining urug mansubligi «Ven» urug i deb ʻ ʻ atalgan. Faqat Varxumandan boshlab to Turg argacha bo lgan Samarqand ʻ ʻ hukmdorlari ushbu urug ga mansub yoki aksincha ekanligi ma’lum emas. ʻ Sug dda ilk o rta asr yer mulkchiligi munosabatlari shakllangan bir bosqichda ʻ ʻ mulk va uni istifoda qilish masalalari turli ko rinishda bo lgan va bu jarayonda ʻ ʻ sug d zodagonlari-ozodlar ijtimoiy qatlami muhim o rin tutgan. Ozodlar deb nom ʻ ʻ olgan aslzoda zodagonlar ijtimoiy qatlami boshida turli darajada Samarqand Sug di podsholigiga tobe bo lgan mahalliy hokimlar turgan. Podsho esa bu ʻ ʻ ijtimoiy zinapoyaning yuqori pog onasini egallagan. Eng katta mulkdor sifatida ʻ podsho va hokimlar o z tasarrufida umumdavlat mulkidan tashqari xususiy ʻ mulkiga ham ega bo lgan. Har bir hokim (xatto podshoning o zi ham) tasarrufidagi ʻ ʻ xususiy mulkdan mulkdor sifatida foydalangan. Tarkibiy jihatdan Mug tog idagi qal’adan topilgan sug diy devonxona ʻ ʻ ʻ hujjatlari ilk o rta asrlarda Sug dda davlat mahkamachiligi, boshqaruv tizimida ʻ ʻ qat’iy hujjatchilik an’anasining yuksak darajasini ko rsatdi. Xususan, hujjatchilik ʻ an’anasida u yoki bu hujjatlarni, ayniqsa tilxatlarning sanasi-yili, oyi va kunlarini belgilash qat’iy amal qilgan. Sana hujjatning boshi yoki oxirida ko rsatilib, birinchi ʻ yoki uchinchi shaxs tomonidan yozilgan. Ba’zan hujjat oxirida «Bu xat ikki nusxada tayyorlandi. Ularning birini sen hisobot uchun saqla», deb ta’kidlanadi. Hujjatchilikda bu qadar aniq hisobchilik an’anasi boshqaruv mahkamachiligining tashkiliy pishiqligini ko rsatdi. Hujjatlarning hisobotli deb qaralishi ilk o rta asr ʻ ʻ huquqiy munosabatlarining takomilligiga ham ishorat etadi. Masalan, ko pgina ʻ farmon mazmunidagi hujjatlar hokim Devashtich xatlarining nusxasidir. Ularning asli Devashtich tomonidan tasdiqlangan va ba’zan loy muhr bilan mustahkamlangan. Mug tog i hujjatlarining tarkibidagi farmoyishlar, hisobotlar, tilxat-vasiqalar ʻ ʻ jamiyat hayotining turli sohalarini qamrab olgan. Ular davlatning boshqaruv 86 tizimlari naqadar aniq va pog onalashgan tuzilmaga asoslanganini, qonun va ijroʻ munosabatlarini namoyish etadi. Xususan, tilxat, ko rsatma, buyruq hujjatlari ilk ʻ o rta asr Sug dida xo jalikni boshqarishda va boshqa hukmdorlar bilan olib ʻ ʻ ʻ borilgan siyosiy muloqotlarda, ayniqsa arab istilosi davrida, o ziga xos diplomatik ʻ munosabatlar mavjud bo lganligini ko rsatdi. ʻ ʻ Sug diy hujjatlarining birlamchi ilmiy nashrlari masalasi deyarli hal qilingani ʻ holda, ularning tarixiy manba sifatidagi tahlili yetarli darajada emas. Xususan, Mug tog i hujjatlarining tadqiqotlarini qiyosiy o rganib, turli nashrlardagi farqli, ʻ ʻ ʻ qarama-qarshi fikrlarni xolisona bir nuqtaga keltirish va ulardan zarur umumlashmalar, akademik barqaror ilmiy xulosalar qilish sug dshunoslikning ʻ dolzarb vazifasidir. Ular orasidagi mavjud kamchiliklar tadqiqotlarni hali davom ettirish kerakligini ko rsatdi. Hozirga qadar yuzaga kelgan nashrlarda barqaror ʻ uyg unlik va yakdillik yetarli emasligi, manbaviy materiallarni turlicha talqin etish ʻ hollari sug d yozma yodgorliklari manbashunosligi sohasida tadqiqotlarni yanada ʻ chuqurlashtirish zarurligini ko rsatdi. ʻ 87 FOYDALA NILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR Prezident asarlari va hukumat qarorlari 1. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Toшкент: Шарқ, 1998. – Б. 24–25. 2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Фанлар Академияси Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисидаги қарори // Халқ ўзи. 1998, 28 июл. Manbalar 3. Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар Наршахий . Бухоро тарихи / А.Расулев таржимаси. -Т.: Фан, 1966. –120 б. 4. Абу Исҳоқ Иброҳим ибн Маҳмуд ал-Фараси ал-Истахрий. Китоб Масалик ал-Мемалик / перевод с арабского С.Волина. МИТТ. Т. I . –Л., 1939. – С. 16-181. 5. Белазури. Извлечения из книги «Китоб футух ал-Булдон» / Перевод извлечений С.Волина в кн. Туркмены. Т. I . –Ашгабад: ЫЛЫМ, 1950. –126 с. 6. Беруний Абу Райҳон. Танланган асарлар. 1-жилд. – Тошкент: 1968. – Б. 129. 7. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. - М.-Л.: АН СССР, 1950-1953: Т. I . 1950.- 382 б.; Т. II . 1950. –335 б.; Т. III . 1953. –327 б. 8. История ат-Табари. Перевод с арабского В.И.Беляева с дополнением О.Г.Большакова, А.Б.Халидова. -Т.: Фан. 1987. –С.189. 9. Маҳмуд Қошғарий. Девони луғат ат-турк. Т. I . - Т.: Фан, 1960.–499с. 10. Насафи. Кандия Малая / Перевод В.Л.Вяткина (справочная книга Самаркандской области). –1906. –Вып.8. –С.110. 88 11. Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет/ Бронза. – М.: Наука, 1981. – 548 с. 12. «Согдийские документы с горы Муг» / А.А.Фрейман. Описание публикаций. Вып. I . - М.: Вост.лит., 1962. –90 с.; Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии В.А.Лившица. Вып. I I . - М.: Наука, 1962. - 222 с; Хозяйственные документы / Чтение, перевод и комментарии М.Н.Боголюбова и О.И.Смирновой. Вып. III . - М.: Наука, 1963. –132 с. Monografiya, risola va maqolalar 13. Альбаум Л.И. Живопись Афрасиаба . – Ташкент: Фан, 1975. – С. 35. 14. Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса. – Ташкент: 2008. – С. 57–58 . 15. Бабаяров Г., Кубатин А.В. К новой интерпретации имени правяўего рода Самарканда из надписей в росписях Афрасиаба // Самарқанд шаҳрининг умумбашарий маданий тараққиёт тарихида тутган ўрни. Самарқанд шаҳрининг 2750 йиллик юбилейига бағишланган халқаро илмий семпозиум материаллари. Тошкент–Самарқанд , 2007. – Б. 216 – 220 . 16. Баратова Л.С. Древнетюркские монеты Средней Азии VI - X вв. (Типология, иконография, историческая интерпретация): Автореф. дис... канд. ист. наук. – Т., 1995. – 21 с. 17. Беленицкий А.М., Маршак С.И., Распопова В.И. Согдийский город в начале средних веков (итоги и методы исследования древнего Пенджикента) // Советская археология. –1981. – №2. – С. 105. 18. Бобоёров Ғ. Ўзбек халқи давлатчилиги тарихида Чоч воҳасининг тутган ўрни ( Илк ўрта асрлар мисолида ) // Ўзбекистонда миллий давлатчилик назариясининг тарихий–фалсафий ва ҳуқуқий асослари. Илмий–назарий мақолалар тўплами. – Тошкент., 2005. – Б. 56–57. 89 19. Бобоёров Ғ. Турк хоқонлиги даврида Суғд (бошқарув тизими). – Тошкент: 2004. - №1. 2004. – Б. 127–129. 20. Бобокулова Б. Документы связанные с кожевенным делом в Согде // Ўзбекистон тарихи. – 1999. – №2. –Б. 43. 21. Г афуров Б.Г . Таджики . Древнейшая, древняя и средневековая история. – Душанбе: Ирфон, 1989. – С. 340 22. Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиш манбашунослиги // Ўзбекистон тарихи. 1999, – №1. – Б.42; 23. Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т., 2000. – Б. 85. 24. Исҳоқов М.М. Унутилган подшоликдан хатлар. – Тошкент: Фан, 1992. – Б. 5–6. 25. Исҳоқов М.М. Суғдиёна тарих чорраҳасида. – Тошкент: Фан, 1990. – Б. 18. 26. Кляштрный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. М., 1964 . – C. 160 27. Лившиц В.А. Согдийский документ А–18 с горы Муг // ВДИ. – 1960, – №2. – С.82–88. 28. Лившиц В.А., Луконин В.Г. Среднеперсидские и согдийские надписи на серебрянных сосудах // ВДИ. 1964. – №3. – С.172. 29. Лунин С.В. К топографии и описанию древних монетных кладов и отдельных монетных находок на территории Узбекистана // История материальной культуры Узбекистана. – Ташкент, 1965. – Вып. 6. – С. 191. 30. Мамараҳимова Б.И. Суғднинг Панч ҳокимлигида лавозим эгалари ва маҳкамавий ҳужжатчилик масаласига доир (VII–VIII аср) / Ўрта Осий тарихи манбашунослиги масалалари. – Тошкент: Фан, 2002. –Б. 46. 31. Мансуров Ў.Н. Суғд ёзма ёдгорликлари манбашунослиги масалалари. Тарих фанлари номзоди дис. –Т., - 2003. –137 б. – Б. 91. 32. Массон М.Е. К вопросу о взаимоотношениях Византии и Средней Азии по данным нумизматики // Труды САГУ. – Ташкент: 1951. – Вып. XXIII . – С. 99-101. 90 33. Отахўжаев А. Суғд қурол–аслаҳаси ва чокарлар // Ўзбекистон Қуролли кучлари ўтмиши, бугуни ва келажаги. – Тошкент: 2005. – Б. 25–28. 34. Отахўжаев А. Суғд шаҳрининг турк ҳокими. (В-8 Муғ тоғи ҳужжати асосида)// Шарқшунослик. - Т., 2001. -№2. –Б.40-42. – Б. 41. 35. Отахўжаев А.М. Суғд маҳаллий маъмурий–бошқарув тизимида туркийлар//Ўзбекистон тарихи. –2004. №1. – Б.49. 36. Ртвелдазе Э.В. История и нумизматика Чача (вторая половина III – середина VIII вв. н.э.). – Ташкент: 2006. – С. 117–118. 37. С мирнова О.И. Очерки из истории Согда. – М.: Наука, 1970. – С.76. 38. Смирнова О.И. Карта верховьев Зарафшана по документам с горы Муг // Народы и страны Востока. - М., 1971. –С. 5-11. 39. Смирнова О.И. Монеты древнего Пенджикента / Труды Таджикской археологической экспедиции. – М., – Л., 1958. – Т. III . – С. 269- 270. 40. Ставиский С.Я. Дворцовое хозяйство пенджикентского владетеля // Советское востоковедение. 1957. – С. 93 - 94. 41. Тиллабоев С., Бобоёров Ғ. Ўрта Осиё қонунчилиги саҳифаларидан // Мозий дан садо. web sыte: www.supcourt.gov.uz . 42. Филанович М. О некоторых аспектах истории общины в древности и происхождении «махалла» // Ўзбекистон тарихи. – 2003. – №2. – Б. 16. 43. Холматов А. Суғд ёзма ёдгорликларида ижтимоий ҳаёт муносабатларининг акс этиши // Ўзбекистон тарихи. – 1999, – №2. – Б. 41. 44. Шишкин В.А. Афрасиаб-сокровишница древней культуры. –Т.: Фан, 1966. –35 с. 91 Ilovalar: 1-ilova Varaxsha releflardan na’muna 92 2-ilova Xitoy yilnomalari asosidagi Sug d konfederasiyasi xaritasiʻ Etiyen de la Vessiyer materiallari asosida 93 3-ilova 94 4-ilova G arbiy-Sug d Buxoro hukmdorlari ʻ ʻ 1 Bidun (?-673) 2 Xo tak xotun (673-692) ʻ 3 Tug shoda I (692-724) ʻ 4 Tug shoda II (724-738) ʻ 5 Qutayba ibn Tug shoda (738-753) ʻ 6 Noma’lum hukmdor (Tug shoda ʻ III ) (753-768) 7 Sukon (768-775) 8 Bunyod (775-782) 95 5-ilova 96 Ilk o rta asrlarda Amudaryo – Sirdaryo oralig i voha hukmdorliklarida bosilganʻ ʻ sug diy (1-21, 25, 29), qadimgi turk (7), baqtriy (28), pahlaviy (24, 29) va ʻ xorazmiy yozuvli (31-33) tangalardan ayrim namunalar 6-ilova № Hukmdorliklar nomi Sulola nomlari Tamg a ʻ shakllari Tangalarda o rin olgan ʻ unvonlar Boshqaruv Yillari 1 Sug d ʻ : 1) Samarqand 2) Panch 3) Kesh 4) Naxshab Ixshidlar xoqon‚ ML K’ VII-VIII a sr . Afshinlar ( ) MR’Y VII-VIII a sr . Ixridlar Axurpat VII-VIII a sr . Ispahbodlar? Xuv VII-VIII a sr . 2 Buxoro Buxorxudotla r puxar xuv kava VI-VIII a sr . Buxoro va Samarqand Sug di tangalarida o rin olgan unvonlar va tamg alar ʻ ʻ ʻ 97 7-ilova № Mulk nomi 1 Tavovis 2 Quyi Xarqana 3 Hitfar 4 Qoxushtivon 5 Yuqori Samjon 6 Quyi Samjon 7 Yuqori Faraviz 8 Quyi Faraviz 9 Zar 10 Farg idatʻ 11 Farob 12 Poykent 98 8-ilova 99 9-ilova 100 101 10-ilova 102 1 1-ilova Afrosiyob devoriy suratlaridan lav ha 103 12-ilova Yerqo rg ondan topilgan sug diy yozuvʻ ʻ ʻ M. Is’hoqov tomonidan o qilgan ʻ 104 13-ilova Sug d konfederasiyasining Naxshab hukmdorligi tangasiʻ ( www.zeno.ru sayti asosida ) 105 14-ilova 106 15-ilova 107 16-ilova Turfon lavhasi. Sug diylarning Sharqiy Turkistonga tashrifiʻ 108

ILK O’RTA ASRLAR SUG’DDA AN’ANAVIY DAVLATCHILIK: HUQUQIY ASOSLARI, MAHKAMA, SOLIQ, QONUNCHILIK VA IJRO MUNDARIJA: Kirish ....................................................................................................................... 1-BOB. «DAVLAT» TUSHUNChASI VA MARKAZIY OSIYO XALQLARIDA DAVLATCHILIKNING S H AKLLANISHI 1.1.§ - «Davlat», «davlatchilik» va «davlat tuzumi» tushunchalari hamda ularning Markaziy Osiyo xalqlari davlatchiligida aks etishi ............................... 1.2.§ - Markaziy Osiyo hududidagi ko chmanchi qabilalardaʻ davlatchilikning kelib chiqishi va uning o ziga xos xususiyatlari ........................ ʻ 2-BOB. SUG DDAGI DAVLATChILIK MASALALARINING YOZMA ʻ MANBALARDA AKS ETISHI 2.1.§ - Arab xalifaligi yurishlari arafasida Sug ddagi davlatchili ʻ gi manbalarining tavsifi ....................................................................................... 2.2.§ - Ilk o rta asrlar Sug d boshqaruvining ma’naviy-huquqiy ʻ ʻ asoslar ........................................................................................................................ ............ 3-BOB. ILK O RTA ASRLAR SUG D AN’ANAVIY BOShQARUVIDA ʻ ʻ MAHKAMA VA DEVON XIZMATI 3.1.§ - Sug ddagi boshqaruvda qonunchilik va ijro: davlatchilikdagi ʻ unvonlarning nazorat vazifalari .............................................................................. 3.2.§ - Ilk o rta asr Sug dda devon xizmati: hujjatlar tuzulishi, mazmun ʻ ʻ mohiyati, sarfiyot va soliq tizimi masalasi ............................................................. XULOSA ................................................................................................................... ILOVA ....................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR ............................................ 1

KIRISh Mavzuning dolzarbligi. O zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandanʻ so ng fanning barcha sohalariga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Shu j ʻ umladan, tarix fani va uning rivojiga katta ham e’tibor berildi. Bu borada 1998 yilda O zbekiston Prezidentining Fanlar Akademiyasi qoshidaga Tarix instituti ʻ faoliyatini takomil lashtirish to g risidagi farmoni bu yo ldagi dastlabki qadam ʻ ʻ ʻ bo ldi ʻ 1 . Bundan tashqari, O zbekiston Respublikasining birinchi ʻ Prezident I.A. Karimovning o sha yili bir guruh tarixchi olimlar bilan ʻ uchrashuvi chog ida ʻ O zbekistonning yangi tarixini yaratish borasidagi fikrlari va ko rsatmalari ʻ ʻ tarixchilar zimmasiga asl tarixni yaratishdek mashaqqatli hamda sharafli vazifani ko ndalang qo yd ʻ ʻ i 2 . Bugungi kunda tarix faniga bo lgan munosabat va talablardan kelib chiqqan ʻ holda O zbekiston tarixining ilk o rta asrlar davrini tadqiq etish muhim va ʻ ʻ dolzarbdir. Bu davrda davlatchiligimiz tarixining muhim tarixiy jarayonlari sodir bo lgan. Albatta bu tarixiy jarayonlar va ular bilan bog liq voqyeliklar siyosiy ʻ ʻ munosabatlar bilan jambarchas bog liq bo lgan. Shuning bilan birga davlatchi ʻ ʻ - likning turli tarixiy bosqichlarida O zbekiston hududida yashagan xalqlarning, ʻ ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlarini qamrab olgan tadqiqotlar yuzaga keldi. Bunday tadqiqotlar jumlasiga Sug d konfederasiyasi tarixiga doir ʻ tadiqotlarni misol tariqasida ko rsatish mumkin. O rta Osiyo, xususan, O zbekiston ʻ ʻ ʻ xalqlari tarixida qadimiy va ilk o rta asr Sug dning o rni va ahamiyatini belgi ʻ ʻ ʻ - lovchi ma’lumotlar mavjud. Ilk o rta asrlar davriga kelib mulkka bo lgan ʻ ʻ munosabatlarning o zgarib borishi natijasida bu yerdagi davlat boshqaruvi va ʻ mahkama ishlari rivojiga ham sezilarli ta’sir ko rsatdi. ʻ Bu davrga kelib Sug diyonada sug orma dehqonchilik va hunarmand ʻ ʻ - chilikning yuksak darajada rivojlanishi ushbu mintaqada shaharsozlik madaniyati - ning shakllanishi hamda taraqqiy yetishiga olib keldi. Buning natijasida 1 Ўзбекистон Республикаси ФА қошидаги Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисида Вазирлар маҳкамасининг қарори / Халқ сўзи. 1998 йил. 28 июль. 2 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т ошкент: Ў збекистон , 1998. – Б. 3-4. 2

Sug diyonada Sarazm, Samarqand, Ko ktepa, Qarshi, Shahrisabz va Buxoro kabiʻ ʻ qadimiy shaharlar paydo bo lgan. Bu shaharlarning tarixiy taraqqiyoti natijasida ʻ Sug d zaminida shaharsozlik madaniyati va davlat boshqaruvi asoslarining rivoj ʻ - lanishiga sabab bo lgan va mazkur holat qo shni mintaqalarga ham yoyilgandir. ʻ ʻ Bu esa ilk o rta asrlarga kelib Zarafshon va Qashqadaryo vohalarining ʻ egallagan Sug dda an’anaviy davlat boshqaruvining huquqiy asoslari va bunga ʻ xizmat qilgan mahkama hamda devon ishlarining taraqqiyoti masalasini yozma manbalarning nashrlari asosida yoritib berish muhim va dolzarb masala ekanligini ko rsatmoqda. ʻ Tadqiqot obyektini ilk o rta asrlar (V-VIII asrlar) Sug d boshqaruvi tashkil ʻ ʻ etadi. Ilk o rta asrlar Sug ddagi davlat boshqaruvining an’anaviy xususiyatlari ʻ ʻ (qonunchilik, ijro, mahakama, devon) dissertasiyaning predmeti hisoblanadi. Dissertasiya ning maqsadi yozma manbalarning nashrlari asosida ilk o rta ʻ asrlar Sug ddagi davlat boshqaruv tizimi o rganishdan iborat. ʻ ʻ Mazkur bosh maqsaddan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilandi: - “Davlat”, “davlatchilik”, “davlat tuzumi” tushunchalarining mohiya tini ochib berish va ilk o rta asr Markaziy Osiyo davlatlari boshqaruvining ʻ xususiyatlarini ochib berish; - Sug ddagi davlat boshqaruv tizimining ma’naviy-huquqiy asoslari va ʻ ularning omillarini ko rsatish; ʻ - Zarafshon va Qashqadaryo vohalaridagi Sug dning arablar bosqini ʻ arafasidagi siyosiy holatini o rganish; ʻ - Turk xoqonligi hukmronligi davrida Sug ddagi davlat boshqaruvining o ziga ʻ ʻ xos xususiyatlari va boshqaruvda amal qilgan mahkamachilik tizimining mohiyatini yozma manbalarning nashrlari asosida aniqlash; - Davlat boshqaruvidagi hujjatchilik tizimining mohiyati va buning qonunchilikdagi o rnini ochib berish. ʻ Dissertasiyaning ilmiy yangiligi. Ushbu magistrlik dissertasiyasida ilk o rta ʻ asrlar Sug d ʻ davlatchiligining an’anaviy xususiyatlarining qadim mahalliy 3

madaniyatga asoslanilganligi va Sug dʻ ustidan hukmron bo lgan ʻ sulolalar boshqaruvining mahalliy boshqaruv tizimiga moslashtiril ganligi manbalar asosida ochib berilganligi ishning yangiligi hisoblanadi . Tadqiqotning asosiy vazifalari va farazlari . Mazkur magistrlik disserta - siyasida zamonaviy tadqiqot yondashuvlariga asoslangan holda umumjahon tarixiy jarayonlari doirasida ilk o rta asrlar Sug ddagi davlat boshqaruvining an’anaviy ʻ ʻ xususiyatlari o rganiladi. Dissertasiya vazifalarining amalga oshirilishi Markaziy ʻ Osiyo, xususan, ilk o rta asrlar Turk xoqonligi tarkibidagi va arablar bosqini ʻ davrida Sug d boshqaruv tarixi va siyosiy jarayonlarini tadqiq etishda muayyan ʻ darajada xizmat qiladi. Dissertasiya mavzusi bo yicha adabiyotlar sharhi. ʻ Bugungi O zbekiston ʻ hududining markaziy mintaqasini tashkil etgan tarixiy Sug d ʻ tarixi yuz yildan ko proq ʻ vaqt davomida o rganib ʻ kelinmoqda . XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab esa fanga ma’lum manbalarni (asosan arabiy, forsiy va xitoy manbalari) umumlashtirish asosida bir qator tadqiqotlar yuzaga kela boshlaganligi ma’lum. Ayni mana shu davrdan boshlab Sug d tarixi ʻ o rganish boshlangan deyish asoslidir. 1877 yilda V.Tomashek xitoy va arab-fors ʻ manbalari asosida qadimgi Sug d va o rta asr Sug dining tarixiy-geografik va ʻ ʻ ʻ siyosiy xaritasini tiklash maqsadida birinchi monografik tadqiqotni chop ettirdi 3 hamda xitoy yilnomalari asosida Sug dning boshqaruviga oid bir qator xulosalarini ʻ ilgari surgan. Sug ddagi boshqaruv va mazkur boshqaruvning huquqiy asoslari va sug diy ʻ ʻ hukmdorlarning tanga zarbi to g risida muhim fikrlar numizmat olima ʻ ʻ O.I.Smirnova tomonidan ilgari surildi. Ushbu tadqiqotlarning qiyosiy tahlil asosida olima o zining qator ilmiy qarashlarini ilgari surdi ʻ 4 . Olima V.V. Bartoldning Sug d ʻ boshqaruvining mohiyatiga doir firklarini rad etib 5 , olimning Syuan-Szanning Chu daryosidan Sug dlar mamlakati boshlanadi degan fikriga izoh berib o tdi. 1970 ʻ ʻ 3 Tomaschek W. Sogdiana. Central Asiatische Studian I. (Sitzungsber, der Phil - hist. Classe der Kais - Kön. Akad. Der Wissensch. LXXXVIII. – Wien, 1877. – 187 р. 4 Смирнова О.И. Каталог монет с городища Пенджикент. –М.: Наука, 1963. -С. 24-26; Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. – Москва: Наука, 1970. – С. 10-12; Смирнова О.И. С водный каталог согдийских монет. Бронза. – Москва: Наука, 1981. – С. 18. 5 Бартольд В.В. Согд // Собрание сочинений. Т. III . -М.: Наука, 1965. -С. 487-488. 4

yilda chop etilgan «Sug d tarixidan lavhalar» kitobida O.I.Smirnova Sug dning ilkʻ ʻ o rta asrlardagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hamda hukmdorliklarning ma’muriy ʻ tuzulishini sug d, arab, fors va xitoy tilli manbalar asosida tahlil qildi ʻ 6 . Mazkur kitobda turli mazmundagi hujjatlar, epigrafik yodgorliklar, sug d tangalari ʻ tadqiqotlari o z aksini topdi. Tadqiqotda Sug d jamiyati tarkibi, davlatning ʻ ʻ boshqaruv tizimi pog onalari, ichki iqtisodiy hayoti va mamlakatning arablar ʻ tomonidan bosib olinishi kabi masalalarga alohida e’tibor qaratildi. O.I. Smirnova o zining yuqorida qayd etilgan «Katalog»ida Sug d bronza tangalari tadqiqotlari ʻ ʻ asosida o lkaning ijtimoiy-iqtisodiy hamda siyosiy hayotiga oid bebaho ʻ ma’lumotlar berdi 7 . Xususan, davlatning boshqaruv tizimi, uning pog onalari, ʻ jamiyatning tabaqalari, Sug d konfederativ davlati tizimi doirasida viloyatlarning ʻ davlat bilan va o zaro munosabatlari, ichki bozorning ahvoli, mamlakatning ʻ xo jaligiga oid ko plab faktik materiallar o z aksini topdi. ʻ ʻ ʻ O tgan asrning boshlariga kelib V.V.Bartold, A.Yu.Yakubovskiy va ʻ Afrosiyobda ish olib borgan tadqiqotchilarning Samarqand tarixi va shu asnoda Sug d tarixiga oid asarlari vujudga keldi. Xususan, sharqshunos V.V.Bartold o z ʻ ʻ asarlarida ulkan miqdordagi manbalarni jalb etish orqali Turonzamin bo yicha ʻ boshqaruv tarixiga oid bir qatorda Markaziy Osiyoning ijtimoiy va etno-siyosiy tarixini davrlashtirish hamda hududiy aloqadorligini ko rsatish yuzasidan o z ʻ ʻ xulosalarini ilgari surdi 8 . Sug d boshqaruvi va mahalliy hukmdorlarning tanga zarblariga doir qimmatli ʻ tadqiqotlar E.V.Rtveladze tomonidan ham amalga oshirilgan bo lib ʻ 9 , olimning ishlari turli tillardagi manbalarni o zida jamlaganligi bilan anchayin originallik ʻ kasb etadi. XX asr o rtalaridan buyon chop etib kelingan akademik nashrlarda, jumladan, ʻ 1950 yilda nashr etilgan «O zbekiston xalqlarining tarixi» nomli tadqiqotda biz ʻ o rganayotgan davr bo yicha yozma manbalar tahlili asosida bir qator qimmatli ʻ ʻ 6 Смирнова О.И. Очерки из истории Согда. –М.: Наука, 1970. –288 с. 7 Смирнова О.И. Сводный каталог согдийских монет. –М: Наука, 1970. –548 с. 8 Бартольд В.В. Очерки истории Семиречья. Сочинения. Т. II . –М.: Наука, 1963. -С. 104. 9 Ртвеладзе Э.В. Монеты Тунуканда (Тунката) и других владений // Нумизматика Центральной Азии. Сборник статей. – Ташкент, 2002. – Вып. IV. - С.208; Ртвеладзе Э.В. Цивилизации, государства, культуры Центральной Азии. – Ташкент,2005. – С. 22. 5

O'xshashlar

Soliq nazoratining moxiyati va uni tashkil etishning huquqiy asoslari
SAMARQAND SUG’DINING ILK O’RTA ASRLAR TARIXI VA MADANIYATIGA DOIR YOZMA MANBALAR
Shaharsozlik va ilk davlatchilik tarixida O’zbekiston arxeologiyasi yutuqlariI
O’rta Osiyoda ilk va o’rta asrlarda maktablar
Turk xoqonligi davrida Sug‘d ichki siyosiy vaziyat va hokimliklar o‘rtasidagi munosabatlar