logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. JINOYATCHI SHAXS TIPOLOGIYASI VA ULARNI O'RGANISH METODLARI

JINOYATCHI SHAXS TIPOLOGIYASI VA ULARNI O'RGANISH METODLARI

Yuklangan vaqt:

17.03.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

127.62109375 KB
Ko'chirib olish
OLIMOVA YOQUTOY OLIM QIZINING « JINOYATCHI SHAXS TIPOLOGIYASI VA ULARNI O'RGANISH METODLARI » MUNDARIJA KIRISH I bob. Jinoyatchi shaxs psixologiyasini o’rganishning metodologik asoslari I. 1. Jinoyatchi shaxsning psixologik tipologiyasi I. 2. Jinoiy xulq psixologiyasi Bob boyicha xulosa II – BOB. Jinoyatchi shaxs psixologiyasini ekserimental o’rganish II.1 Bass-Darki testi yordamida jinoyatchi shaxsining psixologik moyilligini aniqlash metodikasi. II.2. Chezare Lombrozoning “Jinoiy moyillik testi” va qo’llanilishi. Bob boyicha xulosa XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ILOVALAR KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so'ng, mamlakatimizning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarida keng qamrovli islohotlar amalga oshirildi. Bu islohotlar o'z navbatida huquqiy davlat qurish va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etishga qaratilgan. Bugungi kunda jamiyatning tinch, osoyishta va farovon hayot kechirishini ta'minlash, jinoyatchilikni oldini olish va unga qarshi kurashish — mamlakatimizdagi eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Birinchi prezidentimiz o'z nutqlarida ta'kidlaganidek, "mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo'nalishlaridan biri bu – qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir" (Islom Karimov, 2010). Ushbu maqsadga erishish uchun, avvalo, jamiyatda qonunlar va jamoat tartibini saqlash, shuningdek, jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasidagi muammolarni hal qilish zarurdir. Jinoyatchilik jamiyatda, ayniqsa, huquqiy davlat asoslarini barpo etish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish yo'lidagi to'siqlardan biridir. Jinoyatlar nafaqat fuqarolarning xavfsizligini tahdid qiladi, balki ularning psixologik holatiga ham zarar etkazadi, jamiyatda ishonchsizlik va tartibsizlikni keltirib chiqaradi. Shu bois, jinoyatchilikka qarshi kurashish jarayonida, uning psixologik, ijtimoiy va huquqiy tahlili nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda O'zbekistonda jinoyatchilikning oldini olish uchun ijtimoiy- huquqiy nazorat tizimi shakllangan bo'lib, u uch asosiy yo'nalishda amalga oshirilmoqda: 1. Jinoyatlarning sodir etilishining oldini olishga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy-tarbiyaviy, huquqiy tadbirlar; 2. Jinoyatlar uchun jazoning muqarrarligini ta'minlash maqsadida amalga oshirilayotgan operativ-qidiruv, surishtiruv, dastlabki tergov va sud tergovini amalga oshirish; 3. Sud belgilagan jazoning ijrosini ta'minlashga qaratilgan tadbirlar. Mavzuning predmeti : Jinoiy xatti-harakatlarni kasb qilib olgan shaxslarning ruhiy holatini o'rganishdir. Bu jarayon faqat huquqni muhofaza qilish organlari uchun emas, balki ko'plab ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug'ullanadigan olimlar uchun ham dolzarb ahamiyatga ega. Jinoyatchilarni psixologik tahlil qilish, ularning motivlarini, xulq-atvorini, shuningdek, jinoyatni sodir etishdagi ichki omillarni aniqlash — jinoyatchilikka qarshi samarali kurashishning muhim tarkibiy qismidir. Jinoyatchilikni o'rganish va uni oldini olish masalasi jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash, huquqni ustuvor qilish va demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning ajralmas qismidir. Mavzu, ayniqsa, jinoyatchilikka qarshi kurashishda ruhiy tahlilning ahamiyatini oshirishga, jamiyatda huquqiy ongni shakllantirishga, jinoyatchilarni tuzatish va reabilitatsiya qilish jarayonini yanada samarali qilishga xizmat qiladi. _________________________ 1. Islom Karimov. "Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi." O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi ma'ruzasi. Xalq so'zi, 13 noyabr, 2010. Mavzuning farazlari: Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Jinoyatchilikning psixologik asoslari va shaxsning jinoyatga moyilligini keltirib chiqaruvchi omillar o‘zaro bog‘liqdir. 2. Jinoyatchilarni turli psixologik tiplarga ajratish, ularning jinoyatlarni sodir etishdagi motivlarini aniqlashga yordam beradi. 3. Jinoyatlarning sodir etilishida shaxsning ichki motivatsiyalari va tashqi ijtimoiy sharoitlar o‘zaro ta’sir qiladi. 4. Jinoyatchilarni ijtimoiy va psixologik jihatdan tahlil qilish, ularning reabilitatsiyasi va jamiyatga qaytarilish jarayonini samarali qilishga yordam beradi. 5. Professional jinoyatchilarni psixologik tahlil qilish, ularning motivlarini aniqlash va jinoyatlarni sodir etishdagi o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish orqali, yanada samarali kurash usullarini ishlab chiqish mumkin. Malakaviy bitiruv ishining vazifalari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: - Jinoyatchilik va jinoyatchi shaxs haqidagi mavjud ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish. - Jinoyatchi shaxslarning psixologik tipologiyasini aniqlash. - Jinoyatchilikka ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish. - Jinoyatchilarning ijtimoiy-psixologik holatini o‘rganish. - Jinoyatchilarning qayta tarbiyalanishi uchun samarali metodlarni ishlab chiqish. - Jinoyatchilikning oldini olish uchun tavsiyalar ishlab chiqish. - Jinoyatchi shaxslarning kasbiy va ijtimoiy malakalarini rivojlantirishga qaratilgan treninglar va mashqlar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishida qo’llanilgan metodikalar: 1. Jinoyatchi psixologiyasini tadqiq qilish bo’yicha ma’lumot to’plash. 2. A.Bass va I.Dark tomonidan ishlab chiqilgan "Bass-Dark Psixologik Testi" jinoyatchilarni psixologik tahlil qilish va ularning jinoyatga moyilligini aniqlashga mo'ljallangan metodika. 3. Psixiatr Chezare Lombroso “Jinoiy moyillik testi” jinoiy tendentsiyalarni va o'g'irlik moyilligini aniqlaydigan deyarli barcha anketalar odamlarning tajovuzkor xatti-harakatlari va ma'lum bir shaxsning psixotipini aniqlash bilan bog'liq. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: Mazkur bitiruv malakaviy ishining yangiligi jinoyatchi shaxslarning psixologik tipologiyasini va ularni tahlil qilish metodlarini zamonaviy yondashuvlar asosida yangilab ko'rib chiqishda yotadi. Tadqiqotda, jinoyatchi shaxslarning psixologik xususiyatlarini aniqlashda ilg'or metodlar va usullar, shuningdek jinoyatlarni yuzaga keltiruvchi ijtimoiy-psixologik omillarni chuqur tahlil qilishda innovatsion yondashuvlar qo'llaniladi. Shu bilan birga, ishda jinoyatchilikni aniqlash va uning oldini olishda yangi metodik yondoshuvlarning integratsiyasi ko'rib chiqiladi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati: Ushbu ishning nazariy ahamiyati, jinoyatchi shaxslarning tipologiyasini va ularning psixologik holatlarini o'rganishning ilmiy asoslarini shakllantirishga qaratilgan. Tadqiqot, jinoyat va jinoyatchi shaxslarning psixologik tahlilini chuqurlashtirish orqali jinoyatchilikni oldini olish va unga qarshi kurashishning samarali yondoshuvlarini ishlab chiqishda nazariy asos yaratadi. Ish, shuningdek, huquqiy psixologiya, kriminologiya va jinoyatni tahlil qilish fanlari doirasida mavjud bo‘lgan bo‘shliqlarni to‘ldirishga imkon yaratadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Ushbu tadqiqotning amaliy ahamiyati, jinoyatchi shaxslarning psixologik tipologiyasini tahlil qilish orqali huquqni muhofaza qilish organlari, psixologlar va kriminologlarga jinoyatchilikni oldini olish va unga qarshi kurashishda amaliy yo‘riqnomalar taqdim etishda yotadi. Tadqiqot natijalari, jinoyatchilarni qayta tarbiyalash, shuningdek, jinoyatchilikni oldini olishning samarali metodlarini ishlab chiqishda qo‘llaniladi. Ish, huquqiy tizimning samaradorligini oshirish uchun jinoyatchi shaxslarning psixologik xususiyatlarini aniqlashda yangi yondashuvlarni ishlab chiqadi va ularni amaliyotga joriy etishga yordam beradi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob olti paragraf, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilova qismlardan tuzilgan. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishning maqsadi, ilgari surilgan ilmiy faraz, vazifalari, tadqiqotda qo’llanilgan metodikalar, yangiligi, ishning nazariy va amaliy ahamiyati haqida qisqacha ma’lumotlar berilgan. I – BOB. Jinoyatchi shaxs psixologiyasini o’rganishning metodologik asoslari I.1. Jinoyatchi shaxsi, «normadan chetga chiqish» tushunchasi Shaxs ko'plab fanlarning o'rganish ob'ektidir. Masalan, faylasuflar shaxsning ijtimoiy xususiyatlarini o'rganadilar: jamiyatdagi rol, shaxs va jamiyat munosabatlari, xususiyatlari individual va ijtimoiy ong kabi holatlarni o’rganadi. Psixologlar esa shaxsning barcha ruhiy jarayonlari, xususiyatlari va holatlarining mazmuni: ong, sezgi, idrok, fikrlash jarayonining xususiyatlari, hissiy va irodaviy xususiyatlar va holatlar, qiziqishlar, ehtiyojlar, xarakter, temperament, qobiliyat shu va boshqalarni tadqiq etadi. Advokatlar ham o’z sohasida shaxsni tekshiradilar muayyan huquqiy munosabatlarning paydo bo'lishi va amal qilinishi va davlat qonun qoidalariga muvofiq tarzda shaxsning ijtimoiy xatti – harakat va faoliyatlarini kuzatadi va tekshirib boradi. Ko'rib turganimizdek, har qanday fan nuqtai nazaridan shaxsiyat, birinchi navbatda, "O'z qarashlari va e'tiqodlariga ega bo'lgan odam, shaxslararo, ijtimoiy munosabatlarda o‘ziga xos yaxlitligini, ijtimoiy-psixologik sifatlar birligini ko‘rsatib, muayyan faoliyatda ongli ravishda ishtirok etish, uni tushunish va ularga rahbarlik qila oladi”. M. Yenikeevning fikricha, «o'sha shaxsiy xususiyatlar shaxsning ijtimoiylashuvining boshlanishi bilan va keyinroq shakllangan jinoiy xatti- harakatlarning sabablarini tushunishga imkon yaratib, unda mustahkamlanib qolgan. Xususan, ular insonning turli vaziyatlarga munosabatini belgilaydi”.[2 ] Ushbu tadqiqot bizga xususiyatlar haqida tasavvurga ega bo'lish imkonini beradi, ehtiyoj va qiziqishlar, hissiy-emotsional soha, ongsiz yoki ongli asosiy motivatsion tendentsiyalar, xarakter xususiyatlari, qiymat yo'nalishlari va munosabatlar, haqida yaxlit shaxsning ijtimoiy-psixologik yo'nalishi, uning turi haqida ma’lumot olishimizni ta’minlaydi. [3] Jinoyatchining shaxsi, ya'ni jinoyat sodir etgan shaxs, nafaqat jinoyat huquqi, kriminologiya nuqtai nazaridan o'rganiladi, balki psixologiya vakillari tomonidan ham ilmiy izlanishlarning muhim obekti sanaladi. Psixologlar jinoyatchining shaxsiyatini alohida o'rganadilar, ularning psixik qonuniyatlari, motiv va motivatsialari, temperament va psixik buzilishlari, yosh, aql-idrok, funktsional va rol xususiyatlari, intellektual, hissiy-irodaviy va boshqa xususiyatlarni diagnostika va psixokorreksiya qiladi. Jin оуа tchi - jin о i у ishni s о dir etg а n v а sud ishl а rini о lib b о rish d а v о mid а ау bd о r deb t ор ilg а n sh а xsdir. Jin оуа tchi sh а xs t о ‘g‘risid а s о ‘z у uritilg а nd а uning р six о l о gik а s р ektl а rig а e‘tib о r berish l о zim. Bu а s р ektl а r nim а l а rd а n ib о r а t? Sh а xsni о ‘rg а nish d а v о mid а uning а tr о fi muxit bil а n b о g‘liq b о ‘lg а n ijtim о i у - iqtis о di у , si уо si у , m а d а ni у sh а r о itl а r muhim а h а mi уа tg а eg а . Bu sh а r о itl а r jin о i у ishni s о dir etishd а k а tt а r о l о ‘ у n ау di. Jin оуа tni sh а xsning ijtim о i у muxit bil а n mun о s а b а tl а rid а gi n о rm а d а n chetg а chiqish t а rzid а k о ‘rib chiqish mumkin. B а ‘zi h о ll а rd а k а tt а о l о m о n ichid а gi sh а xsl а rning n о mur о s а v а zi уа td а m «z а h а rl а nish» v а guruh -guruhl а rg а b о ‘linib bez о rilik h а md а о mm а vi у t а rtibsizlikl а rg а q о ‘shilishi s о dir b о ‘lib tur а di. «Jinoyatchi shaxsi» ko’p qirrali tushuncha bo’lib, bir qator fanlarning o’rganish obyekti hisoblanadi. Uni nafaqat psixologlar, balki yuristlar ham predmet obyekti sifatida o’rganadilar. Jinoyatchi shaxs psixologiyasi haqida bir qator psixolog (M.I.Yenikeyev, O.L. Kochetov, Yu.V. Chufarovskiy, Yu.L. Vasilyev va boshq.) olimlar ilmiy adabiyotlarda o’z fikrlarini bildirganlar. Yuridik psixologiyada ham jinoyatchi shaxsi asosiy muammo hisoblanib, jinoyatchi shaxsi – jinoyatchining asosiy intellektual-ma’naviy xislatlari, ruhiy va jismoniy holatining majmuidir. Jinoyatchi shaxsini o’rganish shaxs sodir etgan qilmishni malakali baholashni, jumladan individual kelajakni ko’rishni ta’minlash uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Jinoyatchi shaxsi to’g’risida har tomonlama va chuqur tasavvurga ega bo’lish uchun tahlil nafaqat jinoyat sodir etilgan vaqtni va uni tekshirish davrini, balki tekshiriluvchining rivojlanishini ham qamrab olish kerak. Bunda jinoyat sodir etilishining yashirin motivlarini ham, psixologik- psixiatrik xususiyatlarini ham baravar inobatga olish lozim. Jinoyatchining shaxsi va jinoyat o’zaro bog’liq bo’lganligi bois, kriminalistik ish doirasida jinoyatchining shaxsi to’g’risida tegishli ma’lumotlarni olish jinoyatni tergov qilish faoliyatining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Jinoyatchi shaxsning ichki dunyosini anglash uchun uning hayotda tutgan o’rni, atrof muhitdagi voqyelik, insonlar, jamiyat, davlat, qonun, mehnat va hokazolarga munosabatini bilish lozim. Buni esa uning ehtiyojlari, ma’naviy yo’nalishlari va faoliyatining motivlarini o’rganmasdan turib amalga oshirish mumkin emas. Ya’ni, har qanday jinoiy faoliyat ko’p jihatdan jinoyatchining o’ziga xos individual- psixologik xususiyatlariga bog’liq. Jinoyat-prosessual qonuni isbotlash predmetini belgilashda ayblanuvchining javobgarlik darajasi va xususiyatiga ta’sir etuvchi holatlarni, shuningdek, ayblanuvchi shaxsini ifodalaydigan boshqa holatlarni aniqlashni talab etadi. Shu bois jinoyatchi shaxsining aniqlanishi lozim bo’lgan belgilarini ishlab chiqish yuridik psixologiyaning asosiy vazifasi hisoblanadi. Jinoyatchi shaxsini psixologik jihatdan o’rganishda uni ijtimoiy muhit bilan o’zaro aloqadorlikda tahlil qilish kerak bo’ladi. Chunki jinoiy xulqni shaxs yoki muhit emas, balki aynan ularning o’zaro aloqasi yuzaga keltiradi. Ijtimoiy muhitning jinoiy xulqqa ta’siri murakkab xususiyatga ega. Boshqacha aytganda, jamiyat hayotining ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatlari jinoyatning modellashtiriladigan mexanizmi shakllanishiga tashqi ta’sir ko’rsatadi, ayni vaqtda, modellashtiriladigan jinoyatchining psixologik xususiyatlari uning go’yoki ichki mazmunini tashkil etib, uni shakllantiradi. Jinoyatchi shaxsi yuridik psixologiya uchun ham, kriminologiya uchun ham alohida qiziqish uyg’otadi, zero u muayyan tashqi shart-sharoitlarni oddiygina aks ettirib qolmay, balki o’zaro aloqaning faol tomonini tashkil etadi. Binobarin kriminologiyada “jinoyatchi” va “jinoyatchining shaxsi” kabi atamalar kategoriya, ya’ni har biri mustaqil tushuncha sifatida talqin qilinadi. “Jinoyatchi shaxsi” tushunchasi o’ziga xos ravishda jinoyatchining ijtimoiy belgilarini ifodalaydi, ya’ni shaxsning “ijtimoiy qiyofasi”ni ochib berishga xizmat qiladi.[1] _____________________________ 1. Qarang: Kriminologiya: Darslik / Prof. Z.S.Zaripovning umumiy tahriri ostida. – T., 2007. – 84-b. 2. Еникеев М.И. Юридическая психология. С основами общей и социальной психологии. М.: Норма, 2006. С. 3. Еникеев М.И. Юридическая психология. С основами общей и социальной психологии. М.: Норма, 2006. С. Jinoyatchilarning shaxsiyat tipologiyasi Enikeev , M . I . Huquqiy psixologiya . Umumiy va ijtimoiy psixologiya asoslari bilan: darslik. universitetlar uchun. – M.: Norma, 2005. – B. 297–300. Jinoyatchilar shaxsining jinoiy-psixologik tasnifining asosini shaxsning ustun mavqei, uning motivlari, barqaror maqsadlari va jinoyat sodir etish usullari, shaxsning ijtimoiylashuv darajasi, uning g'ayriijtimoiy yo'naltirilganligi tabiati tashkil etadi. Jinoyat sodir etishda shaxsning xulq-atvori uning asosiy sababi bo'lib, malakali tahlilni talab qiladi. Jinoiy shaxslarning tipologiyasida uchta gradatsiyani ajratib ko'rsatish kerak: 1) jinoyatning umumiy turi; 2) muayyan toifadagi jinoyatchining shaxsi; 3) muayyan turdagi jinoyatchining shaxsi. Bu darajalar umumiy, maxsus va individual sifatida bir-biriga bog'liq. Shaxsning ijtimoiy o'zagi uning yo'nalishi, hayotiy munosabatlar tizimi, motivatsion-qadriyat yo'nalishi bo'lganligi sababli, bu yadro jinoyatchi turini aniqlashi kerak. Jinoyatchiga xos bo'lgan mezon sifatida uning asotsial deformatsiyasining ko'lami, uning ijtimoiy-qiymatli deformatsiyasining tabiati, aqliy o'zini o'zi boshqarishdagi nuqsonlar mavjud. Birinchi mezonga ko'ra (asotsial deformatsiyaning o'lchovi) uch turdagi jinoyatchilarni ajratish mumkin: - antisosial (zararli); - asotsial (kamroq zararli); - aqliy o'zini o'zi boshqarishdagi nuqsonlar bilan tavsiflanadi (tasodifiy). Ikkinchi mezonga ko'ra, jinoyatchilarning uchta toifasi belgilanishi mumkin: - zo'ravonlik; - xudbinlik; - xudbin zo'ravonlik. Ushbu jinoyatlar guruhlari ichida jinoyatchilarning o'ziga xos turlari ajratiladi: o'g'rilar, qaroqchilar, poraxo'rlar, firibgarlar, qotillar va boshqalar. Shaxsning qadriyatga yo'naltirilganligi mazmuniga ko'ra biz quyidagilarni ajratamiz: 1. G'ayriijtimoiy xudbinlik yo'nalishidagi jinoyatchilar. Bu jinoyatchilar guruhi jamiyatning asosiy boyligi – moddiy boyliklarni sarflangan mehnat miqdori va sifatiga muvofiq taqsimlashga tajovuz qiladi. Jinoyatchilarning to'rtta guruhi mavjud: – xudbin va iqtisodiy (tovarlarni qalbakilashtirish, soliqqa tortish, litsenziyalash va hokazolarni e'tiborsiz qoldirish); – xudbin va mansabdor shaxslar (xizmat mavqeini suiiste’mol qilish, mijozlarni aldash, pora olish yo‘li bilan o‘g‘irlik); – o‘g‘rilar (mulkni yashirin o‘g‘irlash bilan bog‘liq yollanma hujumga uchragan shaxslar); – firibgarlar (soxta hujjatlar, soxta tovlamachilik). 2. Antisosial xudbinlik-zo'ravonlik yo'nalishidagi jinoyatchilar - shaxsga nisbatan zo'ravonlik (zo'ravonlik bilan tovlamachilik, talonchilik, bosqinchilik) bilan bog'liq xudbin xurujlarni amalga oshiruvchi shaxslar. 3. Boshqa odamlarning hayoti, sog'lig'i va shaxsiy qadr-qimmatiga nisbatan o'ta hurmatsiz munosabatda bo'lgan shaxslar tajovuzkor yo'nalishdagi jinoyatchilardir. Ushbu guruhda to'rtta kichik guruh mavjud: - bezorilar; - g'arazli bezorilar; – haqorat va tuhmat bilan shaxs sha’ni va qadr-qimmatiga zarar yetkazgan shaxslar; - shaxslarga nisbatan tajovuzkor va zo'ravonlik harakatlari (qotillik, zo'rlash, badanga shikast etkazish) sodir etgan shaxslar. Psixoregulyatsiya asosida biz jinoyatchi shaxsining ruhiy o'zini o'zi boshqarishdagi nuqsonlar bilan tavsiflangan turini aniqlaymiz - birinchi marta jinoyat sodir etgan va vaziyatlarning tasodifiy kombinatsiyasi natijasida (qilmish jinoyati umumiy qoidalarga zid keladi). bu odamning xatti-harakati turi, u uchun tasodifiy). Bular o'z-o'zini nazorat qilishning past darajasi va xatti-harakatning vaziyatga bog'liqligi natijasida kriminogen vaziyatga qarshi tura olmagan shaxslardir. Biz ushbu turni to'rt turga ajratamiz: – jinoiy ehtiyotsizlik yoki harakatsizlik sodir etgan shaxslar; - ekstremal harakatlar natijasida jinoyat sodir etgan shaxslar choy takabburligi; - kuchli ruhiy bezovtalik natijasida va boshqalarning qonunga xilof harakatlariga javoban jinoyat sodir etgan shaxslar; - vaziyatga moslashish kuchayganligi sababli jinoyat sodir etgan shaxslar. Desotsializatsiya darajasi va qadriyat yo'nalishidagi nuqsonlar bilan bir qatorda, jinoyatchi - individualist va jinoyatchi - jinoiy guruh (jamoa) a'zosi shaxsini farqlash kerak. Oxirgi holatda jinoiy ahamiyatga ega bo'lgan muhim belgilar: jinoyatchining guruh holati va uning jinoiy guruhdagi roli. Jinoyat sodir etgan shaxslarning kriminologik va psixologik tasnifi Zelinskiy, A.F. Jinoiy psixologiya: ilmiy va amaliy. nashr. – Kiev: Yurinkom Inter, 1999. – B. 24–34. Hodisalar va odamlarning gumanitar tipologiyasi bir xil emas. Mafkuraviy-nazariy tarafkashliklar, shuningdek, inson xarakteri va harakatlarini baholash va o‘lchash mezonlarini belgilashda qiyinchiliklar tug‘diradi. Bundan tashqari, yuridik kriminologiya ko'pincha psixologiya fanining yutuqlarini - "insonshunoslik malikasi" ni e'tiborsiz qoldiradi. Har xil turdagi jinoyatchilarning maxsus tadqiqotini S. V. Poznyshev (1926) olib borgan. Ob'ektiv holatlar va jinoyatga ichki shaxsiy tayyorgarlik o'rtasidagi munosabatlarga qarab, u barcha huquqbuzarlarni "ontogen" va "ekzogen" ga ajratdi. Birinchisi, huquq va tartibning mafkuraviy muxoliflari, jinoyatlardan foyda ko'ruvchi, axloqiy me'yorlar va hamdardlik qobiliyati begona bo'lgan "axloqiy psixikalar" deb ataldi. Keyinchalik, "ontogen" jinoyatchilar toifasi adabiyotda "sotsiopatlar" nomini oldi. Tashqi ta'sirlar ta'sirida jinoyat sodir etgan shaxslar quyidagilar bo'lishi mumkin: 1) huquqiy tuyg'ulari yetarlicha rivojlanmagan; 2) harakatlarni tanlashda etarlicha mustaqil emas, ya'ni taklif qilinadigan, beparvo va zaif iroda. Yigirmanchi asrning 60-70-yillarida sovet kriminologiyasi 20-yillarning oxiridagi kabi emas edi. Kriminologiyaning taniqli rahbari va oqsoqoli A. A. Gertzenzon bilan sodir bo'lgan nazariy metamorfoz bu borada dalolat beradi: u qatag'on yillarida hibsga olinishdan qochib, o'tmishda tabiiy ilmiy usullarning faol tarafdori bo'lib, bir qator yangiliklarni taklif qildi. jinoyatni o'z ichiga olgan ijtimoiy hodisalarni "biologizatsiya va psixologizatsiya" ga qarshi qaratilgan maqolalar. Neofitlar - kriminologiya bilan shug'ullangan jinoyat huquqi o'qituvchilari o'zlarini shunday tutdilar: jinoyatchilar asosan ijtimoiy guruhlarga bo'lingan. lekin demografik (jinsi, yoshi va boshqalar), jinoiy-huquqiy xususiyatlar (jinoyatlarning turlari, ularning og'irligi, takroriy jinoyatlar). Mohiyatan, bu jinoyatchilarning tasnifi emas, balki ikki asosga qurilgan jinoyatchi shaxsining tasnifini ishlab chiqishda A. B. Saxarov tomonidan qayd etilgan jinoyat tarkibining ko'rsatkichlari: 1) sodir etilgan jinoyatlarning mohiyati; 2) shaxsning antisosial yo'nalishining chuqurligi va qat'iyligi. Birinchi asosda ular quyidagilarga ajratadilar: 1) zo'ravon jinoyatchilar (tajovuzkor) - qotillar, zo'rlovchilar, tanaga shikast etkazish, vandalizm va boshqalar uchun sudlangan bezorilar; 2) o'g'irlik, o'g'irlik, firibgarlik sodir etgan xudbin jinoyatchilar, shuningdek poraxo'rlar, giyohvand moddalar sotuvchilar, kontrabandachilar va boshqalar; 3) xudbin zo‘ravon – banditlar, qaroqchilar, tovlamachilar, qotillar (yollanma qotillar); 4) jinoiy taqiqlarni fuqarolik intizomi va huquqiy nigilizmi tufayli fidokorona va zo‘rlik ishlatmasdan buzganlar – muddatli harbiy xizmatni o‘tashdan bo‘yin tovlagan, mansab jinoyatlari uchun sudlangan va hokazolar; 5) ehtiyotsiz huquqbuzarlar. Ikkinchi mezonga ko'ra ular quyidagilarga ajratadilar: 1) og'ir bo'lmagan jinoyatlarda aybdor tasodifiy jinoyatchilar; 2) noqulay vaziyat ta'sirida birinchi marta og'ir jinoyatlar sodir etgan vaziyatli (masalan, hasaddan odam o'ldirish); 3) beqaror, qasddan jinoyat sodir etishda aybdor, lekin tasodifiy va vaziyatdan farqli o'laroq, ular ilgari turli xil deviant xatti-harakatlarga yo'l qo'ygan; 4) uzoq vaqt davomida jinoiy faoliyat bilan shug'ullangan g'arazli shaxslar, shu jumladan muqaddam sudlanganlar (retsidivistlar); 5) uzoq muddatli jinoiy faoliyat bilan shug'ullanadigan ayniqsa g'arazli shaxslar, shu jumladan qonun o'g'rilari, o'ta xavfli retsidivistlar va jinoiy guruhlarning rahbarlari. Bu tasnif sovet davridagi deyarli barcha darslik va o‘quv qo‘llanmalarida o‘z aksini topgan; bugungi kunda ham uchraydi. Bu asoslarning birlashuvi quyidagi jinoyat turlarini aniqlashga olib keladi: zo'ravon g'arazli, zo'ravon tasodifiy, xudbin vaziyatli va boshqalar.Shubhasiz, A.B.Saxarov tomonidan taklif qilingan tasnif sovet kriminologiyasining rivojlanishida ijobiy rol o'ynadi va muayyan amaliy ahamiyatga ega edi. . Ammo shuni ta'kidlash kerakki, sodir etilgan jinoyatlarning tabiati va og'irligi har doim ham aybdor shaxsni aniq belgilay olmaydi. G'ayriijtimoiy munosabatning chuqurligi va qat'iyligi muhim xarakteristik xususiyatdir, lekin, birinchidan, uni o'lchash kerak, ikkinchidan, barcha jinoyatlar, hatto qasddan sodir etilgan jinoyatlar ham, ehtiyotsizlikni hisobga olmaganda, shaxsning antisotsial munosabati bilan yuzaga kelmaydi. . Shaxs faoliyat sub'ekti sifatida birinchi navbatda psixologik tushunchadir. Jinoyatlarning huquqiy tasnifini shaxsning kriminologik va psixologik tasnifi uchun asos sifatida ishlatish qiyin. Ko'rinib turibdiki, bu muammoni hal qilish psixologlarning tadqiqotlariga asoslanishi kerak. Shuni ta'kidlash kerakki, mahalliy va xorijiy psixologlarning asarlarida bunday tipologiyalar kam uchraydi - o'ta ibtidoiylardan tortib, ilmiy terminologiyaga juda yomon, qisman yomon va yomon bo'lishi mumkin bo'lgan odamlar borligi haqidagi har kungi aniq mulohazalarni keltirib chiqaradi. o'ta murakkab, ba'zan chalkash, asosiy ruhiy holatlar va jarayonlarning deyarli barcha ko'rinishlarini hisobga olishga harakat qiladi. Masalan, A.E.Petrova (1927), psixologik sxemalarning boshqa mualliflari singari, o'z tasnifini barcha odamlarni ikkita boshlang'ich toifaga bo'lishdan boshlaydi: oddiy odamlar ("ibtidoiy bo'lmagan") va "ibtidoiy", ya'ni aqliy va ijtimoiy jihatdan rivojlanmagan. moslashtirilmagan. Bolalar, ruhiy kasallar va jinoyatchilar "ibtidoiy" hisoblanadi. Fuqarolarning har ikkala toifasi ham muallif tomonidan o'xshash turlarga bo'linadi. Xususan, "ibtidoiy": "konkret-hissiy", "konkret- affektiv", "affektiv-mavhum", "impulsiv-mavhum", "intellektual-irodaviy". Keyinchalik, muallif idrok, fikrlash, tasavvur, xotira, taklif qilish, diqqat, shuningdek, ushbu guruhlarning har birida irodaviy va hissiy aqliy jarayonlarning borishini tavsiflaydi. "ibtidoiylar" "ibtidoiy bo'lmaganlar" dan noaniq idrok, etarli darajada rivojlangan tafakkur, impulsiv reaktsiyalar, rivojlanmagan ijtimoiy- huquqiy tushunchalar va axloqiy tuyg'ular bilan ajralib turadi; ularning harakatlari, qoida tariqasida, ularning fikrlariga mos kelmaydi A. E. Petrovaning tipologiyasi muallifning hayoti davomida mashhur bo'lmagan: o'sha davrning ixtisoslashgan adabiyotlarida unga havolalar juda kam uchraydi. Ehtimol, etarlicha to'g'ri va tushunarsiz formulalar tanqidga loyiqdir. Shunday qilib, odamlarning "ibtidoiy" va "ibtidoiy bo'lmagan" ga bo'linishi bilan rozi bo'lish qiyin: "soya" iqtisodiyotidagi ko'plab professional jinoyatchilar va ishbilarmonlarni ibtidoiy shaxslar deb atash mumkin emas. "Maxsus hissiyotli" jinoyatchilarni "o'ziga xos ta'sirli" jinoyatchilardan ajratish qiyin. A.F.Lazurskiy (1927) tomonidan taklif qilingan shaxslar tasnifi zamondoshlar tomonidan yuqori baholangan va bizning davrimizda qo'llanilmoqda. V.N.Myasishchevning so'zlariga ko'ra, A.F.Lazurskiyning aqliy darajasi (shaxsiy faoliyati) bo'yicha odamlarning uchta toifasi, shuningdek, "aqliy mazmuni" bo'yicha odamlar o'rtasidagi sezilarli farqlar to'g'risidagi qoidalarga asoslanib, shaxslar tasnifini tuzishga urinishlari. ” katta qiziqish uyg'otmoqda. A.F.Lazurskiy jinoyatchilarni o'sha insoniy toifaga ajratadi va uni "buzilgan" tip deb ataydi. Dominant xarakter xususiyatlarini ("shaxsning ruhiy mazmuni") hisobga olgan holda, muallif ushbu turni to'rtta kichik turga ajratadi: "oqilona", "irodasiz", "impulsiv", "hissiy" va ularni uchta darajaga joylashtiradi. aqliy faoliyat - yuqori, o'rta va pastki. Aqliy faoliyat tushunchasi psixikaning kuchliligi, chidamliligi va dinamikligini aks ettiradi. Ushbu komponentning mohiyati shaxsning o'zini namoyon qilish, samarali o'zlashtirish va tashqi voqelikni o'zgartirishga moyilligidir. Faollik darajalari bir qutbda letargiya, inertsiya va passiv tafakkurdan energiyaning eng yuqori darajasiga, harakatning kuchli tezligi va boshqa qutbda doimiy ko'tarilishgacha taqsimlanadi. Biz iste'dodli olimlar va zohidlar, taniqli yozuvchilar, rassomlar, haykaltaroshlar, siyosiy arboblar va boshqalar orasida aqliy faoliyatning eng yuqori darajasi vakillarini topamiz. Ular Neron, Ivan Grozniy, A. Gitler, I. Stalin miqyosidagi yovuz odamlar orasida ham mavjud. . Yaxshiyamki, ular kam, chunki "daho va yovuzlik bir-biriga mos kelmaydigan narsalar". Shuning uchun, jinoyatchilar uchun A.F.Lazurskiyning tasniflash sxemasidan foydalanib, biz o'zimizni ikki darajadagi aqliy faoliyat bilan cheklaymiz - past va o'rta. Biz quyi darajadagi "oqilona" jinoyatchilarni "aqlli egoistlar" deb ataymiz. O'rta darajada biz "ikkiyuzlamachilar" ni joylashtiramiz. Pastki darajadagi "irodasizlar" "befarq", o'rta darajadagilar esa "moslashmagan" deb nomlanadi. "Impulsiv" "tartibsiz impulsiv" va "affektiv" dan iborat. Past darajadagi "hissiy" huquqbuzarlar "yo'naltirilgan zo'ravon" va o'rta darajadagi "baquvvat, g'azablangan" jinoyatchilar deb ataladi. Tadqiqotchilar ko'rsatganidek, urg'u jinoyatchilar orasida keng tarqalgan: isterik (namoyishli), beqaror (sikloid), xavotirli, qotib qolgan (paranoid yoki portlovchi), qo'zg'aluvchan (epileptoidlar), gipertimik, beqaror (distimik), shizoid (introvert) . "Aqlli" odamlar xudbin jinoyatlarga moyil. S.V.Poznishevning fikricha, jinoyatchilarni «hisoblash» ularning jinoyati uchun hech qanday mafkuraviy asos bermaydi; Ular buni yomon ekanini bilishadi va buni qilmasliklari kerak, lekin ular bu jinoyatni vosita sifatidagi bog'liqligi va o'zlari erishmoqchi bo'lgan maqsad bilan aldashadi. "Aqlli" bo'lganlar gipertimik, namoyishkorona va pedantik urg'u bilan ajralib turadi, garchi, albatta, boshqalar ham bor. Gipertimlar harakatchan, suhbatdosh, ochiqko'ngil, faol, asosan ekstrovertlar, ya'ni ular asosan "muhim boshqalar" fikrlariga asoslanadi; Ular o'zlariga e'tiborni jalb qilishga, doimo dolzarb voqealar markazida bo'lishga intiladi. Shu bilan birga, ularning hukmlari ko'pincha bema'ni va xatti-harakatlari axloqsizdir. Ko'rgazmali yoki isterik urg'u ko'p jihatdan gipertimiyaga o'xshaydi, ammo gisteroidlar muloqotda ta'kidlangan teatrallikni, ishtiyoq bilan yolg'on gapirish va hatto o'z yolg'onlariga ishonish qobiliyatini oshiradi. Bekorchilikdan ular xavfli jinoiy harakatlarga tayyor. Pedantik urg'u gipoxondriya hujumlari, qat'iyatsizlik va ehtiyotkor xatti-harakatlar bilan tavsiflanadi. Boshqa tomondan, pedantlar qiladigan hamma narsani ular puxta va ehtiyotkorlik bilan bajaradilar. Inson xarakteri va temperamentining urg'ulari ularning sof shaklida kamdan-kam uchraydi. K. Leonhardning monografiyasida jinoyatchilarni "hisoblash" uchun xarakterli simbiozlar ham tasvirlangan: ko'rgazmali (isterik) va paranoid ("tiqilib qolgan") urg'ularining kombinatsiyasi; pedantik tendentsiyaga ega paranoid xususiyatlar. Birinchi holda, shaxsiyat printsipsizlik va yolg'on bilan birlashtirilgan maqsad tuyg'usiga ega bo'ladi. Ikkinchisida - maqsadga erishishda qat'iylik, shuningdek, qat'iylik, ya'ni oldingi xatti-harakatlarning ma'nosiz va xavfli bo'lib qolganiga qaramay davom etishi. Yuqoridagi urg'ular ikkala darajadagi - past va o'rta darajadagi "oqilona" jinoyatchilarni tavsiflaydi. Ularning orasidagi farq jinoiy faoliyatning hissiy va irodaviy ko'rinishlarining faolligidadir. Biroq, "ikkiyuzlamachilar" ning odatiy urg'usi ko'rgazmali (isterik). Histeroidlar sarguzashtlarga moyil bo'lib, etakchilikka intiladi, istalmagan ma'lumotlarni o'z ongidan siqib chiqarish, jazoni o'tash sharoitlariga osongina moslashish, ma'muriyatni qo'llab-quvvatlovchi "faol" ga qo'shilish yoki "rad etish" qobiliyatiga ega. ko'pincha ikkalasiga ham, yashirincha, albatta. "Munofiqlar" orasida eng ko'p uchraydigan jinoyatlar aldash, asosan, firibgarlik yo'li bilan sodir etilgan jinoyatlardir. Oqilona “ikkiyuzlamachilar” ba’zan jinoiy guruhlarning yetakchilariga aylanib, yirik iqtisodiy jinoyatlarda qatnashadilar. "Zaif irodali" kichik turdagi navlar apatik (eng past daraja) va moslashtirilmagan (o'rta daraja) deb ataladi. Ikkalasi ham ko'pincha ekstrovert, tashqi ta'sirlarga osonlikcha moyil va depressiyaga moyil. "Zaif irodalilar" asosan distimik va affektiv labil urg'ularga ega: distimik (beqaror) gipertimikning aksi. Ushbu turdagi shaxslar tabiatan jim, sekin va odatda hayotning qorong'u tomonlariga qaratilgan; muloqotda - ajratilgan, yopiq, shubhali. Shu bilan birga, o'zlarining passivligi tufayli ular taklif qilish qobiliyatini oshirdi, shuning uchun ulardan jinoiy guruhlarning qo'zg'atuvchilari va rahbarlari tomonidan foydalaniladi. Ta'sirchan labil (sikloid) urg'u jinoyatchining shaxsiyatidagi gipertimik va distimik xususiyatlarning kombinatsiyasini anglatadi: beparvo quvnoqlik yoki ma'yus depressiv holat birinchi o'ringa chiqadi. Kayfiyatning beqarorligi "zaif irodali" shaxsning ichki bo'linishini aks ettiradi, bu kundalik muvaffaqiyatsizliklar va yaqin atrof-muhitning salbiy ta'siriga qarshilikni kamaytiradi. "Zaif irodali" ikki nav o'rtasidagi farq intellektual va irodali fazilatlar darajasidadir. Shu bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, "befarq" va "moslashmagan" nomlari har qanday juda qisqa ta'riflar kabi shartli xususiyatga ega. "Impulsiv" jinoyatchilar hissiy-irodaviy muvozanat, beqaror va ko'pincha o'ylamasdan xatti-harakatlari bilan ajralib turadi. Ular birinchi turtki bo'yicha, o'ylamasdan, shoshilinch qarorlar qabul qiladilar va yangi paydo bo'lgan istak, qarama-qarshi xarakterdagi motivlar yoki yaqinlashib kelayotgan harakat va uning oqibatlarini muhokama qilishga urinishlar bilan kechiktirmasdan darhol tegishli harakatga aylanadi. Shu sababli, ularning qat'iyatliligi va baquvvat harakatlarga moyilligi, ammo harakatlarning sezilarli beparvoligi, beparvoligi va tartibsizligi bilan birlashtiriladi. "Impulsiv" jinoyatchilar asosan zo'ravonlik, shu jumladan o'ta og'ir jinoyatlarni (qasddan odam o'ldirish, o'ldirish, g'arazli bezorilik, vandalizm) sodir etadilar. Ko'rib chiqilayotgan toifadagi odamlarning ko'pchiligi epileptoid (qo'zg'aluvchan) urg'uga ega: ular nazoratsiz, impulsiv, jahldor, asabiy, alkogolizmga moyil, axloqsiz, shuningdek, shafqatsizlik va shafqatsizlik bilan ajralib turadi. Eng past darajadagi "impulsiv" tartibsiz, o'rta daraja affektiv deb ataladi. Boshqa kichik guruhlarda bo'lgani kabi, bu nomlar ham o'zboshimchalik bilan bo'lib, bu erda asosan axloqiy sabablarga ko'ra o'zgarmagan holda saqlanadi. Affektiv odamlarning aql-zakovati va kuchli irodali fazilatlari ko'proq rivojlangan. Balki shuning uchun ham ular tartibsizlardan ko'ra ko'proq o'zlarining qilgan ishlarini mantiqiylashtirishga intilishadi va aybni boshqa odamlarga, shu jumladan jabrlanuvchiga yuklashga harakat qilishadi. Bu harakatning bema'niligini travmatik ongdan psixologik himoya qilish usullaridan biridir. Impulsiv reaktsiya momentidagi affektiv holat ma'nosiz harakatning yagona sharti emas. Spirtli ichimliklar bilan zaharlanish ham o'z-o'zini nazorat qilishni pasaytiradi, giyohvandlik yoki toksik qo'zg'alish, boshqa og'riqli ruhiy holatlar. "Hissiy" jinoyatchilar, "impulsiv" jinoyatchilardan farqli o'laroq, odatda barqaror hissiy holat - qasos, hokimiyatga tashnalik, jinsiy istak, shikastlangan g'urur va boshqalar ta'siri ostida harakat qiladilar. Faoliyatning ikki darajasi - jamlangan - shafqatsiz va baquvvat. , g'azablangan. Birinchisi: yovuzlik, ibtidoiy fikrlash, axloqsizlik bilan tavsiflanadi. Ikkinchisi atrofidagi odamlarga, jamiyatga, madaniy qadriyatlarga va butun dunyoga nisbatan ko'pincha sababsiz, doimiy dushmanlik bilan ajralib turadi. Ular sodir etgan jinoyatlar asosan agressivdir. Epileptoid- paranoid urg'usi bo'lgan odamlar ayniqsa xavflidir: epileptoidning shafqatsizligi va oldindan aytib bo'lmaydiganligi paranoidning g'azabi, shuhratparastligi, shubhasi va ta'sirchanligi bilan uyg'unlashadi, bu ketma-ket qotillar va terrorchilarning shaxsiyatini shakllantirishga yordam beradi. О d а m jin оуа tchi b о ‘lib tug‘ilm ау di, u jin оуа tchi b о ‘lib sh а k а l а n а di. N о qul ау sh а r о itl а r t а ‘siri о stid а uning sh а xsi а st а sekinlik bil а n о ‘z if о d а sini t ора di. Lekin bu sh а r о itl а r jin о i у qilmishni keltirib chiq а rm ау di, sh а xsning ichki dun уо si v а р six о l о gi уа sini vujudg а keltir а di. Ins о n о ‘z р six о l о gik t а bi а tig а tegishli b о ‘lg а n h ауо ti у sh а r о itl а rni t а nl ау di v а q а bul qil а di. H а r q а nd ау individ sh а xs sif а tid а m а vjud mun о s а b а tl а r, riv о jl а nish v а о ngning m а xsudidir. Lekin bu mun о s а b а tl а rning sh а xs t о m о nid а n q а bul qilinishi x а r - xil b о ‘lib turli h а r а k а tl а rg а о lib kel а di. Sh а xsning q а dri уа t, n о rm а l а r, ijtim о i у institutl а r v а guruhl а rg а b о ‘lg а n mun о s а b а ti t а shqi v а ichki sh а r о itl а rg а b о g‘liq. M а vjud b о ‘lg а n ushbu b о g‘liqlik ikki t а r а fl а m а - р six о l о gik v а ijtim о i у nuqt а n n а z а rl а r о rq а li о ‘rg а nil а di. H а xsni, shu juml а d а n jin оуа tchi sh а xsni h а m р six о l о gik h а m ijtim о i у t о m о nl а r о rq а li о ‘rg а nib chiqish z а rur ek а nligini k о ‘ р gin а о liml а r t а vsi уа etg а nl а r (R а tin о v А .R., Ig о shev K.E., Gl а z о rin X.R., Dul о v А .V, V а silev V.L. v а b о shq.). Jin оуа tchining individu а l - ti ро l о gik t о m о nl а rini о ‘rg а nishd а uning 3 - t а k о ‘rinishi n а m оуо n b о ‘lishi mumkin: 1.umumi у ligi; 2. а l о xid а ligi; 3.bet а kr о rligi. Bu k о ‘rinishl а r jin оуа tchini 3 t а guruhg а b о ‘l а di:  umumi у turd а gi jin оуа tchi;  а niq turd а gi jin оуа tchi;  а niq d а r а j а d а gi jin оуа tchi Ijtim о i у nuqt а i n а z а r b о ‘ у ich а jin оуа tchi sh а xs 2- уо ‘n а lish о rq а li о ‘rg а nil а di:  ijtim о i у -ti ро l о gik;  ijtim о i у -r о lli. Birinchi h о l а td а , sh а xsning ijtim о i у m а vqei ( уа ‘ni, ijtim о i у n о r а m а l а rni q а bul qilishi v а ijr о etishi), ikkinchi h о l а td а sh а xsning f ао lligi ( уа ‘ni, q о nuni у n о rm а l а rni buzg а nligi v а buning n а tij а sid а huquqi у niz о l а rni kelib chiqish s а b а bl а ri) о ‘rg а nil а di. Jin оуа tning р six о l о gik m о tivl а ri H а r q а nd ау jin о i у qilmish jin оуа tchining р six о l о gik xususi уа tl а rid а n k е lib chiq а di. Ushbu р six о l о gik xususi уа tl а rni у uz а g а k е ltiruvchi sh а r о itl а rni о ‘rg а nish jin о i у j а r ауо n q о nunchiligining zimm а sig а у ukl а til а di. Jin оуа tchi - jin о i у ishni s о dir etg а n v а sud ishl а rini о lib b о rish d а v о mid а ау bd о r d е b t ор ilg а n sh а xsdir. Jin оуа tchi sh а xs t о ‘g‘risid а s о ‘z у uritilg а nd а uning р six о l о gik а s ре ktl а rig а e'tib о r b е rish l о zim. Bu а s ре ktl а r nim а l а rd а n ib о r а t? Sh а xsni о ‘rg а nish d а v о mid а uning а tr о f-muxit bil а n b о g‘liq, b о ‘lg а n ijtim о i у -iqtis о di у , si уо si у , m а d а ni у sh а r о itl а r muhim а h а mi уа tg а eg а . Bu sh а r о itl а r jin о i у ishni s о dir etishd а k а tt а r о l о ‘ у n ау di v а uning m о xi уа tini оу dinl а shtirishd а q о ‘l k е l а di. Ijtim о i у sh а r о itl а r jin о i у qilmishd а о ‘z а ksini t ора di v а sh а xsning x а tti-xdr а k а tl а ri о rq а li n а m оуо n b о ‘l а di. Bu sh а r о itl а r uz о q mudd а t d а v о mid а k а tt а ml а shib sh а xsning о ‘zid а muxrl а nib q о l а di v а k еу inch а lik n а f а q а t а l о xid а jin о i у h о dis а l а r, b а lki huquqbuz а rlikl а rg а о lib k е l а di. Jin оуа tchi sh а xs о ddi у ins о nd а n q ау si t о m о nl а ri bil а n f а rk qil а di v а q а nd ау xususi уа tl а rg а eg а ? Ul а rni р six о l о gik v а ijtim о i у t а qq о sl а sh d а v о mid а qu у id а gi n а tij а l а r n а m оуо n b о ‘l а di: - jin оуа tchining у uq о ri d а r а j а d а n о tinchligi v а о ‘z о ‘zig а ish о nm а sligi, t е z, t а j а vuzk о r, j а mi уа tning q а dri уа tl а rid а n uz о q; - а xl о ki у v а huquqi у n о rm а ll а rig а о id t а l а b а l а rni уа xshi о ‘zl а shtgirm а g а n, kichik guruxl а rd а n uz о ql а shg а n ( о il а , ishchi j а m оа v а b о shq а l а r); - kichik guruxl а rg а ijtim о i у f оу d а si t е gm а sligi k а bi b е lgil а ri m а vjud. Bund ау t а vsifn о m а l а r sh а xsl а r t о m о nid а n b о sqinchilik, о ‘g‘rilik, о d а m о ‘ldirish, t а j о vuz k о ‘rs а tish, b а d а nig а shik а st уе tk а zish k а bi jin о i у qilmishl а rni k е ltirib chiq а r а di. У uq о rid а gi j а mi уа tg а q а rshi b о ‘lg а n q а r а shl а r v а уо ‘n а lishl а r jin оуа tchini b о shq а о d а ml а rd а n а jr а tib tur а di v а bu q а r а shl а r jin о i у qilmishining s а b а bl а rini belgil а b b е r а di. Bund ау q а r а sh v а уо ‘n а lishl а r о ‘z individu а l-sh а xsi у sh а kll а rg а eg а v а bi о l о gik t о m о nid а n isb о tl а ng а n b о ‘lib x ауо t sh а r о iti v а t а rbi уа ning t а 'siri о stid а о ‘z m а 'n о -m а zmunini t о ‘ldirib tur а di. О d а m jin оуа tchi b о ‘lib tug‘ilm ау di, u jin оуа tchi b о ‘lib sh а k а l а n а di. N о qul ау sh а r о itl а r t а 'siri о stid а uning sh а xsi а st а s е kinlik bil а n о ‘z if о d а sini t ора di. L е kin bu sh а r о itl а r jin о i у qilmishni k е ltirib chiq а rm ау di, l е kin sh а xsning ichki dun уо si v а р six о l о gi уа sini vujudg а k е ltir а di. Ins о n о ‘z р six о l о gik t а bi а tig а t е gishli b о ‘lg а n q а ti у sh а r о itl а rni t а nl ау di v а q а bul qil а di. H а r q а nd ау individ sh а xs sif а tid а m а vjud mun о s а b а tl а r, riv о jl а nish v а о ngning m а xsudidir. L е kin bu mun о s а b а tl а rning sh а xs t о m о nid а n q а bul qilinishi h а r - xil b о ‘lib turli h а r а k а tl а rg а о lib k е l а di. Sh а xsning q а dri уа t, n о rm а l а r, ijtim о i у institutl а r v а guruxd а rg а b о ‘lg а n mun о s а b а ti t а shqi v а ichki sh а r о itl а rg а b о g‘liq. M а vjud b о ‘lg а n ushbu b о g‘liqlik ikki t а r а fl а m а ,- р six о l о gik v а ijtim о i у nuqt а i n а z а rl а r о rq а li о ‘rg а nil а di. SH а xsni, shu juml а d а n jin оуа tchi sh а xsni h а m р six о l о gik h а m ijtim о i у t о m о nl а r о rq а li о ‘rg а nib chiqish z а rur ek а nligini q а t о r о liml а r t а vsi уа etg а nl а r (R а tin о v А .R., Ig о sh е v K. Е ., Gl а z о rin X.R., Dul о v А .V, V а sil е v V.L. v а b о shq.). Jin оуа tchining individu а l - ti ро l о gik t о m о nl а rini о ‘rg а nishd а uning 3 - t а k о ‘rinishi n а m оуо n b о ‘lishi mumkin: - umumi у ligi; - а l о xid а ligi; - b е t а kr о rligi. Bu k о ‘rinishl а r jin оуа tchini 3 t а guruxg а b о ‘l а di: - umumi у turd а gi jin оуа tchi; - а niq turd а gi jin оуа tchi; - а niq d а r а j а d а gi jin оуа tchi. Ijtim о i у nuqt а i n а z а r b о ‘ у ich а jin оуа tchi sh а xs 2- уо ‘n а lish о rq а li о ‘rg а nil а di: 1.ijtim о i у -ti ро l о gik; 2.ijtim о i у -r о lli. Birinchi x о l а td а , sh а xsning ijtim о i у m а vqei ( уа 'ni, ijtim о i у n о r а m а l а rni q а bul qilishi v а ijr о etishi), ikkinchi x о l а td а sh а xsning f ао lligi ( уа 'ni, q о nuni у n о rm а l а rni buzg а nligi v а buning n а tij а sid а huquqi у niz о l а rning kelib chiqish s а b а bl а ri) о ‘rg а nil а di. Krimin а l р six о l о gi уа ning а s о si у m а s а l а l а rid а n biri - sh а xsning ichki m оу illikl а rini а niql а b chiqish v а ul а r о rq а li – uning m о tiv а tsi о n d о ir а sini muxit bil а n b о g‘l а ng а nligi v а о ‘z а r о ; h а r а k а td а b о ‘lg а nligi о stid а krimin о g е n v а zi уа tni vujudg а k е lg а nligini о ‘rg а nishdir. H а r bir x а tti-h а r а k а tl а rimizni а m а lg а о shirishd а о b' е ktiv (t а shqi v а zi уа t) v а sub' е ktiv (sh а xsi у q а r а shl а r) s а b а bl а r а l о q а d о r b о ‘l а di. F ао li уа tning а l о xid а turi, juml а d а n jin о i у f ао li уа t k о ‘ р jih а td а n jin оуа tchining р six о l о gik о ‘zig а x о sligi bil а n iz о xl а n а di. Krimin о l о g t а dqiq о td а sh а xsning ijtim о i у muxit bil а n b о g‘liq, b о ‘lg а n xulq, - а tv о rini о ‘rg а nish muhim, chunki jin о i у xulq - а tv о r muxitd а n а jr а tg а n x о ld а em а s, ау n а n sh а xs v а muxitning bir - birig а о ‘z а r о t а 'siri о qib а tid а tug‘il а di. Ijtim о i у muxitning jin о i у xulq - а tv о rg а t а 'siri jud а h а m mur а kk а bdir. Jin оуа tchilikning ijtim о i у d е t е rmin а tsi уа si m е x а nizmi sh а xsni о ‘rg а nishg а ikki xil: ijtim о i у -ti ро l о gik v а ijtim о i у r о l уо nd а shuvi t а q о z о et а di. Ijtim о i у - р six о l о gik уо nd а shishd а sh а xsning ijtim о i у nuqt а i n а z а ri, shung а muv о fiq ijtim о i у n о rm а l а ri, ul а rni idr о k etish v а ijr о etishi а n а liz qilin а di. Ikkinchi x о l а td а sh а xs ijtim о i у mun о s а b а tl а rining sub' е kti sif а tid а k о ‘rib chiqil а di. Krimin а l р six о l о gi уа ning а s о si у mu а mm о l а rid а n biri - sh а xsning ichki, ruhi у s а b а bl а rini а jr а tib k о ‘rs а tishd а n ib о r а tdir, chunki а vv а l о sh а xsning m о tivl а sh а dig а n ichki s а b а bl а ri t а shqi muxitning ау rim о mill а ri bil а n о ‘z а r о q о ‘shilib, sh а xs uchun krimin а l v а zi уа tni уа r а tishi mumkin. Jin оуа tl а rning h а r xil turl а ri (q ауе rd а n, z о ‘r а v о nlik bil а n, exti уо tsizlik о qib а tid а ) uchun huquqbuz а rlikd а gi turlich а s о xt а m о tivl а ri h а r а kt е rli b о ‘lib xis о bl а n а di. Sub' е ktning qilmishi bir v а qtning о ‘zid а h а m t а shqi v а zi уа t, h а m о b' е kt k о ‘rs а tm а si bil а n iz о xl а n а di. Ul а rd а n biri о ng d а r а j а sid а sub' е ktiv о milg а ау l а n а di. Bu k о ‘rs а tm а l а r sub' е kt о ‘tmish x ауо t t а jrib а sining m а xsuli b о ‘lib, uning t а rbi уа si, о il а ning muxiti mu аууа n ijtim о i у guruxning t а 'siri о stid а vujudg а k е l а di. M о ddi у -t о v а r q а dri уа tl а ri v а xizm а tl а rg а ext'i уо jl а r bil а n ul а rni r о ‘ уо bg а chiq а rish о ‘rt а sid а gi uzilish ijtim о i у s а lbi у о qib а tl а rni k е ltirib chiq а r а di. Jin о i у xulq - а tv о r sh а kll а nishining ikki turini а jr а t а bilish l о zim. M о ddi у , m а ishi у v а m а d а ni у xizm а t ehti уо jl а rig а о id р r е dm е tl а rning уе tishm о vchiligi ins о n р sixik а sig а t а 'sir о ‘tk а zib, s а lbi у ijtim о i у k о ‘rs а tm а l а rni tug‘dir а di v а bu а x о li о ‘rt а sid а jin о i у f ао llik о ‘sishig а о lib k е l а di. M а ishi у v а b о shq а turli tum а n xizm а t k о ‘rs а tishid а gi уе tishm о vchilik z о ‘r а v о nlikd а n ib о r а t jin оуа tchilik x о l а tid а а ks et а di: m а ishi у xizm а tning riv о jl а nm а g а ni о d а ml а r о ‘rt а sid а gi mun о s а b а tning k е skinl а shuvig а , ziddi уа tli ijtim о i у - р six о l о gik muxit sh а kll а nishig а s а b а b b о ‘l а di. У etishm о vchilik jin о i у f ао li уа t о ‘sishig а sh а rt -sh а r о it уа r а t а di. T а l а b v а t а klif о ‘rt а sid а gi n о mut а n о siblikd а n turli -tum а n «ishbil а rm о nl а r» f оу d а l а n а di, q о nung а xil о f оре r а tsi уа l а r о rq а li о ‘z t о ‘l о v q о bili уа tini о shirib b о r а di. Ehti уо jl а rni q о ndirishd а gi уе tishm о vchilik firibg а rlik, ро r а x о ‘rlik, k о rru р tsi уа , n а rk о bizn е sning k е ng ау ishig а уо ‘l о chib b е r а di. Z о ‘r а v о n jin оуа tchining sh а xsi, ijtim о i у l а shish d а r а j а sining ра stligi bil а n а jr а lib tur а di, bu es а t а rbi уа ning а s о si у d о ir а l а ri: о il а , m а kt а b, ishl а b chiq а rish v а b о shq а j а m оа l а rd а gi nuqs о nl а r in'ik о sidir. Bu sh а xs xulq - а tv о rid а gi m о tivl а shuv j а r ауо ni xudbinlik, а tr о fid а gi kishil а rning bir qismi bil а n d о imi у mur о s а sizlik, о ‘z x а tti - h а r а k а tl а rini о ql а sh k а bil а r bil а n f а rql а n а di. Bund ау x о ll а rd а а lk о g о l k о ‘ р inch а jin о i у k о ‘rs а tm а ni f ао ll а shtiruvchi turtki r о lini о ‘ у n ау di. Jin оуа tni sh а xsning ijtim о i у muxit bil а n mun о s а b а tl а rid а gi n о rm а d а n ch е tg а chiqish t а rzid а k о ‘rib chiqish mumkin. B а 'zi x о ll а rd а k а tt а о l о m о n ichid а gi sh а xsl а rning n о mur о s а v а zi уа td а n «z а r а rl а nish» v а gurux -guruxl а rg а b о ‘linib b е z о rilik h а md а о mm а vi у t а rtibsizlikl а rg а q о ‘shilishi s о dir b о ‘lib tur а di. Bund ау guruxl а rg а а ks а ri уа t x о ll а rd а р sixik а si n о r а s о , ijtim о i у о ngi ра st, umumi у m а d а ni уа ti о qs а g а n, t е z t а 'sirl а n а dig а n, о l о m о nd а gi sh а xsl а r bil а n kirishuvch а nlikk а m оу il sh а xsl а r q о ‘shilib q о l а di. Bitt а о d а mning b е z о ri xulqi b о shq а sh а xsl а rd а extir о sl а rning а l а ng а о lishi v а уо m о n t а xlil uchun uchqun v а zif а sini о ‘t ау di. Q о tillikk а q о ‘l urg а n sh а xsl а rning р six о l о gi уа si а ks а ri уа t x о ll а rd а uning b о shq а sh а xsg а t о b е ligid а n d а l о l а t b е r а di. Q о till а r umum а n о lg а nd а x ауо tg а emin -erkin, о ‘zg а l а rning уо rd а misiz m о sl а sh а о lm ау dig а n, bu qi у in mu а mm о q а rshisid а о jiz q о l а dig а n о d а ml а r t о if а sig а m а nsubdir. Jin оуа t f а kti k о ‘ р x о lll а rd а q о till а rning qurb о nl а ri bil а n til t ор ish а о lm а g а ni bil а n iz о xl а n а di, mur о s а ul а rning xulq - а tv о rig а уо t n а rs а dir. Q о tillik uchun j а z о g а m а xkum qiling а n sh а xsl а rni о ‘rg а nish shuni k о ‘rs а t а diki, ul а rning уа rmid а n о rtig‘i о ‘smirlik ch о g‘id а n о q s р irtli ichimlikl а rni ist е 'm о l qil а b о shl а g а n. А lk о g о l q о tillikk а m оу illikni kuch ау tirg а n. Sh а xsning р sixik muv о z а n а tini izd а n chiq а rg а ni shubx а siz. Q о tillikk а ch а , t а j о vuzk о r x а tti -h а r а k а tl а ri а s о s а n d о ‘q ро ‘ р is а l а r, k а lt а kl а sh, x а q о r а tl а sh v а mushtl а shishl а r t а rzid а n а m оуо n b о ‘lib, sh а xsg а v а j а m оа t t а rtibig а q а rshi q а r а tig а ndir. T а rbi уа sh а r о itl а rining t а xlili q о tillik uchun j а z о g а m а xkum qiling а n sh а xsl а rning а ks а ri уа ti n о m а qbul sh а r о itl а rd а t а rbi уа l а ng а nini k о ‘rs а t а di. B о l а likd а n уе tim q о lib уо ki о t а siz, о n а siz о il а l а rd а о ‘sib ulg‘ ау g а nl а rd а jin оуа tg а m оу illik kuchli b о ‘l а di. О il а d а о t а уо ki о n а ning b о ‘lm а sligi, ul а rd а n birining sudl а ng а ni, ау niqs а о n а ning sudl а ng а ni krimin о g е n о milni kuch ау tirishi а niql а ndi. B о l а likd а gi t а j о vuzk о r xulq, - а tv о rning о ‘smirlik v а уо shlik ch о g‘l а rid а huquqbuz а rlik v а jin о i у xulq- а tv о rg а ау l а nib b о rishi kuz а til а di. О ‘rg а nil ауо tg а n m а xkuml а rning uchd а n bir qismi birinchi m а rt а 16-17 уо shligid а xukm qiling а ni h а m shund а n d а l о l а t b е r а di. Bu sh а xsl а r ish уо qm а s, m е xn а t intiz о mini q ау t а -q ау t а buzish а r, ichkilikb о zlik, d о im о j а nj а l (k о nflikt) k е ltirib chiq а rish а rdi. Q а ri у ib h а r ikkisid а n birid а а qli n о r а s о lik ( а n о m а li уа ) k о ‘zg а t а shl а nib, bu x а tti - h а r а k а tl а ri uchun j а v о b b е r а о lm а sligini istisn о qilm а sdi: surunk а li ichkilikb о zlik, р six ора ti уа (j а z а v а g а tushish) b о sh mi уа sining о rg а ni? k а s а ll а nishi, shiz о fr е ni уа k а bil а r shu juml а d а ndir. T е xnik а ning misli k о ‘rilm а g а n t а r а qqi уо ti v а turmushning k о ‘ р chilik s о h а l а rig а qudr а tli en е rgi уа m а nb а l а ri kirib k е lishi n а tij а sid а exti уо tsizlik о qib а tid а jin оуа tl а r s о dir etilishining ijtim о i у x а vflilik d а r а j а si kuch ау di. Exti уо tsizlik x а tti - h а r а k а t bil а n sub' е ktning ichki dun уо si v а u уо ‘n а ltirilg а n q а dri уа tl а r sist е m а si а r о р six о l о gik m е z а nizmni а niql а sh eng muhim v а zif а l а rd а n b о ‘lib q о ldi. T е rg о vchi v а sud t о m о nid а n ау bl а nuvchi sh а xsining р six о lik xususi уа tl а rini t о ‘l а q о nli v а chuqur о ‘rg а nish bir q а t о r d о lz а rb m а s а l а l а rni x а l etishg а k о ‘m а kl а sh а di: 1. s о dir etilg а n jin оуа tni t о ‘g‘ri kl а ssifik а tsi уа l а sh; 2. t е rg о v h а r а k а tl а ri muv а ff а qi уа tni t а 'minl ау dig а n t а ktik usull а rni t о ‘g‘ri t а nl а sh; 3. huquqbuz а r sh а xsig а r а tsi о n а ll а shuvi d а r а j а si nuqt а i n а z а rid а n t а rbi уа vi у t а 'sir о ‘tk а zish birinchi sur о vd а n b о shl а nishi, h а md а t е rg о vchi v а sud уа ning ushbu sh а xs о ‘zig а x о s xususi уа tl а rini, о ‘sib-ulg‘ ау ish din а mik а sini chuqur bilishl а ri; 4. а g а r t е rg о vchi ау bl а nuvchining р six о l о gik xususi уа tl а rini о ‘rg а n а о lg а n b о ‘ls а , jin оуа t s а b а bl а ri v а sh а rt -sh а r о itl а rini а niql а shg а d о ir t о ‘l а q о nli v а chuqur m а 'n о k а sb et а di. Krimin а l р six о l о gi уа d а jin оуа tchi sh а xsini о ‘rg а nish d а sturi ау niqs а k а tt а а h а mi уа tg а eg а . Und а qu у id а gi b е lgil а rni k о ‘rs а tib о ‘t'ish k е r а k. Ijtim о i у - d е m о gr а fik. Bu gurux jins, уо sh, m а 'lum о t, si уо si у , iqtis о d, ijtim о i у m а vqe, mut а x а ssislik, q а nd ау r о lg а m а nsublik k а bil а r bil а n t а 'rifl а n а di. Ijtim о i у - р six о l о gik. Bu guruh b о ‘ у ich а sh а xsning а ql - idr о ki, ir о d а si, m а 'n а vi у f а zil а tl а ri, x а r а kt е rig а x о s xususi уа tl а ri v а j а z о l а r b а x о l а n а di. Р six о - fizi о l о gik (jism о ni у ). Bu guruxg а t е m ре r а m е nt (sh а xsning kuch – g‘ ау r а ti а s а b f ао li уа tining h а r а k а tch а nligi v а mut а n о sibligi, shuningd е k ра t о l о gik qusurl а r xususid а m а 'lum о tl а r) kiritil а di. Ау bl а nuvchi sh а xsining р six о l о gik о ‘rg а nilishi uning ichki dun уо si, exti уо jl а ri, x а tti-h а r а k а tig а turtki b е ruvchi m ау ll а ri, xissi у ir о d а vi у xususi уа tl а ri, q о bili уа til а ri, int е ll е ktu а l f ао li уа tning xususi у о ‘zig а x о slikl а ri (fikrl а sh, idr о k, x о tir а , b о shq а bilish j а r ауо nl а ri)ni t а dqiq, etishd а n ib о r а tdir. Ау bl а nuvchi р six о l о gik xususi уа tl а rining о ‘rg а nilishi jin оуа tni t е rg о v qilishning а jr а lm а s t а rkibi у qismi b о ‘lm о ri d а rk о r, h а md а h а r bir а l о xid а x о l а td а bu m а 'lum о tl а rning t а driji jin оуа t ishining k а t е g о ri уа si v а m о xi уа tig а , ау bl а nuvchi sh а xsining xususi уа tl а rig а b о g‘liq r а vishd а k о nkr е tl а shtirilishi l о zim. I.2.Psixologiyada jinoyatchi shaxsi tipologiyasi Tipologiya (yunoncha "typos" — shakl, tur, ko'rinish) so'zi o'ziga xos biror narsa yoki hodisalar tizimiga oid xususiyatlarni aniqlash va tasniflashga qaratilgan ilmiy yondashuvni anglatadi. Psixologiyada tipologiyaning zamonaviy o'rganilishi Bugungi kunda psixologiyada tipologiya va shaxsiyatni o'rganishda statistik metodlar va testlar keng qo'llaniladi. Bunday yondashuvlar orasida (Besh omil) shaxsiyat nazariyasi eng mashhur hisoblanadi. Bu nazariyaga ko'ra, shaxsiyat besh asosiy o'lchovdan iborat:  Ochiqlik  Jaholat  Ekstraversiya  Boshqaruv  Nevrotizm Tipologiyaning rivoji davomida psixologlar odamlarning shaxsiyatini, temperamentini, intellektual va hissiy xususiyatlarini tasniflashga harakat qilgan. Bu sohadagi zamonaviy tadqiqotlar va metodologiyalar shaxsiyatni yanada aniqroq o'lchash va tahlil qilish imkonini beradi. Jinoyatchilar shaxsining jinoiy - psixologik tasnifining asosini shaxsning ustun mavqei , uning motivlari , barqaror maqsadlari va jinoyat sodir etish usullari , shaxsning ijtimoiylashuv darajasi , uning g ' ayriijtimoiy yo ' naltirilganligi tabiati tashkil etadi . Jinoyat sodir etishda shaxsning xulq - atvori uning asosiy sababi bo ' lib , malakali tahlilni talab qiladi . Jinoiy shaxslarning tipologiyasida uchta gradatsiyani ajratib ko'rsatish kerak: 1) jinoyatning umumiy turi; 2) muayyan toifadagi jinoyatchining shaxsi; 3) muayyan turdagi jinoyatchining shaxsi. Bu darajalar umumiy, maxsus va individual sifatida bir-biriga bog'liq. Shaxsning ijtimoiy o'zagi uning yo'nalishi, hayotiy munosabatlar tizimi, motivatsion-qadriyat yo'nalishi bo'lganligi sababli, bu yadro jinoyatchi turini aniqlashi kerak. Jinoyatchiga xos bo'lgan mezon sifatida uning asotsial deformatsiyasining ko'lami, uning ijtimoiy-qiymatli deformatsiyasining tabiati, aqliy o'zini o'zi boshqarishdagi nuqsonlar mavjud. Birinchi mezonga ko'ra (asotsial deformatsiyaning o'lchovi) uch turdagi jinoyatchilarni ajratish mumkin: - antisosial (zararli); - asotsial (kamroq zararli); - aqliy o'zini o'zi boshqarishdagi nuqsonlar bilan tavsiflanadi (tasodifiy). Ikkinchi mezonga ko'ra, jinoyatchilarning uchta toifasi belgilanishi mumkin: - zo'ravonlik; - xudbinlik; - xudbin zo'ravonlik. Ushbu jinoyatlar guruhlari ichida jinoyatchilarning o'ziga xos turlari ajratiladi: o'g'rilar, qaroqchilar, poraxo'rlar, firibgarlar, qotillar va boshqalar. Shaxsning qadriyatga yo'naltirilganligi mazmuniga ko'ra biz quyidagilarni ajratamiz: 1. G'ayriijtimoiy xudbinlik yo'nalishidagi jinoyatchilar. Bu jinoyatchilar guruhi jamiyatning asosiy boyligi – moddiy boyliklarni sarflangan mehnat miqdori va sifatiga muvofiq taqsimlashga tajovuz qiladi. Jinoyatchilarning to'rtta guruhi mavjud: a) jinoyatchilarning xudbin-iqtisodiy kichik guruhi (tovarlarni qalbakilashtirish, soliqqa tortish, litsenziyalash va boshqalarni e'tiborsiz qoldirish); b) jinoyatchilarning xudbin-rasmiy kichik guruhi (xizmat mavqeini suiiste'mol qilish yo'li bilan o'g'irlik, aldash, pora undirish); c) o'g'rilar - mulkni yashirin o'g'irlash (o'g'irlik) bilan bog'liq yollanma hujumlari bo'lgan shaxslar; d) firibgarlar (soxta hujjatlar, soxta tovlamachilik va boshqalar). 2. Antisosial xudbinlik-zo'ravonlik yo'nalishidagi jinoyatchilar - shaxsga nisbatan zo'ravonlik (zo'ravonlik bilan tovlamachilik, talonchilik, bosqinchilik) bilan bog'liq xudbin xurujlarni amalga oshiruvchi shaxslar. 3. Boshqa odamlarning hayoti, sog'lig'i va shaxsiy qadr-qimmatiga nisbatan o'ta hurmatsiz munosabatda bo'lgan shaxslar tajovuzkor yo'nalishdagi jinoyatchilardir. Ushbu guruhda to'rtta kichik guruh mavjud: a) bezorilar; b) g'arazli bezorilar; c) haqorat va tuhmat bilan shaxs sha’ni va qadr-qimmatiga zarar yetkazgan shaxslar; d) shaxslarga nisbatan tajovuzkor va zo'ravonlik harakatlari (qotillik, zo'rlash, badanga shikast etkazish) sodir etgan shaxslar. Psixoregulyatsiya asosida biz jinoyatchi shaxsining ruhiy o'zini o'zi boshqarishdagi nuqsonlar bilan tavsiflangan turini aniqlaymiz - birinchi marta jinoyat sodir etgan va vaziyatlarning tasodifiy kombinatsiyasi natijasida (qilmish jinoyati umumiy qoidalarga zid keladi). Bu odamning xatti-harakati turi, u uchun tasodifiy). Bular o'z-o'zini nazorat qilishning past darajasi va xatti-harakatning vaziyatga bog'liqligi natijasida kriminogen vaziyatga qarshi tura olmagan shaxslardir. Biz ushbu turni to'rt turga ajratamiz: 1. jinoiy ehtiyotsizlik yoki harakatsizlik sodir etgan shaxslar; 2. ekstremal harakatlar natijasida jinoyat sodir etgan shaxslar takabburligi; 3. kuchli ruhiy bezovtalik natijasida va boshqalarning qonunga xilof harakatlariga javoban jinoyat sodir etgan shaxslar; 4. vaziyatga moslashish kuchayganligi sababli jinoyat sodir etgan shaxslar. Desotsializatsiya darajasi va qadriyat yo'nalishidagi nuqsonlar bilan bir qatorda, individualistik jinoyatchining shaxsiyati va jinoiy guruh a'zosi bo'lgan jinoyatchining shaxsini farqlash kerak. Oxirgi holatda jinoyatchining jinoiy ahamiyatli jinoiy belgisi uning guruhdagi maqomi va jinoiy guruhdagi roli hisoblanadi. Jinoyatchi shaxsining turli tipologik variantlarini yaratishdan asosiy maqsad huquqni muhofaza qilish organlariga ushbu toifadagi shaxslarni, ular sodir etgan jinoyatlarning sabablarini o'rganishda, ularning jinoyatlarini fosh qilishning eng samarali taktik va psixologik usullari va usullarini ishlab chiqishda yordam berishdir. Jinoyatchi shaxsi fanlararo muammo bo'lganligi sababli, jinoyat sodir etgan shaxslarning tipologiyasini ishlab chiqishda turli asoslar, mezonlardan (huquqiy, ijtimoiy, psixologik va sotsialistik boshqalar) yoki ular aytganidek, tipni shakllantirishdan foydalanish mumkin. Voyaga etmagan jinoyatchilar orasida biz ularning shaxsiy xabardorligi tufayli jinoyatchining "turi" ni ajratib ko'rsatishga moyil emasmiz. Voyaga etmaganlarning jinoyatlari ko'p hollarda ma'lum bir ijtimoiy salbiy yo'nalishning barqaror ustunligi bilan emas, balki ularning motivatsion sohasining beqarorligi bilan bog'liq. An'anaga ko'ra, biz jinoyatchilarning birinchi guruhiga, ya'ni g'ayriijtimoiy, xudbinlikka ega bo'lganlarga to'xtalamiz. Jinoyat sodir etgan shaxslarni tasniflashga misol: 1) Ijtimoiy-demografik xususiyatlari bo'yicha: erkaklar, ayollar; yosh: 14-15; 16- 17; 18-24; 25-29; 30-40 yosh; 50 yoshdan oshgan; 2) ta'lim darajasi bo'yicha: boshlang'ich, umumiy, o'rta va o'rta maxsus; oliy va to'liq bo'lmagan oliy ma'lumotga ega. 3) Ijtimoiy mavqei va kasbiga ko‘ra: ishchilar, xizmatchilar, talabalar, xususiy tadbirkorlar, fermerlar, pensionerlar; mehnatga layoqatli, lekin ishlamaydi va o'qimaydi; ishsiz. 4) Yashash joyi va yashash muddatiga qarab: shahar, qishloq; doimiy yashovchi, migrant, ko'chirilgan shaxs. 5) Jinoiy faoliyatning intensivligi va xususiyatiga ko'ra: takrorlanish, takrorlanish; guruhda, uyushgan guruhda. 6) Shaxsning jinoyat sodir etish vaqtidagi holati to`g`risidagi ma`lumotlarga ko`ra: alkogolli mastlik holatida, giyohvandlik holatida Xususiyatlari:  ijtimoiy - demografik (jins, yosh, ma'lumot va boshqalar);  jinoyatga munosabat, jamoat xavflilik darajasi;  psixologik xususiyatlar;  noqonuniy xatti-harakatlarga yo'nalish;  kriminogen motivatsiyaning mazmuni, chuqurligi va doimiyligi;  etakchi xarakter xususiyatlari;  aqliy anomaliyalar;  ijtimoiy moslashuv darajasi, kriminogen kontaminatsiya va boshqalar. Tasniflash jinoyatning sub'ektiv tomoniga va hatto Jinoyat kodeksi Maxsus qismidagi jinoyatlarning alohida belgilariga ko'ra tuzilishi mumkin. Kriminologiyada jinoyatchi shaxsini o'rganishga bag'ishlangan fan, turli jinoyat turlarini tasniflash etarlicha batafsil ishlab chiqilgan. Ushbu turlarga psixologik nuqtai nazardan qarash uchun ularning eng mashhurlarini qisqacha eslaylik: tajovuz obyekti va jinoiy harakatlar xarakteriga ko‘ra jinoyatchilarning quyidagi uchta yirik tipologik guruhlari ajratiladi:  xudbin,  zo‘ravon,  xudbin zo‘ravon; Ijtimoiy xavflilik xususiyati va darajasiga ko'ra jinoyat turlari quyidagilarga bo'linadi: – tasodifiy tip, birinchi marta jinoyat sodir etgan shaxslarni shaxsning umumiy ijtimoiy ijobiy yo‘nalishi bilan holatlarning tasodifiy birikmasi natijasida birlashtiruvchi; – shaxsni shakllantirish uchun noqulay sharoitlar ta'sirida jinoyat sodir etgan, lekin umuman olganda, salbiydan ko'ra ijobiy xarakterga ega bo'lgan jinoyatchilarning situatsion shaxs turi; – beqaror turi, bunda birinchi marta jinoyat sodir etgan, lekin avval har xil turdagi huquqbuzarliklar va axloqsiz harakatlar sodir etgan shaxslar kiradi; – g'arazli turdagi, shu jumladan takroran jinoyat sodir etgan shaxslar, buning uchun ilgari sudlanganlar; – og'ir jinoyatlar sodir etganligi uchun xavfli yoki o'ta xavfli takroriy jinoyatchilar deb topilgan jinoyatchilar shaxsining o'ta xavfli turi va boshqalar. Kriminologiya va jinoyat huquqidan farqli o'laroq, yuridik psixologiya, birinchi navbatda, jinoyatchilarning shaxsiyatini baholashning psixologik mezonlari, ularning fe'l-atvorining xususiyatlari, qadriyat yo'nalishlari va ularning noqonuniy xatti-harakatlariga ta'sir qilgan ijtimoiy munosabatlar bilan qiziqadi. Turli xil jinoiy harakatlar sodir etgan shaxslarning psixologik xususiyatlarini o'rganish jarayonida turli xil vaziyatlarda, shu jumladan jinoiy vaziyatlarda inson xatti-harakatlariga ta'sir qiluvchi ijtimoiy moslashuv kabi integratsiyalashgan shaxs sifatiga e'tibor qaratiladi. Ushbu murakkab shaxsiy shakllanish sub'ektning atrofidagi ijtimoiy muhit bilan munosabatlariga ta'sir qiladi, uning umumiy hayotiy strategiyasini, kundalik xatti-harakatlar taktikasini, atrofidagi odamlar bilan munosabatlarini, turli nizolarni huquqiy yoki noqonuniy (jinoyat) vositalar yordamida hal qilish yo'llarini belgilaydi. Shaxsning ijtimoiy moslashuvining asosi yaxlit o'zini o'zi boshqarish tizimining faoliyati natijasida shaxsning aqliy moslashuvi bo'lib, uning faoliyati nafaqat alohida tarkibiy qismlar (quyi tizimlar) majmui tomonidan ta'minlanadi. Ularning o'zaro ta'siri va "yordam", alohida tarkibiy ob'ektlarga xos bo'lmagan yangi integrativ fazilatlarni keltirib chiqaradi. Subyektning aqliy moslashuv tizimi doimo o'ziga xos funktsiyalarni bajarishga tayyor holatda bo'ladi. Ushbu tizim ishlamayotgan hollarda, natijada sub'ektning atrof-muhit bilan aloqasi buzilgan bo'lsa, ikkinchisi mavjud vaziyatni o'zgartirishga harakat qila boshlaydi yoki undan istalgan yo'nalishda va ko'pincha biron bir tarzda chiqib ketadi. Bunday "har qanday yo'l" boshqalar tomonidan tushunilmasligi mumkin, chunki u oddiy aql-idrok va umumiy qabul qilingan xatti-harakatlar stereotiplari chegarasidan tashqariga chiqadi. Ruhiy anomaliyalarga duchor bo'lgan, shuningdek, murakkab hayotiy vaziyatlarda umidsizlik holatida bo'lgan shaxslar uchun qonun normalaridan tashqariga chiqadigan "har qanday yo'l" ni tanlash ehtimoli sezilarli darajada oshadi. Natijada, o'zlarining ijtimoiy moslashuv darajasini sezilarli darajada kamaytiradigan aqliy anomaliyalari bo'lgan odamlar, boshqalarga qaraganda, ko'pincha muayyan sharoitlarga qat'iy qaram bo'lib qolishadi. Ular ko'pincha zo'ravon harakatlar yordamida bu qaramlikni "olib tashlashga" harakat qilishadi. Bunday harakatlar (odatda ongsiz darajada) halokat ma'nosiga ega bo'lib, shaxsga uning nomuvofiqligi yoki etishmovchiligini ko'rsatadigan ob'ektni yo'q qilish va psixologik himoya vazifasini bajaradi. Bularning barchasi ko'pincha zo'ravonlikka murojaat qiladigan odamlarning xatti- harakatlarining tajovuzkor shakllarini tushuntiradi. O'tkazilgan tadqiqotlar qotillik (72%) va badanga og'ir shikast yetkazish (64,8%) uchun sudlanganlar orasida ruhiy nuqsonlari bo'lgan odamlarning yuqori foizini tasdiqladi. Shu nuqtai nazardan, jinoyat sodir etgan shaxslarni shartli ravishda ikkita katta guruhga, ikkita asosiy turga bo'lish mumkin: oraliq shaxs variantlari aniqlangan ijtimoiy moslashuv va ijtimoiy mos kelmaydigan shaxs turlari. Qanday psixologik omillar, shaxsning shaxsiy xususiyatlari umuman olganda, jinoyatchining shaxsiyati, birinchi navbatda, ikkinchisining ijtimoiy moslashuv darajasini belgilaydi, ikkinchidan, shaxsning ushbu darajasini yoki ushbu sifat xususiyatini qanday baholash mumkin? Shu munosabat bilan quyidagi omillar e'tiborni tortadi: – shaxsning neyropsik, emotsional-ixtiyoriy barqarorligi; – predmet rivojlanishining intellektual darajasi; - shaxsning motivatsion sohasi, shu jumladan nafaqat muvaffaqiyatga erishish va muvaffaqiyatsizlikka yo'l qo'ymaslik motivlari, balki qadriyat yo'nalishlari, shaxsning dunyoqarash asoslari kabi yanada murakkab shakllanishlar. U yoki bu omilni tashkil etuvchi turli xil sifat xususiyatlarining kombinatsiyasi shaxsning ijtimoiy moslashuv darajasini baholash va sub'ektning xatti-harakatlarini bashorat qilish imkonini beradi (uning nizolarni hal qilishning eng afzal usullari), u qanchalik qobiliyatli ekanligini aniqlashga imkon beradi. Kutilmaganda yuzaga keladigan yoki aksincha, o'zi o'z ehtiyojlarini qondirish, o'z intilishlari darajasiga erishish uchun maqsadli ravishda qidiradigan vaziyatlarni boshqarish. Jinoyatchining ijtimoiy adaptiv shaxs turi yuqori darajadagi neyropsik, hissiy va irodaviy barqarorlik, stressga chidamlilik (tolerantlik), uzoq muddatli psixofizik ortiqcha yuklarga chidamlilik, murakkab, tanqidiy vaziyatlarda stenik javob turi, rivojlangan adaptiv xususiyatlar bilan ajralib turadi. asab tizimining: kuch, asab jarayonlarining harakatchanligi. Bunday odamlar ko'pincha juda keng qiziqish doirasiga ega (nafaqat jinoiy sohada), yaxshi xotira, rivojlangan e'tibor va tasavvurga ega va yuqori idrok. Bundan tashqari, ushbu turdagi sub'ektlar ko'pincha intilishlarning yuqori (shishib ketgan) darajasi bilan ajralib turadi, bu ba'zan ularning kuchli va qobiliyatlarini ortiqcha baholashga olib keladi va huquqni muhofaza qilish organlariga qarshilik ko'rsatish jarayonida xatolarning sabablaridan biri bo'lishi mumkin. Ushbu jinoiy turdagi shaxsning motivatsion tuzilishida, qoida tariqasida, yutuq motivlari va qadriyat yo'nalishlari ustunlik qiladi, bu ularga ijtimoiy normalarni, umumiy qabul qilingan xatti-harakatlar qoidalarini ongli ravishda e'tiborsiz qoldirishga va taqiqlangan narsalarni buzishga imkon beradi. Shuning uchun bunday shaxslarning o'ziga xos xususiyati huquqiy ongning bir xil darajasiga mos keladigan me'yoriy xatti-harakatlarning past darajasidir. Yuqorida qayd etilgan shaxs sifatlarining uyg‘unligi bu tip vakillariga boshqa huquqbuzarlarga nisbatan uzoqroq vaqt davomida aniqlanmasdan qolish, jinoiy tajribani puxta o‘zlashtirish, undan o‘z jinoiy faoliyatida mohirlik bilan foydalanish va tegishli jinoiy malakaga ega bo‘lish imkonini beradi. Shaxsning bu turi uyushgan jinoiy guruhlarning boshliqlari, guruh jinoyatlarini sodir etishda faol ishtirok etuvchi, turli uyushgan jinoiy jamoalar va to‘dalarning yetakchilari bo‘lgan professional jinoyatchilar qatoriga kiruvchi shaxslar orasida keng tarqalgan. Agar yuqoridagi tipologiyadan foydalansak, shuni aytishimiz mumkinki, ijtimoiy moslashuvning yuqori darajasi g'arazli va o'ta xavfli jinoyat turlariga tasniflangan shaxslarni ajratib turadi. Yuqoridagi jinoyat turlari vakillari o‘zlarining ijtimoiy “mimikasi” va jamiyatda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga tez moslasha olishlari tufayli o‘zlarining g‘arazli manfaatlarini ko‘zlab, katta moddiy boyliklarni noqonuniy yo‘llar bilan o‘zlashtirib, turli imtiyozlarni, barcha turdagi manfaatlarni mohirlik bilan qo‘lga kiritishadi. Jinoyatchining ijtimoiy noodatiy shaxs turi. Ushbu turga tasniflanishi mumkin bo'lgan shaxslar past hissiy-irodaviy barqarorlik, stressga chidamliligining pasayishi, nevrotik alomatlar, gipertimik-beqaror, epileptoid va boshqa ba'zi turdagi belgilarning aniq urg'uli belgilari, ruhiy anomaliyalar, psixotik kasalliklar, psixopatik shaxsiyat xususiyatlari bilan ajralib turadi. . Bunday shaxslarning to'g'ri rivojlanmagan ijtimoiy moslashuv fazilatlari va ularning neyropsik barqarorligining past chegarasi etarli darajada yuqori intellekt va yomon rivojlangan prognostik qobiliyatlar tufayli yomonlashishi mumkin. Bundan tashqari, ushbu turdagi sub'ektlarning xatti-harakati asosan ibtidoiy ehtiyojlar bilan belgilanadi (doimiy o'yin-kulgida vaqt o'tkazish, spirtli ichimliklar, giyohvand moddalarni iste'mol qilish va boshqalar). Bunday shaxslarning qiziqishlari, qadriyat yo‘nalishlari, mafkuraviy asoslari ma’naviyatsizligi, ibtidoiy tabiati, yuksak ideallarining yo‘qligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ular uchun ba'zi bir bevosita ehtiyojlarni qondirish bilan solishtirganda muhimroq maqsadlarga erishish nomi bilan o'z harakatlari va xatti-harakatlarini oldindan aytish qiyin. Va bunday ehtiyojlarni har doim ham qondirish mumkin emasligi sababli, bularning barchasi ularda oddiy bezorilikdan tortib, xavfliroq jinoiy harakatlargacha bo'lgan turli xil zo'ravonlik jinoyatlarini sodir etishda namoyon bo'ladigan boshqarib bo'lmaydigan umidsizlik holatining paydo bo'lishiga, tajovuzkorlikning kuchayishiga yordam beradi, talonchilik va boshqalar. Ijtimoiy moslashuvning past darajasi kriminologlar tomonidan beqaror, shuningdek, vaziyatga bog'liq jinoyatchilar deb tasniflangan shaxslarda kuzatilishi mumkin, ular ko'pincha o'zlarini boshqarish qiyin bo'lgan holatlarning rahm-shafqatiga duchor bo'lishadi. to'g'ri hissiy-ixtiyoriy barqarorlikni saqlab, o'z-o'zini ishonch - harakatlaringizni va xatti-harakatlaringizni kuzatish. Shuning uchun bunday odamlar boshqalarga qaraganda tez-tez ta'sirchan holatlar, g'azab, umidsizlik va hokazolarning kuchli ta'siri ostida bo'lishadi. Yuqori darajadagi intilishlar, tegishli ta'lim va jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor ko'nikmalarining yo'qligi bilan aql- idrokning pasayishi yanada ko'proq hissa qo'shishi mumkin. Jinoyat sodir etgan shaxslarning tipologik xususiyatlari turli darajadagi ifoda va turli kombinatsiyalarga ega. Shu nuqtai nazardan qaraganda, biz oraliq yoki aralash turlar haqida gapirishimiz mumkin, chunki jinoyat sodir etishda aybdor bo'lgan shaxslar (albatta, qonunga bo'ysunuvchi fuqarolar kabi) har xil darajada shakllangan turli xil kompensatsion shaxsiy xususiyatlarga ega bo'lib, ularga ma'lum darajada ushlab turishga imkon beradi. turli vaziyatlarda ijtimoiy moslashuv. Masalan, neyropsik barqarorlik darajasi pasaygan taqdirda ham, rivojlangan aqlga ega bo'lgan ba'zi odamlar o'zlarining g'ayrioddiy aqliy va bashorat qilish qobiliyatlari tufayli jinoiy faoliyat bilan shug'ullanish uchun zarur bo'lgan ijtimoiy moslashuv darajasini saqlab qolishadi, bu tizimning nomukammalligidan mohirona foydalanishadi. huquq-tartibot idoralarimiz, ularning faoliyatidagi xato va hisob-kitoblar, jinoiy javobgarlikdan o‘z vaqtida qochish. Jinoyatchi shaxsining tasnifi va tipologiyasi. Jinoyat sodir etgan shaxslar bir tomondan demografik, huquqiy, psixologik xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qilsalar, ikkinchi tomondan bir xil belgilarga ko‘ra o‘xshash bo‘lib, barqaror guruhlarni tashkil qiladi. Shuning uchun jinoyatchilarning shaxslarini tasniflash va tipologiyasiga ehtiyoj bor. Kriminologlar tomonidan taklif qilinadigan tasniflar odatda jinoyatchi shaxsining axloqiy-psixologik xususiyatlariga, jinoyatchilarning ijtimoiy xavflilik darajasiga, uning chuqurligi, qat'iyatliligi va mazmuniga asoslanadi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, jinoyatchilarning tasnifi va tipologiyasi, ularning barcha o'xshashliklariga qaramay, bir xil narsa emas. Tasniflash umumlashtirishning quyi darajasi bo'lib, o'rganilayotgan ob'ektlarni individual xususiyatlariga ko'ra barqaror guruhlash bo'lib, har biri aniq belgilangan o'rinni egallagan guruhlar va kichik guruhlar uchun qat'iy mezonlarga asoslanadi. Tipologiyada bu ko'rinishlarning bunday qat'iy farqlanishi mavjud emas va ko'pincha uning asosi bir nechta shaxsiy xususiyatlarning kombinatsiyasi hisoblanadi. Tasniflash fanning tipologik tahlil yordamida bilimlarning empirik to‘planishidan nazariy tushunishgacha bo‘lgan harakatiga yordam beradi. Masalan, jinoyatchilarni yoshga qarab tasniflash faqat voyaga etmagan jinoyatchilar va 20- 30 yoshdagi shaxslardan iborat bo'lishi mumkin emas. Jinoyat sodir etgan shaxslarni tasniflashga misol: 1) Ijtimoiy-demografik xususiyatlari bo'yicha: erkaklar, ayollar; yosh: 14-15; 16- 17; 18-24; 25-29; 30-40 yosh; 50 yoshdan oshgan; ta'lim darajasi bo'yicha: boshlang'ich, umumiy, o'rta va o'rta maxsus; oliy va to'liq bo'lmagan oliy ma'lumotga ega. 2) Ijtimoiy mavqei va kasbiga ko‘ra: ishchilar, xizmatchilar, talabalar, xususiy tadbirkorlar, fermerlar, pensionerlar; mehnatga layoqatli, lekin ishlamaydi va o'qimaydi; ishsiz. 3) Yashash joyi va yashash muddatiga qarab: shahar, qishloq; doimiy yashovchi, migrant, ko'chirilgan shaxs. 4) Jinoiy faoliyatning intensivligi va xususiyatiga ko'ra: takrorlanish; guruhda, uyushgan guruhda. 5) Shaxsning jinoyat sodir etish vaqtidagi holati to`g`risidagi ma`lumotlarga ko`ra: alkogolli mastlik holatida, giyohvandlik holatida. Tipologiya - bu ilmiy bilish usuli bo'lib, u ob'ektlar tizimini taqsimlash va ularni umumlashtirish, ideallashtirilgan model yoki tip yordamida guruhlashga asoslangan. Tipologiya o rganilayotgan ob yektlarning o xshash va farqliʻ ʼ ʻ tomonlarini aniqlashga asoslanadi va ularning qonuniyatlarini aniqlashga intiladi. Nazariy jihatdan, tipologiya tasniflash bilan solishtirganda, bilimning yuqori darajasini ifodalaydi. Shunday qilib, jinoyatchilar orasida bir turni, masalan, zo'ravon jinoyatchining shaxsiyatini aniqlash va o'rganish mumkin. Tasniflash va tipologiya o'rtasidagi eng muhim farq shundaki, birinchisi o'rganilayotgan ob'ektning tavsifini beradi, ikkinchisi (boshqa usullar bilan birga) uning tushuntirishini beradi, ya'ni. Tipologiya yordamida uning mohiyatini, sabablarini, kelib chiqish va rivojlanish qonuniyatlarini ochib berish mumkin. Jinoyatchilarning tipologiyasi, birinchi navbatda, jinoiy xatti-harakatlarning sabablarini tushuntirish uchun yaratilishi kerak. Jinoyat sodir etgan shaxslarning tasnifi qo'shimcha ravishda jamiyatda jinoyatlarning ko'payish mexanizmini yoritib beradi, bu odamlarning xarakterli xususiyatlarini, ehtimol ularning jamiyat uchun xavfli xatti-harakatlari bilan bog'liqligini ko'rishga imkon beradi. Umuman olganda, jinoyatchilar massasi o'rtasida har qanday demografik tafovutlarning aniqlanishi ma'lum ijtimoiy qatlamlar yoki guruhlarning jinoiy faoliyatiga moyilligining kuchayganligini, ularning jinoyatga "hissasini" ko'rsatishi mumkin. Jinoyatchilarning tasnifi - bu ularni bir o'ziga xos xususiyatga ko'ra taqsimlash. Ular jinoiy xatti-harakatlarning tabiati, jinsi, yoshi, jinoiy rivojlanish darajasi va boshqalar bilan ajralib turadi. Kriminologik tipologiya jinoiy ko'rinishlarning xilma-xilligi va jinoyat sodir etgan shaxslardan ularning harakatlarining eng xarakterli turlari va usullarini aniqlashga imkon beradi. Jinoiy shaxs tipologiyasi modelini yaratish uchun asos motivatsion sohaning xususiyatlarini aks ettiruvchi uning antisotsial yo'nalishining tabiati hisoblanadi. Antisosyal shaxsning asosiy tipologik belgilari:  insonning shaxsiyatiga va uning eng muhim afzalliklariga salbiy va nafratlangan munosabat;  xudbin va xususiy mulk qarashlari;  turli umumiy qabul qilingan qadriyatlar va ijtimoiy munosabatlarga individualistik-anarxistik munosabat;  o'z vazifalariga beparvolik va mas'uliyatsizlik bilan munosabatda bo'lish. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, jinoyatchilarning uchta eng tipologik guruhini ajratish mumkin: xudbin, zo'ravon va xudbin zo'ravon. Motivatsiyaning tabiati va mazmuniga qarab jinoyatchilarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 1) siyosiy motiv bilan; 2) xudbin motivatsiya bilan; 3) zo'ravonlik-egoistik motivatsiya; 4) anarxik-individualistik motivatsiya; 5) beparvo va mas'uliyatsiz motivatsiya. Siyosiy motivli jinoyatchilar ham mavjud siyosiy rejim bilan kelishmovchilikni tavsiflaydi. Qoida tariqasida, bu shaxslar konstitutsiyaviy tuzum asoslariga va davlat xavfsizligiga qarshi (davlatga xiyonat, josuslik, qo'poruvchilik va boshqalar) jinoyatlar sodir etadilar. Yollanma niyatlarda sodir etilgan jinoyatlar nafaqat mulkiy munosabatlarga, balki jinoiy-huquqiy himoyaning deyarli barcha umumiy obyektlariga tajovuz qiladi. Xudbin niyat deganda jinoyatchiga yoki boshqa shaxslarga moddiy manfaat (pul, mulk yoki uni olish huquqi, yashash joyiga bo‘lgan huquq, uchinchi shaxslardan haq to‘lash va h.k.) olish yoki moddiy xarajatlardan xalos bo‘lish maqsadi tushuniladi. mulk, qarz, xizmatlar uchun haq to'lash, mulkiy majburiyatlarni bajarish, aliment to'lash va boshqalar). Umuman olganda, bu xudbinlik motivini tushunishni kriminologik tushuncha sifatida ham olish mumkin. O'z manfaatlarini ko'zlab g'arazli sabablarga ko'ra xatti-harakatlar sodir etilishi mumkin bo'lgan "boshqa shaxslar" jinoyatchiga tegishli bo'lgan shaxslar bo'lishi mumkin emas, balki faqat uning taqdiri bilan shaxsan manfaatdor bo'lgan shaxslar (qarindoshlari, turmush o'rtog'i, qaramog'idagilar, do'stlar, bekasi va boshqalar) bo'lishi mumkin. . Bunday shaxslarga jinoyatchi mavjudligi va normal faoliyatidan manfaatdor bo'lgan yuridik shaxslar ham kirishi mumkin (masalan, u ta'sischi). Xudbin motivlar bilan bir qatorda jinoiy xatti-harakatlar parallel ravishda harakat qiladigan boshqa motivlar bilan ham belgilanishi mumkin. Shuning uchun xudbin jinoyatchilar orasida bir nechta turlarni ham ajratish mumkin. Xususan, kriminalistik adabiyotlarda quyidagi sabablarga ko'ra yollanma jinoyatlar sodir etgan jinoyatchilar aniqlanadi: ma'lumot guruhida zarur ijtimoiy maqomga ega bo'lish sabablari yoki o'zini o'zi tasdiqlash sabablari; ishlab chiqarish sabablari bo'yicha; kuchli his-tuyg'ular (tashvish, xavf tuyg'ulari) tajribasiga asoslangan; spirtli ichimliklar yoki giyohvand moddalarni iste'mol qilish, sarsonlik yoki tilanchilik va boshqalar bilan bog'liq noto'g'ri turmush tarzini ta'minlash sabablari. Agressiv motivga ega bo‘lgan shaxslarni jinoyatning asosiy, qo‘shimcha yoki ixtiyoriy ob’ekti sifatida xavfsiz turmush sharoiti va inson salomatligini ta’minlovchi munosabatlarga ega bo‘lgan jinoyatlar: odam o‘ldirish, turli og‘irlikdagi sog‘likka qasddan zarar yetkazish, bezorilik va hokazolar birlashtiradi. motivatsiya bezorilik motivlari, qasos, rashk va hokazolarni o'z ichiga oladi. Ko'pincha tajovuzkor motivatsiya shaxsiy manfaatlar bilan chambarchas bog'liq bo'lib, bu yollanma-zo'ravonlik jinoyatlarini sodir etish (yollanma niyatda qotillik, talonchilik va boshqalar). Anarxik-individualistik motivli jinoyatchilarga davlat tartibiga, odil sudlovga, jamoat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar, iqtisodiy faoliyat sohasidagi jinoyatlar, harbiy xizmatga qarshi jinoyatlar va motivatsiyaning boshqa turlari bilan bog'liq bo'lmagan boshqa jinoyatlar sodir etgan shaxslar kiradi. Ushbu jinoyatlar guruhining tashqi xususiyati jabrlanuvchining va ko'rinadigan, moddiy zararning yo'qligi bo'lib, bu jinoyat qonunchiligida jinoyatlarning "rasmiy" deb ataladigan elementlarini qurish zaruriyatiga olib keladi. Bu jinoyatlarning subyektiv tomoni aybdorning jinoiy zarar yetkazmaslikka intilishi, faqat jinoyatchi keraksiz deb hisoblagan jinoiy-huquqiy taqiqni inkor etishi bilan tavsiflanadi. Beparvo va mas'uliyatsiz motivli jinoyatchilar voqelikni yuzaki aks ettirish, kelajakdagi voqealarni noto'g'ri kutish, ijtimoiy qadriyatlarga va jamiyatdagi mas'uliyatga beparvo munosabatda bo'lishlari bilan ajralib turadi. Ushbu guruhdagi jinoyatchilarning aksariyati ehtiyotsiz jinoyatchilardir. Bob bo’yicha xulosalar: 1. Kriminal xulq, normadagi xulq kabi, ko’p omillidir, u bir yoki hatto bir qancha sabablarning oqibati emas. Biroq, alohida olingan individual axloqiy ko’rinishning ko’p omillar bilan bog’liqligi va ehtimolli xususiyati uni o’rganib bo’lmasligini bildirmaydi. Bu o’rinda shaxsning tipik individual- psixologik xususiyatlari va axloqiy qarashlarini aniqlash ustun ahamiyatga ega. Ijtimoiy va biologik omillar o’z-o’zicha emas, balki jinoyatchi xulqining tipini hosil qiluvchi uning shaxsiy-psixologik xislatlarida birlashgan holda Kriminal xulqning aniqlovchilariga aylanadi. 2. Kriminal xulq ijtimoiy ijobiy xulqdan yo’nalishining mazmuni bo’yicha ham, psixoregulyasion xususiyatlari bo’yicha ham ajralib turadi. Shaxs xulqi uning ehtiyojlari, anglangan va anglanmagan mayllari tizimi, oldiga maqsad qo’yish va unga erishish xususiyatlari bilan ajralib turadi. Agar uni sxema tarzida tasvirlaydigan bo’lsak, quyidagicha ko’rinish hosil qiladi. Aksariyat jinoyatchilarning xulqiga ijtimoiy qadriyatlarga moslasha olmaslik (dezadaptasiya) va o’zini o’zi boshqarishdagi nuqsonlar xosdir. Individning o’zini o’zi boshqarish imkoniyatlari past darajada bo’lganida, Kriminal mayllari, odatlari nafaqat nazorat qilinmaydi, balki ularning o’zlari xulqning maqsad hosil qiluvchi mexanizmlariga aylanadi. 3. Kriminal xulq individning o’z ijtimoiy mas’uliyatini himoya qilish (o’zini oqlash) motivasiyasi, umum qabul qilingan ijtimoiy qadriyatlarning qadrsizlanishi asosida amalga oshiriladi. Inson xulqi uning ehtiyojlari va yo’nalganlik sohasi, qabul qilgan qadriyatlar tizimi, umuminsoniy madaniyatdan bahramandlik darajasi bilan bog’liqdir. Inson hayvondan farqli ravishda qandaydir yagona xulq tizimlariga mahkum emas, u ko’p funksiyalidir. Uning xulqini aniq instinktiv (tug’ma) mayllari emas, balki ijtimoiylashuv darajasi yuzaga keltiradi. 4. Kriminal xulq – mojaroli xulq bo’lib, doimo jamiyatda, ijtimoiy guruhlarda, shaxs bilan ijtimoiy guruh, ayrim shaxslar o’rtasida va, nihoyat, shaxsning o’zidagi ichki ziddiyatlarga asoslangan. Inson xulqidagi tashqi holatlar tizimi unda shakllangan ichki ruhiy shart-sharoitlar tizimi orqali namoyon bo’ladi. Ushbu ichki ruhiy shart-sharoitlarga quyidagilar kiradi: – qadriyatlar tizimi; – axloqiy yo’nalganlik; – xatti-harakatning umumlashgan usullari; – o’zini o’zi tartibga solishning psixodinamik xususiyatlari. 5. Inson xulqida na obyektiv, na subyektiv omillarni alohida ajratish mumkin. Ijtimoiy omillar odamlar xulqiga bevosita ichki shaxsiy, individual- psixologik hodisalar orqali ta’sir ko’rsatadi (va bu, ba’zan «jinoiy tabiat» illyuziyasini yuzaga keltiradi). 6. Shaxs qanchalik kam ijtimoiylashgan bo’lsa (bu, odatda, jinoyatchi shaxsning o’ziga xos xususiyatidir), biologik omillarning ustun (dominanta) bo’lish ehtimoli shunchalik yuqori bo’ladi. Inson ongining rivojlanishi qanchalik cheklangan bo’lsa, uning xulqida iyerarxik jihatdan quyi turadigan motivasiya darajalari shunchalik katta rol o’ynaydi. II – BOB. JINOYATCHI SHAXS PSIXOLOGIYASINI EKSERIMENTAL O’RGANISH II.1 Bass-Darki usuli yordamida jinoyatchi shaxsining psixologik moyilligini aniqlash metodikasi. Mahalliy va xorijiy mualliflarning ko'plab asarlari jinoyatchi shaxsi psixologiyasiga bag'ishlangan (1; 3; 7 va boshqalar). Ko'pgina tadqiqotchilar jinoyatchi shaxsini o'rganishning o'ziga xos usullarini tavsiflashga e'tibor berishadi (4; 5; 6 va boshqalar). Biroq, ko'rib chiqilayotgan mavzuning murakkabligi va xilma-xilligi bizni psixologik tadqiqotlar uchun yangi vositalarni topish va sinab ko'rishga undaydi. Jinoyatchi shaxsini o'rganishning turli usullaridan foydalanish o'rganilayotgan hodisa haqida keng va xilma-xil ma'lumotlarni olishga va mahkumning xatti-harakatlarining tipik shakllarini aniqlashga yordam beradi; jinoiy xulq-atvorning shakllanishi va namoyon bo‘lishiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, huquqbuzarliklarning oldini olish va oldini olishning samarali usullarini ishlab chiqish. Bass-Darki so'rovnomasi (1-ilova) xorijiy psixologlar tomonidan shaxsiy tajovuzkorlikni o'rganish uchun eng ko'p qo'llaniladigan usullardan biridir (8). Agressiv reaktsiyalarning turli shakllarini hisobga oladi. "Frustatsiya-agressiya" gipotezasining xulq-atvor jihatiga ustunlik berib, ikkita reaktsiyani ajratib ko'rsatish taklif etiladi: "tashqarida" o'zini namoyon qiladigan reaktsiya, "tajovuz" atamasi bilan tavsiflangan aniq shaxslarga faol munosabatda bo'lish. reaktsiya, bu odamning umuman salbiy munosabatda bo'lishi, boshqalarga nisbatan ishonchsiz pozitsiyasi - bunday reaktsiya "dushmanlik" deb ta'riflanadi (2; 10). Bass-Darki texnikasi sub'ektlar uchun tajovuzkor xatti-harakatlarning odatiy shakllarini aniqlashga imkon beradi. Shu bilan birga, ushbu uslub odamlarning ma'lum bir yo'nalishda harakat qilishga tayyorligi to'g'risidagi ma'lumotlarni olish imkonini beradi, ya'ni. odamlarning muayyan yo'llar bilan harakat qilish tendentsiyalari haqida. Jinoyatchi shaxsini o rganishda Bassa-Darki texnikasining diagnostikʻ imkoniyatlarini aniqlash maqsadida muallif Barnaul shahridagi umumiy rejimli koloniyada qamoq jazosiga hukm qilingan va jinoiy jazoni o tayotgan 120 nafar ʻ jinoyatchi o rtasida so rov o tkazdi. Mahkumlar yoshi (o‘rtacha yoshi – 22,5 ʻ ʻ ʻ yosh), ta’lim darajasi (o‘rtacha ta’lim darajasi – 9,5 sinf), sudlanganga qadar yashash joyi (barchasi shaharda yashagan), sudlanganlik soni (barchasi) bo‘yicha bir-biridan unchalik farq qilmagan. birinchi marta sudlanganlar). Ob'ektlarning populyatsiyasi ekspert baholash usuli yordamida tanlandi. Mutaxassislar koloniyaning o‘quv va operativ bo‘limlari xodimlari edi. Ularning yordami bilan har biri 20 kishidan iborat 6 ta eksperimental guruh tuzildi. Birinchi guruhni mushtlashuvga va boshqa odamlarga nisbatan jismoniy kuch ishlatishga moyil bo'lgan, janjal deb ataladigan mahkumlar tashkil etdi. Ikkinchi guruhga ichki tartib qoidalarini ochiqdan-ochiq rad etishga va hatto ma'muriyat talablariga qarshilik ko'rsatishga moyil bo'lgan mahkumlar, ya'ni raddiyachilar kiradi. Uchinchi guruhga so‘kinishlar orqali tahdid va qarg‘ish aytishga moyil bo‘lgan, janjallashishga, qo‘pol bo‘lishga yoki eng kichik provokatsiyada qo‘pol bo‘lishga tayyor bo‘lgan jinoyatchilar – “qichqiriqlar” edi. To'rtinchi guruhni "g'iybatchilar" tashkil etdi - ekspertlar tomonidan g'iybat tarqatishga, boshqa odamni kamsitishga, unga ma'lum bir tarzda zarar etkazishga, "o'z kuchini sinab ko'rishga" qaratilgan g'arazli hazillar uyushtirishga moyil bo'lgan mahkumlar. Beshinchi guruhga deyarli hech kimga ishonmaslik va boshqa odamlarga haddan tashqari qo'rquv va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lish tendentsiyasi tufayli tanho turmush tarzini olib borishni afzal ko'rgan jinoyatchilar ("germitlar") kiritilgan. Nihoyat, sudlangan jinoyatchilarning oltinchi guruhini "shikoyatchilar" - o'zlariga nisbatan "ochiq" adolatsizlik deb bilganlari uchun boshqalardan va umuman hayotdan doimiy shikoyat qilishga moyil bo'lgan shaxslar tashkil etdi. Ushbu mahkumlar guruhlari ikki usuldan foydalangan holda suhbat o'tkazildi: SMOL va Bassa-Darki so'rovnomasi. Sinov bir oylik interval bilan ikki marta o'tkazildi. Tegishli ko'rsatmalardan so'ng SMOL test shkalasi bo'yicha tanqidiy ball olgan shaxslardan test jarayonini o'sha kuni takrorlash so'ralgan. Bassa-Darki so'rovnomasi yordamida test natijalari 1-jadvalda ko'rsatilgan, undan tanlangan guruhlarning mahkumlari qanday ko'rsatkichlar bilan bir-biridan farq qilishini ko'rish mumkin. Birinchi guruh mahkumlari ("jangchilar") "Jismoniy tajovuz", "Bilvosita tajovuz" va "G'azab" shkalalari bo'yicha mumkin bo'lgan balllarning yarmidan ko'pini to'pladilar. "Jismoniy tajovuz" shkalasi bo'yicha 54% natija mahkumlarning boshqa guruhlari orasida eng yuqori ko'rsatkichdir. "Bilvosita tajovuz" shkalasi bo'yicha eng yuqori ball (58%) to'rtinchi guruh mahkumlari ("g'iybat") tomonidan to'plangan. Ular, shuningdek, "Ahritatsiya" va "Og'zaki tajovuz" shkalasi bo'yicha yuqori ball olishdi. Biroq, to'rtinchi guruh mahkumlari "Aybdorlik hissi" shkalasi bo'yicha namunadagi javoblarning eng past foiziga ega - 39%, bu ma'lum bir ehtimollik darajasi bilan ularning axloqiy his- tuyg'ulari (tavba) pasayganligini aytishga imkon beradi. ularning boshqa odamlarga nisbatan harakatlari haqida. "G'azablanish" shkalasi bo'yicha javoblarning eng yuqori foizi (63%) uchinchi guruh mahkumlari orasida topilgan, bu boshqa mahkumlarga nisbatan ushbu guruhdagi shaxslarning qo'zg'aluvchanligini ko'rsatishi mumkin. Uchinchi guruh mahkumlari ("qichqiriqlar") ham "Og'zaki tajovuz" shkalasi bo'yicha eng yuqori natijalarni olishdi - 57%. Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, ikkinchi, beshinchi va oltinchi guruhdagi mahkumlarda negativizm ("Negativizm" shkalasi) kuchaygan. Shu bilan birga, negativizmga moyil bo'lgan mahkumlarning ikkinchi guruhi "G'azablanish" shkalasi bo'yicha eng past natijalarni ko'rsatdi - 26%, bu yuqori hissiy barqarorlikni va bilvosita negativistik munosabatlarning ongli ravishda o'ylanganligini ko'rsatishi mumkin. "G'azab" shkalasi bo'yicha shubhasiz etakchilar oltinchi guruh mahkumlari ("shikoyatchilar") bo'lib, ular "Jismoniy tajovuz" shkalasi bo'yicha tanlovda eng past ball bilan ajralib turadi. Beshinchi guruh mahkumlari ("germitlar") boshqalarga qaraganda ko'proq shubhali bo'lib chiqdi ("Shubhalilik" shkalasi). Bu guruhdagi mahkumlar ham “Ajablanish” shkalasi bo‘yicha past, “G‘azab” shkalasi bo‘yicha yuqori ball bilan ajralib turadi. Jadval 1. Bass-Darki so'rovnomasi shkalasi bo'yicha o'rtacha natijalar: Masshtab Guruh Birinc hi Ikkinc hi Uchinc hi To'rtinc hi Beshinc hi Oltinc hi Jismoniy tajovuz 54 49 41 47 45 36 Bilvosita tajovuz 51 34 54 58 50 48 Achchiqlanis h 45 26 63 51 35 47 Negativizm 35 52 41 43 51 52 Huquqbuzarl ik 56 46 49 48 61 69 Shubha 45 39 40 47 59 52 Og'zaki tajovuz 42 36 57 53 38 49 Aybdorlik 45 54 44 39 47 42 Eslatma . Natijalar ushbu shkala bo ' yicha mumkin bo ' lgan javoblarning umumiy soniga foiz sifatida beriladi . Olingan natijalarni umumlashtirib , biz quyidagilarni umumlashtirishimiz mumkin : 1. Bass-Darki anketasi jinoyatchilarning xatti-harakatlaridagi tajovuzkor tendentsiyalarni aniqlash imkonini beradi. 2. Qo'shimcha tekshirish shkalalaridan foydalanganda, siz mahkumlarning muayyan tarzda harakat qilish tendentsiyasini aniqlash uchun Bassa-Darki so'rovnomasidan foydalanishingiz mumkin. 3. Bass-Darki so'rovnomasidan mahkum qilingan jinoyatchilarning tipologiyasini tuzish uchun foydalanish mumkin. Muallif Bassa-Darki so'rovnomasidan foydalanishning taklif etilayotgan tartibi va uni amalga oshirish jarayonida olingan eksperimental ma'lumotlar ichki ishlar organlari va adliya idoralari amaliyotchilariga turli toifadagi jinoyatchilarning shaxsini o'rganishda yordam beradi, deb umid qiladi. Bass-Darki usuli yordamida jinoyatchi shaxsining psixologik moyilligini aniqlash Bass-Darki usuli yordamida jinoyatchi shaxsini psixologik moyilligini aniqlash metodikasi Psixologiya fakultetining 4 – bosqich talabalarida o’tkazildi . Sinaluvchilar soni va yoshi : O’g’il bola sinaluvchilar : 8 nafar , 21 va 28 yosh oralig’ida Qiz bola sinaluvchilar : 42 nafar , 20 va 28 yosh oralig’ida. Ushbu metodikani jami 50 nafar sinaluvchi ishtirokida o’tkazildi. Ishtirokchilarga metodika savolnomalari tarqatib chiqildi , metodika sharxida keltirilganidik sinaluvchilarga, quyida Bassa-Darki so'rovnomasi matni keltirilgan. "Iltimos, siz rozi bo'lgan bandlarga "ha" va rozi bo'lmaganlarga "yo'q" deb belgilang" deb ko’rsatma berildi va metodika davomiyligi 25 – 30 daqiqa davom etdi. Olingan natijalarni har bir kreteriya bo’yicha javoblari yig’ildi va aniqlanayotgan reaksiyaning ushbu indeksiga mumkin bo’lgan javoblarning umumiy sonidan ularning foizini hisoblash orqali aniqlandi, har biri tegishli tartibda hisoblab chiqilidi. Ushbu metodikada 8 ta kreteriya mavjud: 1. Jismoniy tajovuz 2. Bilvosita tajovuz 3. Achchiqlanish 4. Negativizm 5. Huquqbuzarlik 6. Shubhalilik 7. Og'zaki tajovuz 8. Tavba, aybdorlik bo’yicha hisoblab chiqildi. Ya’ni kreteriyalar bo’yicha metodika kalitiga asoslanib javoblar solishtirildi va kalitda “Ha”, “Yo’q” variantlarda ma’lum savollarning raqami yozilgan, mos kelgan javob uchun bir baldan yozildi va har bir kreteriyaning mos kelgn javoblar yig’indisi “%” foiz ko’rinishida yozilib, jadval ko’rinishida ifodalandi. Bunda har bir ishtirokchining 8 ta kreteriya bo’yicha olingan javoblari shu kreteriya to’g’risiga son va % foiz ko’rinishida ifodalandi. Masalan M. A sinaluvchining natijasi quyidagicha: 1. Jismoniy tajovuz : 30 % (o’ttiz foiz) 2. Bilvosita tajovuz: 12 % (o’n ikki foiz) 3. Achchiqlanish: 36 % (O’ttiz olti foiz) 4. Negativizm: 80 % (Sakson foiz) 5. Huquqbuzarlik: --- 6. Shubhalilik: 18 % (O’n sakkiz foiz) 7. Og'zaki tajovuz: 23 % (Yigirma uch foiz ) 8. Tavba, aybdorlik: 22 % (Yigirma ikki foiz) Shu tartibda barcha sinaluvchilar natijalari qayd etildi. (2-ilova) II.2. Chezare Lombrosoning “Jinoiy moyillik testi” va qo’llanilishi Italiyalik psixiatr va 19-asrning sud tibbiyoti professori Chezare Lombroso jinoiy antropologiyaning asoschisi deb ataladi. Bu fan insonning anatomik va fiziologik xususiyatlari va uning jinoyat sodir etishga moyilligi o'rtasidagi bog'liqlikni tushuntirishga harakat qiladi. Lombroso shunday xulosaga keldiki, bunday bog'liqlik bor va u to'g'ridan-to'g'ri: jinoyatlar ma'lum bir ko'rinish va xarakterga ega bo'lgan odamlar tomonidan sodir etiladi*. Qoidaga ko'ra, jinoyatchilar tug'ma jismoniy va ruhiy nuqsonlarga ega, deb hisoblaydi Lombroso. Biz ibtidoiy odamlar va maymunlarga xos bo'lgan ichki va tashqi anatomik tuzilishning anomaliyalari haqida gapiramiz. Shunday qilib, jinoyatchilar yaratilmaydi, balki tug'iladi. Shaxsning jinoyatchi bo'lishi yoki bo'lmasligi faqat uning tug'ma moyilligiga bog'liq va har bir jinoyat turi o'ziga xos anomaliyalarga ega. Lombroso butun hayotini ushbu nazariyani rivojlantirishga bag'ishladi. U o'lganlarning 383 ta bosh suyagini va tirik jinoyatchilarning 3839 bosh suyagini tekshirdi. Bundan tashqari, olim 26 886 nafar jinoyatchi va 25 447 nafar hurmatli fuqarolarning tana xususiyatlarini (puls, harorat, tana sezgirligi, aql-zakovati, odatlari, kasalliklari, qo'l yozuvi) o'rgandi. Jinoyatchilarning tashqi ko'rinishi Lombroso bir qator jismoniy belgilarni ("stigmata") aniqladi, bu uning fikriga ko'ra, tug'ilishdan jinoiy moyillikka ega bo'lgan shaxsni tavsiflaydi. Bu bosh suyagining tartibsiz shakli, tor va qiyshaygan peshona (yoki ikkilangan frontal suyak), yuz va ko'z bo'shlig'ining assimetriyasi va jag'larning haddan tashqari rivojlanganligi. Qizil sochli jinoyatchilar juda kam uchraydi. Ko'pincha jinoyatlar qoramag'iz va jigarrang sochli erkaklar tomonidan sodir etiladi. Brunettalar o'g'irlashni yoki o't qo'yishni afzal ko'radilar, jigarrang sochli erkaklar esa qotillikka moyil. Blondes ba'zan zo'rlovchilar va firibgarlar orasida topiladi. Odatiy zo'rlovchining ko'rinishi Katta bo'rtib ketgan ko'zlar, do'mboq lablar, uzun kirpiklar, yassilangan va qiyshiq burun. Ko'pincha ular ozg'in va yirtqich sarg'ish, ba'zan esa dumbali. Oddiy o'g'rining ko'rinishi Noto'g'ri kichkina bosh suyagi, cho'zilgan bosh, tekis burun (ko'pincha tagida aylanadi), yugurish yoki aksincha, qattiq nigoh, qora sochlar va siyrak soqol. Oddiy qotilning ko'rinishi Katta bosh suyagi, kalta bosh (eni balandlikdan katta), o'tkir frontal sinus, katta yonoq suyaklari, uzun burun (ba'zan pastga egilgan), kvadrat jag'lar, ulkan ko'z orbitalari, chiqadigan to'rtburchak iyak, qattiq shishasimon nigoh, ingichka lablar, yaxshi rivojlangan tishlar. Eng xavfli qotillarning ko'pincha qora, jingalak sochlari, siyrak soqollari, qisqa qo'llari va haddan tashqari katta yoki aksincha, juda kichik quloqlari bor. Oddiy firibgarning ko'rinishi Yuzi oqargan, ko'zlari kichik va qattiq, burni qiyshiq, boshi kal. Umuman olganda, firibgarlarning ko'rinishi juda yaxshi xulqli. Jinoyatchilarning xususiyatlari "Men o'zim kuzatganman, momaqaldiroq paytida, epileptiklar tez-tez tutqanoq tutsa, qamoqxonadagi mahbuslar ham xavfliroq bo'ladilar: kiyimlarini yirtadilar, mebellarni sindiradilar, xizmatchilarni kaltaklaydilar", deb yozgan Lombroso. Uning fikricha, jinoyatchilar sezgi organlarining sezgirligini va og'riq sezuvchanligini kamaytirdilar. Ular o'z xatti-harakatlarining axloqsizligini anglay olmaydilar, shuning uchun tavba qilish ularga noma'lum. Lombroso shuningdek, har xil turdagi jinoyatchilarning qo'l yozuvi xususiyatlarini aniqlay oldi. Qotillar, qaroqchilar va qaroqchilarning qo'l yozuvi cho'zilgan harflar, egri chiziqlilik va harflar oxirida aniq belgilar bilan ajralib turadi. O'g'rilarning qo'l yozuvi o'tkir konturlari yoki egri chiziqli oxiri bo'lmagan kengaytirilgan harflar bilan tavsiflanadi. Jinoyatchilarning xarakteri va turmush tarzi Lombrozo nazariyasiga ko‘ra, jinoyatchilarda sarsonlik, uyatsizlik, dangasalikka intilish xos. Ularning ko'pchiligida tatuirovka bor. Jinoyatga moyil bo'lgan shaxslar maqtanchoqlik, da'vogarlik, zaif xarakter, jahldorlik, ulug'vorlik aldanishi bilan chegaradosh yuqori darajada rivojlangan bema'nilik, tez kayfiyat, qo'rqoqlik va asabiy asabiylik bilan ajralib turadi. Bu odamlar tajovuzkor, qasoskor, ular tavba qilishga qodir emaslar va pushaymon bo'lmaydilar. Grafomaniya jinoiy tendentsiyalarni ham ko'rsatishi mumkin. Lombroso quyi tabaqadan bo'lgan odamlar qotil, qaroqchi va zo'rlovchiga aylanishlariga ishongan. O'rta va yuqori tabaqa vakillari professional firibgarlar bo'lish ehtimoli ko'proq. Lombrozo nazariyasini tanqid qilish Lombroso hayotligida ham uning nazariyasi tanqidga uchradi. Buning ajablanarli joyi yo'q - ko'plab yuqori lavozimli amaldorlar tug'ilgan jinoyatchilarning tavsifiga to'liq mos keladigan ko'rinishga ega edilar. Ko'pchilik olimning biologik komponentni bo'rttirib yuborganiga va jinoyat sodir etishda ijtimoiy komponentni to'liq hisobga olmaganiga amin. Ehtimol, bu Lombrosoni umrining oxiriga kelib, ba'zi qarashlarini qayta ko'rib chiqishga majbur qilgandir. Xususan, u jinoiy ko'rinishning mavjudligi shaxsning jinoyat sodir etganligini anglatmaydi - bu uning noqonuniy xatti-harakatlarga moyilligi haqida gapira boshladi. Agar odamning jinoiy ko'rinishi bo'lsa va farovon, u qonunni buzish uchun hech qanday tashqi sababga ega bo'lmagan yashirin jinoyatchilar toifasiga kiradi. Natsistlar uning g'oyalarini qo'llashni boshlaganlarida Lombrozoning obro'si katta zarar ko'rdi - ular kontslager mahbuslarining bosh suyaklarini pechga yuborishdan oldin o'lchashdi. Sovet davrida tug'ma jinoyatchi haqidagi ta'limot qonuniylik tamoyiliga zidligi, milliylikka qarshi va reaktsion xarakterga ega ekanligi uchun ham tanqid qilindi. Biz aniqlaganimizdek, Lombrozo nazariyasi hech qachon sud protsessida qo'llanilmagan - hatto olimning o'zi ham unda hech qanday amaliy ahamiyatga ega emas, chunki u bir ilmiy munozarada shunday degan: "Men o'zimni berish uchun ishlamayman. huquqshunoslik sohasida amaliy qo llanilishini tadqiq etaman, menʻ olim sifatida faqat ilm-fan uchun xizmat qilaman”. Shunga qaramay, u taklif qilgan jinoyatchi kontseptsiyasi qo'llanildi va uning ishlanmalari hali ham fiziognomiya, jinoiy antropologiya, sotsiologiya va psixologiyada qo'llaniladi. Lombroso kriminologiya va jinoyat huquqidagi antropologik yo'nalishning asoschisiga aylanadi. Lombroso o‘liklarning 383 ta, tiriklarning 3839 ta bosh suyagini o‘rganish asosida o‘zining ilmiy xulosalarini chiqardi. Hammasi bo'lib, u 26 886 jinoyatchini tekshirdi va so'roq qildi, ular 25 447 talaba, askarlar va boshqa hurmatli fuqarolar bilan taqqoslandi. Bundan tashqari, Lombroso nafaqat o'z zamondoshlarini o'rgangan, balki o'rta asr jinoyatchilarining bosh suyagini ham tekshirgan, ularning dafnlarini ochgan. Tadqiqotlari natijasida Lombroso qat'iy bir fikrga keldi: tabiatshunoslik usuli - tajriba va kuzatish - kriminologiyaga kiritilishi, jinoyatchi shaxsi esa o'rganish markaziga aylanishi kerak. Bob bo’yicha xulosa Jinoiy qilmishni baholashda amalga oshirilayotgan odil sudlovning adolatliligi nafaqat huquqshunoslik sohasidagi ma’lumotlarning to‘liqligiga, balki huquqbuzarlik subyekti – shaxs, uning individual va shaxsiy xususiyatlariga to‘g‘ri baho berishga ham bog‘liqdir. Qonunni buzgan shaxsning shaxsiy xususiyatlari, xatti-harakatlarining yashirin sabablari, unga xos bo'lgan qadriyatlar ierarxiyasi, tajovuzkorlikning namoyon bo'lish darajasi va yo'nalishi, shaxsiy etuklik darajasi va o'z his-tuyg'ularini nazorat qilishning rivojlanishi - bularning barchasi jinoiy xatti-harakatlar sub'ektining aql- idrokini baholashga sezilarli ta'sir qiladi. Oddiy sharoitlarda ijtimoiylashtirilgan xulq-atvorning singdirilgan ko'nikmalari bilan boshqariladigan, ma'lum bir shaxsga xos bo'lgan, uning fe'l-atvoridagi etakchi tendentsiya sifatida xos bo'lgan bevosita reaktsiya turi ekstremal vaziyatlarda eng halokatli va antisotsial tarzda namoyon bo'lishi mumkin. Jinoyatchilikning oldini olish jiddiy muammo bo‘lib, uning yechimi bevosita jinoiy xulq-atvorning ildizlariga ishora qiluvchi ilmiy tadqiqotlarga asoslanishi kerak. To'g'ridan-to'g'ri so'roq qilish, kuzatish usullari, jinoyat tarixini va voqeadan oldingi davrni o'rganish, jinoyatchining holatini psixiatrik baholash, albatta, zarur, ammo ular har doim ham jinoyatning chuqur muammolari bilan bog'liq bo'lgan savollarga to'liq javob bera olmaydi. Ushbu murakkab savollarga javob berishda psixodiagnostik testlar yordamida jinoyatchilarning shaxsiy xususiyatlari va ijtimoiy omillar psixologik va psixiatrik ekspertiza nuqtai nazaridan baholanadigan kombinatsiyalangan yondashuvdan olingan ma'lumotlarni tahlil qilish orqali yordam berish mumkin. Shulardan kelib chiqib, biz tadqiqotimizning ushbu bo’limida Bass-Darki so’rovnomasini sinaluvchilar guruhida o’tkazish natijasida ma]lum natijalarni qo’lga kiritdik. Bu bobda italiyalik psixiatr professor Chezare Lombrozoning jinoyatchilarni yuz va bosh qismlari o‘lchamini o‘lchash uchun mo‘ljallangan “kraniograf” deb nomlangan qurilma yordamida tekshirish metodi tahlilini berdik. Mahkumlarning antropologik o'lchoviga asoslanib, Lombroso maxsus jismoniy xususiyatlarga ega "tug'ilgan jinoyatchi" bor degan xulosaga keldi. XULOSA Jinoyatchi shaxsini kriminologik o'rganish, ba'zi xulosalar chiqarishga imkon beradi. Birinchidan, jinoyatchi shaxsining ta'riflari tahlili o'tkazildi, jinoyatchining shaxsi huquqiy va doirasida ekanligini ko'rsatdi psixologik fanlar, chunki jinoyatlarni ochish jarayonida va ularning profilaktikada mutaxassislar barcha omillarni hisobga olishlari kerak: individual xatti-harakatlarning namoyon bo'lishi, ijtimoiy va biologik jihatlar. Jinoyatchining o'ziga xos xususiyatlarini, shakllanish yo'llarini belgilamasdan jinoiy tendentsiyalarga u yoki bu tarzda qarshi turish mumkin emas jinoyat turlari va umuman jinoyatlar. Shu bilan birga, olimlar aniqlashda turli yondashuvlarni tanlaydilar ushbu kontseptsiyani turli xil xususiyatlar va xususiyatlar bilan ta'minlagan holda, uni qonunga bo'ysunuvchi shaxsdan farqlash. Kontseptsiya bo'yicha kriminologiyada mavjud nuqtai nazarlarni tahlil qilish asosida jinoyatchining shaxsi, quyidagilarni shakllantirishga harakat qilindi. Jinoyatchining shaxsini kriminalistik jihatdan aniqlash: “Jinoyatchi shaxsi uning ijtimoiy-demografik, jinoiy-huquqiy, axloqiy-psixologik, sharoitlar bilan o'zaro munosabatda bo'lgan ijtimoiy-rol xususiyatlari ijtimoiy muhit, tajovuzkor jinoyat sodir etilganda namoyon bo'ladi. Ikkinchidan, zamonaviy kriminologiya yosh - qari kabi jinoyatchilar guruhiga ajratmaydi. Ular, statistik ma'lumotlarga ko'ra hisobotlar, hisobga olingan holda, faqat keksa shaxslar sifatida tasniflanadi jinoyatning hozirgi holati asossizdir. Bu ijtimoiy hamjamiyat bugungi kunda heterojen bo'lib bormoqda belgi, bu bizga progressiv haqida ishonch bilan gapirish imkonini beradi keksa odamlar o'rtasidagi mavjud farqlarni chuqurlashtirish tendentsiyalari. Mavzu bo’yicha adabiyotlar tahlilidan ushbu ilmiy ma’lumotlar va qarashlar e’tiborga olindi va ular asosida bitiruv malakaviy ishimizning eksperimental qismi o’tkazildi. Jinoiy psixologiya va kriminologiyada jinoiy shaxsning boshqa turlari ham ishlab chiqilgan. Hujum ob'ekti va jinoiy xatti-harakatlarning xususiyatiga ko'ra jinoyatchilarning uchta katta guruhi mavjud: xudbinlik; zo'ravonlik; xudbin va zo'ravon. Ijtimoiy xavflilik darajasiga ko'ra quyidagi turlar ajratiladi: tasodifiy, bu tasodifiy bo'lib chiqqan holatlar natijasida birinchi marta jinoyat sodir etgan shaxslarni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, shaxsning yo'nalishi ijtimoiy jihatdan ijobiydir; noqulay xarakterga ega bo'lgan shaxs shakllanishining tashqi sharoitlari ta'siri ostida jinoyat sodir etgan shaxslarni o'z ichiga olgan vaziyat. Umuman olganda, bunday odamlar ijobiy xarakterlanadi; birinchi marta jinoyat sodir etgan, lekin ilgari huquqbuzarlik va huquqbuzarlik sodir etgan shaxslarni o'z ichiga olgan beqaror; bir necha marta jinoyat sodir etgan shaxslarni o'z ichiga olgan g'arazli; o'ta xavfli, unga og'ir jinoyatlar sodir etish uchun o'ta xavfli deb topilgan jinoyatchilar kiradi. Yana bir tipologiya psixolog A.G.Kovalev tomonidan ishlab chiqilgan bo'lib, u shaxsning jinoiy infektsiyasi darajasining mezoniga asoslanadi. Uch guruh ajratiladi: global, qisman va jinoyatdan oldingi turlari. Jinoyatchilarning shaxsini tasniflashning boshqa variantlari mavjud. Masalan, subyektiv tomondan, aybning shakliga qarab (qasddan, beparvolik), shaxsning muayyan shaxsiy xususiyatlarini ochib beradigan psixologik test usullaridan foydalanish natijalariga ko'ra. Kriminologiya va jinoyat huquqidan farqli o'laroq, yuridik psixologiya g'ayriijtimoiy xatti-harakatlarning psixologik xususiyatlari bilan shug'ullanadi. Shu tomondan, insonning ijtimoiy moslashuvi, moslashuvchanligi va ijtimoiy faoliyat darajasi muhim ahamiyatga ega. Bu omillar turli xil vaziyatlarda, shu jumladan kriminogen vaziyatlarda shaxsning xulq-atvoriga ta'sir qiladi. Kompleks shaxsiy ta'limning asosiy tarkibiy qismlari sub'ektning ijtimoiy muhit bilan munosabatini, uning hayotiy strategiyasini, xatti- harakatlar taktikasini, shaxslararo munosabatlarni, ziddiyatli vaziyatlarni hal qilish usullarini belgilaydi. Insonning ijtimoiy me'yorlarga mos kelishiga baho beriladi. Agar shaxsning ijtimoiy moslashuvi sodir bo'lmasa, insoniy munosabatlar buziladi va nizolar paydo bo'ladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси “LЕХ.UZ” сайти. 2. Ўзбекистон Республикаси Олий таълим тизимини 2030 йилгача ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 8 октябрдаги ПФ-5847-сон Фармонига 1-илова. 3. Аҳолига психологик хизмат кўрсатиш ва психология соҳасида кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида. PQL-1518/20-2. Лойиҳа. 4. Васильева B.JI. Юридическая психология . СПб, « Питер », 2009 . 30 1 с. 5. Ратинов A.Р. Судебная психология для следователей . M.,2005 -г . 243 -ст. 6. Романов В.В. Юридическая психология . Москва , Юрист , 2006 -г . 216 -ст. 7. Березип Ф.Б., Мирошников Н.П., Рожанец Р.В. Методика многосторенного исследования личности . M., 2005 -г . 124 -ст. 8. Богданов В.M. Психологические особенности професси оналного мишления работников уголовного розиска . Омск . 1994 -г .106 -ст. 9. Богинский В.Е. Рефлексивное управления при вопросе . Учебное пособие . Харков 1993 -г . 214 -ст. 10. Быков В.M. Особенности расследования группових преступлений . Ташкент , 2003 -г . 122 -ст. 11. Еникеев М.И. Юридическая психология. М., 2010 г. 12. Еникеев М.И. Основы судебной психологии. 2007 г. 13. Stolyareiko A.M. Prikladnaya yuridicheskaya psixologiY. «Yuniti» Moskva., 2005. 543 st . 14. Patterson C.H. Foundation for a theory of instruction and educational psychology.- N.Y., 1977 - 346 p. 15. Rothbatt M., Dalfen S., an Barrett K. Effects of teachers expentancy on student – teacher interaction. - J. of Education Psych.,1971,vol. 62, p.49-54. 16. Gadotti M. Pedagogy of praxis: A dialectical philosophy of education. Albany, N. Y: State Univ. of New York Press, 1996. 58 p . 17. Zuckerman G.Child – adult interaction that creates a zone of proximal Development // J.Russian and East European Psychol. 2007. V. 45. P.43 – 69. 18. Адлер, А. Практика и теория индивидуальной психологии Текст. / А. Адлер. СПб.: Питер, 2003. - 256с. 19. Баротов Ш.Р. Психологик хизмат: Магистрлар учун дарслик. –Т.: “Наврўз” нашриёти, 2018. - 344 б. 20. Баротов Ш.Р., Мухторов Э.М. Ўсмирларда ўз-ўзини психологик муҳофаза қилиш ҳақидаги тасаввурларни шакллантиришнинг илмий-амалий асослари. Монография. – Т.: “Фан” нашриёти. 2008. – 168 б. 21. Болаларга нисбатан зўравонлик бўйича бутунжаҳон ҳисоботи. –Т., 2009. – Б. 83. 22. Ильченко Ю.И. Эмоции и чувства в деятельности следователя. Краснодар, 1998. 23. Кадирова А.Т. Ўсмирларда оилавий низолар тўғрисида ижтимоий тасаввурларнинг шаклланиши. дисс. псих. фан. ном. – Т.: 2007. –Б. 36. 24. Karimova V.M., Akramova F.A. Psixologiya: Nopedagogik va nopsixologik oliy o’quv yurtlari uchun DARSLIK. – Т.: TDIU «Talaba», 2007. – 308 b. 25. Криминология. Дарсл ик. Проф. З.С.Зариповнинг умумий таҳрири остида. – Т., 2007. 26. Муродов А., Пўлатова Ш. Оила-турмуш доирасидаги жиноятлар. Услубий қўлланма. – Тошкент: “Lesson-press” нашриёти, 2020. – 66 б. Отахўжаев Ф.М. Конституция ва оила.(Масъул муҳаррир: ю.ф.д., проф. А.Х.Саидов). – Т.: ТДЮИ нашриёти, 2005. Psixologik atamalar ruscha – o’zbekcha izohli lug’ati /Psixol. fan. dokt., prof. G’.B.Shoumarov tahriri ostida. /Тузувчилар: Соғинов Н.А., Нишонова З. T ., Каримов Х.К., Умаров Б.М., Усмонов Э.Ш. -Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019 . -248 б. 27. Расулова З. Фарзанд тарбияси: хатоликлар ва уларнинг олдини олиш чоралари. –Т.:РОИАМ, 2014.-110 б . 28. Салахутдинова М., Мусинова Р. Общая психология. Учебное пособие. Самарканд, СамГУ, 2020. 29. Соғинов Н.А., Қодиров У.Д. Соғлом бола шаклланишининг айрим ижтимоий-психологик жиҳатлари. Услубий тавсиялар. – Тошкент: “ Akademnashr ”, 2014. – 46 б. 30. Sulaymonov M. Yuridik psixologiya. O’quv qo’llanma. Samarqand, SamDU, 2021 . 31. Umarov B.M. Yuridik psixologiya. O’’quv qo’llanma. Toshkent, 2015. 32. G’oziyev E. Umumiy psixologiya. Darslik. Toshkent, 2010. – 510 b. Internet manbalari: 1. http: www . Iib . psixology . msu . ru 2. http: www . Iib . psixology . ru 3. http: www . Iib . psixology . rin . ru 4. http: www . Iib . psixology . narod . ru 5. http: www . Iib . psixology . narod . ru 6. http: www . Iib . psixology . ru ILOVALAR 1-ilova BASS-DARKI SO’ROVNOMASI Respondentlarga ko'rsatmalar quyidagicha: "Iltimos, siz rozi bo'lgan bandlarga "ha" va rozi bo'lmaganlarga "yo'q" deb belgilang." 1. Ba'zida men boshqalarga zarar etkazish istagini jilovlay olmayman. 2. Ba'zida o'zimga yoqmaydigan odamlar haqida g'iybat qilaman. 3. Men tez g'azablanaman, lekin tezda tinchlanaman. 4. Agar mendan yaxshi so'ramasa, iltimosni bajarmayman. 5. Men har doim kerak bo'lgan narsaga erisha olmayman. 6. Odamlar men haqimda orqamdan gapirishlarini bilaman. 7. Do'stlarimning xatti-harakatlarini ma'qullamasam, ularga buni his qilishiga yo'l qo'yaman. 8. Agar kimnidir aldagan bo'lsam, alamli pushaymonlikni boshdan kechirdim. 9. Menimcha, odamni urishga qodir emasman. 10. Men hech qachon narsalarni tashlab yuboradigan darajada g'azablanmayman. 11. Men boshqalarning kamchiliklarini doim kechiraman. 12. Belgilangan qoida menga yoqmasa, men uni buzmoqchiman. 13. Boshqalar (mendan yaxshiroq) deyarli har doim qulay sharoitlardan qanday foydalanishni bilishadi. 14. Men kutganimdan bir oz ko'proq do'stona munosabatda bo'lgan odamlardan ehtiyot bo'laman. 15. Men ko'pincha odamlarning fikriga qo'shilaman. 16. Ba'zida xayolimga men uyaladigan fikrlar keladi. 17. Agar kimdir meni birinchi ursa, men unga javob bermayman. 18. Jahli chiqqanimda eshiklarni yopib qo'yaman. 19. Men boshqalar o'ylagandan ko'ra ancha asabiyman. 20. Agar kimdir o'zini boshliq qilib ko'rsatsa, men doim unga qarshi ish tutaman. 21. Taqdirimdan biroz xafaman. 22. Menimcha, ko'pchilik meni yoqtirmaydi. 23. Agar odamlar men bilan rozi bo'lmasa, men bahslashishga qarshilik qila olmayman. 24. Ishdan bosh tortadigan odamlar o'zlarini aybdor his qilishlari kerak. 25. Kim meni yoki oilamni haqorat qilsa, janjal so‘raydi. 26. Men qo'pol hazil qilishga qodir emasman. 27. Odamlar meni masxara qilishsa, jahlim chiqadi. 28. Odamlar o'zini xo'jayin qilib ko'rsatsa, men ular kibrli bo'lib qolmasligi uchun hamma narsani qilaman. 29. Deyarli har hafta men yoqtirmaydigan odamni ko'raman. 30. Ko'pchilik menga hasad qiladi. 31. Odamlardan mening huquqlarim hurmat qilinishini talab qilaman. 32. Ota-onam uchun etarlicha ish qilmayotganim meni tushkunlikka soladi. 33. Sizni doimo bezovta qiladigan odamlarning burniga musht tushirishga arziydi. 34. Men ba'zan g'azabdan g'amgin bo'laman. 35. Agar odamlar menga munosib bo'lganimdan ham yomonroq munosabatda bo'lishsa, men xafa bo'lmayman. 36. Agar kimdir meni g'azablantirsa, men unga e'tibor bermayman. 37. Ko'rsatmasam ham, ba'zida hasad qilaman. 38. Ba'zan menga ular ustimdan kulayotgandek tuyuladi. 39. G'azablansam ham, "kuchli" iboralarga murojaat qilmayman. 40. Xatolarim kechirilishini istayman. 41. Kimdir urishsa ham kamdan-kam jang qilaman. 42. Ishlar ko'nglimdan chiqmasa, ba'zida xafa bo'laman. 43. Ba'zida odamlar borligi bilan meni g'azablantiradi. 44. Men haqiqatan ham yomon ko'radigan odamlar yo'q. 45. Mening printsipim: “Hech qachon begonalarga ishonmang”. 46. Agar kimdir meni bezovta qilsa, men u haqida o'ylagan hamma narsani aytishga tayyorman. 47. Men keyin afsuslanadigan ko'p ishlarni qilaman. 48. Agar jahlim chiqsa, birovni urishim mumkin. 49. O'n yoshligimdan beri men hech qachon g'azablanishni ko'rsatmaganman. 50. Men o'zimni tez-tez portlashga tayyor bo'lgan kukun bochkasi kabi his qilaman. 51. Agar hamma mening his-tuyg'ularimni bilsa, men bilan til topishish qiyin odam hisoblangan bo'lardi. 52. Men har doim qanday yashirin sabablar odamlarni men uchun yaxshi narsa qilishga majburlashi haqida o'ylayman. 53. Odamlar menga baqirganda, men javob qaytara boshlayman. 54. Muvaffaqiyatsizliklar meni xafa qiladi. 55. Men boshqalardan kam va tez-tez jang qilmayman. 56. Men juda g'azablangan vaqtimni eslayman, men qo'limga kelgan narsani ushlab, sindirib tashladim. 57. Ba'zan o'zimni janjal boshlashga tayyordek his qilaman. 58. Ba'zida hayot menga adolatsiz munosabatda bo'lishini his qilaman. 59. Men ko'pchilik haqiqatni aytadi deb o'ylardim, lekin hozir bunga ishonmayman. 60. Men g'azabimdan qasam ichaman. 61. Men noto'g'ri ish qilsam, vijdonim meni qiynaydi. 62. Agar men o'z huquqlarimni himoya qilish uchun jismoniy kuch ishlatishim kerak bo'lsa, men undan foydalanaman. 63. Ba'zida g'azabimni mushtim bilan stolga urib bildiraman. 64. Men yoqtirmaydigan odamlarga qo'pol munosabatda bo'lishim mumkin. 65. Menga yomonlik qilishni xohlaydigan dushmanlarim yo'q. 66. Men odamni o'z o'rniga qanday qo'yishni bilmayman, hatto u bunga loyiq bo'lsa ham. 67. Men ko'pincha noto'g'ri yashadim deb o'ylayman. 68. Meni jangga olib keladigan odamlarni bilaman. 69. Men mayda-chuydalar uchun asabiylashmayman. 70. Odamlar meni g'azablantirmoqchi yoki meni haqorat qilmoqchi bo'lganlari kamdan-kam hollarda xayolimga keladi. 71. Men ko'pincha odamlarga shunchaki tahdid qilaman, garchi men tahdidlarni amalga oshirish niyatim yo'q. 72. So'nggi paytlarda men zerikib qoldim. 73 Bahslashganda men tez-tez ovozimni ko'taraman. 74. Men odatda odamlarga nisbatan yomon munosabatimni yashirishga harakat qilaman. 75. Men bahslashishdan ko'ra biror narsaga qo'shilishni afzal ko'raman. Bassa-Darki so'rovnomasi tajovuzkor va dushmanlik reaktsiyalarining turli shakllari indekslari yordamida qayta ishlanadi, ular har bir shkala bo'yicha olingan javoblarni yig'ish va aniqlanayotgan reaktsiyaning ushbu indeksiga mumkin bo'lgan javoblarning umumiy sonidan ularning foizini aniqlash orqali aniqlanadi. 1. Jismoniy tajovuz: “ha” - No 1, 25, 33, 48, 55, 62, 68; "yo'q" - № 9, 17, 41. 2. Bilvosita tajovuz: “ha” - No 2, 18, 34, 42, 56, 63; "yo'q" - № 10, 26, 49. 3. Achchiqlanish: “ha” - No 3, 19, 27, 43, 50, 57, 64, 72; "yo'q" - No 11, 35, 69. 4. Negativizm: "ha" - No 4, 12, 20, 23, 36. 5. Nafrat: “ha” - No 5, 13, 21, 29, 37, 51, 58; "yo'q" - № 44. 6. Shubhalilik: “ha” - No 6, 14, 22, 30, 38, 45, 52, 59; "yo'q" - No 65, 70, 30. 7. Og'zaki tajovuz: “ha” - No 7, 15, 23, 31, 46, 53, 60, 71, 73; "yo'q" - No 39, 66, 74, 75. 8. Tavba, ayb: "ha" - No 8, 16, 24, 32, 40, 47, 54, 61, 67. Anketa tajovuzkor va dushmanlik reaktsiyalarining quyidagi shakllarini aniqlaydi. Jismoniy tajovuz (hujum) - boshqa shaxsga nisbatan jismoniy kuch ishlatish. Bilvosita tajovuz - bu atama aylanma yo'l bilan boshqa odamga qaratilgan tajovuzni (g'iybat, yomon hazillar) va hech kimga qaratilmagan tajovuzni - qichqiriqda, stolni musht bilan urishda namoyon bo'ladigan g'azab portlashlarini tushunadi. va hokazo. Achchiqlanishga moyillik (qisqasi - tirnash xususiyati) - eng kichik hayajonda jahl, qo'pollik va qo'pollikni namoyon etishga tayyorlik. Negativizm - odatda "hokimiyat" yoki etakchilikka qarshi qaratilgan xulq- atvorning muxolif o'lchovidir; bu xatti-harakatlar passiv qarshilikdan o'rnatilgan qonunlar va urf-odatlarga qarshi faol kurashga o'tishi mumkin. Nafrat - bu hasad va boshqalarga nafrat, achchiq tuyg'u, haqiqiy yoki xayoliy azob- uqubatlar uchun butun dunyoga g'azablanish. Gumon - bu boshqalarga zarar etkazish niyatida ekanligiga ishonishga asoslangan odamlarga nisbatan ishonchsizlik va ehtiyotkorlik. Og'zaki tajovuz - salbiy his-tuyg'ularning shakl (janjal, qichqiriq, qichqiriq) va og'zaki javoblar mazmuni (tahdid, qarg'ish, so'kinish) orqali ifodalanishi. Tavba (aybdorlik hissi) - bu miqyosdagi savollarga javoblar odatda taqiqlangan (ijtimoiy me'yorlar bo'yicha) xatti-harakatlar shakllarining namoyon bo'lishiga aybdorlikning cheklovchi ta'sirini ifodalaydi. Ushbu band sub'ektning noto'g'ri ish qilgan yomon odam ekanligiga ishonchi darajasini va pushaymonligini ifodalaydi. Jismoniy tajovuz, bilvosita tajovuz, tirnash xususiyati va og'zaki tajovuz birgalikda tajovuzkor reaktsiyalarning umumiy indeksini, norozilik va shubhalar esa dushmanlik indeksini tashkil qiladi. Texnikaning asosiy kamchiliklari - tekshirish shkalalarining yo'qligi (masalan, MMR1-da "yolg'on shkalasi" yoki "yaroqsizlik shkalasi"), shuning uchun ushbu texnikani natijalarni tekshirishga imkon beradigan boshqa usullar bilan birgalikda ishlatish kerak. va agar kerak bo'lsa, tadqiqot jarayonini takrorlang. 2-ilova O’g’il bolalar va qiz bola sinaluvchilarning natijalari alohida jadvallarga joylashtirildi. Olingan natijalar diagramma ko’rinishida ifodalandi. O’g’il bola sinaluvchilarning natijalari (jadval va diagramma ko’rinishida ) : Kreteriya M. A G. J B. S E.Sh A. S L. S M. A A. Sh Jismoniy tajaovuz 30% 30% 40% 80% 50% 80% 70% 50% Bilvosita tajovuz 12% 44% 66% 88% 33% 77% 44% 44% Achchiqlanis h 36% 63% 54% 63% 36% 36% 12% 45% Negativizm 80% 60% 40% 40% 40% 40% 80% 100% Huquq buzarlik - 62% 62% 50% 37% 12% 37% 37% Shubha 18% 45% 45% 72% 36% 45% 45% 54% Og'zaki tajovuz 23% 69% 46% 53% 46% 26% 69% 46% Aybdorlik 22% 77% 77% 77% 33% 44% 77% 77% M. A G. J B. S E.Sh A. S L. S M. A A. Sh0%20%40%60%80%100%120% Bass-Darki metodikasi, o'g'il bola sinaluvchilarning natijalari Jismoniy tajaovuz Bilvosita tajovuz Achchiqlanish Negativizm Huquq buzarlik Shubha Og'zaki tajovuz Aybdorlik O’g’il bola sinaluvchilarning diagramma sharxi: 1. Jismoniy tajovuz Eng yuqori ko’rsatgich: 80% O’rtacha ko’rsatgich : 53.7 % Past ko’rsatgich: 30 % 2. Bilvosita tajovuz Eng yuqori ko’rsatgich:88 % O’rtacha ko’rsatgich : 51 % Past ko’rsatgich: 12 % 3. Achchiqlanish Eng yuqori ko’rsatgich:63 % O’rtacha ko’rsatgich : 43 % Past ko’rsatgich: 12 % 4. Negativizm Eng yuqori ko’rsatgich: 100 % O’rtacha ko’rsatgich : 60 % Past ko’rsatgich: 40 % 5. Huquqbuzarlik Eng yuqori ko’rsatgich: 62 % O’rtacha ko’rsatgich : 37 % Past ko’rsatgich: 12 % 6. Shubha Eng yuqori ko’rsatgich:72 % O’rtacha ko’rsatgich : 45 % Past ko’rsatgich: 18 % 7. Og’zaki tajovuz Eng yuqori ko’rsatgich: 69 % O’rtacha ko’rsatgich : 47 % Past ko’rsatgich: 23 % 8. Tavba, Aybdorlik Eng yuqori ko’rsatgich: 77 % O’rtacha ko’rsatgich : 65,5% Past ko’rsatgich: 22 % Qiz bola sinaluvchilarning natijalari (jadval va diagramma ko’rinishida ) : Kreteriya R. M SH.S H H. S H.D T. N I. V O.I M. SH N.N M. D Jismoniy tajaovuz 80% 60% 10% 30% 60% 20% 40% 10% 80% 30% Bilvosita tajovuz 77% 77% 11% 33% 88% 55% 55% 33% 100 % 44% Achchiqlanis h 81% 54% 9% 36% 100 % 54% 72% 72% 18% Negativizm 70% 40% 40% 40% 60% 60% 80% 60% 100 % 40% Huquq 75% 25% 12% 75% 37% 37% 12% 75% 25% buzarlik Shubha 72% 54% 18% 45% 54% 36% 54% 63% 63% 45% Og'zaki tajovuz 46% 38% 38% 30% 61% 53% 84% 30% 61% 46% Aybdorlik 77% 55% 11% 44% 55% 55% 88% 66% 88% 33% kreteriya O. Y A.O' A.U G'. N S. M B. M A. D T.N A. G I . I Jismoniy tajaovuz 80 % 30% 60% 20% 20% 90% 70% 50% 50% 40% Bilvosita tajovuz 62 % 55% 66% 55% 33% 66% 55% 44% 44% 44% Achchiqlanis h 81 % 27% 27% 54% 54% 63% 100 % 54% 54% 27% Negativizm 40 % 80% 40% 20% 40% 20% 60% 20% 20% Huquq buzarlik 50 % 80% 62% 62% 75% 37% 50% 50% 25% 62% Shubha 81 % 83% 36% 45% 54% 45% 45% 36% 54% 45% Og'zaki tajovuz 76 % 69% 61% 7% 15% 69% 38% 61% 30% 38% Aybdorlik 80 % 66% 88% 66% 88% 88% 55% 88% 100 % 77% kreteriya M. L M. L Z. F E.D A.F O'. M Y.S M. M M. X M.F H. SH Jismoniy tajaovuz 40% 40 % 50% 70% 30% 70% 30% 60% 60% 60% 70% Bilvosita tajovuz 33% 33 % 66% 66% 55% 66% 22% 66% 55% 100 % 66% Achchiqlanis h 18% 18 % 54% 54% 54% 63% 63% 36% 54% 63% 81% Negativizm 40% 40 % 20% 60% 40% 60% 80% 20% 60% Huquq buzarlik 12% 12 % 25% 62% 12% 50% 37% 12% 37% 50% 87% Shubha 63% 63 % 45% 54% 36% 18% 63% 36% 45% 63% 45% Og'zaki tajovuz 46% 46 % 69% 53% 53% 46% 30% 30% 38% 61% 38% Aybdorlik 44% 44 % 55% 38% 44% 66% 66% 66% 66% 55% kreteriya A. CH A.C H A. N A. Y R.M H.N V. P B.F M. Z SH. M Jismoniy tajaovuz 40% 40% 44% 70% 40% 90% 10% 30% 60% 60% Bilvosita tajovuz 55% 55% 66% 55% 33% 100 % 33% 44% 88% 77% Achchiqlanis h 81% 81% 54% 54% 54% 81% 36% 54% 72% Negativizm 27% 27% 20% 60% 40% 80% 20% 20% 60% 60% Huquq buzarlik 60% 60% 37% 55% 37% 37% 12% 50% 25% Shubha 27% 27% 36% 72% 27% 81% 18% 54% 45% 45% Og'zaki tajovuz 70% 70% 53% 46% 15% 69% 23% 38% 61% 53% Aybdorlik 77% 77% 66% 88% 66% 88% 22% 77% 66% 44% R. M H. S T. N O.I N.N O. Y A.U S. M A. D A. G M. L E.D O'.M M.M M.F A. CH A. Y H.N B.F SH. M0%20%40%60%80%100%120% Bass-Darki metodikasi, qiz bola sinaluvchilarning natijalari Jismoniy tajaovuz Bilvosita tajovuz Achchiqlanish Negativizm Huquq buzarlik Shubha Og'zaki tajovuz Aybdorlik Qiz bola sinaluvchilarning diagramma sharxi: 1. Jismoniy tajovuz Eng yuqori ko’rsatgich: 90% O’rtacha ko’rsatgich : 49 % Past ko’rsatgich: 10 % 2. Bilvosita tajovuz Eng yuqori ko’rsatgich:100 % O’rtacha ko’rsatgich : 57 % Past ko’rsatgich: 11 % 3. Achchiqlanish Eng yuqori ko’rsatgich: 100 % O’rtacha ko’rsatgich : 50 % Past ko’rsatgich: 9 % 4. Negativizm Eng yuqori ko’rsatgich: 100 % O’rtacha ko’rsatgich : 41 % Past ko’rsatgich: 20 % 5. Huquqbuzarlik Eng yuqori ko’rsatgich: 87 % O’rtacha ko’rsatgich : 43 % Past ko’rsatgich: 12 % 6. Shubha Eng yuqori ko’rsatgich:83 % O’rtacha ko’rsatgich : 48 % Past ko’rsatgich: 18 % 7. Og’zaki tajovuz Eng yuqori ko’rsatgich: 84 % O’rtacha ko’rsatgich : 47 % Past ko’rsatgich: 7 % 8. Tavba, Aybdorlik Eng yuqori ko’rsatgich: 100 % O’rtacha ko’rsatgich : 61% Past ko’rsatgich: 11 %

OLIMOVA YOQUTOY OLIM QIZINING « JINOYATCHI SHAXS TIPOLOGIYASI VA ULARNI O'RGANISH METODLARI » MUNDARIJA KIRISH I bob. Jinoyatchi shaxs psixologiyasini o’rganishning metodologik asoslari I. 1. Jinoyatchi shaxsning psixologik tipologiyasi I. 2. Jinoiy xulq psixologiyasi Bob boyicha xulosa II – BOB. Jinoyatchi shaxs psixologiyasini ekserimental o’rganish II.1 Bass-Darki testi yordamida jinoyatchi shaxsining psixologik moyilligini aniqlash metodikasi. II.2. Chezare Lombrozoning “Jinoiy moyillik testi” va qo’llanilishi. Bob boyicha xulosa XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ILOVALAR

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan so'ng, mamlakatimizning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarida keng qamrovli islohotlar amalga oshirildi. Bu islohotlar o'z navbatida huquqiy davlat qurish va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etishga qaratilgan. Bugungi kunda jamiyatning tinch, osoyishta va farovon hayot kechirishini ta'minlash, jinoyatchilikni oldini olish va unga qarshi kurashish — mamlakatimizdagi eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Birinchi prezidentimiz o'z nutqlarida ta'kidlaganidek, "mamlakatimizni demokratik yangilashning bugungi bosqichdagi eng muhim yo'nalishlaridan biri bu – qonun ustuvorligi va qonuniylikni mustahkamlash, shaxs huquqi va manfaatlarini ishonchli himoya qilishga qaratilgan sud-huquq tizimini izchil demokratlashtirish va liberallashtirishdan iboratdir" (Islom Karimov, 2010). Ushbu maqsadga erishish uchun, avvalo, jamiyatda qonunlar va jamoat tartibini saqlash, shuningdek, jinoyatchilikning oldini olish va unga qarshi kurashish sohasidagi muammolarni hal qilish zarurdir. Jinoyatchilik jamiyatda, ayniqsa, huquqiy davlat asoslarini barpo etish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish yo'lidagi to'siqlardan biridir. Jinoyatlar nafaqat fuqarolarning xavfsizligini tahdid qiladi, balki ularning psixologik holatiga ham zarar etkazadi, jamiyatda ishonchsizlik va tartibsizlikni keltirib chiqaradi. Shu bois, jinoyatchilikka qarshi kurashish jarayonida, uning psixologik, ijtimoiy va huquqiy tahlili nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda O'zbekistonda jinoyatchilikning oldini olish uchun ijtimoiy- huquqiy nazorat tizimi shakllangan bo'lib, u uch asosiy yo'nalishda amalga oshirilmoqda: 1. Jinoyatlarning sodir etilishining oldini olishga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy-tarbiyaviy, huquqiy tadbirlar;

2. Jinoyatlar uchun jazoning muqarrarligini ta'minlash maqsadida amalga oshirilayotgan operativ-qidiruv, surishtiruv, dastlabki tergov va sud tergovini amalga oshirish; 3. Sud belgilagan jazoning ijrosini ta'minlashga qaratilgan tadbirlar. Mavzuning predmeti : Jinoiy xatti-harakatlarni kasb qilib olgan shaxslarning ruhiy holatini o'rganishdir. Bu jarayon faqat huquqni muhofaza qilish organlari uchun emas, balki ko'plab ilmiy-tadqiqot ishlari bilan shug'ullanadigan olimlar uchun ham dolzarb ahamiyatga ega. Jinoyatchilarni psixologik tahlil qilish, ularning motivlarini, xulq-atvorini, shuningdek, jinoyatni sodir etishdagi ichki omillarni aniqlash — jinoyatchilikka qarshi samarali kurashishning muhim tarkibiy qismidir. Jinoyatchilikni o'rganish va uni oldini olish masalasi jamiyatdagi barqarorlikni ta'minlash, huquqni ustuvor qilish va demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning ajralmas qismidir. Mavzu, ayniqsa, jinoyatchilikka qarshi kurashishda ruhiy tahlilning ahamiyatini oshirishga, jamiyatda huquqiy ongni shakllantirishga, jinoyatchilarni tuzatish va reabilitatsiya qilish jarayonini yanada samarali qilishga xizmat qiladi. _________________________ 1. Islom Karimov. "Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi." O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Oliy Majlisi

Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi ma'ruzasi. Xalq so'zi, 13 noyabr, 2010. Mavzuning farazlari: Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: 1. Jinoyatchilikning psixologik asoslari va shaxsning jinoyatga moyilligini keltirib chiqaruvchi omillar o‘zaro bog‘liqdir. 2. Jinoyatchilarni turli psixologik tiplarga ajratish, ularning jinoyatlarni sodir etishdagi motivlarini aniqlashga yordam beradi. 3. Jinoyatlarning sodir etilishida shaxsning ichki motivatsiyalari va tashqi ijtimoiy sharoitlar o‘zaro ta’sir qiladi. 4. Jinoyatchilarni ijtimoiy va psixologik jihatdan tahlil qilish, ularning reabilitatsiyasi va jamiyatga qaytarilish jarayonini samarali qilishga yordam beradi. 5. Professional jinoyatchilarni psixologik tahlil qilish, ularning motivlarini aniqlash va jinoyatlarni sodir etishdagi o‘ziga xos xususiyatlarini tushunish orqali, yanada samarali kurash usullarini ishlab chiqish mumkin. Malakaviy bitiruv ishining vazifalari. Tadqiqot ishining maqsadiga erishish va ilgari surilgan ilmiy farazni asoslash maqsadida ishni tizimli amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar belgilandi: - Jinoyatchilik va jinoyatchi shaxs haqidagi mavjud ilmiy adabiyotlarni tahlil qilish. - Jinoyatchi shaxslarning psixologik tipologiyasini aniqlash. - Jinoyatchilikka ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilish. - Jinoyatchilarning ijtimoiy-psixologik holatini o‘rganish.

- Jinoyatchilarning qayta tarbiyalanishi uchun samarali metodlarni ishlab chiqish. - Jinoyatchilikning oldini olish uchun tavsiyalar ishlab chiqish. - Jinoyatchi shaxslarning kasbiy va ijtimoiy malakalarini rivojlantirishga qaratilgan treninglar va mashqlar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishida qo’llanilgan metodikalar: 1. Jinoyatchi psixologiyasini tadqiq qilish bo’yicha ma’lumot to’plash. 2. A.Bass va I.Dark tomonidan ishlab chiqilgan "Bass-Dark Psixologik Testi" jinoyatchilarni psixologik tahlil qilish va ularning jinoyatga moyilligini aniqlashga mo'ljallangan metodika. 3. Psixiatr Chezare Lombroso “Jinoiy moyillik testi” jinoiy tendentsiyalarni va o'g'irlik moyilligini aniqlaydigan deyarli barcha anketalar odamlarning tajovuzkor xatti-harakatlari va ma'lum bir shaxsning psixotipini aniqlash bilan bog'liq. Bitiruv malakaviy ishining yangiligi: Mazkur bitiruv malakaviy ishining yangiligi jinoyatchi shaxslarning psixologik tipologiyasini va ularni tahlil qilish metodlarini zamonaviy yondashuvlar asosida yangilab ko'rib chiqishda yotadi. Tadqiqotda, jinoyatchi shaxslarning psixologik xususiyatlarini aniqlashda ilg'or metodlar va usullar, shuningdek jinoyatlarni yuzaga keltiruvchi ijtimoiy-psixologik omillarni chuqur tahlil qilishda innovatsion yondashuvlar qo'llaniladi. Shu bilan birga, ishda jinoyatchilikni aniqlash va uning oldini olishda yangi metodik yondoshuvlarning integratsiyasi ko'rib chiqiladi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati: Ushbu ishning nazariy ahamiyati, jinoyatchi shaxslarning tipologiyasini va ularning psixologik holatlarini o'rganishning ilmiy asoslarini shakllantirishga qaratilgan. Tadqiqot, jinoyat va jinoyatchi shaxslarning psixologik tahlilini chuqurlashtirish orqali jinoyatchilikni oldini olish va unga qarshi kurashishning samarali yondoshuvlarini ishlab chiqishda nazariy asos yaratadi. Ish, shuningdek, huquqiy psixologiya,

O'xshashlar

JINOYATCHI ShAXS XULQ-ATVORIDA SALBIY XUSUSIYATLAR NAMOYON BO’LIShINING PSIXOLOGIK OMILLARI
O’xshashlikka doir masalalar va ularni yechish metodlari
Harakatlarga doir masalarni o'rganish
Shaxs psixalogiyasi
Fermentlarni immobillash, uni usullari va foydalanish yo'nalishlarini o'rganish