logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. KATALIZ NAZARIYALARI

KATALIZ NAZARIYALARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3968 KB
Ko'chirib olish
KATALIZ NAZARIYASI REJA: I. Kirish. I.Nazariy qism. Kataliz nazariyalari. 2.1. Katalizning Multplet nazariyasi. 2.2. Aktiv Ansanbil nazariyasi. 2.3. Katalizning elektron nazariyasi 2.4.Teylorning energetik nazariyasi. 2.5.Oraliq birikmalar nazariyasi. 2 . 6 . Katalizning fizikaviy nazariyasi 2.7. Katalizning kimyoviy nazariyasi 2.8.Katalizning radikal nazariyasi III. Amaliy qism Misol va masalalar echich. IV. Slaydlar. V. Xulosa. VI. Foyda l anilgan adabiyotlar. Kirish 1 Zamonaviy kimyo va kimyoviy texnalo’giyani katalitik jarayonlardan ajratib tasavur qilish mumkin emas. Kimyoviy tehnalo’giya jarayonlarining barchasida ham u yoki bu katalitik jarayonlar qo’llaniladi..Sanoatda katalitik jarayonlarning ko’lami yildan-yilga oshib bormoqda. Katalizatorlarning keng ko’lamda qo’llanilishi atrof- muxitni zaharlovchi moddalarni neytrallashda kuzatilmoqda gaz va toshko’mirdan uglevodorod va kislorod saqlagan sintetik oqsillar olishda o’rin yanada oshmoqda.Yoqilg’i energiyasini elektr energiyasiga aylantirish uchun issiqlik elementlarini yaratish yanada istiqbollidir .Katalizning yangi kansebsiyasi ko’plab hossalarni mo’zida mujassamlashtirgan. Palimer materiallar va boshqa mahsulotlar energiyani oshirish usullarini takomillashtirish oziq ovqat mahsulotlar ishlab chiqarishni hususan oqlillarni alkanlar va ammiakdan sintez qilish orqali ko’paytirish imkoniyatlarini berayapti .Gen muhandistlik usullarida faolligi va tanlab tasiri bo’yicha tabiiy biologik katalizatorga yaqin fermentlar va metal-organik birikmalarni olish imkoniyatlari paydo bo’layapti. Shuning uchun kataliz nazariyasini urunishlar doimo bo’lgan va davom etmoqda yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda maskur kurs ishining maqsadi katalitik nazariyalarni yoritishga bag’ishlangan. Zamonaviy kimyoviy ishlab chiqarish jarayonlarning 90% ikatalitik jarayonlarga asoslangan. Xozircha katalizni to’la to’kis tushuntirib beradigan yagona nazariya yo’q, lekin katalizning turli tomonlarini ayrim ayrim tushuntirib beruvchi nazariyalar bor 2.1 Katalizning Multplet nazariyasi 2 Aktiv markazlarning tabiatini o’rganish, o’tar holat nazariyasini katalizga tatbiq etish, yuzada hosil bo’lgan oralik birikmalarning tabiatini va ularning hosil bo’lish mexanizmini o’rganish katalizning ko’pgina hodisalarini tushunishga yordam berdi. Kataliz prosessining borishi xarakteriga aktiv markaz larning tabiati, soni va aktivligidan tashqari, ularning yuzada bir-biriga nisbatan joylashuvi ham katta ta’sir qili shi kerak. Yuzada ikki o’lchamda boradigan reaksiyalarning yo’nalishiga, saylash hodisasiga va boshqa hodisalarga aktiv markazlarning yuzada bir-biriga nisbatan qanday joylashganliklari ta’sir qilsa kerak. Bu mulo h azalarni dastlab A. A. Balandin e’tiborga oldi. U o’ zining multplet nazariyasida bu masalalarni yoritdi. Multplet nazariyasiga ko’ra, adsorbsion aktiv markaz bi lan katalitik aktiv markaz bir xil emas. Adsorbsion aktiv markazlarni ma’lum sondagi gruppasi katalitik aktiv markazlarni h osil q iladi. Aktiv markazlar yuzada tartibsiz emas, balki geometrik jidatdan ma’lum tartibda joylashgan. Tartibli bunday joylashish kristall panjarani aks ettiradi. Katalizator yuzasida reaksiyaga kirishuvchi moddaning mole kulasi birgina aktiv markaz bilan emas, balki ikki (dublet), uch (triplet) va, umuman, bir q ancha (multplet) markazlar tomonidan tortilishi mumkin. Agar reaksiyaga kirishuvchi moddaning molekulasi bittagina aktiv markazga tortilsa (bir gina aktiv markaz ta’sirida b o’ lsa), u juda kam deformasiyalanishi va natijada, reaksiya bormasligi mumkin. Agar reak - siyaga kirishuvchi moddaning molekulasi ikki yoki bir sancha aktiv markazlarga tortilsa (ularning ta’sirida bulsa), bu aktiv markazlarning maydoni bittagina aktiv markazning maydoni kuchli b o’ lgani sababli, adsorbilangan molekula kuchli deformasiyalanadi va molekulaning bu aktiv markazlarga tortilish kuchi undagi bo g’ lanishlar kuchidan orti q b o’ lsa, mole kula h atto dissotsilanadi. Kataliz prosessi sodir b o’ lishi uchun reagentlar molekulasining tuzilishi bilan aktiv markazlarning tuzili shi orasida ma’lum geometrik muvofislik bo’lishi kerak. 3 Masalan, N 2 molekulasi deformasiyalanishi yoki dissosilanishi uchun N — N atomlar ikki aktiv markazga tortilishi, buning uchun esa aktiv markazlar orasidagi masofa N — N bog’lanishi uzunligiga taxminan teng bo’lishi kerak. Agar shun day b o’ lmasa, vodorod atomlari ikki aktiv markaz ta’sirida b o’ lmaydi. Agar aktiv markazlar tuzilishi bilan reagent molekulalari tuzilishi orasida yu q orida aytilgan geomegrik muvofi q lik b o’ lsa, dastlab reagent katalizator bilan kompleks hosil h iladi. Bu kompleks o’tar h olat nazariyasida aktiv kompleks emas. Kataliz prosessi borishi uchun bu kompleks bosh q acha yo’nalish bilan parchalanishi va h osil b o’ lgan ma h sulot desorbilanishi kerak. 1 - ra s m. Siklogeksanning sekstet mexanizmi bilan ajralishi. Aktiv markazlarning joylashishi kristall panjarani aks ettirgani sababli, metallarning katalizatorlik xossasi kristallarining shakliga bo g’ li q b o’ ladi. Shunga muvofi q gidrogenlash reaksiyalari uchun tekis markazlangan kub yoki geksagonal panjarali va atomlar orasidagi masofa 2,8A (Pd) - 2,47 A (Ni) b o’ lgan metallargina katalizator b o’ la olishi ani q langan. Bunday metallar Ni, Co, Fe,Cu, Ru, Ph, Pd, Jr, Os metallari b o’ lib, ularning yuzalarida aktiv markazlar turtburchak yoki teng yonli uchburchak turida joylashadi. Masalan, Ni, Pt, Pd singari metallarning olti a’zoli h al q ali molekulalarni vodorodsizlantirish sababi q uyidagicha tushuntiriladi. Bu metallar yo q lari 4 markazlangan k o’ p yoq yoki geksagonal sistemada kristallanadi. Shu sababdan ularning panjarasi yuzasida teng yonli uchburchaklar b o’ ladi. Bu uchburchaklarning burchaklarida aktiv markazlar joylashadi. Olti a’zoli h alqali molekulalar bu yuzaga sekstet mexanizmi bi lan adsorbilanadi, ya’ni uning olti nu q tasi olti aktiv mar kazning o’ rtasid a b o’ ladi (1- ra s m). Q aysi CH 2 gruppadagi bir H atom A, B va V aktiv markazlarga tortiladi. Ug lerod atomlari esa G, Ye, D aktiv markazlarga tortilib turadi. Aktiv markazlar ta’sirida deformasiyalanish va bog’larning q ayta ta qs imlanishi natijasida C 6 H 1 2 molekula C 6 H 6 va 6 H ga ajraladi. Etil spirtning suvsizlanishi (C 2 H 5 OH → C 2 H 4 + H 2 0) ni q uyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: Qora nuqtalar bilan aktiv markazlar k o’ rsatilgan. Aktiv mar kazlarning tortish kuchi katta bo’lgani uchun, bir aktiv mar kaz bir vaqtda ikki atomni tortishi mumkin. H va OH gruppalarning aktiv markazlarga tortilishi natijasida C - H va C - OH bog’lar b o’ shashadi va natijada, uziladi. Etil spirtning vodorodsizlanishi (C 2 H 5 OH → H 2 + CH 3 CHO) quyidagicha mexanizm bilan boradi: Etilasetat efirning parchalanish reaksiyasi bunday ifodalanadi: 2CH 3 COOC 2 H 5 → CH 3 COCH 3 + C 2 H 5 OH + C 2 H 4 + CO 2 Bu vaqtda bir qancha aktiv markazlar ta’sir q iladi: 5 / IMultplet nazariyasi saylash h odisasi sababini yaxshi tu shuntirib berdi. Bu nazariya za h arlanish va aktivlanish sabablarini q uyidagicha tushuntiradi. Katalizator zaharlanganda ayrim aktiv markazlarning ishdan chiqishi sababli; aktiv markazlar orasidagi masofa buziladi, natijada reak siya tezligi kamayadi yoki reaksiya to’htaydi. Promotorlangan va aralashma kataliza t orda reaksiyaning borishini osonlashtiruvchi yangi aktiv markazlar vujudga keladi. 2.2. N. I, Kobozevning aktiv ansambl nazariyasi N. I. Kobozev fikricha, aktiv markazlarning tabiatini kristall h olat bilan bo g’ lash, katalizning asosiy turlari b o’ lmish gomogen, geterogen va mikrogeterogen (kolloid va ferment) katalizlarni bir nu q tai nazardan q arab izo h lashga imkon bermaydi va bu katalizning umumiy nazariyasini yaratishga to’s q inlik qiladi. Demak, aktiv markazlarning ta biatini kristall zolat bilan bo g’ lash noto’ g’ ridir. Yoyuvchidagi katalizatorning mi q dori odatda uning yoyuvchini q opla sh darajasi ( α ) bilan ifodalanadi, α —yoyuvchiga so chil gan katalizator mi q dorining yoyuvchi yuzasini monomolekulyar q atlam bilan q oplash uchun kerak b o’ lgan katalizator mi q doriga nisbati. Yoyuvchiga sochilgan 6 katalizatorning solishtirma aktivligi ( a ), umumiy aktivlik ( A ) ning q oplash da - rajasi ( α ) ga b o’ lgan nisbatiga teng Juda kichik bo’lganda, ya’ni uning yoyuvchi yuzasiga juda kam miqdorda ka talizator sochilgandagi qiymati katalizatorning suyultirilgan qatlami deyiladi. Katalizatorning juda kuchli suyultirilgan qatlamida olib borilgan tajribalar katalitik aktivlikning umumiy ( A ) va solishtirma ( a ) aktivlikning sochilgan katalizator miqdori ga ekstremal bog’langanligini (egri chiziqning maksimum yoki minimumdan o’tishini) ko’rsatdi 4- rasm). Bu grafikda ordinatalar o’ q iga katalizatorning aktivligi, abssissalar o’ q iga esa q oplanish darajasi qo’ yilgan. Rasm dan k o’ rinadiki, katalitik aktivlik q oplanishning ma’lum darajasida maksimum qiymatga ega b o’ ladi va bu maksimum juda kuchli suyultirishda (odatda α = 0,001—0,01 da) namoyon bo’ladi. 4-rasm katalitik aktivlik ning yoyuvchidagi katalizator mikdoriga ekstremal bog’liklik grafigi. Bu tajribalarning ma’lumotlariga asoslanib, N. I. Ko bozev 1939 yilda uzining aktiv ansambl nazariyasini yaratdi. Bu nazariya kataliz tajribasida kuzatilgan ko’pgina faktlarning sababini tushuntirib berdi, le kin bu nazariya hanuz takomillashtirilmokda. 7 Bu nazariyaga ko’ra, aktiv mar kazlar ma’lum miqdordagi bir qancha atomlar ansamblidan ibo rat bo’ladi. Ansambl bir xil atomlardan (fakat katalizator atomlaridan) yoki h ar xil atom lardan iborat b o’ lishi mumkin. U amorf h olatda, ya’ni kristallanish oldi holatida b o’ ladi. Bunday aktiv markazlar yuzaning ma’lum joyiga adsorbsiya kuchi bilan bog’langan. Amorf holatdagi ansambllarga nisbatan olganda kristall faza yoyuvchi vazifasini o’ taydi. Kristall faza, h ar kanday real yuza singari, mozaik tuzilishda b o’ ladi. Uning yuzasi ay r im katakchalardan tuzilgan b o’ lib, bu katakchalar siljish (migrasiya) katakchasi yoki siljish so h asi deb ataladi. Ka takchalar bir-biridan geometrik va energetik g’ovlar bilan t o’ silgan. Shuning uchun, ma’lum temperaturada atomlarning gruppasi ma’lum katakcha ichidagina siljib yuradi, qo’ shni katakchaga esa o’ ta olmaydi. Bu nazariyaning matematik ifodasidan A va α ma’lum b o’ l sa, aktiv markazni h osil q ilgan atomlarni, ma’lum temperaturadagi siljish so h alarining o’ rtacha yuzasini, bir aktiv markazning katalitik aktivligini va siljish so h alarining umumiy sonini h isoblab topish mumkin. Nazariyaning matema tik ifodasiga muvofik, katalizatordagi aktiv markaz (ma’ lum p sondagi atomdan iborat ansambl uchun) a/a m ax va A/A t a x ning α ga q arab o’ zgarishi katalizatorning turiga, reaksiya ning hiliga, yoyuvchiga, mu h itga, temperaturaga va bosh q a faktorlarga bo g’ li q b o’ lmaydi. Bir egri chizi q bu h ollarning h ammasini o’ z ichiga oladi. O’tkazilgan tajribalar va ko’pgi na katalitik prosesslar nazariyaning bu xulosasini tasdiqladi. Katalizator atomlarining va zahar molekulalarining sil jish katakchalari bo’yicha taqsimlanishi, bu nazariyaga muvofiq bir hil xarakterga ega. Bu nazariyaga ko’ra, zaharlanish vaqtida katalizatorning aktivligi eksponensial qonun asosida o’zgarishi, ya’ni zaharning dastlabki qismi kuchliroq ta’sir kilishi kerak. Zaharlanish darajasi (zaharlangan ka talizator aktivligining zaharlanmagan katalizator aktivligiga nisbati) zaharning tabiatiga, kataliz prosesining xarakteriga bog’liq bo’lmasdan, faqat katalizator yuzasidagi siljish 8 katakchalarining soniga bog’liq bo’lishi kerak. Sil jish katakchalarining soni q anchalik k o’ p b o’ lsa, za h arlanish shunchalik q iyin boradi. Bu xulosala r h am tajribada yaxshi tasdi q landi. Bu nazariyaga k o’ ra, katalizatorning aktivligi siljish katakchalarining kattaligiga va 1 g katalizatordagi (yoki yuza birligidagi) siljish katakchalarining soniga bo g’ lik. Shuning uchun aktiv katalizator tayyorlash uchun siljish katakchalari ning sonini ko’paytirish kerak. Bunga esa yoyuvchidagi mozaikalarning sonini oshirish, masalan, mikrog’ovaklar va mikro yoriq larni buzish yo’li bilan erishish mumkin. Metall yoyuvchilarda, siljish katakchalarining yuzasi metall oksidi (umuman, gova k) yoyuvchilardagi siljish katakchalariga nisbatan ancha kichik b o’ ladi. Binobarin, metall yoyuvchida siljish katakchalarining soni govak yoyuvchilardagiga q araganda k o’ p bo’ladi. Shunga ko’ra, bu nazariyaga muvofi q metall katalizator aktiv va za h arlanishga chidamli b o’ ladi. 2.3. Katalizning elektron nazariyasi Bu nazariya S. 3. Roginskiy va F. F. Volkshtayn tomonidan ishlab chi q ilgan b o’ lib, asosan yarim o’ tkazgich metall oksidlar bilan q oplanganligidan, shu hildagi metallarga h am to’ g’ ri keladi. Lekin metallarga bevosita q o’llanila olmaydi. Yarim o’ tkazgichlarga V, S, Si, Se, Te, C , SoO, ZnO, V 2 0 5 , Zn (Sb, Cd) Sb va bosh q alar kiradi. Yarim o’ tkazgich katalizda h am keng tarqalgan. Yarim o’tkazgichlarning ideal modeli sifatida ion kristalini olish mumkin. Ion kristallda yarim o’ tkazuvchanlik xossa tarkibining stexiometrik tarkibi buzilganda yoki juda oz miqdor aralashma mavjudligida namoyon bo’ladi. Masalan, ZnO kristalida bir oz rux atomi aralashmasi bor bo’lsa, issiq h arakati natijasida rux atomi dissosilanishi mumkin: Zn → Z n + e . Xosil bo’lgan elektron bir iondan ikkinchi ionga o’tib yuradi: Zn + + ye → Zn 9 Shunday qilib Zn + panjaraning bo’g’imlari bo’ylab harakat qiladi. Bu prosesslar natijasida yuzada ozod valentlik paydo bo’ladi. Agar bunday yuzaga qanday bo’lsin bir atom yaqinlashsa, u yuza bilan uch hil bog’lanib himiyaviy adsorbilanishi mumkin: a) bir elektron orqali kuchsiz gomeopolyar bog’lanish; b) ikki elektron orqali boglanish, ya’ni kovalent bog’lanish — mustahkam gomeopolyar bog’lanish va v) ion bog’lanish. Katalizda kuchsiz bog’lanish — kuchsiz gomeopolyar bog’ lanish katta rol o’ynaydi. Biz yuqorida adsorbsiyaning qanday borishini ko’rdik. Elektron tasavvuri geterogen katalizni h am izo h lab berishi mumkin. Faraz q ilaylik q uyidagi reaksiya borayotgan b o’ lsin: AV + SD ↔ AS + VD Bu reaksiyaning borishini ikki xil tasavvur q ilish mumkin: 1) ikkala molekula yuzada dissosilanib, yuza bilan bir elektronli bo g’ lanadi. Shu kuch s iz gomeopolyar bo g’ lanish h olida yuzada h arakat q ilib bir-biri bilan kombinasiyalashib reaksiya ma hs ulotini h osil q iladi va ular desorbsilanadi. 2) molekulalardan bittasi yuzada dissosilanadi va kuch s iz gomeopo lyar bo g’ lanish h osil q iladi. Ikkinchi molekula h avoda q oladi. Bu molekula yuzadagi atomlarning biri bilan reaksiyaga kirishib reaksiya ma hs ulotini h osil q iladi, yuzada bir atom kuch s iz gomeopolyar bo g’ langan h olda q oladi. 136- ra s mda bu aytilganlar sxema tarzida kursatilgan. Elektron nazariyasi sunggi va q tlarda (1948) yaratilgan na zariya b o’ lib h ali tiklanish va mukamallanish davrini kechiryapti. 10 3-rasm 2 . 4 . T e y l o r n i n g e n e r g e t i k n a z a r i y a s i . Bu nazariyaga ko’ra, katalizator yuzasidagi atomlar, katalizator ichidagi atomlardan o’z energiyasi jihatidan farq qiladi. Shuning uchun bu nazariya energetik nazariya deb ataladi. Kataliza tor ichidagi atomlarni boshqa atomlar bir tekis qurshab olgan va shu sababdan, ularning valentliklari tuyingan, yuzadagi atomlarning valentliklari esa tuyingan emas. Shu sababli ularda ortiqcha erkin energiya bo’ladi. Yuzadagi atom yuzaning qanday joyida turishiga qarab, uning energiyasi turlicha bo’ladi. Kristallning q irralarida joylashgan atom larning valentliklari tekis yuzada joylashgan atomlarning valentliklaridan k o’ ra kamro q tuyingan. Xa q i q atan h am, kris tall q irralarining adsorbilash xossasi tekis yuzalarinikiga q araganda kuchlirok b o’ ladi. Aktiv markazlarning orti q cha energiyaga ega b o’ lishi kerak degan fikrni Teylordan oldin D. P. Konovalov aytib o’ tgan edi. 11 2 . 5 . O r a l i q b i r i k m a l a r n a z a r i y a s i . Bu nazariyaga ko’ra kataliz prosessida katalizator reagentlar bilan himiyaviy reaksiyaga kirishib katalizator yuzasida be q aror oraliq bi rikmalar h osil q iladi. Bunday oraliq birikmalar ajratib olingan va ularning hossalari o’ rganilgan. Oralik birikmalar h osil b o’ lishi bilan boradigan kata liz prosessi birin- ketin boradigan bir necha bos q ichdan iborat b o’ ladi. Har qaysi bos q ichning aktivlanish energiyasi barcha bos q ichlarning, ya’ni yig’indi reaksiyaning aktivlanish energiyalari yig’indisidan kam b o’ ladi. Bo shqacha q ilib aytganda, reaksiyaning aktivlanish energiyasi bir necha aktivlanish energiyasiga b o’ lingan b o’ ladi. Bu kichik energiya g’ ovlarini yengish oson b o’ lganligidan ularni yengadigan molekulalarning soni k o’ p b o’ ladi, natijada reaksiya tezlashadi. Metall katalizatorlar ishtirokida ammiakni parchalash uchun q uyidagi mexaniz im taklif q ilingan: NH 3 +M →3H + MN MN → M + N NH 3 +M →3H + MN . . . . . . . . . . . . . . . . . . H aqiqatan ham bu reaksiyada metall nitrid (MN) orali q birikmasi hosil b o’ lishi tajribalar natijasida tasdiqlangan. Maydalangan Cu, Pb, Fe, Co, Ni, A g metallari N 2 + O 2 aralashmaning suvga aylanish reaksiyasida katalizator b o’ ladi. Lekin bu metallarda katalizatorlik xossasi fa q at ularning oksidlari vodorod bilan q aytarilishi mumkin b o’ lgan temperaturadan yu q ori temperaturadagina namoyon b o’ ladi. Bu kuzatishdan, N 2 + 0 2 aralashmaning metall katalizatorlar ishti rokida suv h osil q ilish reaksiyasi, birin-ketin boradigan oksidlanish- q aytarilish reaksiyalaridan iborat b o’ ladi degan xulosa chi q arilgan: 12 M + O → MO MO + N 2 → M + N 2 0 M + O → MO . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oralik birikmalar nazariyasi gomogen katalizni yaxshi tushuntirib bersada, geterogen katalizda kuzatilgan turli faktlarning sababini tushuntirib berishga ojizlik qildi. Ma salan, katalizator yuzasining tuzilishi ta’sirini va zaharlanish addisasi singari bir qancha faktlarni tushuntirib bera olmadi. Bundan tanqari, bu nazariya kataliz hodisasining ximiyaviy tomonini hisobga olib, fizikaviy tomonini hisobga olmadi. Shubhasizki, bu to’g’ri emas. So’nggi vaqtlarda bu nazariya katalizning fizikaviy tomo nini e’tiborga oldi va natijada kataliz hodisasini to’la roq tushunishga imkoniyat berdi. 2 . 6 K a t a l i z n i n g f i z i k a v i y n a z a r i y a s i . Bu nazariya adsorbilanish prosessiga asoslangan. Fizikaviy nazariya ge - terogen katalizdagi k o’ pgina kuzatishlar va tajribadan olingan natijalarni tushuntirib bera oldi. Geterogen katalizda birinchi prosess reagentlarning kata lizator yuzasiga adsorbilanishidan iborat. Faradey fikricha, reaksiyaga kirishuvchi moddalar katalizator yuzasiga adsorbilanganda ular bir-biriga shu q adar ya q in masofada turadiki, natijada ular orasida himiyaviy ta’sirlanish vujudga kelib, reaksiya boshlanadi. H osil b o’ lgan modda katalizator yuzasidan uchib ketadi va uning o’ rniga reaksiyaga kirishuvchi moddalarning yangi q ismlari adsorbilanadi. Ba’zi avtorlarning fikricha, reaksiyaga kirishuvchi modda lar adsorbilanganda, ularning yuza birligidan konsentrasiyasi ortadi va natijada, massalar ta’siri q onuniga muvofik, himiyaviy reaksiyaning tezligi oshadi. Bu nazariyalar t o’g’ ri b o’ lsada, ammo ular katalizda kuza tilgan turli h odisalar sababini tushuntirib berishda ojiz lik qildi. 13 Katalizning asosiy nazariyasini D. I. Mendeleyev yaratdi, Bu nazariyaga k o’ ra, adsorbilangan molekula ma’lum o’ zgarishlarga uchraydi. Yuza ta’siri natijasida molekuladagi boglar b o’ shashadi va h atto, uziladi. Bu ning natijasida reaksiya uchun kam aktivlanish energiyasi kerak b o’ ladi va reaksiyaning borishi osonlashadi. Fanning s o’ nggi tara qq iyotida bu nazariya t o’ la tasdi q landi . Aktivlangan adsorbilanishda adsorbent yuzasida himiyaviy birikmalar hosil bo’lishini ko’rib o’tgan edik. Aktivlangan adsorbilanish o’z mexanizmi jihatidan katalizga yaqin keladi. Uni katalizning birinchi bosqichi desa bo’ladi. Shu sababdan aktivlangan adsorbilanishni tekshirish unga qaraganda murakkabrok bo’lgan kataliz prosessini o’rganishga yordam beradi. So’nggi vaqtda olib borilgan tekshirishlar haqiqatan ham katalizning birinchi bosqichi reagent bilan katalizator orasi da himiyaviy birikmalar hosil bo’lishidan iborat ekanini ko’rsatdi. Shu jidatdan olganda himiyaviy va fizikaviy nazariya lar orasida prinsipial farq yo’q. Ximiyaviy va fizikaviy nazariyalar birgalikdagina katalizator hodisasini yaxshirok tushuntiradi. Bu nazariyani kataliz h odisasiga tatbi q q ilsa b o’ ladi. Katalizator yuzasida reagent va katali zator atomlari aktiv kompleks h osil kilishi mumkin. Bu prosess sxematik ravishda q uyidagicha ifodalanadi: G 2 + Yu 2 ↔ G (G 2 Yu 2 ) ↔ GYuYuG aktiv adsorbilangan kompleks atomlar Shungra adsorbilangan atomlar geterogen ravishda reaksiya ga kirishi mumkin. Yuzada xosil bulgan birikmalarning tabiati (tuzilishi va ulardagi bo g’ lar harakteri), asosan, yuza da birikma h osil q ilgan molekulalarning tuzilishi va himiyaviy xossalariga, katalizatorning tuzilishi va himiyaviy xossalariga, katalizator yuzasining xususiyatiga bog’liq. 1) reagent molekulasi katalizator yuzasida unchalik defor- masiyalanmasa, vodorod bog’lanish kabi kuchsiz bog’lanishlar hisobiga birikma hosil buladi, 14 2 ) molekula qisman deformasiyalansa, gomeopolyar bog’lanishli kutblangan birikma xosil bo’ladi, 3) reagent molekulasi katalizatorning yuzasi ta’sirida dissosilansa, radikal yoki ion birimalar hosil bulishi mumkin. Yuzada hosil bo’lgan birikmalar oralik birikmalar bo’ lishi mumkin. Bu holda, himiyaviy nazariyada bayon etilgan fikrlar o’z kuchini saqlab qoladi. Shunday q ilib, kataliz prosessi adsorbilanish prosessidan va yuzada birin- ketin boradigan bir q ancha himiyaviy prosesslardan iborat. Aktiv markazlarning tabiati, ularning himiyaviy tarkibi va fizik xolati h ali yaxshi tekshirib chi q ilgan emas. Bu soxada asosan uch nazariya: Teylorning energetik nazariyasi, N. I. Kobozevning aktiv ansambl nazariyasi, S. 3. Roginskiyning ximiyaviy nazariyasi, A. A. Balandinning multplet nazariyasi bor. Bu nazariyalarga q is q acha to’htalib o’ tamiz. 2.7. S. Z . R o g i n s k i y n i n g h i m i y a v i y n a z a r i y a s i . Bu nazariyaga k o’ ra, turli katalitik prosesslarning mexanizmi bir-biridan prinsipial fark k iladigan aktiv markaz hillari b o’ lishi mumkin. Aktiv markazlarning tabiatini kristall yoki amorf h olat bilangina bo g’ lash noto’ g’ ri. Moddani bu g’ la n ib, so’ngra suyu q h olga keltirish usuli bilan olib borilgan tekshirishlar juda kam mikro q o’shimchalar h am katalizator ning himiyaviy tabiatiga va aktivligiga katta ta’sir q ilishni k o’ rsatdi. Har q anday katalizatorda ma’lum mi q dorda aralashma b o’ lishi mumkin. Katalizator tayyorlash va q tida bunday aralashmaning juda bulmaganda mikro q ismi kirib q olishi turgan ra p . Shunday q ilib, bir jinsli emas yuza h osil b o’ la di. Natijada, katalizatorning turli joylarida turlicha mikrotarkib va turlicha aktivlik b o’ lishi mumkin. O’ z himiyaviy tarkibi ji hatidan boshqa uchastkalardan farq qilgan uchastka va zonalar u yoki bu zonalar chegaralangan uchastkalargina aktiv markaz b o’ ladi. Haqiqatdan ham , agar katalizator mikro qo’ shimchalardan tozalansa, uning aktivligi kamayadi yoki butunlay yo’qoladi. 15 Katalitik aktiv modda termodinamik ji h atdan h am aktiv bo’lishi kerak degan farazga asoslanib, S. 3. Roginskiy o’ zining o’ ta t o’ yinish nazariyasini yaratdi. Bu nazariya aktiv kata lizatorning kanday tayyorlanishi mumkinligini ko’rsatib berdi. Ma’lumki, sistema muvozanat h olatda minimum energiyaga e ga b o’ ladi. Muvozanat h olatdan uzo q lashgan sari uning ener giyasi osha boradi. Shuning uchun bu nazariyaga k o’ ra, kataliza tor tayyorlashda olib boriladigan reaksiya va prosesslar mu vozanat ho latidan uzoqda, ya’ni o’ ta t o’ yinish sharoitida olib borilishi kerak. Katalizator tayyorlashdagi barcha prosesslarning q anday q il i b o’ ta t o’ yinish sharoitida olib borilishi kerakligi, bu nazariyada anik bayon q ilingan. 2.8. Katalizning radikal nazariyasi Bu nazariya N. N. Semyonov, V. V. Voyevodskiylar tomonidan yaratilgan. Bu nazariya katalizning elektron nazariyasi bilan zanjir reaksiyalar mexanizmiga asoslangan. A + V→2AV reaksiyasini bu nazariya bilan kuyidagicha tasvirlash mumkin: A 2 , V 2 — molekulalari yuzada ozod valentlik orqali yuza bilan bo g’ lanadi. A 2 + V = AV + A B 2 + V = B V + B V — ozod valentlik, A, V ozod atom yoki radikallar zanjir reaksiyada q urilgan aktiv markaz vazifasini bajaradi va h ajmda yoki geterogen ravishda yuzada zanjir reaksiyani boshlab yuboradi. Agar (A) va (V) yuza bilan bir elektron orkali bog’langan atomlar b o’ lsa, quyidagicha reaksiyalar ma h suloti hos il b o’ ladi: A + BV → AV + V V + AV →AV + V Masalan, C 2 H 4 ning C 2 H 6 gacha gidrogenlashi q uyidagi zan jir reaksiya bilan boradi deb faraz q ilinadi CH 2 = CH 2 + V →V CH 2 CH 2 - 16 VCH 2 CH 2 - + H 2 → VCH 2 CH 3 + H VCH 2 CH 3 + H → CH 3 CH 3 + V H + V→HV + V va hokazo. Radikal nazariya ham yangi nazariya bo’lib, o’zining tiklanish davrini kechiryapti. Misol va masalalar. Getrogen jaroyonlar kinetikasi Diffuziya Diffuziya jaroyoni Fik tenglamasi bilan ifodalanadi.1-tenglamasining differensial ko’rinishi (1) 2-tenglama =D (2) Bunda dn-sirt maydoni S orqali dt vaqt oralig’ida o’tkan modda miqdori;(dc/dx) (graddc) konsentratsiya gradenti. Konsentratsiya gradenti konsentratsiyaga bog’liq Statsiyanar oqimda (dc/dt) diffuziyalanadigan modda konsentratsiyasining berilgan nuqtada vaqt bo’icha o’zgarishi;D-diffuziya kayfisenti: 17 ; (3) Bunda -konstanta; -diffuziyaningfoallanish energiyasi. Fik tenglamalarning integral ko’rinishi quydagicha: Stansiyanar oqim uchun 1-tenglama S; (4) Stansiyanarmas oqom uchun 2-tenglama (5) u holda = , (6) Agar diffuziya yarim cheksiz kesimda(X 0 dan+ gacha o’zgaradi) qaratilsa uholda tenglamaninh yechimi quydagi ko’rinishni oladi. C= (1-erfZ). (7) = , (8) 18 Bunda erfZ-xatoning gauss integrali erfZ ning qiymati sprounchniklarda Z ning funksiyasi sifatida beriladi. Z= (9) Z ning bazi qiymatlari va unga mos keladigan erfZ ning qiymatlari; Z……0 2,8 erf Z….. 0 1 2 (5) (8) tenglamalar quydagi shart bajarilganda qo’llanilishi lozim: t 5,6 . (10) bunda l= diffuziya o’tadigan modda qavatining qalinligi; 5,6 =L (10a) L-diffuziya oqomining t vaqt ichidagi harakat yo’li (masofasi). Diffuziya kayfisentini ishqalanish kayfisenti orqali Stoko Eynshtein teglamasi bo’icha ifodalash mumkun. D : (11) Bunda -qovushqoqlik kayfisenti r-diffuziyalanadigan zarracha radiusi (sferik shakldagi zarracha bo’lsa). Erish tezligi aralashtirish doimiy bo’lganda Fik tenglamasi bilan ifodaladi. Uning defferensianal ko’rinishi: 19 ( , (12) Bunda D-eriydigan moddaning diffuziya kayfisenti: S_eriydigan moddaning sirt maydoni: V-erituvchi hajmi: -sirt oldi qavatining qalinligi : -to’yingan eritma konsentratsiyasi mol/l; C- eritma kansentratsiyasi. DS/V = (13) Agar C=const bo’lsa u holda erish jaroyoni stansionar bo’ladi. Bunda / =const va 12-tenglamaning integral ko’rinishi quydagicha bo’ladi. n=DS/V t. (14) Bunda n-t vaqt ichida erigan modda miqdori. Agar erishda konsentratsiya C-o’zgarsa u holda = lg . (15) Getrogen monomolekulyar tipidagi reaksiya tezligi uchun, A k.m +B (gaz yoki suyuq) Eritma 20 Tezlikning samarali kanstantasi; k*= k/(k+ , (16) Bunda birinchi tartibli kimyoviy reaksiyaning hususiy tezlik kanstantasi -diffuziya tezlik kanstantasi; D/ , (17) -reagentni ko’chirish masofasi. Diffuziya sohasida boruvchi reaksiya uchun ( k*= ) kinetic tenglamaning ko’rinishi defferensianal shaklda - = (C- ), (18) Bunda C, -mos ravishda eritma holidagi B-reagent konsentratsiyasi va sirtdagi va sirtdagi A-madda konsentratsiyasi =o da - = c; (19) Integral shaklda k= = lg . (20) 21 A( q) +b (g) =AB (q) tipidagi reaksiya uchun reaksiya mohsuloti AB g’ovak va A va B moddalarning o’zoro to’qnashishlari uchun qiyinchilik bo’lmaydigan bo’lsa reaksiya tartibi no’linci, birinchi ikkinchi va kasr bo’lishi mumkin. Nolinchi tartibli reaksiya uchun kinetic tenglamaning integral ko’rinishi quydagicha bo’ladi. =k 1 t. (21) Bunda -modda sirtida AB qavatning hosil bo’lishi hisobiga reagent masofasining ko’rinishi S-sirtning reagent maydoni; S=const, tezlik doimiysi. Agar A va B reagentlarning o’zaro tasiri ABning zich qavati orqali amalga oshsa qoidaga ko’ra diffuziya jarayoni limitlovchi,u holda kinetik tenglamaning integral shakli parabola tenglamasidir. =k’t, (22) Bunda k’ A va B reagentlarning AB ohirgi mahsulot qavati orqali diffuziyalanish kayfisenti D ga proporsianal bo’lgan tezlik kanstantasi. Bug’lanish tezligi quydagi tenglama bilan ifodalanadi. = . (23) 22 Bunda - sirt yuzasi va vaqt birligi ichida bug’langan suyuqlikning molar soni (bug’lanish tezligi) - to’yingan bug’bosimi. N. I. Kobozev nazariyasiga binoan adsorbsion katalizatormimg katalitik faollik tutuvchisi katalizatorning atom fazasidir. Har qaysi jaroyon uchun malum sondagi atomlardan iborat ansanbil faol markazdir. (N) = , (24) Bunda , -maksimal umumiy va solishtirma faollikga erishishga olib keladigan katalizator malekulalarning soni. Mos holda ko’chish sohasi soni.: = , (25) Bir - sohali ansanbillarning mutloq faolligi quydagi tenglama bo’yicha aniqlanadi. lg =f(N), (26) yoki lg =lg(r n Z 1-n )- , ( 27 ) 23 Oqimda boruvchi monomolekulyar reaksiya uchun o’zgarmas bosimda tenglama quydagi ko’rinishi oladi. ln = , (28) Bunda v- katalizator hajmi va vaqt birligi ichida dastlabgi modda sarf etilishi tezligi mol, y- reagentni mahsulotga o’tish darajasi. - katalizaztor sirt yuzasi va sirtda boruvchi reaksiya kanstantaga bog’liq bo’lgan doimiy qiymat; moddaning odsorbsiya kayfisentini harektirlovchi doimiy kattalik. kayfisentlar reaksiyaning kinetik harekterlovchi kattaliklardir. Frost-Balandin tenglamasini ln = , grafik bo’yicha quydagi tenglama bilan ifodalash mumkin. ln lg 24α Abtsisa o’qiga ardinata o’qiga esa ln qo’yilsa to’g’ri chiziq olinadi. To’g’ri chiziqning abtsisa o’qi bilan hosil qilgan burchak tenglamasi ordinata o’qining kesishi esa (yani y=0 dagi qiymati ) -kattaligini beradi. Masala C 2 H 5 OH ning suv va etelenga parchalanish reaksiyasi 653K da 10Ccm 3 (ml) Al2O3 katralizatorda 64‰ sipirtning sarfi va gazning hajni V tash 3 minut davomida quydagicha n, cm 3 0,144 0,65 0,937 1,15 2,37 V tash 30,3 85,7 119 131,5 217 Barometrik bosim 100121,63 Pa xona tempraturasi 300K Frost-Balandin tenglamasidagi α va β kayfisentlari qiymatlarini hisoblang va emprik tenglamani yozing. ECHISH: Frost-Balandin tenglamasining α va β kayfisentlarini toppish uchun ln ning ln gabog’liqlik grafigi tuzulib aniqlanadi. Buning uchun , u, y, ln , larning qiymatlari hisoblanadi va olingan natiyjalar asosida grafik tuziladi. Tajriba natiyjalari asosida quydagi formula bo’yicha hisoblanadi. 25 = , (a) Bunbda m C2H5OH =ndb/M100 -spirt massasi; b- siprtning eritmadagi ulishi;d C2H5OH =0,9g/ cm3 spirtning zichligi; t-spirtning berilish vaqti V kat katalizator hajmi (cm 3 ). U holda m 1 = =0.0018 mol (b) = =0.006 mmol (sm 2 min). (s) Ajralib chiqgan gaz hajmini n.sh. da keltiramiz. V= (d) (P H2O =3212,63 Pa berilgan tempraturada suv bug’ining to’yingan bosimi ) berilgan tajriba uchun C 2 H 4 ning n. sh. dagi xajmi; V= =27.7 sm 2 (e) bundan etelenning molar soni m C 2 H 5 = = =0.0012 mol. (g) 26 U holda = = =0.667; y =0.060 66.7 10 -2 =0.040; ln =0.0060 ln =0.0060 ln =0.0060 ln3=0.0060 0986=0.0066 (f) Barcha tajribalar uchun etanolning berilish tezligi va uning va uning mahsulotg a aylantirishi quydagicha. 0,0060 0,0272 0,0392 0,0482 0,0995 y∙10 -2 66,7 41,7 40,2 36,5 26,6 y 0,0040 0,0114 0,0157 0,0176 0,0264 ln 0,0066 0,01460 0,0200 0,0218 0,0306 Berilgan α=0,012, β=1 ekanligini btopamiz. U holda emprik tenglama quydagicha bo’ladi. ln = y +0,012. 27 28 XULOSA 1. Kataliz nazariyalariga doir ilmiy adabiyotlardagi malumotlar yig’ilgan va umumlashtirilgan. 2. Kataliz nazariyasi mavzusiga doir masalalardan namunalar echilgan. 3. Kataliz nazariyasi mavzusiga doir slaydlar Power Point da yasalgan va bazi katalitik reaksiyalarning videosi keltirilgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR . 1. H.U Usmonov. H.R Rustamov Fizikaviy kimyo toshkent 1974 yil 2. X.U.Usmonov "Fizik kimyo". N8 1970 yil. 29 3. Raximov X.R. "Fizik va kolloid kimyo", Щituvchi. T.1978 y. 4. Rustamov X.R. "Fizik kimyo" T., Щ ituvchi, 1983 y. 5. Nazarov A.N. "Fizik kimyo va kolloid kimyo", Щ ituvchi, T. 1990 y. 6. V.A.Kireyev Kratkiy kurs fizicheskoy ximii M. 1970 g. 7. Kisileva Ye.V. Fizik kimyodan misollar va masalalar tuplami. T.63. 8. Kuznesov V.V. "Fizicheskaya i kolloidnaya kimyo" M.1969 g. 9. Lukyanov "Fizik*kolloid kimyo" M. 1988 g. 10. Ravich M.I. "Fizik va kolloid kimyo", T.Ukituvchi, 1983 y. 30

KATALIZ NAZARIYASI REJA: I. Kirish. I.Nazariy qism. Kataliz nazariyalari. 2.1. Katalizning Multplet nazariyasi. 2.2. Aktiv Ansanbil nazariyasi. 2.3. Katalizning elektron nazariyasi 2.4.Teylorning energetik nazariyasi. 2.5.Oraliq birikmalar nazariyasi. 2 . 6 . Katalizning fizikaviy nazariyasi 2.7. Katalizning kimyoviy nazariyasi 2.8.Katalizning radikal nazariyasi III. Amaliy qism Misol va masalalar echich. IV. Slaydlar. V. Xulosa. VI. Foyda l anilgan adabiyotlar. Kirish 1

Zamonaviy kimyo va kimyoviy texnalo’giyani katalitik jarayonlardan ajratib tasavur qilish mumkin emas. Kimyoviy tehnalo’giya jarayonlarining barchasida ham u yoki bu katalitik jarayonlar qo’llaniladi..Sanoatda katalitik jarayonlarning ko’lami yildan-yilga oshib bormoqda. Katalizatorlarning keng ko’lamda qo’llanilishi atrof- muxitni zaharlovchi moddalarni neytrallashda kuzatilmoqda gaz va toshko’mirdan uglevodorod va kislorod saqlagan sintetik oqsillar olishda o’rin yanada oshmoqda.Yoqilg’i energiyasini elektr energiyasiga aylantirish uchun issiqlik elementlarini yaratish yanada istiqbollidir .Katalizning yangi kansebsiyasi ko’plab hossalarni mo’zida mujassamlashtirgan. Palimer materiallar va boshqa mahsulotlar energiyani oshirish usullarini takomillashtirish oziq ovqat mahsulotlar ishlab chiqarishni hususan oqlillarni alkanlar va ammiakdan sintez qilish orqali ko’paytirish imkoniyatlarini berayapti .Gen muhandistlik usullarida faolligi va tanlab tasiri bo’yicha tabiiy biologik katalizatorga yaqin fermentlar va metal-organik birikmalarni olish imkoniyatlari paydo bo’layapti. Shuning uchun kataliz nazariyasini urunishlar doimo bo’lgan va davom etmoqda yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqqan holda maskur kurs ishining maqsadi katalitik nazariyalarni yoritishga bag’ishlangan. Zamonaviy kimyoviy ishlab chiqarish jarayonlarning 90% ikatalitik jarayonlarga asoslangan. Xozircha katalizni to’la to’kis tushuntirib beradigan yagona nazariya yo’q, lekin katalizning turli tomonlarini ayrim ayrim tushuntirib beruvchi nazariyalar bor 2.1 Katalizning Multplet nazariyasi 2

Aktiv markazlarning tabiatini o’rganish, o’tar holat nazariyasini katalizga tatbiq etish, yuzada hosil bo’lgan oralik birikmalarning tabiatini va ularning hosil bo’lish mexanizmini o’rganish katalizning ko’pgina hodisalarini tushunishga yordam berdi. Kataliz prosessining borishi xarakteriga aktiv markaz larning tabiati, soni va aktivligidan tashqari, ularning yuzada bir-biriga nisbatan joylashuvi ham katta ta’sir qili shi kerak. Yuzada ikki o’lchamda boradigan reaksiyalarning yo’nalishiga, saylash hodisasiga va boshqa hodisalarga aktiv markazlarning yuzada bir-biriga nisbatan qanday joylashganliklari ta’sir qilsa kerak. Bu mulo h azalarni dastlab A. A. Balandin e’tiborga oldi. U o’ zining multplet nazariyasida bu masalalarni yoritdi. Multplet nazariyasiga ko’ra, adsorbsion aktiv markaz bi lan katalitik aktiv markaz bir xil emas. Adsorbsion aktiv markazlarni ma’lum sondagi gruppasi katalitik aktiv markazlarni h osil q iladi. Aktiv markazlar yuzada tartibsiz emas, balki geometrik jidatdan ma’lum tartibda joylashgan. Tartibli bunday joylashish kristall panjarani aks ettiradi. Katalizator yuzasida reaksiyaga kirishuvchi moddaning mole kulasi birgina aktiv markaz bilan emas, balki ikki (dublet), uch (triplet) va, umuman, bir q ancha (multplet) markazlar tomonidan tortilishi mumkin. Agar reaksiyaga kirishuvchi moddaning molekulasi bittagina aktiv markazga tortilsa (bir gina aktiv markaz ta’sirida b o’ lsa), u juda kam deformasiyalanishi va natijada, reaksiya bormasligi mumkin. Agar reak - siyaga kirishuvchi moddaning molekulasi ikki yoki bir sancha aktiv markazlarga tortilsa (ularning ta’sirida bulsa), bu aktiv markazlarning maydoni bittagina aktiv markazning maydoni kuchli b o’ lgani sababli, adsorbilangan molekula kuchli deformasiyalanadi va molekulaning bu aktiv markazlarga tortilish kuchi undagi bo g’ lanishlar kuchidan orti q b o’ lsa, mole kula h atto dissotsilanadi. Kataliz prosessi sodir b o’ lishi uchun reagentlar molekulasining tuzilishi bilan aktiv markazlarning tuzili shi orasida ma’lum geometrik muvofislik bo’lishi kerak. 3

Masalan, N 2 molekulasi deformasiyalanishi yoki dissosilanishi uchun N — N atomlar ikki aktiv markazga tortilishi, buning uchun esa aktiv markazlar orasidagi masofa N — N bog’lanishi uzunligiga taxminan teng bo’lishi kerak. Agar shun day b o’ lmasa, vodorod atomlari ikki aktiv markaz ta’sirida b o’ lmaydi. Agar aktiv markazlar tuzilishi bilan reagent molekulalari tuzilishi orasida yu q orida aytilgan geomegrik muvofi q lik b o’ lsa, dastlab reagent katalizator bilan kompleks hosil h iladi. Bu kompleks o’tar h olat nazariyasida aktiv kompleks emas. Kataliz prosessi borishi uchun bu kompleks bosh q acha yo’nalish bilan parchalanishi va h osil b o’ lgan ma h sulot desorbilanishi kerak. 1 - ra s m. Siklogeksanning sekstet mexanizmi bilan ajralishi. Aktiv markazlarning joylashishi kristall panjarani aks ettirgani sababli, metallarning katalizatorlik xossasi kristallarining shakliga bo g’ li q b o’ ladi. Shunga muvofi q gidrogenlash reaksiyalari uchun tekis markazlangan kub yoki geksagonal panjarali va atomlar orasidagi masofa 2,8A (Pd) - 2,47 A (Ni) b o’ lgan metallargina katalizator b o’ la olishi ani q langan. Bunday metallar Ni, Co, Fe,Cu, Ru, Ph, Pd, Jr, Os metallari b o’ lib, ularning yuzalarida aktiv markazlar turtburchak yoki teng yonli uchburchak turida joylashadi. Masalan, Ni, Pt, Pd singari metallarning olti a’zoli h al q ali molekulalarni vodorodsizlantirish sababi q uyidagicha tushuntiriladi. Bu metallar yo q lari 4

markazlangan k o’ p yoq yoki geksagonal sistemada kristallanadi. Shu sababdan ularning panjarasi yuzasida teng yonli uchburchaklar b o’ ladi. Bu uchburchaklarning burchaklarida aktiv markazlar joylashadi. Olti a’zoli h alqali molekulalar bu yuzaga sekstet mexanizmi bi lan adsorbilanadi, ya’ni uning olti nu q tasi olti aktiv mar kazning o’ rtasid a b o’ ladi (1- ra s m). Q aysi CH 2 gruppadagi bir H atom A, B va V aktiv markazlarga tortiladi. Ug lerod atomlari esa G, Ye, D aktiv markazlarga tortilib turadi. Aktiv markazlar ta’sirida deformasiyalanish va bog’larning q ayta ta qs imlanishi natijasida C 6 H 1 2 molekula C 6 H 6 va 6 H ga ajraladi. Etil spirtning suvsizlanishi (C 2 H 5 OH → C 2 H 4 + H 2 0) ni q uyidagi sxema bilan ifodalash mumkin: Qora nuqtalar bilan aktiv markazlar k o’ rsatilgan. Aktiv mar kazlarning tortish kuchi katta bo’lgani uchun, bir aktiv mar kaz bir vaqtda ikki atomni tortishi mumkin. H va OH gruppalarning aktiv markazlarga tortilishi natijasida C - H va C - OH bog’lar b o’ shashadi va natijada, uziladi. Etil spirtning vodorodsizlanishi (C 2 H 5 OH → H 2 + CH 3 CHO) quyidagicha mexanizm bilan boradi: Etilasetat efirning parchalanish reaksiyasi bunday ifodalanadi: 2CH 3 COOC 2 H 5 → CH 3 COCH 3 + C 2 H 5 OH + C 2 H 4 + CO 2 Bu vaqtda bir qancha aktiv markazlar ta’sir q iladi: 5

O'xshashlar

CHET EL PSIXOLOGIYASIDA SHAXS NAZARIYALARI
Metallar issiqlik xossalarining klassik (Eynshteyn va Debayning issiqlik sig'imi nazariyalari) va kvant nazariyalari (garmonik ossilyator)
Uch komponentli sistemalarning holat diagrammalari
YAGONA SOLIQ NAZARIYASINING XUSUSIYATLARI
Adler bo‘yicha shaxs tushunchasi