logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Kompyuter grafikas uchun texnik vositalar

Kompyuter grafikas uchun texnik vositalar

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

530.3671875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Kompyuter grafikas uchun texnik vositalar I. Kirish II. “Kompyuter grafikasi” xaqida asosiy tushunchalar. grafik muharrir tug’risida umumiy ma`lumotlar. turbo paskal muhiti . II.1 “Kompyuter grafikasi”ning informatcion jamiyatdagi a h amiyati, roli va o’ rni. II.2 Uch O’lchovli Grafika. II.3 Coreldraw Muharririning Ishchi Oynasi . III. Asosiy qism III.1 Kompyuter grafikasi va dizaynda dasturiy vositalar. III.2 Amaliy grafik dasturlar: vektor, rastr va animatsiya grafik vositalari – Photoshop, CorelDraw, Macromedia Kompyuter grafikasi dasturlari. III.3 Instrumental grafik vositalar: OpenGL, DirectX - grafik bibliotekalari. IV. Xulosa V. Foydalanilgan adabiyotlar KIRISH Respublikamiz maktablari, o’quv yurtlari va muassasalarini kompyuterlashtirish keng yo’lga qo’yilmoqda. Bu Davlat tilida yozilgan va informatika asoslariga doir adabiyotlar etarli emas. Kam nusxadagi ayrim qo’llanmalarni hisobga olmaganda, bu sohaga oid kitoblar deyarli y o’q . Bu muammo tabiiy, mavjud kompyuterlardan samarali foydalanishda, informatikaga va kompyuter grafikasiga oid bilimlarni keng omma orasida yoyishda qiyinchiliklar tu g’ diradi. Ayni paytda shuni tan olish lozimki, programmalashtirishga oid universal - maktab o’quvchisidan aspirantgacha, muhandisdan hisobchigacha ma ` qul bo’ladigan kitob yaratish mushkul. Shuni nazarda tutib, kompyuter grafikasi bilan ish boshlovchi lar uchun etarli ma ` lumotlarni o’z ichiga olgan ushbu o’quv qo’llanma yuqorida aytilgan extiyojni ma ` lum darajada qondiradi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, kompyuter grafikasi bilan ishlashni o’rgan ishni boshlagan foydalanuvchilar ShEHM qurilmalarini ng tuzilishi bilan tanishmasdan turib o’z bilimlarini mustaqil chuqurlashtira olmaydilar. Kompyuter grafikasi geometrik jismlar, shakl va tamoyillarining matematik modellari h amda ularni namoyish etish usullari t o’g’ risidagi fan sifatida ani q lash mumkin. Kompyuter tasvirlariga b o’ lgan q izi q ish , ularda juda katta hajmdagi ma`lumotlar sa q lanishi bilan izo h lanadi: tasvirlarni ya qq ol namoyish etish imkoniyati mavjud bo’lib, ularni ta h lil etish uchun axborot texnologiyalari so h asida maxsus bilimlar talab q ilinmaydi. Kompyuter grafikasi musta q il y o’ nalish sifatida XX asrning 60-yillarida paydo b o’ ldi va maxsus amaliy dasturlar paketi ishlab chi q ildi. O’sha paytda kesmalar yordamida chizish, k o’ rinmas chizi q larni o’ chirish, murakkab sirtlarni akslantirish usullari, soyalarni shakllantirish, yoritilganlikni h isobga olish tamoyillari ishlab chi q il gan e di. Bu y o’ nalishdagi ilk ishlar vektorli grafikani rivojlantirishga ya`ni, chizi q larni kesmalar or q ali chizishga y o’ naltirilgan edi. 70-yillardan boshlab nazariy va amaliy ishlarning aksariyati fazoviy shakl va ob`ektlarni o’ rganishga q aratildi. Bu y o’ nalish uch o’ lchovli grafika (3D) nomi bilan ataladi. Uch o’ lchovli tasvirlarni modellashtirish fazoning va jismlarinnig uch o’ lchovliligini, kuzatuvchi va yoritish manbalarining joylashishini h isobga olishini talab etadi. Murakkab sirtlarni akslantirish, releflar va ularning yoritilganligini modellashtirish bilan bo g’ lik masalalarning paydo bulishi uch o’ lchovli grafikaga b o’ lgan e h tiyojni yanada oshirdi. 9 0-yillarda kompyuter grafikasini ng qo’ llanish so h alari ancha kengaydi, ya`ni uni keng tadbi q q ilish imkoniyatlari paydo buldi. Natijada kompyuter grafikasini faoliyati dasturlash va kompyuter texnikasi bilan bo g’ li q b o’ lmagan mutaxassislarining ish vositasiga aylandi. Kompyuter grafikasi ning yangi yo’nalishlardan biri haqiqiy tasvirlarni shakllantirishning uslub va tamoyillarini ishlab chi q ishga ba g’ ishlangan. Bu tamoyillarga k o’ ra tasvirlarin bevosita kuzatish yoki optik q urilmalar yordamida r o’ yxatga olish imkoniyati mavjud b o’ lishi kerak. Shunday tasvirlarga extiyoj dizayn, arxitektura, reklama va bosh q a so h alarda paydo b o’ ldi. E H Mlar funktcional imkoniyatlarining kengayishi kompyuter grafikasining rivojlanishiga asos yaratdi va tasvirlar animatciyasini ta`minlovchi tizimlar yaratilishiga olib keldi. Bunday tizimlar ni q uyidagi uchta guruhni ajratish mumkin :  kimyo, tibbiyot, astronomiya va boshqa sohalardagi jarayonlarni ko’rgazmali namoyish etish;  harakatdagi holatlar tasavvurini (imitatciya) paydo etuvchi tizimlar (kompyuter o’yinlari va boshqalar);  kino va televideniya uchun tasvirlar tayyorlovchi tizimlar . Aynan shu y o’ nalishlarda kompyuter grafikasini rivojlantirishda asosiy q iyinchiliklarga duch kelindi. Ular uchun modellarning yu q ori ani q ligidan tash q ari E H M imkoniyatlariga h am yu q ori talablar qo’ yil a di. Kitobxonlar e`tiboriga taklif etilayotgan ushbu o’quv qo’llanmada kompyuter grafikasining  Nuqtali (rastrli);  Ob`ektli (Vektorli); Fraktal turlari haqida boshlang’ich tushunchalar keltirilgan. Kompyuter grafikasi ning informatcion jamiyatdagi a h amiyati, roli va o’ rni. Fan va texnika tara qq i yo ti jamiyatimizni informatcion jamiyatga ay lan tirdi. Bu jamiyatda fao l iyat k o’ rsatuvchilarning aksariyat q ismi axborot lar ni ishlab chi q arish, sa q lash, q ayta ishlash va amalga oshirish bilan band dir lar. Bunday ishlarni zamonaviy kompyuterlarsiz amalga oshirish q iyin. Ulardagi ma`lumotlarni q ayta ishlash mashina grafikasi yo rdamida amalga oshiri sh foydalanuvchi ga katta q ulayliklar tu g’ diradi. Mashina grafikasi deganda ob`ektlarning h ajm modellarini yaratish, sa q lash, ishlov berish va E H M lar yordamida ularni namoyish etish tushuniladi. Kompyuter grafikasi yangi informatcion texnologiyalar ora sida t o’ xtovsiz rivojlanib bora yo tgan y o’ nalishlardan biri h isoblanadi. Bunday rivojlanish texnika so h asida h am (grafika stantciyalari), dasturiy vo si talar so h asida h am k o’ zga tashlanmo q da. Ular videofilm kadrlari bi lan sifat b o’ yicha ta qq oslashga loyi q xa q i q iy, h ajmli h arakatlanuvchi tas - vir larni yaratishga imkon beradi. Bu dasturiy ma h sulotlar reklamalar ish lab chi q aruvchi vositalar xisoblanib, san`at va multimediya texnolo giyasi so h a larida qo’ llaniladi. Bundan tash q ari namoyish grafikasiga, geo metrik mo dellashtirishga, grafik interfeyslarni loyi h alashga, animatciya ( ha ra kat la nuvchi tasvirlar)ga va k o’ zga k o’ rinuvchi (vizual) h arakatni q urish ga katta e`tibor berilmokda. Kompyuter grafikasi ilm va fanning barcha so h alarida, ayni q sa i q tisodiy k o’ rsat k ichlarni ta h lil q ilishda muvoffa q iyatli qo’ llanilishi mumkin. Kompyuter grafikasi dunyo fanida yangi fundamental fan h isoblanib , o’ t gan asrning 90–chi yillarida paydo b o’ ldi va ishlab chi q arish ni ng barcha so h asida kadrlar tayyorlab berishda o’ ziga xos musta q il a h amiyatga egadir. Maxsus dasturlar yordamida xuddi bir vara q o q q o g’ ozga q alam yoki ruchka bilan h ar xil rasmlarni solish singari kompyuter ekranida sich q oncha yordamida rasm chizish, ya`ni tasvir yasash , tuzatish va ularni h arakatlantirish imkonini yaratdi. Bu dasturlar rasm chizish programmalari yoki grafik muharrir lar h isoblanib, ular yordamida rasmning elementlari bosh q arib boriladi. Kompyuter grafikasining juda tez rivojlanib borishi va undagi t exnikaviy, dasturiy vositalarining yangilanib borishi ushbu kursning ha mi sha takomillashtirishga, bu sohadagi yangi yo’nalishlarni tinmay o’rganib borishni taqozo etadi. Oxirgi yillarda bu sohada juda katta o’zgarishlar (siljishlar) yuz berdi, ya`ni 16 mln.dan ortiq rang va rang turlarini o’zida aks ettira oladigan displeylar, grafik axborotlarni (paper part) kirituvchi moslama - skanerlar, grafik ish stantciyalari; dasturiy vositalar sohasida esa xaqiqiy kompyuter dunyosini kashf qila oladigan amaliy dasturlar vujudga keldi. Zamonaviy ShK asosida elektron grafiklar q urishning asosiy elementlari va usullari . Elektron grafikni tuzish va uni tushunish uchun grafika elementlari ma`nosi va ularni turli holatlarda qo’shilishini o’rganish muhim hisoblanadi. Grafik yordamida ifodalanadigan voqeliklarni to’g’ri tushunish uchun uni tashkil etuvchi hamma elementlarining to’plami mavjud bo’lgandagina mumkin (shkala, sarlavhalar va boshqalar). Tasvirlashning grafik usuli yoki grafik til - bu fikrni ifodalashning fazoviy tasvirlash yoki shartli ravishda tekislikda aks ettirish usullarining to’plamidir. Grafik tasvirlashning namunalari - geometrik figuralar, turli xaritalar, iqtisodiy analizning diagrammalari, korxonalarning tashkiliy strukturaviy sxemalari va boshqalar bo’lishi mumkin. Aqliy tasavvur va qiymatlar to’plamini ifodalovchi chizmalarni tuzish jarayoni grafiklashtirish deyiladi, uning natijasi esa - grafika deyiladi. Grafik shartli ravishda voqelikni yoki qandaydir jarayonni tasvirlaydi. Grafikada qo’llaniladigan hamma belgilar - bu g’oyalar belgisi bo’lib, uning o’zi yaxlit holatda g’oyalar to’plamini ifodalaydi. Grafika ikki elementga bo’linadi: grafik qiyofa va eksplikatciya. Grafik qiyofa - chizmalar to’plami bo’lib, ular o’zaro bog’lanishlari bilan birgalikda tushuniladi. Eksplikatciya - grafik obraz m ohiyatini ochib beruvchi shartli belgilar t o’plami . Grafik obraz – simvol , geometrik shakl ko’rinishi da b o’ lishi mumkin . Shartli belgilar yordamida ifodalangan grafik obraz ma`nosi uning geometrik shakliga bog’liq emas, sharoitga bog’lik holda tushuniladigan obrazlar simvolli obrazlarga ta`luqlidir. Shartli belgilar qandaydir tushunchalar (simvollar) bilan puxta bog’langan bo’lishi, aniq bir sohadagi belgilar to’plami esa maxsus simvollar bilan ifodalanishi mumkin. Simvol ko’rinishdagi ikki o’lchovli grafik obrazlar grafikani tashkil etadi. Geometrik ma`noga ega bo’lgan va shu shaklda biror funktciya yoki tengsizlikni ifodalovchi obraz geometrik grafika deyiladi. Masalan, iqtisodiy inflyatciya o’sishini ko’rsatuvchi egri chiziq funktciya ko’rinishda emas, balki iqtisodiy masala sifatida qiziqarlidir. Grafik obraz butun son k o’ rinishida ifodalanishi mumkin. Grafika eksplikatciyasi uch qismga bo’linadi : geometrik, ideografik va xususiylashgan. Ideografik eksplikatciya - shartli belgilar ma`nosini tushuntiradi-figurali, chizi q li, fonli va bosh q alar (agar bu belgilar standartlash - tirilmagan b o’ lsa), bu shartli belgilar grafika elementlariga ani q bir ma`no ba g’ ishlaydi. Geometrik eksplikatciya - koordinat o’q lari, tur, shkalalar, masshtablar. Ular yordamida geometrik q iyofalar geometrik xususiyatlarga ega b o’ ladi, chunki bu vositalar yordamida geometrik yuzalar xossalaridan foydalaniladi. Xususiylashgan eksplikatciya - sarlav h alar, tushuntirishlar ( s onlar va belgilar) bo’lishi mumkin . T ushuntirishlar grafikaning ushbu bilimlar doirasi da q anday joy egallagan l i gi ni k o’ rsatadi va til nu q tai nazaridan grafikaning eng zaruriy elementi h isoblanadi, chunki usiz grafika h ech q anday ma`noga kasb etmay di. Eksplikatciyadan tash q ari grafikada qo’ shimcha ma`lumotlar h am b o’ lishi mumkin: ra q amli ma`lumotlar, takrorlanuvchi q iymatlar va hokazo . Grafika ni q andaydir belgisiga k o’ ra guru h lash esa butun bir axborot t o’ plami t o’g’ risida h ukm chi q arishga asos b o’ ladi. Berilgan axborotlarni xronologik ketma - ketligi buzilgan ta q dirda, grafika ning yaxlitlik taassuroti buziladi. Shunday q ilib grafika - bu maxsus, fikran yaxlit xayoliy g’oya larning (ansambllarning) ikki o’ lchovli (yoki uch o’ lchovli) tasvirda ifodalangan gra fik q iyofasi va uning eksplikatciyasidir. Shartli belgilar g rafik q urishning texnologik asosini tashkil etish munosabati bilan, ularda ishlatiladigan shartli belgilarni k o’ rib chi q amiz. Shartli belgilar - bular shunday chizmalarki, ular berilgan sifat k o’ rsatkichlarini shartli belgilarda ifodalaydi. Bir xil tushunchalarni belgilashda - bir xil shartli belgilardan, turli tushunchalarni belgilashda turli belgilar foydalaniladi . Natijada, t o’ li q shu bilan birga daraja lan gan q iyofa lar vujudga keladi:  figurali ( h arflar, ra q amlar, ochi q va yopi q figuralar sxematik va kartina k o’ rinishidagi tasvirlar);  chizi q lar (nisbatlarni belgilash, alo q a chizi q lari, geometrik o’ lchovlarni k o’ rsatish, y o’ nalishi, k o’ rinishi va boshqalar );  fon belgilari - maydon va yuzalarni rang bilan yoki shtrixlar bilan ularni xususiyatlarini k o’ rsatish uchun q oplash. Shartli belgilar chizma yuzasida ma`lum bir tartibda joylashtiriladi. Masshtabsiz grafiklarda belgilar erkin montaj, zonal va jadval turi k o’ rinishida beriladi. Bu erda grafikani yor q inlashtiruvchi vosita sifatida rangdan foydalaniladi. Zonal turi - berilgan maydonni b o’ laklarga b o’ lib, h ar bir b o’ lakka maxsus q iymatni biriktirib qo’ yish. H ar bir zona gorizontal yoki vertikal polosa shaklida b o’ lib, o’ z sarlav h asiga ega b o’ ladi. Jadval turi - bu o’ zaro kesishuvchi zonalarning kombinatciyasidan iborat. Grafiklar tuzishda, ya`ni uning texnologik asoslarini q urishda – grafik muharrirda chi q ariladigan chizmalar sonini h am nazarda tutish kerak. Bu erda q uyiladigan asosiy talab – grafik muharrir tomonidan k o’ rsatiladigan kompleksning eng asosiy q ism detallar i va soya si birinchi navbatda, ikkinchi navbatda ikkinchi darajali detallar, uchinchi navbatda yordamchi detallar kursatiladi va xakozo. Grafikning yuklamasini kamaytirish qu yidagi usullar bilan amalga oshiriladi: 1. Ketma - ket detallashtirish usuli (bitta grafik o’ rniga, dastlabkiga o’ xshash grafiklar seriyasi ni chizish ) ; 2. Ulanish usuli (umumiy tizimga birlashtirilgan va bir necha turli nuqtalardan olingan tasvir); 3. Asosiy kontur usuli (umumiy konturga ega bo’lgan grafiklar seriyasini tuzish va har bir grafikka o’z xarakteriga mos keluvchi chizmalar chizish); 4. Oddiy solishtirish usuli (bir - biriga bog’liq bo’lmagan, biroq bir xil qoidalar asosida tuzilgan grafiklarni to’plash). Elektron grafiklar k o’ rishning texnologik asoslari . Elektron grafik tasvirlar qurishning zamonaviy usullari. Grafikaning texnologik asoslarini q urishda uning ko’rkamligini h am nazarda tutish zarur. Grafikani ng ko’rkamligini oshiruvchi va uning yukla nish tezligini k amaytiruvchi vositalardan biri bu rang berish usulidir. Lekin rang grafikada aralash - q uralashlikni keltirib chi q armasligi kerak. Masalan, alo h ida regionlarda a h olini ng zichligini yoki kasallik tarqalishi grafikasini ifodalash , g o’ yoki bu regionlar orasida uz v i y bog’liqlikni ifodalagandek taassurot q oldiradi. Bu nday h olda ifodalanayotgan q iymatiga q arab bir xil rangni t o’q yoki och h olatini ishlatgan ma qsadga muvofiq bo’ladi . Amaliy dasturlar paketlarini ng (ADP) keng tar q alishi shu bilan asoslanadiki, tasvirni kommunikatciya texnologiya vositasi sifatida q abul q ilish inson uchun tabiiyro q b o’ lib bu usulda h am etarli ani q likka erishish mumkin. Mashina grafikasini passiv va interaktiv b o’ laklarga ajratish mumkin . Bundan 20 yil lar avval ulu g’ olimlarni, san`at ustalarini, sportchilarni, multiplikatcion filmlar q axramonlarini (masalan, b o’ ri, q uyon rasmlari ), Albert Eynshteyn rasmi ni alfavit ra q amli chop et ish q urilmalardan chi q arish keng tar q algan edi. Bunda rasm ma`lum nu q talarga bir xil belgilarni qog’oz sathiga tushir ish or q ali, rang tafovut esa ba`zi bir joylarda shu belgilarni bir necha marta urib (t o’q rang), ba`zi bir joylarda bir marta tushirib (och rang) h osil q ilinardi. Tasvirni bunday usulda h osil q ilish passiv mashina grafikasiga tegishlidir. Interaktiv mashina grafikasi(IMG)da tasvirning h olati, uning shakli, mazmuni, o’ lchamlari va rangi monitor ekranida interaktiv q urilmalar yordamida dinamik ravishda uzluksiz o’ zgartirilib, bosh qa rib turiladi. Zamonaviy shaxsiy kompyuterlarda h osil q ilinadigan grafikalar amaliy ji h atdan q araganda h ammasi interaktivdir. Passiv mashina grafikasiga planshetli va barabanli grafik q uruvchi q urilmalar, shuningdek printer, kino va videokameralar yordamida h osil q ilinadigan tasvirlar kiradi. Bu q urilmalar yordamida h osil q ilina digan tasvirga bevosita ta`sir q ilib b o’ lmaydi. Monitor q urilmasi da tasvir hosil qilish jarayonini sich q oncha, klaviatura, skaner q urilmalari yordamida istagancha bosh q arish mumkin. Yu q orida k o’ rib o’ tilgan h amma tasvir h osil q ilish usullarining umumiy tomoni shundaki, bu erda tasvir ra q amli protcessor yordamida h osil q ilinadi. Grafik tasvirni h osil q ilishni zamonaviy usullari bilan yaxshiro q tanishish uchun kompyuter grafikasining uch turda – rastrli (nuqtali yoki pikselli), vektorli (ob`ektli), fraktal h osil q ilinishini k o’ rib chi q amiz. Bu uch tur ning asosiy far q i ekran yuzasi da yorug’lik nuri h araktlanishini ng turlichaligidadir. Ularning to’la farqi keyingi mavzularda chuqurroq ko’rib o’tiladi. Kompyuter grafikasining turlari, uning turkumlari va har xil ko’rinishlari. Kompyuter grafikasi uch turga bo’linadi: rastli grafika, vektorli grafika va fraktal grafika. Ular bir-biridan monitor ekranida tasvirlanishi va q o g’ ozda bosib chi q arilishi bilan far q lanadi. Rastli grafika . Rastli grafika da tasvir nu q talar (ko g’ ozda), piksellar (nu q talar ekranda shunday deb ataladi) yordamida h osil q ilinadi. Tabiiyki, nu q talar soni q ancha k o’ p b o’ lsa (ular zich q ilib joylashtirilsa), unga asoslangan rasm, shakl, grafik va h okazolar shuncha ani q k o’ rinib turadi. Shu munosabat bilan ekranning ruxsat etish q obiliyati tushunchasi kiritilgan b o’ lib, unda gorizontal va vertikal y o’ nalishlardagi nu q talar soni mu h im ahamiyatga ega va u ekranning ruxsat etish imkoniyati deyiladi. Odatda, bunday k o’ rsatkich 640x480, 800x600, 1024x768 yoki bulardan yu q ori piksellarda beriladi. Tasvir o’ lchovi ruxsat etish q obiliyati bilan bo g’ li q dir. Bu parametr dpi(dots per inch-nu q talar soni zichligi) bilan o’ lchanadi. Ekran dioganali 15 dyuymli (1dyuym=2,54 sm) monitorda tasvir o’ lchovi 28x21 sm ni tashkil q iladi. Buni hi sobga olsak, 800x600 pikselli monitor ekran ining tasvirlash q obiliyati 72 dpi ga teng b o’ ladi. Demak, kompyuter xotirasida gi rangli tasvir k o’ p joy olinishini tushunish q iyin emas. Misol uchun 10x15 sm li rasm taxminan 1000x1500 piksellardan iborat b o’ ladi. Agar h ar bir rangli nu q tani tasvirlash uchun 3 bayt xotira ishlatilishini hisobga ol sa k , bitta o’ rtacha kattalikdagi rasmning o’ zi xotirada taxminan 4 mln. bayt joyni egallaydi. Bunday ma`lumot, xususan, Internet sa h ifalarini yaratishda e`tiborga olinishi zarur. Shuning uchun h am hozir gi kun da yaxshi multimedia dasturlarini, videorolikni yaratish uchun operativ xotirasi 128 Mbaytdan kam b o’ lmagan va mos ravishda, tezligi katta b o’ lgan kompyuterlardan foydalanish m aqsadga muvofiq . Demak, rastli grafika bilan ishlash uchun yu q ori unumli kompyuter talab q ilinadi. Rastli grafikaning kamchiligi sifatida shuni aytish mumkinki, tasvirni mashtablashtirish (kattalashtirish, kichiklashtirish) jarayoni natijasida nu q talar o’ lchovi kattalashishi bilan tasvir ani q ligi yomonlashishi mumkin va h atto, tasvir tanib b o’ lmaydigan daraja d a o’zgarishi mumkin. Rastli grafika elektron (multimedia) va matbaa nashrlarida keng qo’ llaniladi. Nashrlarda turli illyustratciyalarni yaratishda, odatda, skaner or q ali olingan ra q amli foto yoki videokamera ( h ozirda bunday fotoapparat va videokameralar keng tar q al gan ) yoki rassom, loyi h achi tomonidan tayyor - langan tasvirlardan foydalaniladi. Shuning uchun h am rastli grafikada ta h rir q iluvchi dastur vositalaridan keng foydalaniladi. Bu dasturlar, odatda, tasvirlarning ani q ro q k o’ rini sh da b o’ lishini ta`minlaydi. Vektorli grafika. Vektorli grafikada tasvirning asosiy elementi sifatida chizi q q araladi. Chizi q sifatida t o’g’ ri chizi q yoki egri chiziq o li ni shi mumkin. Rastli grafikada bunday chizi q lar nu q talar (piksellar) yordamida yaratilsa, vektorli grafikada esa tasvirlarni yaratishda nu q taga nisbatan umumiyro q b o’ lgan chizi q lardan foydalaniladi va shuning h isobiga tasvirlar ani q ro q ko’rinishga b o’ ladi. Vektor li grafikaning afzallik tomoni tasvirning xotirada kamro q joy olishidir, chunki bu h olda xotirada joy chizi q o’ lchoviga bo g’ li q bo’lmagan ravishda b o’ ladi. Buning sababi xotirada chizi qning o’zi emas balki uni ifodalovchi formula yoki parametrlar saqlanishida dir. Vektor grafikaning ixtiyoriy tasviri chizi q lardan tashkil topadi va oddiy chizi q lardan murakkablari h osil q ilinadi. K o’ pincha vektorli grafikani ob`ektga m o’ ljallangan grafika deyish mumkin. Chunki bunda, masalan, uchburchak h osil q ilish uchun 3 ta chizi q (kesma)dan foydalanilsa, p i r a m id a h osil q ilish uchun uni uchburchakdan foydalanibgina hosil q ilish mumkin. Vektorli grafikani h isoblanadigan grafika deb h am atash mumkin , ch unki tasvirni (ob`ektni) ekranga chi q arishdan avval uning koordinatalari h isoblanadi va mos nu q talar h osil q ilinadi. Vektorli grafikaning matematik asosini geometrik figuralarning xosslarini o’ rganish tashkil et adi. Ma`lumki, nu q ta tekislikda 2 ta (x,y) koordinatasi bilan , t o’g’ ri chizi q uning kanonik k o’ rinishi y=kx+b (bunda k va b ixtiyoriy sonlar) da, kesma esa mos ravishda boshlan g’ ich va oxirgi nu q tasini berish bilan tasvirlanadi. Egri chizi q lar h am mos ravishda o’ z tenglamalariga ega. Vektorli grafika asosan illyustratciyalar yaratish uchun y o’ naltirilgan dir . Vektorli grafika reklama agentliklarida, loyixalash byurolarida, nashriyotlarida va bosh q a joylarda keng qo’ llaniladi. Vektorli grafika bilan ishlaydigan dasturlarga misol sifatida Adobe Illustrator 7.0, Macromedia Freehand 8.0 va Corel Draw 5.0 larni keltirish mumkin. Fraktal grafika . Fraktal grafika h am h isoblanuvchi grafika b o’ lib, uning vektor grafikadan far q i shundaki, unda h ech q anday ob`ektlar kompyuter xotirasida sa q lanmaydi. Chunki tasvirlar tenglamalar yoki ularni ng tizimlarida h osil q ilinadi. Shuning uchun h am xotirada tenglamalargina sa q lanadi. Tenglamalarga oid parametrlar o’zgartirilishi natijasida turli tasvirlar hosil qilinadi. Fraktal grafika matematik hisoblashlar asosida tasvirlarni avtomatik yaratish uchun qo’llaniladi. Shuning uchun ham uning asosi sifatida rasm, shakl, tasvir hosil qilishning dasturlash usuli tanlangan. Bu grafika, odatda, turli jarayonlarni modellashtirish, tahlil qilish, turli qiziqtiruvchi dasturlar yaratishda keng qo’llaniladi. Kompyuter grafikasining quyidagi tur kum larini ajratib k o’ rsatish mumkin:  tijoratga oid  namoyishlarga oid  muhandislikka oid  ilmiy  k o’ rgazmaviy  animatcion Tijoratga oid grafika elektron jadvallarda yoki berilganlar bazasidagi axborotlarni aks ettirish uchun xizmat qiladi. Bu axborotlar Sh E H M monitor ekranida graf i k, gistogramma, diagramma va xoxlagan boshqa ko’rinishlarda aks ettirilishi mumkin. Bunda grafiklar matn izo h lari va ma`lum joylarda shartli belgili izo h lar bilan ta`minlanadi. Tijorat grafikasiga tegishli b o’ lgan amaliy dasturlar paketi tasvirni ekranda tezda va q ulay ifodalashga qaratilgan, chunki tijorat - chining asosiy maqsadi axborotlarni qayta ishlash jarayonida gi o’ zgarishlarni tezda mu h okama qilib, tegishli qarorlar qabul qilish dan iboratdir. Tasavvurni yanada oshirish uchun ushbu paketlarda tasvirni turli xildagi grafika shaklida tasvirlash imkoniyati kiritilgan. Bu esa o’z navbatida barcha turdagi tasvirlarni ekranda birgalikda ko’rib, tahlil qilish imkoniyatini oshiradi. Bu paketlarning eng ahamiyatli tomoni shundaki, ular tasvirlarni turli xil shaklda berishdan tashqari aks ettirilgan grafikalarni tahlil qilish imkoniyatini ham beradi. Shu sababli bu paketlarga turli xil matematik tahlil usullari, jumladan statistik tahlil, ehtimollar nazariyasi, iqtisodiy jarayonlar bashorati kabi usullar kiritilganki, ular berilgan axborot to’plamini tahlil qilish imkonini beradi. Namoyish qilish grafikasi - matn, sxema, eskiz kabi hujjatlarni mashinaviy tasvirini hosil qilib uni namoyish etishga tayyorlash uchun xizmat qiladi. Bu erda eng asosiy vazifa - yuqori sifatli va chiroyli ko’rinishdagi tasvirlar hosil qilishdan iborat. Bu turdagi grafikalarning eng afzal tomoni shundaki, undagi tasvirlar to’plami va ko’rinishini tezda o’zgartirish mumkin. Injenerlik grafikasi - bunday grafika chizmachilik, loyihalash va konstruktorlik ishlarini avtomatlashtirishda keng qo’llaniladi. Injener-lik grafikasi analiz, sintez, modellashtirish, chizmachilik, boshqarish va shu kabi loyixalashni ishlarini avtomatlashtirishning hamma bosqichlarini o’z ichiga oladi. Ilmiy grafika - ilmiy izlanishlar uchun xizmat qiladi va geografik, fizik, biologik va boshqa jarayonlarni tadqiq qilishda qo’llaniladi. Ilmiy grafikaning eng asosiy maqsadi ilmiy izlanishlarda hosil bo’ladigan axborotlarni vizuallashtirish - ko’zga ko’rinarli shaklda ifodalashdir. Ayniqsa bu yo’nalish atom energiyasi manbalarini tadqiq qilishda, kosmonavtika, samolyotsozlikda, geografiyada va okeanologiyada - xulas qamrovi katta bo’lgan, tez kechadigan jarayonlarni o’rganishda juda keng qo’llaniladi. Shuningdek, ilmiy izlanishlar natijalarini kerakli shaklda diagrammalar, xaritalar, jadvallar va turli matematik formulalar shaklida tasvirlashdaishlatilishi mumkin. Ko’rgazmaviy grafika - namoyish va tijorat grafikalarining rivoji bo’lib, shu ikkala grafika imkoniyatlarini yig’indisi integratciyasini tashkil etadi. Bu grafika ayrim grafikalarini slaydlar ketma-ketligidan iborat slaydfilm qilib yaratib, so’ngra uni ma`lum vaqt ichida ekranda ketma-ket ko’rgazma shaklida namoyish etadi. Har bir slaydning ekrandagi tasviri ovoz va vizual effektlar bilan qo’shib olib borilishi mumkin. Undan tashqari, tayyor grafikni tahrir qilish imkoniyat ham mavjud. Animatcion grafika - rang bilan ishlashdagi muvaffaqiyatlarni injenerlik grafikasidagi uch o’chovli ob`ektlarni modellashtirishdagi yutuqlar bilan (masalan reklama e`lonlari va teleko’rsatuvdagi bir tasvirni ichiga ikkinchisini kiritish) qo’shib uyg’unlashtirilgan. Mashina grafikasi - bu kompyuter yordamida ob`ekt shakllari, uning modelini yaratish va saqlash uchun xizmat qiluvchi kompyuter grafiksining bir bo’limi. Kompyuterda turli grafik tasvirlarni hosil qilish mumkin, biroq ular bir – biridan farqlanadi, chunki hozirgi zamon kompyuterlari o’tgan asrning 90-yillardagi tizimlarga nisbatan shakllarni aniq tasvirlash imkoniyatiga ega bo’lgan va maxsus dastur bilan kengaytirilagan tizimlar yaratildi. Interfaol grafika – bu mashina grafakasi sanaladi. Interfaol garafika - kompyuter grafikasining eng asosiy bo’limlari-dan biri bo’lib, unda foydalanuvchi tasvirni dinamik boshqarish imkoniga ega bo’ladi, ya`ni tasvirning shakli, o’lchamlari va monitor yuzasidagi ranglarni o’zaro ta`sir qiluvchi moslama (klaviatura yoki sichqon) yordamida boshqaradi. Kompyuter grafikasida aniq va mavhum ob`ektlar tasvirini yaratish mumkin va bu tasvirlarni ikki ko’rinishda kuzutish mumkin:  Kuzatuvchi qo’zg’almas bo’lib oldidagi ob`ektni xohlaganicha aylantirib kuzatishi mumkin - bu panorama effekti;  Ob`ekt qo’zg’almas bo’lib kuzatuvchi uning atrofida aylanib tomosha qilishi mumkin - bu kamera effekti. Interaktiv grafika yaratilgandan keyin, televidenie va fotografiyada tasvirni yaratish va tayyorlashdagi eng asosiy texnik moslamalardan biri bo’lib qoldi. Uning yutuqlaridan biri sintezlangan abstrakt ob`ektlarini, tasvirlarni EHM yordamida hosil qilishdir. Inson mashina grafikasidan foydalanish vaqtida juda ko’p zerikarli va har xil mayda ishlardan (juda ko’p mikdorda tekstli varaqalar va sonli materiallarini ko’rib chiqishdan) qutildi. Statik tasvirlar infomatciyalarni etkazib berishda yaxshi bo’lishiga qaramay ko’p holatlarda dinamik o’zgaruvchi tasvirlar ulardan ustun turadi. Hayotda asosan jarayon vaqtida o’zgarib turuvchi tasvirlar - dinamik o’zgaruvchan tasvirlar (tovushdan tezlikdan tez uchar samolyot qanotining egilishi yoki inson yuzini uning hayoti mobaynida o’zgarib turishi). Dinamik harakatlar qo’z g’ almay turgan tomoshabinga ob ` ektlarni ng sirpanishi va harakatlanishini ko’rishga yordam beradi. Bunda ob ` ekt qismlarni boshqa ob ` ektga yaqinlash t i ri sh yoki uzoqlash t i ri sh va ob ` ekt detallarini kattalashtirib yoki kichraytirib ko’rish mumkin. Kompyuter grafikasining texnik-dasturiy va informatcion asoslari h amda uning turkumlari. Umumiy holda grafikadagi tasvirlar ikki xil ko’rinishda: ikki o’lchovli yoki uch o’lchovli shaklda bo’ladi. Ikki o’lchovli grafikaning dasturiy ta`minoti (x,y) koordinata sistemasida yuza tasvi-rini hosil qilish imkoniyatini beradi. Bu 2D ko’rinishidagi tasvirdir. Uch o’lchovli grafikaning dasturiy ta`minoti tekis ekranda (x,y,z) (3D) koordinatalari sistemasida tasvirlarni hosil qilish imkoniyatini beradi. 4D grafigi - va q t sistemasi dagi uch o’ chovli tasvirdir. Shuningdek 2,5D turidagi tasvir h am mavjud d ir. Bu 2D k o’ rinishli tasvir b o’ lib 3D tasvirining ba`zi bir xususiyatlari bilan t o’ ldirilgan (masalan, ustunli diagrammada h ar bir ustun y o’g’ onligi h am k o’ rinib turadi). Grafik vositalarning asosiy xususiyatlarini (dasturiy, texnik, informatcion) kompyuter grafikasini ng h ar bir sinfiga tegishli b o’ lgan xossalarini ma`lum bazaviy funktciyalar t o’ plamini ajratib olishga m o’ ljallangan dasturiy ta`minotlarining alo h ida belgilari bilan tanishib chi q amiz. Tijorat grafikasining dasturiy ta`minoti bazaviy funktciyalar t o’ plamiga q uyidagilar kiradi:  ikki yoki uch o’ lchovli berilgan sonlar massivi;  h ar bir koordinat a o’q idagi matn belgilari;  aks ettiriladigan axborot uchun umumiy b o’ lgan matn izo h i;  o’ lchov birligining nomi va shakli. K o’ pchilik integrallashgan (yig’ma) amaliy dasturlar paketlari grafik vositalarining ushbu sinf funktciyalarini o’ z ichiga olgan. Berilgan ikki o’lchovli koordinat sohasida x va y o’qlari bilan bog’langan holda yoki uch o’lchovli x, u, z fazoviy koordinatlarda beriladi. 2D turidagi grafiklarning xil l ari: aylanma diagramma - Pie chizi q li grafik - Line ustunli gistogramma - Bar ustunli b o’ lakli gistogramma - Stacred Bar min va max q iymatli diagramma - HI-LO zonali diagramma - Area x va u li diagramma - x-u 2D turidagi bunday grafiklarni jadval protcessorlarining eng sodda variantlarida h am h osil q ilish mumkin: SC3, SC4, MS Excel, LOTUS 1/2/3, FW- 1/2/3 va h okazo. 3D turidagi grafika amaliy dasturlar paketining eng oxirgi versiyalarida amalga oshirilgan. (masala, SC5.6; FW-4; FaxGraph, Statgraphics - 3.5; QuattroPro 4.0 va xokazo). Mukamallashtirilgan grafik imkoniyatlarga ega b o’ lgan dasturiy vositalar nafa q at ekranda berilganlarni aks ettirish usulini tanlashga, shuningdek tasvirni ng ekrandagi elementlar o’ lchamlarini, h olatini o’ zgartiradi, bir joydan ikkinchi joyga k o’ chiradi va sh unga o’xshash ishlarni h am bajaradi. Ammo bu qo’ shimcha imkoniyatlar, foydalanuvchiga ma`lum q iyinchiliklar tu g’ diradi h amda grafika tuzish va q tini uzaytirib yuboradi. K o’ rgazmaviy grafika amaliy dasturlar paketini k o’ pincha grafik ta h rirchi bilan a lmashtir adilar. Aslida grafik ta h rirchi shu sinfga oid amaliy dasturlar paketining bir b o’ lagi, xolos. Masalan, Story board Plus amaliy dasturlar paketida grafik ta h rirchi - Picture Maker, undan tash q ari stcenariy ta h rirchisi - Story Editor, tayyor slayd - filmlarni qo’yishga mo’ljallangan ta h rirchi - Story teller va amaliy dasturlar paketidan kerakli b o’ laklarni k o’ chiruvchi dastur Pictyre Taker h am mavjud. Ushbu sinfga mansub b o’ lgan dasturiy vositalar q atoriga 2D grafikasi d a ishlay oladigan dasturlarni h am kiritish mumkin. Ular h osil q ilgan tasvir va matnlardan slayd-filmlar yaratishga va uni turli-tuman effektlardan foydalangan h olda namoyish q ilishga imkoniyat yaratadi: diagonal b o’ yicha, ekran ning markaziy nu q tas i dan uning chetlariga y o’ nalgan h olda, bir - birini q oplovchi ikki t o’ si q shaklida va bosh q acha e f fektlar bi - lan namoyish eta oladi. Bu sinfga oid b o’ lgan dasturlar vositasida q uyidagi ishlar amalga oshirilishi zarur:  shrift tanlash;  rangning jilolarini tanlash;  chizi q q alinligini tanlash;  ilgari h osil q ilingan va grafika kutubxonasidagi tasvirlarga murojaat h amda ularni tanlash;  h osil q ilingan tasvirni sa q lash va uni kutubxonaga joylashtirish;  tasvirga matnni joylashtirish;  tasvirni q ir q ish, ulash va o’ chirish;  tasvirlarni slayd rejimida maxsus effektlar bilan birgalikda t o mosha q ilish;  tasvirlarni shar h lash vositalari;  ish grafikasi vositalarini ng mavjudligi. Ushbu sinfga tegishli b o’ lgan keng tar q algan amaliy dasturlar paketi q uyidagilar: Adobe Photoshop, Adobe Illustrator, PC Paint Brush, PC Storybord, PC Storybord Plus, Dr.Hallo Fantavision, Buku, Bgraf, Bukount. Yu q orida keltirilgan amaliy dasturlar paket larning eng keyingi versiyalari, masalan, Corel Draw 8.0 va 10.0 lar 3D grafikasi bilan ishlaydi, ularda “rasm chizish asboblari” k eng aytirilgan: retush vositalari, maxsus filtrlar, fon uchun tayyor tasvirlar kutubxonasi va h okazo lar mavjud . Bu dasturlarning k o’ pchiligi multiplikatciya vositalarini h am o’ z ichiga oladi va imkoniyatlari b o’ yicha animatcion grafika sinfiga o’ tib ketadi. Injenerlik grafikasini ikki asosiy funktciyasi mavjuddir: - ob`ektni konstruktciyalash; - ob`ekt yordamida turli xil h arakatlar hosil q ilish. Bunday b o’ linish ikki va uch o’ lchamli koordinatali sistema kontcep - tciyasiga olib keladi. Injenerlik grafikasida ilk bor haqiqiy ob`ektlarini uch o’ lchovli koordinatada modellashtirish imkoniyati tu g’ ildi. Injenerlik grafikasi tasvirlarni avvalo o’ zaro tutashtirilgan karkas shaklidagi rasmlardan boshlab zamonaviy murakkab ob`ektlarni ekranda turli ranglarda va turli k o’ rinishdagi tasvir larin i olish gacha b o’ lgan rivojlanish bos q ichini bosib o’ tdi. Yu q orida aytib o’ tilganidek, k o’ rgazma grafika tijorat va namoyish grafikasini ng yi g’ indisidan iborat. Shunday q ilib k o’ rgazma grafigi tijorat va namoyish grafikalarini bazaviy funktciyalari t o’ plamidan iborat va u q uyidagi uch xil masalani echishga imkon beradi:  grafika va diagrammalar bilan ishlash;  tasvirlarni taxrirlash va sa q klab k o’ yish;  kurgazma materiallarini rejalashtirish va tayyorlash. Bunday sinfdagi dasturiy ta`minotiga q uyidagilarni kiritish mumkin: HarvardGraphies, FreelancePlus, Hollywood, Microsoft Power Point for Windows va xokazo. Animatcion grafika quyidagi masalalarni hal etadi :  karkasli 3D ob`ektini modellashtiradi va konstruktciyalaydi, uni murakkablashtir ilgan holda h ar xil sharoitda ishlatib k o’ radi;  yaratilgan karkasli ob`ektni ng yuzasini q oplash uchun kutubxonadan tayyor materialni olish yoki uni o’ zi yaratish (teksturani) imkoniyatini tug’diradi ;  ilgari yaratilgan modellarni fazoda joylashtirish, bosh q acha aytgan - da, yaratilgan ob`ektlar uchun sa h na, ish joyini h osil q ilish;  ob`ektlarni matnlar bilan bo g’ lab chi q ish;  yoritish xarakterini ani q lash, yoru g’ lik manbalarini joy-joyiga qo’ yish, kamerani sa h na g a joylashtirish;  kadrlar ketma-ketligini ani q lash va kadrdan kadrga siljishini ta`minlash;  yakka kadrni yoki bir necha kadrlarni ng rang lar jilosini, yoru g’ ligini, soyalar i ni, q arash burchagini, ob`ektlarni ng o’ zaro joylashishini va kadrdan kadrga o’ zgarishi – rendering i (rendering)ni nazarda tutgan h olda namoyish etish ;  yakka tasvirni yoki olingan kadrlar ketma-ketligini ekranga film sifatida namoyish etish . 3D animatcion grafikasi amaliy dastur paketlar idan tash q ari (3D Studio Topas va bosh q alar) 2D amaliy dastur paket lari h am mavjud (Kompyuter grafikasi 5, Limena, Animator PRO). Bular tasvir h osil q ilish uchun m o’ ljallangan tasvirni ng dastlabki va oxirgi kadrlarini h osil q iladi, q olgan orali q kadrlar esa avtomatik ravishda h osil q ilinadi. Kompyuter grafikasidan foydalanishning asosiy qoidalari va qo’ llash so h alari. Kompyuter grafikasi q o’ llaniladigan asosiy so h alarni k o’ rsatib o’ tamiz:  Grafiklarni chizish;  Kartografiya-geografik, tabiiy yoki iqtisodiy h odisalarni o’ zaro chegaradosh mamlakatlar, viloyatlar, o’ lkalarni ning aniq xaritasini tasvir lash ;  Chizmachilik va konstruktorlik ishlarini avtomatlashtirish ;  Modellashtirish va multiplikatciya ;  Turli texnologik jarayonlarni boshqarish – hayotiy masalalarni interaktiv rejimda namoyish etish . Texnologik jarayonni eng kerakli nuqtalariga o’ rnatilgan dastlabki axborot manbai b o’ lgan o’lchagich lardan kelayotgan axborotlar qiymatini vizual idrok qilish ;  Kantcelyariya ishlarini avtomatlashtirish va chop etishni elektron usuli ;  Reklama va san`at - qandaydir fikrni ifodalash va estetik yoqimli tasvirlar orqali jamoani diqqatini tortish. Uch O’ lchovli GRAFIKA Uch o’lchovli grafika ilmiy tekshirishlarda, injenerlik loyiha ishlarida, fizik ob`ektlarning kompyuter modellarini qurishda keng qo’llaniladi. Uch o’lchovli grafika kompyuter grafikasi tarkibiga kiruvchi eng murakkab va keng qamrovli yo’nalishdir. Uch o’lchovli grafika bilan ishlovchi foydalanuvchi loyihalash, yoritish, ob`ektlar va kameralarni ko’chirish, tovush va namoyish effektlardan foydalanish kabi sohalardan bilimlarga ega bo’lishi kerak. Bu erda shu so h aning tashkil etuvchilari – fazolar, ob`ektlarni modellashtirish, animatciya yoritish va namoyish t o’g’ risida ma`lumotlar keltiriladi. Oxirgi yillarda an`anaviy 2D grafik dasturlar b ilan uch o’ lchovli 3D modellashtirish, animatciya va namoyish dasturlari k o’ p tar q aldi. Shu davrda ishlab chi q ilgan dasturlardan Discreet kompaniyasining 3D Studio MAX yoki Alias Wavefront kompaniyasining MAYA dasturlari o’ z mo h iyatlari b o’ yicha gibrid grafik paketlardir. Chunki ular bir tomondan 2D va 3D vektorli ob`ektlar b ilan ishlash imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan ish natijasidan pikselli (rastrli) tasvir – alo h ida k adr sifatida yoki videotasma da olinadi. 3D modellashtirishning xususiyatlari va ularda animatciya ( h arak t ) larni qo’ llash imkoniyati ularga b o’ lgan q izi q ishni keskin oshirib yuboradi. Ularni : - namoyish effektrlarini kino va videoindustriyada - televizion tijoratda (reklama) - interaktiv o’ yinlarda - sanoat va arxitektura dizaynida (bezash) - ilmiy, tibbiy va sud namoyishlarida - o’ rgatuvchi dasturlar va kompyuter da ishla ti sh mumkin. Ta`kidlash lozimki uch o’lchovli grafika dasturlari kompyuter q urilmalari, uning dasturiy ta`minoti h amda u bilan ishlovchi dizayner bilimlariga juda yu q ori talablar qo’ yadi. Uch o’ lchovli grafika bilan ishlaganda, shakllar h osil q ilinadigan fazoga alo h ida e`tibor berish kerak. Bu h olda an`anaviy 2D – tekislik u ch o’ lchovli grafika ma q sadlariga tu g’ ri kelmaydi. 3D – grafikada ishchi fazoni shunday ifodalash kerakki, unda nafa q at model lashtiri layotgan uch o’ lchovli geometrik shaklni, balki uning geometrik joylashishi va h olati h isobga olinishi kerak. Uch o’ lchovli grafikada Dekart, tcilindrik va sferik koordinata sistemalari ishlatiladi. Dekart koordinata sistemasida ixtiyoriy P nu q taning h olati uchta xa q i q iy son (koordinata) b ilan beriladi. Bu sonlar P nu q taning uchta o’ zaro perpendikulyar va b o’ laklarga b o’ lingan chizi q larga proektciyalaridir. Bu o’q larga koordinata o’q lari deyiladi. 1- Rasm. Dekart koordinatalar sistemasi. Odatda bu koordinata o’q lari ( coordinate axis ) x o’q i (abtcissa), u o’qi yo ki (ordinata) va z o’qi yo ki (apilikata) or q ali belgilanib, ulardagi nu q ta koordinatalari ( x , y , z ) k o’ rinishida ifodalanadi. ( 0 , 0 , 0 ) koordinatali nu q taga , koordinata sistemasining boshi ( origin ) deyiladi . Ta ` kidlash lozimki bunday t o’g’ ri burchakli koordinata sistemasi ikkita : o’ ng tomonli va chap tomonli bo’lishi mumkin . Bu h olatlarni kuzatish uchun q o g’ ozda x o’q i gorizontal h olda , musbat q iymatlari o’ ng tomonda u o’q ini vertikal h olda musbat q iymatlari yu q orida chizib , z o’q ining musbat q iymatlari kuzatuvchi tomonida b o’ lsa , sistema o’ ng tomonli , aks h olda chap tomonli b o’ ladi . Tcilindrik koordinata sistemasida fazodagi nu q taning h olati uchta koordinata b ilan ani q lanadi (r, θ , z) . r – koordinata boshidan nuqtaning xy tekisligidagi proektciyasigacha bo’lgan masofa. Ө – xz tekisligi bilan P nuqta va Z o’qi orqali o’tuvchi tekislik orasidagi burchak. z - P nuqtadan xy tekisligigacha bo’lgan masofa 2 – Rasm. Tcilindrik koordinata sistemasi. Sferik koordinatalar sistemasida nuqtaning fazodagi o’rni 3ta koordinata (r, Ө, φ ) bilan aniqlanadi: r - nu q tadan koordinata boshigacha b o’ lgan masofa. Ө - xz va P nukta xamda z o’ kdan o’ tuvchi tekisliklar orasidagi burchak. φ – oz o’q i va Ө va P nu q talardan o’ tuvchi nur orasidagi burchak. 3 – Rasm. Sferik koordinata sistemasi. Nu q ta koordinatalari ni bir sistemadan ikkinchisiga o’ tkazish mumkin. Masalan sferik koordinata sitemasidan Dekart koordinatalariga o’ tish q uyidagicha bajariladi. X= r sin ө - sin ө -cosϕ ; Y= r -sin ө - sin ϕ ; Z= r -cos ϕ Qo’ yi lg an masala va bajarilayotgan ish h olatiga q arab turli fazolarni va ular b ilan bo g’ li q koordinata sistemasini tanlash mumkin. Aksariyat h ollarda uch o’ lchovli modellashtirish dasturlarida fazolarning q uyidagi turlari tanlanadi. Ob`ekt fazosi (object space), u o’ z ma h alliy koordinata sistemasida ob`ekt shaklini modellashtirish uchun ishlatiladi. H ar bir ob`ektning o’ z koordinata sitemasi b o’ ladi. Umumiy fazo (wored space) – q urilgan ob`ektlarni sa h naga joylashtirish, affin o’ zgartirishlarni bajarish (k o’ chirish, burash va masshtablash), sa h nani yoritishni ifodalash, ob`ektlar h arakat dinamikasini h isoblash va h okazo. U barcha ob`ektlar uchun umumiy fazo vazifasini bajaradi. K o’ rinish fazosi (view space) – bu fazo virtual kuzatuvchi (odatda kamera) yoki sohaning aniq proektciyasi bilan bog’lanib, sahnaning ko’rinish oynasida akslanish va ishlash mumkin bo’lgan qismidir ( viewport ) . Bu – xuddi nu q tai nazar kabi. Ekran fazosi (screen space) – bu 2 D - fazo (tekislik) b o’ lib unda 3 D – ob`ektlarning proektciyasi ekran tekisligida akslanadi. UVW – parametrik fazo (UVW parametric space) – murakkab egri chizi q larni va sirtlarni modellashtirishda ishlatiladi. Ob`ektlarni modellashtirish. Qurilgan barcha uch o’lchovli ob`ektlarni geometrik va nogeometrik ob`ektlarga bo’lish mumkin. Geometrik ob`ektga asosan sahna tashkil etuvchilarini qurishda ishlatiladi: personajlar, jismlar, boshqa so’z bilan aytganda – mavjud borliq ob`ektlarini. Nogeometrik ob`ektlar esa sahnaga jonlilik hissini berish uchun (to’g’ri yoritish), ob`ektlarga ta`sir etuvchi kuchlarni modellashtirishda (masalan gravitatciya yoki shamol esishi) va hokazo. Boshqacha aytganda namoyish etilayotgan kadrda geometrik ob`ektlar aynan (chiziqlar va sirtlar ko’rinishda), nogeometrik ob`ektlar esa oraliq (soyalar, tezlanish va hokazo ) ko’rinishda namoyon bo’ladi. Geometrik ob`ektlar. Geometrik ob`ektlarni ko’rishda juda kuchli va keng tarkalgan 3D paket Discreet kompaniyasi 3D Studio Max dasturini tanlab uning misolida ob`ektlarning asosiy turlari va modellashtirish texnologiyasini ko’rib o’tamiz. Bu dastur yordamida geometrik ob`ektlarning qo’yidagi turlari qurilishi mumkin. Splayn chiziqlar (Spline Curves)- boshqa sirt yoki shakllarni ko’rishda ishlatiladigan va shu tartibda qurilgan (Beze yoki Nurbs) chiziqlar. Ularni harakat troektoriyalarini ifodalash uchun ham ishlatish mumkin. 4-Rasm. Ochiqmuloqot chiziqlari Masalan Beze chiziqlari uchun, xususiy holda, boshlang’ich shakl va chiziqlar to’plami aniqlangan bo’lib (masalan, tekst aylana ellips) ular keyinchalik aniq shakllar ko’rishda ishlatilishi mumkin. Poligonal ob`ektlar (polugonal jbjects) – bular o’zgarib turuvchi parametrlar bilan ifodalanuvchi (masalan uzunlik radius) poligonal boshlang’ich shakllar (polygonal primitives) yoki polugonal turlardir (polugonal meshes). Polugonal turlar juft-jufti bilan cho’qqilarni tutashtiruvchi qirralar sifatida aniqlanadi. Boshlan g’ ich shakllar (primitiv)ni ishlatish dizaynerga (dasturga h am) ob`ekt shaklini o’ zgartirish ni ancha osonlashtiradi. Shunda 3D – boshlan g’ ich (primitiv) shakllarni (masalan sfera yoki tcilindr) namoyish etishda, ularning shakli q irralar yordamida berilgan ani q likda almashtiriladi. Poligonal ob`ekt sirti tekis yo q lardan iborat b o’ lgan i uchun, ularga namoyish silli q ligini berishda turli silli q lash algoritmlari foydalaniladi . Bu texnologiya asosan 3D o’ yinlarni va virtual borli q ni yaratishda keng qo’ llanadi. 5 – Rasm. Poligonal ob`ektlar. Beze sirtlari (Bezier patches) – bu Beze cho’qqilarining joylashishi bilan – silliq sirtlardir. Bu cho’qqilar sirtga urinma vektorlar (tangent) uchlarida joylashgan qo’shimcha boshqaruvchi nuqtalar (control points) yordamida sirtni egriligini aniqlaydi. 6 – Rasm. Beze sirti . Bu sirtlar hisoblash tizimi uchun ma`lum qiyinchiliklarni tug’dirishiga qaramay, ular yordamida murakkab egri chiziqli ob`ektlarni modellashtirish mumkin. NURBS sirtlar – bir jinsli bo’lmagan egri chiziqli sirtlarni modellashda ishlatiladigan eng universal va samarali vositadir. Bunday sirtlar maxsus to’rt o’lchovli bir jinsli fazoda ifodalanadi. Unda har bir boshqaruvi cho’qqi, uchta X,U,Z koordinatadan tashqari qo’shimcha vazn (weigat) tavsifiga ham ega. Cho’qqining o’rni va nisbiy vaznini o’zgartirish orqali ob`ekt shaklini aniq boshqarish mumkin. 7 – Rasm. NURBS sirti . Murakkab ob`ektlar (compound objects)- oldindan tayyorlab qo’yilgan ikki yoki undan ko’p shakllardan tuziladi. Qanday jism qurilishiga qarab - oldindan tuzilgan shakllar chiziq yoki sirt bo’lishi mumkin. 8 – Rasm. Murakkab ob`ekt va uning elementlari. Zarrachalar tizimi (Particle Systems) - Bular boshlang’ich tezlik va “yashash” muddatiga ega bo’lgan berilgan algoritm bo’yicha aniq shaklda hosil qilinadigan zarrachalardir. Bunday animatcion ob`ektlar yomg’ir yog’ishi, suyuqlikda gaz pufakchalarining hosil bo’lishi, snaryad portlashi natijasida parchalanish va shunga o’xshash holatlarni modellashtirishda ishlatiladi. 9 – Rasm. Qismlar tizimi. Dinamik ob`ektlar (dynamic objects) –ularga qo’yilgan tashqi kuchlar ta`sirida harakatga keluvchi ob`ektlar: prujina va amortizatorlar. Ular ob`ekt harakati dinamikasini modellashtirishda ishlatiladi. Boshqa dasturlarda geometrik ob`ektlarni qurish va muharrirlashning shunga o’xshash yoki ulardan farq qiluvchi usullari qo’llaniladi. Nogeometrik ob`ektlar. Misol sifatida 3D Studio Max dasturini ko’rishni davom ettiramiz. Q uyidagi ob`ekt turlari ni qarash e`tiborga loyi q . Yoritish manbai (light objects) tash q i va ichki yoritishni ifodalashda ishlatiladi. Turli algoritmlar yoru g’ lik tar q atuvchi turli manbalarni yaratadi: bir nu q tadan barcha tomonga tar q aluvchi nur; projekto r dagi chi q uvchi fokuslangan yoru g’ lik; y o’ naltirilgan manbadan chi q uvchi y o’ naltirilgan nur. Bunda manbalardan chi q uvchi nur turli rangda b o’ lishi, ma`lum masofadan keyin pasayishi shuningdek ob`ektlarning soyalarini h osil q ilishi mumkin. 10 – Rasm. Yoritishni tashkil etish. Kameralar (cameras) – kadr tekisligida ob`ekt aksini to’liq nazorat qilish imkonini beradi. Uning eng asosiy tavsifi, k o’ rish maydonini ani q lovchi kamera ob`ektivining f oks masofasidir. Bu ikki parametr o’ zaro bo g’ li q va mos ravishda gradus va millimetrlarda o’ lchanadi. Yana bir mu h im tavsif bu q ir q im tekisligidir. U s ah na q ismining k o’ rinish masofasini ani q laydi. 11 – Rasm. Kamerani o’ rnatish usuli. B o’ laklanish tizimlari (bones systems) – bir - biri b ilan bo g’ langan b o’ laklar. Ular modella shtirila yotgan ob`ekt h arakatining murakkab kinematikasini ifodalaydi. Namoyish jarayonida k o’ rinmas b o’ lib, h arakatlanayotgan ob`ektlar yoki skeletini tashkil etadi. 12 – Rasm. Tana a`zolariga ajratish. Fazoni bukuvchilar (space warps) ob`ektlarga tash q i kuchlar ta`sirini ifodalaydi, bu – ma`lum ob`ektlarga ta`sir k o’ rsatuvchi kuchlar maydoni. Misol sifatida sirtning t o’ l q inli deformatciyasi, yoki ob`ekt b o’ laklarini sochib yuboruvchi zarbdor t o’ l q inlarni keltirish mumkin. 13 – Rasm. Fazo deformatciyasi. Materiallar va xaritalar. Materiallar sirtning namoyishi xususiyatlarini , ya`ni sirtning sa h na yoritilganligi b ilan munosabatini ani q laydi. Sirtlarning q uyidagi xususiyatlari materiallarning yoru g’ lik b ilan munosabatini ani q laydi. - rang (color); - shaffoflik (transparency); - silli q lik (shiness) - nurning sinish koeffitcenti (refractive index). Rang va shaffoflik nur sochilishni ani q laydi. Sinish koeffitcenti va silli q lik yordamida sirtdan shu`lalar va nurli oynaviy q aynatish aniqlanadi. Material rangini tanlashda quyidagilarni hisobga olish kerak: - Materialni aniq rangini aniqlash. - Rangning to’qliq darajasi. - Rangning yorug’lik darajasi. Shaffoflikning qiymati – yorug’likning qanday qismi jism orqali o’tishiga bog’liq bo’ladi. Sirtga tushuvchi yorug’lik shaffof materialdan o’tganda bir qismi tarqalib ketadi va zaiKompyuter grafikasiadi. Bu zaiKompyuter grafikasiuv shaffoflik koefitcientining qiymatiga bog’liq. Material silliqligi – sirtga tushayotgan nur qaytishini belgilaydi. Material silliqligi qanchalik yuqori bo’lsa – namoyish paytida ulardan aniqroq aks va shu`lalar paydo bo’ladi. Namoyish paytida fotorealistik sifatni olish uchun - material xususiyatlarini juda aniq berish kerak. Shu maqsadda grafik dasturlarda turli fikr xususiyatli materiallar andoza (shablon)lari ishlatiladi. Andozalardan foydalanish dizayner ishini keskin osonlashtiradi. Sirt yuzasiga har xil bezaklarni (uzor) tushirish uchun dasturlarda teksturali xaritalar (dekorativ bezak - maps) ishla tila di. (Masalan devorga terilgan g’isht, timsoh terisidan tayyorlangan buyum). Oldindan tayyorlangan teksturalar har xil turdagi fayllarda (BMP, TIF,JPG, EPS,..) saqlanishi yoki ularni tez qurish qoidalari ko’rinishida saqlanishi mumkin. Kompyuter grafikasi va dizaynda dasturiy vositalar Kompyuter grafikasi- bu xisoblash tizimlarining dasturiy va apparat vositalari yordamida tasvirlarni hosil qilish va qayta ishlash vositalarini hamda uslublarini o’rganuvchi, informatikaning soxasidir. Kompyuter grafikasi tasvirlarni monitor ekranida yoki nusxa sifatida tashqi tashuvchilar (magnit tashuvchilar, qog’oz, kinoplyonka) da namoyish etishning turli ko’rinishlarini va shakllarini qamrab oladi. Axborotlarni vizuallashtirish insoniyat faoliyatining turli soxalarida qo’llanilmoqda, masalan, kompyuter tomografiyasi, somolyotlar va kemalar korpuslarini modellash, moddalar tuzilishining o’rganish, magnit maydonlrini o’rganish, geologik plastlar, binolarni konstruktsiya qilish, qurollanish, qurilmalar va moslamalar, yer sirtini tadqiq qilish, ob xavoni tadqiq qilish. Kompyuter grafikasi kompyuterlar, televizorlar va kinotexnalogiyalar asosida yuzaga keladi. Ma’lumotlarni grafik ko’rinishda tasvirlash kompyuter tizimlarining, ayniqsa shaxsiy (personal) tizimlarining eng oddiy texnologiyasiga aylandi. Foydalanuvchi grafik interfeysi, bugungi kunda operatsion tizimlardan boshlab boshqa murakkab dasturlarining standarti hisoblanadi. Tasvirlarni xosil qilish usullariga qarab kompyuter grafikasi rastrli, vektorli va fraktal grafika turlariga ajraladi. Tasvirlarni hosil qilishning yana bita qabul qilingan usuli bu-uch o’lchamli (3D) grafika. 3D grafika ob’ektlarni hajmiy (uch o’lchamli) modellarini hosil qilish usullari va vositalarini o’rganadi. Kompyuter grafikasining apparat- dasturiy vositalari matematika, fizika, ximiya, biologiya, dasturlashtirishning eng so’ngi yutuqlari asosida ishlab chiqiladi. Rastrli grafikada tasvirlar to’r shaklida joylashgan vann piksel deb, nomlanuvchi nuqtalardan hosil qilinadi. Rastrli grafikada chiziqlar emas, piksellarning rastr ko’rinishi o’zgaradi. Rastrli grafika ekran sirt birligidagi ruxsat etilgan nuqtalar (piksellar) soni bilan xarakterlanadi, ya’ni bunda tasvir ko’p sondagi rangli nuqtalarning jamlanmasidan iborat bo’lib, agar nuqtalar qancha ko’p bo’lsa vizual tasvir shuncha sifatli bo’ladi va tasvir hajmi shuncha katta bo’ladi. Rasterli namoyish etish odatda fotografik tasvirlarni namoyish etganda ko’p sonli detallar va ranglardan foydalanadi. Ruxsat etilganlik bir dyuym yuzasidagi joylashgan nuqtalar soni bilan o’lchanadi (dpi). Bundan tashqarii tasvir sifati, nuqtaning qabul qilishi mumkin bo’lgan ranglari soni bilan ham xarakterlanadi. Rastrli tasvirlar uchun, uzunlik birligidagi nuqtalar sonini ifodalaovchi ruxsat etilganlik 3 turga ega: 1 -original ruxsat etilganligi; 2 -ekrandagi tasvir ruxsat etilganligi; 3 -chop etiluvchi tasvir ruxsat etilganligi. Original ruxsat etilganligi dyuymdagi nuqtalar soni bilan aniqlanadi (dots perinch-dpi) va tasvir sifatiga qo’yilgan talabga, fayl o’lchamiga, kiruvchi illyustratsiyani raqamlashtirish usuliga va fayl faoliyatiga bog’liq. Umumiy holda quyidagi qoida o’rinli: tasvir sifatiga qanchalik talab katta bo’lsa, originalning ruxsat etilganligi shunga yuqori bo’lishi kerak. Ekrandagi tasvir ruxsat etilganligi. Tasvirning ekrandagi nusxasi uchun rastrning elementar nuqtasini – piksel deb nomlash qabul qilingan. Piksel o’lchami ekran ruxsat etilganligiga (standart qiymatlar soxasidan), original ruxsat etilganligiga va namoyish etish masshtabiga bog’liq. 20-21 dyuym dioganalga ega bo’lgan tasvirlarni qayta ishlovchi monitorlar odatda quyidagi standart ekran ruxsat etilganliklarini ta’minlay oladi: 640x480, 800x600, 1024x768, 1280x1024, 1600x1200, 1600x1280, 1970x1200, 1920x1600 nuqtalar. Sifatli monitorlarda lyuminoforning 2 ta qo’shni nuqtalari orasidagi masofa 0,22-0,25 mm ga teng bo’ladi. Ekraniy nusxa uchun 72 dpi, rangli lazerli printerda chop etish uchun 150-200 dpi, fotoqurilmaga chiqarish uchun esa 200-300 dpi ruxsat etilgan yetarli hisoblanadi. Chop etiluvchi tasvir ruxsat etilganligi va miniatura tushunchasi. Huddi tasvirning asl nusxasi (qog’ozdagi) kabi, ekrandagi nusxasining ham nuqtalari o’lchami, qo’llanilgan usullar va original rastr ko’rsatgichlariga bog’liq. Rastr turi chastotasi, dyuymdagi chiziqlar soni bilan aniqlanadi (linesper inch- Lpi) va miniatura deb nomlanadi. Rastr nuqtasi o’lchami har bita element uchun hisoblanadi va shu yacheykadagi ton intensivligiga bog’liq. Intensivlik qancha yuqori bo’lsa, rastr elementi shunchalik to’liq qoplanadi. Agar yacheykaga obsolyut qora rang tushsa, rastr nuqtasi o’lchami– rastr elementi o’lchami bilan mos tushadi. Bu holatda 100% to’ldirish haqida gapiriladi. Absolyut oq rang uchun esa to’ldirish (qoplash) qiymati 0% ni tashkil etadi. Amaliyotda element to’ldirilganligi 3 % dan 90% gacha bo’lishi mumkin. Ton intensivligini 256 bosqichli taqsimlash qabul qilingan. Ko’p sonli gradatsiya esa inson ko’zi bilan farqlanmaydi. Kam sonlisi esa tasvir ko’rinishini yomonlashtiradi. Hisoblash qiyin emaski, tonning 256 bosqichini namoyish etish uchun 256=16x16 ta nuqtali rastr yacheykasiga ega bo’lishi yetarli. Tasvirni printerdan yoki poligrafik qurilmada chop etishda, rastr piklaturasi, talab qilinuvchi sifat, apparatlar imkoniyati va chop etiluvchi maxsulotlar ko’rsatkichlaridan kelib chiqib chop etiladi. Lazer printerlar uchun 65-100 Lpi, gazetalar uchun 65-85 Lpi, kitob jurnallari uchun – 85-133 Lpi, badiiy va reklama ishlari uchun -133-300 Lpi miniatura taklif etiladi. Tasvir ko’rsatkichlari va fayl o’lchami orasidagi bog’liqlik. Rastrli tasvir fayllari hajmi ruxsat etilganlik ortishi bilan ortib boradi. Uy sharoitida ko’rish uchun mo’ljallangan oddiy fototasvir (10x15sm, ruxsat etilganligi 200-300 dpi, ranglarini ruxsat etilganligi 24 bit), siqish rejimidagi TIFF formatida 4 M bayt hajmni egallaydi, yuqori ruxsat etilganlik qobiliyatiga ega bo’lgan tasvir esa 45-50 M bayt hajmni egallaydi. A4 formatidagi rangli tasvir 120150 M bayt hajmni egallaydi. Rastrli tasvirlarni masshtablash. Rastrli grafikaning asosiy kamchiliklaridan biri bu – tasvirni kattalashtirishdagi pikselizatsiyadir. Faqat bitta originalda ma’lum nuqtalar soni bo’ladi, agar tasvir o’lchami kattalashtirilsa rastr elementlari sezilib qoladi, ya’ni tasvir xiralashadi. (4-rasm). Piksellashtirishga qarshi jarayon uchun, originalnimasshtablashtirishda sifatli vizuallashtirish uchun yetarli bo’lgan ruxsat etilganlik bilan, oldindan raqamlashtirish (otsifrovka) qabul qilingan. Boshqa usul, berilgan chegarada piksellashtirish effektini kamaytirish imkonini beruvchi, stoxastik rastrlarni qo’llashdan iborat. Ayrim hollarda masshtablashtirishda interpolyatsiya metodi qo’llaniladi, bunda illyustratsiya (tasvir) o’lchami nuqtalar o’lchamining o’zgarishi bilan emas, balki zaruriy oraliq nuqtalarni qo’shish bilan amalga oshiriladi. Adobe Photoshop dasturi- grafik ob’ektlarni qayta ishlash, o’zgartirish, saqlash uchun qo’llanuvchi ko’p sonli dasturlardan biridir. Adobe Photoshop palitra bilan ishlash, skanerlash, import va eksport qilish, soxani belgilash, konturlar, rasm chizish, rang tanlash, qatlamlar, niqoblar, filtr, tasvir o’lchami, tasvir ruxsat etilganligi, tasvirni almashtirish, tasvirni chop etish va boshqa ko’plab imkoniyatlarga ega. Dastur ko’rinishi rasmda keltirilgan. Dastur o’zining ishlab chiqarilgan vaqtiga va nomlanishiga qarab ko’plab versiyalariga ega. Dasturni umumiy sifatda qarab chiqamiz. Adobe Photoshop dasturining asosiy boshqaruvchi elementlari menyu qatori, asboblar paneli va xususiyatlar panelida keltirilgan. Asosiy guruxni-asboblar palitrasi muloqot oynasi tashkil etadi. Adobe Photoshop dasturida asosan 10 ta asboblar palitrasi ishlatiladi. Bu palitralar ekranda ko’rinish yoki ko’rinmasligi Windows menyusidan, kerakli palitraga bayroqcha belgisini qo’yish yoki olib tashlash bilan boshqariladi. Palitra oynasi sarlovxasining o’ng tomonida menyuga olib boruvchi tugmacha bo’lib, bu menyu palitra ob’ektlari va ko’rsatkichlarni sozlash bilan ishlovchi buyruqlardan iborat. Ayrim palitralar kiritish maydonlari tugmasiga ega. Palitrani ekranning xoxlagan joyiga joylashtirish, boshqa palitra oynasiga qo’shish va mavjud elementlardan kombinatsiya hosil qilish mumkin. Dasturda quyidagi palitralar (asosiylari) keltirilgan: - «Cloi» (Layers) palitrasi; - «Kanal» (Channels) palitrasi; - «Kontur» (Paths) palitrasi; - «Kisti» (Brushes) palitrasi; - «Parametr» (Parameters) palitrasi; - «Sintez» (Color) palitrasi; - «Katalog» (Swatches) palitrasi; - «Dizayn» (Design) palitrasi; - «Info» (Info) palitrasi; - «Komando’» (Navigator) palitrasi; - «Operaptsii» (Actions) palitrasi; - «Obozrevatel faylov» (File Browser) palitrasi; Har bitta palitraning ishlatilishiga qarab chiqamiz. «Sloi» (qatlamlar) palitrasi qatlamlarni hosil qilish, birlashtirish, nusxalash, o’chirish uchun shu bilan birga niqob qatlamlarini hosil qilish uchun ishlatiladi. Bulardan tashqari, bu palitra tasvirlarning aloxida qatlamlarini boshqarish imkoniyatini beradi. Qatlam ko’rsatkichlarini aniqlash, ularning joylashish tartibini o’zgartirish va qatlamlar ustida turli operatsiyalar bajarish imkoniyati ham mavjud. «Kanal» (kanallar) palitrasi kanallarni yaratish, nusxalash, o’chirish, ularning ko’rsatkichlarini aniqlash, kanallarni alohida mustaqil hujjatlarga o’zgartirish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari kanallarni birlashtirish va aralash tasvirlarni hosil qilishda ham ishlatiladi. Kanallar palitrasi har bitta kanalni ekranda ko’rinish yoki ko’rinmasligini ham boshqaradi. Kanallarni alohida mustaqil obektlarga o’zgartirish va bir nechta kanallardan aralash tasvirni hosil qilish mumkin. «Kontur» (konturlar) palitrasi konturlarni hosil qilish, saqlash va qayta ishlash uchun ishlatiladi. Bu qismda palitralarni ochish va yopish, konturlarni belgilash va ularni palitrada ko’rinishini hosil qilish tavsiflangan. Bu bo’lmning boshqa qismlarida esa konturlarni yaratish va redaktsiya qilish haqida so’z yuritiladi. Turli hil mo’ykalam, «Kist» (mo’ykalam) palitrasida keltirilgan va rasmlarni chizish va redaktsiya qilish uchun ishlatiladi. Tinchlik holatida mo’ykalamlarning bir qancha o’lchamdagi aylana shakllari taklif qilinadi, Adobe Photoshop har bitta asbob uchun mo’ykalamlarning ko’rsatkichlarini alohida saqlaydi. Har bitta asbob (qayta joylashtirish va «matn» elementlaridan tashqari) «Parametr» (Ko’rsatkichlar) palitrasida ko’rinib turuvchi ko’rsatkichlar to’plami bilan xarakterlanadi. Bu palitra sarlovxasi va tarkibi joriy vaqtdagi tanlangan asbobga bog’liq ravishda o’zgarib turadi. «Sintez» palitrasi – joriy rangning rang qiymatlarini ifodalaydi. «Polzunkov» yordamida bu ranglarni ranglar tizimida taklif qilinuvchi ranglarda qayta ifodalash mumkin. «Katalog» palitrasi ishlatish uchun ruxsat etilgan ranglar majmuasini saqlaydi. Oldingi va orqa plan ranglarini mavjud variantlardan tanlash yoki yangi ranglarni qo’shish va o’chirish orqali, qo’shimcha palitra hosil qilish mumkin. Bundan tashqarii, ixtiyoriy ranglar palitrasini yaratib, bu palitrani boshqa tasvirlarda qo’llash uchun saqlab qo’yish mumkin. «Dizayn» palitrasida ishlash uchun ixtiyoriy tasvirlovchi elementdan foydalanish mumkin. Palitra tarkibini ko’rish uchun «masshtab» va «ruka» (qo’l) asboblarini qo’llash mumkin. «Info» palitrasi joriy paytdagi faol asbob va kursor nuqtasi ko’rsatayotgan nuqta kordinatalari haqidagi ma’lumotlarni ko’rsatadi. Sichqoncha ko’rsatkichi joylashgan nuqta kordinatalari, joriy vaqtda belgilangan soxa o’lchami, tasvir elementining rang ko’rsatkichlari namoyish etiladi. «Komand» (buyruqlar) politrasi sichqoncha tugmasini bir marta bosish orqali tez-tez ishlatiladigan buyruqlarni tanlash imkonini beradi. «Komand» palitrasi ekranda faol holatda (ochiq) turgan bo’lsa, palitra tarkibidagi ixtiyoriy buyruqni tonlansa shu buyruqqa mos operatsiyalar bajariladi. Tinchlik holatida Adobe Photoshop dasturida bir nechta buyruqlar klaviaturaning funktsional tugmalariga biriktirilgan bo’ladilar yoki klaviaturada funktsional tugmalar mavjud bo’lsa, ularni mustaqil ravishda boshqa buyruqlar uchun belgilash mumkin. Adobe Photoshop dasturiy vositasida bir nechta maxsus buyruq (komanda) palitrasi mavjud. Bu palitralar chop etilishgacha bo’lgan masalalar, ranglar korrektsiyasi va tasvirlarni boshqarish buyruqlarini o’zida saqlaydi. «Operatsii» (operatsyalar) palitrasi tasvirlar bilan berilgan ketma ketlikdagi operatsiyalarni bajaruvchi-makro buyruqlarni yaratish imkonini beradi. Adobe Photoshop dasturi, ma’lum turdagi skanerlarda, tasvir yoki qatlamni raqamlashtirilgan tasvirga almashtirish jarayonini to’liq nazorat qilib turadi. Tasvirni skanerlash uchun «Fayl» menyusidagi «poluchit» buyrug’i ishlatiladi. Adobe Photoshop dasturi ixtiyoriy turdagi skanerlar bilan ishlashi mumkin, lekin bunda moslashtiruvchi qushimcha qismiy dastur o’rnatilgan bo’lishi lozim. Bunday modulni o’rnatish uchun, Photoshop kataloglarining qism katalogi bo’lgan-PLUGINS katalogiga, skanerning mos fayllari nusxalanib tashlanishi kerak. Skanerlar uchun PLUGINS katalogiga, o’rnatilgan barcha modullar, «Fayl» menyusining «Poluchit» satrida ko’rinib turadi. Adobe Photoshop TWAIN standart interfeysini qo’llab quvvatlaydi, bu interfeys skanerlash uchun ixtiyoriy skanerdan foydalanish imkonini beradi (shu interfeysni qo’llab quvvatlovchi). TWAIN interfeysini qo’llab quvvatlovchi skanerni ulash uchun, TWAIN modulini o’rnatish va sozlash qoidalari bilan tanishib chiqish kerak. Agar skaneringiz uchun Adobe Photoshop bilan moslashtiruvchi dreyverni topa olmasangiz, unda tasvirni skanerlash uchun, skanerni ishlab chiqaruvchi firma tomonidan taqdim etiluvchi drayverdan foydalanib tasvirni TIFF yoki BMP formatda saqlashingiz mumkin. Keyin esa bu tasvirni Photoshop da ochish uchun, «Fayl» menyusidan «Otkrt» (ochish) bo’yrug’idan foydalaniladi. Tasvirni skanerlash jarayonida natijaviy fayl sifatiga ta’sir ko’rsatuvchi bir qancha parametrlarni boshqarish mumkin. Skanerlashga o’tishdan oldin, skanerlashning ruxsat etilganligini aniqlash, eng samarali dinailik sohani aniqlash, protsedurani ishlab chiqish borasidagi ko’rsatmalarni bajarish lozim. Adobe Photoshop quyidagi formatdagi tasvirlarni ochish imkonini beradi: Adobe Photoshop 3.0, Adobe Illustrotor, Amida IFF, BMP, Compu Serve (GIF), EPS, JPEG, Kodak CMS PhotoCD, MacPaint, PCX, PICT File (faqat rastrli) PIXAR, Pixel Paint, Raw, ScitexTMCT, Targa, TIFF, shuningdek TWAIN interfeysini qo’llovchi formatlar. Bundan tashqari Qick Edit moduli yordamida Photoshop 3.0 va Scitex formatlaridagi katta fayllarning aloxida qismlarini va birlashtirillgan TIFF fayllarni ochish mumkin. Vektorli grafik tasvirlarni vektor deb nomlanuvchi egri va to’g’ri chiziqlar yordamida hosil qiladi. Bundan tashqarii bu vektorining rangi va joylashishini ifodalovchi ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Vektorli grafika elementlari bilan ishlashda, bu element shaklini ifodalovchi to’g’ri va egri chiziqLar ko’rsatkichlari o’zgartiriladi. Foydalanuvchilar elementlarini o’lchamlarini shakli va rangini o’zgartirishi mumkin, lekin bu uning sifatiga ta’sir qilmaydi. Vektorli grafika, rastrli grafikadan farqli ravishda, ruxsat etilganlikka bog’liq emas va turli xil chiqarish qurilmalari orqali sifatini yoqotmagan holda ko’rsatish mumkin. Vektorli grafikada tasvir elementlari berilgan rangdagi va to’ldirilganlikdagi matematik egri chiziqlar bilan hosil qilinadi. Bunday ifodalash tastrli ifodalashga qaraganda nisbatan kam hajmni egallamaydi. Vektorli grafikaning yana bitta afvzalligi tasvir qotishini ixtiyoriy tomonga va ixtiyoriy o’lchamda, sifatli o’zgartirish mumkinligidir. Obektlarni kattalashtirish yoki kichkinalashtirish – matematik formulalarning mos koeffitsentlarini o’zgartirish asosida amalga oshiriladi. Vektorli grafika ko’p miqdordagi ranglar ishtirok etgan tasvirlarda va kichik obektlar ta’svirlanganda samarali bo’lmaydi masalan, fototasvirlar. Agar rastrli grafikada elementi nuqta bo’lsa, vektorli grafikada- chiziqlar hisoblanadi. Chiziqlar matematik tarzda bitta ob’ekt deb olinadi, shuning uchun vektorli grafika vositasida hosil qilinuvchi ob’etlarni tasvirlash uchun nisbatan kam axborot talab qilinadi, ya’ni bitta ob’ekt uchun matematik formulani saqlash yetarli. Barcha grafik obektlar kabi chiziq ham o’z hsusiyatlariga ega: shakl (to’liq chiziq, uzuk-uzuk-punktir chiziq) yopiq chiziq yuzasi yoki yopiq chiziq tomonidan egallagan soxa boshqa ob’ektlar (matn, grafika, rasm) bilan yoki belgilangan rang bilan to’ldirilgan bo’lishii mumkin. Yopiq bo’lmagan chiziqlarning uchlari ikkita nuqta bilan chegaralanadi va tugun deb nomlanadi. Tugunlarning ko’rsatkichlari chiziq oxirlarining shakliy tuzilishiga va boshqa ob’ektlar bilan mos kelish xususiyatiga ta’sir ko’rsatadi. Vektorli grafikaning qolgan barcha ob’ektlari yaiziqlardan iborat bo’ladi. Vektorli grafikaning nazariy asosi – turli tenglamalar ko’rinishidagi matematik modellar xisolanadi. Vektorli grafikaning turli elementlarini hosil qilishni to’liqroq qarab chiqamiz. Nuqta- bu ikkita x va u sonlari orqali tekislikda hosil qilinuvchi ob’ekt, x va u sonlari nuqtaning koordinata boshiga nisbatan joylashishini belgilaydi. Kesma to’g’ri chiziqdan shunisi bilan farq qiladiki, kesmani tasvirlash uchun Yana ikkita nuqtaning qo’shimcha parametrlarini kiritish lozim. Bu ikki nuqta kesmaning bolng’ich va oxirgi qismlarini ifodalaydi. Ikkinchi tartibli egri chiziq . Bu guruhga parabola, giperbola, ellips, aylana va boshqa ikkinchi tartibdan oshmaydigan tenglamlar bilan ifodalanuvchi egri chiziqlar kiradi. Ikkinchi tartibli chiziqlar bukilish nuqtalariga ega emas (to’g’ri chiziqlar kamdan-kam hollarda ikkinchi tartibli chiziqlar hisoblanadi). Ikkinchi tartibli egri chiziqni ifodalash uchun beshta ko’rsatkich yetarli xisoblanadi. Agar egri chiziqni biror bo’lagini tasvirlash talab qilinsa yana ikkita qo’shimcha ko’rsatkich kiritish lozim bo’ladi. Uchinchi tartibda egri chiziq. Bu turdagi egri chiziqlarning ikkinchi tartibli egri chiziqlardan farqi, bukilish nuqtalariga ega ekanligidadir. Aynan shu xususiyat, vektori grafigi yordamida tabiatan ob’ektlarni tasvirlashdan uchinchi tartibli chiziqlarni asos qilib olinishiga olib keladi. Masalan, inson tanasining buriluvchi chiziqlari uchinchi tartibi egri chiziqlarga juda yaqin. Barcha ikkinchi tartibli egri chiziqlar va to’g’ri chiziqlar, uchinchi tartibli to’g’ri chiziqlarning aloxidagi xollaridir. Umumiy xolda uchinchi tartibli egri chiziq tenglamalari, ikkinchi tartibli egri chiziq tenglamalariga uchinchi darajali xadning qo’shilganiga tengdir. Uchinchi tartibli egri chiziqlar to’qqizta ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi. Bugungi kunda foydalanish oson, qulay vositalariga ega bo’lgan vektorli grafika dasturlari yaratilgan. Bu dastur hujjatlar va tasvirlarni chop etish va internet saxifalarini yaratish uchun mo’ljallangan. Vektorli grafika vositalarining sifati va foydaliligi ularning o’lchamini o’zgartirish mumkinligi bilan ifodalanadi. Vektorli grafika dasturlari har doim ob’ektga yo’naltirilgan yondashuvga asoslanadi, bu yondashuv ob’ekt konturlarini yaratish va ularni rang bilan to’ldirish imkonini beradi. Bu konturlarni katta aniqlik bilan namoyish etish mumkin, chunki ular nuqta, to’g’ri va egri chiziqlarning matematik modellari yordamida shakillantiriladi. Vektorli grafikaning yangi imkoniyatlari qatoriga ko’prangli, tennis o’zgaruvchan bo’yashni kiritish mumkin. Bunday ko’pburchak, yulduz, spiral kabi vositalar vektorli grafikaning dasturlarini oddiy ob’ektlariga aylanadi. Oldingi vektorli grafika dasturlari foydalanuvchi fayliga rastrli tasvirlarni faqat joylashtirish imkonini berar edi, zamonaviy dasturlar rastrli tasvirlarni qo’yib ularning o’lchamlarini o’zgartirish va sozlash imkonini beradi. Maxsus effektlar va niqoblar qo’yish mumkin bo’ladi. Bu turli xil reklama e’lonlarni chop etish uchun, vektorli va rastrli fayllar qatlamlarini birlashmasi vositasida yakuniy tasvirni hosil qilishni yengillashtiradi. Ko’p hollarda, oddiy tasvirlarni hosil qilish uchun foydalanuvchilar MS Office yoki Lofus dasturlari tarkibidan dasturlardan foydalanishlari yetarli bo’ladi. Ular o’z o’rnida matnni protsessor va taqdimotlarni yaratish uchun maxsus, yuqori talabli tasvirlar yoki grafik ob’ektlarini yaratish uchun maxsus asboblarga ega. Lekin kompyuter grafikasi yordamida bajariluvchi maxsus, yuqori talabli tasvirlar yoki grafik ob’ektlarni yaratish uchun bu dasturlar imkoniyatlari yetarli bo’lmaydi, buning uchun keng imkoniyatlarga ega bo’lgan dasturlardan foydalanish lozim. Vektorli grafika bilan ishlash uchun mo’ljallangan dasturlarga Corel Draw, Adobe Illustrator, Macromedia Freehand dasturlarini, uningdek rastrli tasvirlarni vektorli tasvirlarga almashtirib beruvchi Adobe Streamline, Corel Trace dasturlarini misol qilib ko’rsatish mumkin. Flesh-bu ikki o’lchamli animatsion (har akatlantirilgan) kompyuter grafik ob’ektlarni yaratish uchun mo’jjallangan, o’zining maxsus formatlariga ega bo’lgan dasturiy paket hisoblanadi. Hozirda bu dasturdan internet texnologiyalarida keng foydalanilmoqda. Flesh kliplar animatsiya elementlari va rastorli grafikadan iborat bo’lib WEB – saxifa elementlarini yaratish uchun mo’jjallangan. Ular yordamida har akatli panellar, dinamik belgilar, tovushli kliplar va internet saxifalari yaratiladi. Fleshdan yordamida ob’ektlarni animatsiyalashtirish, saxa bo’ylab ob’ektlarni siljitish va shaklini, o’lchamini, rangini, shaffofligini o’zlashtirish, aylantirish va boshqa xususiyatlarini o’zgartirish imkoniyati mavjud. Har bir kadr uchun aloxida tasvirlardan iborat kadrlarni animatsiyalashtirish amalga oshiriladi. Flesh ixcham vektorli grafik ob’ektlarni yaratish va jonlantirish mumkin. Flesh shuningdek boshqa ilovalardan yaratilgan rastrli grafik ob’ektlarni har akatlantirish imkonini beradi. 1. Animatsiya yaratishda birinchi navbatda Flesh dan foydalanib tayyor grafik ob’ektlarni qabul qilib olinadi yoki yangisini chiziladi. Shundan so’ng, ishchi maydonda ishlov berib vaqt lineykasi (Timeline) orqali jonlantiriladi. Klip interaktiv bo’lishi mumkin, ya’ni ma’lum shaklda har akat qila olishi va voqealarga munosabat bildirishi mumkin. Flesh Player formatida yaratilagn kliplarni NTML – saxifalarga o’rnatish mumkin. Flesh video fayl ko’rinishida bo’lsa, maxsus dasturiy vositatsiz ham ko’rish mumkin. Klip tayyorlash jarayonida yoki tayyorlangan kliplarni taxrirlashda quyidagilardan foydalaniladi: ish maydoni (Stage)- to’rtburchakli maydon, bu maydonda klip aks ettiriladi; vaqt lineyka oynasi (Timeline)-grafikaga vaqt bo’yicha har akat berish amalga oshiriladi; kutubxona oynasi (Library), bu oynada ko’p marotaba ishlatishga mo’ljallangan klip elementlari joylashgan (bunday elementlar, belgilar (simvol) deb nomlanadi); belgilarni taxrirlash ish tartibi; ish maydoni (Stage) va vaqt lineykasi (Timeline). Flesh – kliplari bu vaqt davomida o’zgaruvchi ob’ektlari to’plam kabi bo’ladi. Ish maydon oynasi Stage xudud bo’lib, bu yerda klip kadri to’g’ridan-to’g’ri chiziladi yoki tashqaridan ko’chirib o’tkaziladi. Vaqt lineykasi Timelineda har akatlar vaqtga bog’lanadi va turli qatlamdagi grafik elementlar joylashtiriladi. Vaqt lineykasi animatsiyaning har bir kadrini ko’rsatadi. Qatlamlar rasmli shaffof qog’oz to’plami vazifasini bajaradi. Turli qatlamda joylashgan grafik elementlar ketma-ketligi natijasida yaxlit animatsiya tasvir hosil qilinadi. Kutubxonada Flesh da yaratilgan belgilar va shuningdek tovush bilan import qilingan fayllar, rastrli grafika va Quick Time dagi animatsiyalar saqlanadi. Belgilar grafik elementlardan iborat tugma yoki animatsion klipdan iboroat bo’lishi mumkin. Kutubxona papka ko’rinishidagi arxivni tashkil qilish imkonini yaratib, qaysi bir element kilipda ko’p ishlatilayotganligini nazorat qiladi va turlarga qarab saralashni amalga oshiradi. Belgilar – ko’p marotaba ishlatiladigan grafika va chizish uskunalar i yordamida yaratiladi. Belgilar yordamida ish maydonida (Stage), uning namunasi (instance) yaratiladi. Belgilardan foydalanish fayl o’lchamlarini qisqartiradi, chunki nechta namuna xosil bo’lgandan qatiy nazar faylda Flesh faqat bitta nusxani saqlaydi. Belgini taxrirlashda ish maydoni (Stage) va vaqt chizg’ichi (Timeline) belgining mundarijasini ko’rsatib o’zgaradi. Ish maydonini o’zgartirish mumkin, belgini aloxida ko’rsatib yoki boshqa elementlar ichidan aloxida ajratib ko’rsatish mumkin. Bu xolda ish maydonida ochroq rangda aks ettiriladi. Belgini aloxida oynada muhar irilash mumkin. Muhar rirlik ish tartibida vaqt chizig’iga muhar rirlanayotgan belgining vaqt bo’yicha o’tishini ko’rsatadi. Belgilar – interaktiv klipning ajralmas qismidir. Masalan, tugma (buttons),sichqonchaning xolatiga qarab o’zgaruvchi va uni panja bilan bosish mumkin bo’lgan tugma ham belgining bir turidir. Boshqa bir turi animatsiyali klip (movie clip) interaktiv Flesh- kliplarni yaratish uchun foydalaniladi. Flesh-klipni ko’rish, elementlar o’zgarishini tashkil qilish uchun oyna ortidan chiquvchi paneldan foydalaniladi. U har bir element turiga mansub buyruqlar va optsiyalardan iborat. Panel belgilarni, namunalarni, rang, matn, kadrlarni va boshqa elementlarni o’zgartirish imkonini beradi. Har gal Flesh ni ishga tushirishda, u yangi faylni yaratadi. Xususiyatlar muloqot oynasidan foydalanib uning o’lchamini, kadr chastotasini, kadr orti rangini va boshqa ko’rsatkichlarni o’rnatish mumkin. Yangi klip yaratib, uning xususiyatlarini o’rnatish uchun quyidagilarni bajarish lozim. File > New buyrug’ini tanlash. Modify > Movie buyrug’ini tanlash. Klip chastotasini o’rnatish uchun bir sekund vaqt ichida ko’rsatiladigan animatsiya kadrlar sonini kiritish kerak. Ko’pchilik kompyuter animatsiyalarida, ayniqsa Web-saxifalarida qo’llanadiganlarida 8-12fps atrofidagi tezligini ko’rsatish yetarlidir (kadr/sekund). O’lcham berish uchun quyidagi optsiyalardan biri tanlanadi: o’lchamni ko’rsatish uchun, pikselda eni va bo’yining qiymati kiritiladi (minimal o’lcham 18x18 piksel; maksimal o’lchami – 2880x2880 piksel); ish maydon o’lchamini o’rnatish uchun Contents tugmasi bosiladi; ish maydon o’lchamini maksimal bosmaga chiqarish xududiga teng o’lchamda o’rnatish uchun Printer tugmasi bosiladi (maydon o’lchamiga kichraytirilgan ayni shu vaqtda muloqot oyna betining o’lchami (Pare Setup) maydon (Margins) xududida tanlangan qog’oz o’lchami bilan aniqlanadi). To’rni ishlatish uchun (Grid Spacing) yacheyka o’lchamini ko’rsatib, Grid color (tsvet setki-to’r rangi) tugmasi orqali rang belgilash va Sow grid (Pokazat ь setku- to’rni ko’rsatish) tugmasini yoqish kerak. Klip fonining rangini berish uchun, Backyround color (tsvet fona-fon rangi) tugmadan foydalanib rang tanlanadi; Ruler Units (Razmer yacheyki) ro’yxatdan o’lchov birligi tanlanadi. Klip yaratish jarayonida uning animattsiyasini nazorat qilish va boshqarishni interaktiv elementlarini testlash uchun namoyish qilish zarur bo’ladi. Testlashning bir necha varianti mavjud. Oddiy animattsiyani, asosiy interaktiv boshqarish elementlari va tovushni testlash uchun (kontroller controller) nazorat tugmasidan yoki Control > Play menyusidan foydalaniladi, bu esa klipni to’g’ri Kompyuter grafikasi ishchi xududida ko’rib chiqish imkonini beradi. Animattsiyani hamma elementlarini boshqarishning iteraktiv elementini testlash uchun Test Movie yoki Test Scene dasturidan foydalaniladi. Alohida oynada Kompyuter grafikasi Player ishga tushiriladi va testlanuvchi klip ko’rsatiladi. Klipni Veb brouzerida testlao’ uchun File > Publish Preview >HTML buyrug’idan foydalanish mumkin. Klipni aks ettirishni boshqarish uchun Control menyusining buyruqlari, “Kontroller” (Controller) tugmasi yoki “Goryachie” tugmasi ishlatiladi. Kompyuter grafikasi klipni bevosita ish muhitida ishga tushirilsa, ko’pgina animatsiya va interaktiv vazifalari bajarilmaydi. U vazifalarni bajarish uchun esa klipni tugallangan formatga eksport (o’tkazish, uzatish) qilish kerak. Control menyu buyrug’idan foydalanib klipni Kompyuter grafikasi formatida shu zahoti yangi oynada aks ettirish mumkin. Eksport qilingan klip ko’rsatkichlari Publish Settings (Parametr ы publikattsii) muloqot oynasida o’rnatilgan optsiyalarni ishlatadi. Bu oynadan klipni tarmoqdan klient kompyuteriga yozib olish tezligini testlash mumkin. Animattsiyani va hamma ineraktiv vazifalarni testlab tekshirish uchun Control > Test Movie yoki Control > Test Scene buyrug’ini tanlash kerak. Kompyuter grafikasi SWF formatida klip yaratadi, klipni alohida oynada ochadi va uni aks ettiradi. Xulosa Bu kurs ishidan xulosa qilib shuni aytish mumkin bu Kurs ishini o’qib o’zlashtirgan fodalanuvchi Kompyuter grafikasi oynalaridan va menyularidan foydalanish yo’llari haqida ma’lumot oladi.Masalan vaqt diogrammasida kadrlarni tasvirlash formatlari,xususiyatlar inspektori, foydalanuvchi interfeysni sozlash,klavishalarni belgilash,haqidagi menyular hisoblanadi.Kompyuter grafikasi dasturida foydalanuvchi o’zi qulay tarzda kerak bo’lgan kompanentlar va buyruqlarni klviatura yordamida tez va aniq amalga oshirilishi mumkin.Bu narsa foydalanuvchiga vaqtdan unumdor foydalanish imkoniyatini yaratib beradi.Kompyuter grafikasi formati eng kuchli formatlardan biri bo’masada yaratuvchilarga grafikani imkoniyatlari,grafika bilan ishlovchi vositalari va natijani qo’shish mexanizmlarni birlashtirish o’rtasida eng qulay yechimdir.Kompyuter grafikasi dasturinig yana bir qulay ta’rafi shundaki kompyuter dasturlarida muammosiz ishlaydi.Bundan dasturlar hozirgi zamon talabiga javob beradigan dasturlardan iborat. Ikkinchi bobda Kompyuter grafikasi dasturi yordamida geometrik masalalarni tayyorlash haqida ma’lumot oladi.Masalan geometriyaning planimetriya hamda steriometriya bo’limlariga doir tayyorlangan masalalar haqidagi ma’lumotlar mavjud bo’lib ,o’quvchi Kompyuter grafikasida geometrik masalalarni qanday tayyorlanishi va uning dasturlari haqida ma’lulotga ega bo’ladi.Bu yaratilgan dasturdan geometriya darsini o’tishda ,ko’rgazmali qurollar o’rnida fodalanish mumkin. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Kenneth C.Loudon, Jane P.Loudon. Management Information Systems. New York, 2016. Page 669. 2. S.S.Gulomov, B.A.Begalov. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik.- T.: “Fan”. 2010.- 628 bet. 3. Informatsionnie texnologii v ekonomike i upravlenii: uchebnik /pod red. prof. V.V. Trofimova. 2-e izd., pererab. i dop.- M.: Yurayt, 2016.- 482 s. 4. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike: uchebnik / Pod red. prof. G.A. Titorenko. 2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Yuniti, 2015. -399 s. 5. Kenjabayev A.T., Jumaniyazova M.Yu., Tillyashayxova M.A. Informatika va axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. “Iqtisod-moliya”. 2013, 160 bet. Internet sayti: www. http://el.tfi.uz/pdf/mddj22.uzk.pdf - Toshkent moliya instituti elektron kutubxonasi

Mavzu: Kompyuter grafikas uchun texnik vositalar I. Kirish II. “Kompyuter grafikasi” xaqida asosiy tushunchalar. grafik muharrir tug’risida umumiy ma`lumotlar. turbo paskal muhiti . II.1 “Kompyuter grafikasi”ning informatcion jamiyatdagi a h amiyati, roli va o’ rni. II.2 Uch O’lchovli Grafika. II.3 Coreldraw Muharririning Ishchi Oynasi . III. Asosiy qism III.1 Kompyuter grafikasi va dizaynda dasturiy vositalar. III.2 Amaliy grafik dasturlar: vektor, rastr va animatsiya grafik vositalari – Photoshop, CorelDraw, Macromedia Kompyuter grafikasi dasturlari. III.3 Instrumental grafik vositalar: OpenGL, DirectX - grafik bibliotekalari. IV. Xulosa V. Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH Respublikamiz maktablari, o’quv yurtlari va muassasalarini kompyuterlashtirish keng yo’lga qo’yilmoqda. Bu Davlat tilida yozilgan va informatika asoslariga doir adabiyotlar etarli emas. Kam nusxadagi ayrim qo’llanmalarni hisobga olmaganda, bu sohaga oid kitoblar deyarli y o’q . Bu muammo tabiiy, mavjud kompyuterlardan samarali foydalanishda, informatikaga va kompyuter grafikasiga oid bilimlarni keng omma orasida yoyishda qiyinchiliklar tu g’ diradi. Ayni paytda shuni tan olish lozimki, programmalashtirishga oid universal - maktab o’quvchisidan aspirantgacha, muhandisdan hisobchigacha ma ` qul bo’ladigan kitob yaratish mushkul. Shuni nazarda tutib, kompyuter grafikasi bilan ish boshlovchi lar uchun etarli ma ` lumotlarni o’z ichiga olgan ushbu o’quv qo’llanma yuqorida aytilgan extiyojni ma ` lum darajada qondiradi. Tajriba shuni ko’rsatadiki, kompyuter grafikasi bilan ishlashni o’rgan ishni boshlagan foydalanuvchilar ShEHM qurilmalarini ng tuzilishi bilan tanishmasdan turib o’z bilimlarini mustaqil chuqurlashtira olmaydilar. Kompyuter grafikasi geometrik jismlar, shakl va tamoyillarining matematik modellari h amda ularni namoyish etish usullari t o’g’ risidagi fan sifatida ani q lash mumkin. Kompyuter tasvirlariga b o’ lgan q izi q ish , ularda juda katta hajmdagi ma`lumotlar sa q lanishi bilan izo h lanadi: tasvirlarni ya qq ol namoyish etish imkoniyati mavjud bo’lib, ularni ta h lil etish uchun axborot texnologiyalari so h asida maxsus bilimlar talab q ilinmaydi. Kompyuter grafikasi musta q il y o’ nalish sifatida XX asrning 60-yillarida paydo b o’ ldi va maxsus amaliy dasturlar paketi ishlab chi q ildi. O’sha paytda kesmalar yordamida chizish, k o’ rinmas chizi q larni o’ chirish, murakkab sirtlarni akslantirish usullari, soyalarni shakllantirish, yoritilganlikni h isobga olish tamoyillari ishlab chi q il gan e di. Bu y o’ nalishdagi ilk ishlar vektorli grafikani rivojlantirishga ya`ni, chizi q larni kesmalar or q ali chizishga y o’ naltirilgan edi. 70-yillardan boshlab nazariy va amaliy ishlarning aksariyati fazoviy shakl va ob`ektlarni o’ rganishga q aratildi. Bu

y o’ nalish uch o’ lchovli grafika (3D) nomi bilan ataladi. Uch o’ lchovli tasvirlarni modellashtirish fazoning va jismlarinnig uch o’ lchovliligini, kuzatuvchi va yoritish manbalarining joylashishini h isobga olishini talab etadi. Murakkab sirtlarni akslantirish, releflar va ularning yoritilganligini modellashtirish bilan bo g’ lik masalalarning paydo bulishi uch o’ lchovli grafikaga b o’ lgan e h tiyojni yanada oshirdi. 9 0-yillarda kompyuter grafikasini ng qo’ llanish so h alari ancha kengaydi, ya`ni uni keng tadbi q q ilish imkoniyatlari paydo buldi. Natijada kompyuter grafikasini faoliyati dasturlash va kompyuter texnikasi bilan bo g’ li q b o’ lmagan mutaxassislarining ish vositasiga aylandi. Kompyuter grafikasi ning yangi yo’nalishlardan biri haqiqiy tasvirlarni shakllantirishning uslub va tamoyillarini ishlab chi q ishga ba g’ ishlangan. Bu tamoyillarga k o’ ra tasvirlarin bevosita kuzatish yoki optik q urilmalar yordamida r o’ yxatga olish imkoniyati mavjud b o’ lishi kerak. Shunday tasvirlarga extiyoj dizayn, arxitektura, reklama va bosh q a so h alarda paydo b o’ ldi. E H Mlar funktcional imkoniyatlarining kengayishi kompyuter grafikasining rivojlanishiga asos yaratdi va tasvirlar animatciyasini ta`minlovchi tizimlar yaratilishiga olib keldi. Bunday tizimlar ni q uyidagi uchta guruhni ajratish mumkin :  kimyo, tibbiyot, astronomiya va boshqa sohalardagi jarayonlarni ko’rgazmali namoyish etish;  harakatdagi holatlar tasavvurini (imitatciya) paydo etuvchi tizimlar (kompyuter o’yinlari va boshqalar);  kino va televideniya uchun tasvirlar tayyorlovchi tizimlar . Aynan shu y o’ nalishlarda kompyuter grafikasini rivojlantirishda asosiy q iyinchiliklarga duch kelindi. Ular uchun modellarning yu q ori ani q ligidan tash q ari E H M imkoniyatlariga h am yu q ori talablar qo’ yil a di. Kitobxonlar e`tiboriga taklif etilayotgan ushbu o’quv qo’llanmada kompyuter grafikasining  Nuqtali (rastrli);  Ob`ektli (Vektorli); Fraktal turlari haqida boshlang’ich tushunchalar keltirilgan.

Kompyuter grafikasi ning informatcion jamiyatdagi a h amiyati, roli va o’ rni. Fan va texnika tara qq i yo ti jamiyatimizni informatcion jamiyatga ay lan tirdi. Bu jamiyatda fao l iyat k o’ rsatuvchilarning aksariyat q ismi axborot lar ni ishlab chi q arish, sa q lash, q ayta ishlash va amalga oshirish bilan band dir lar. Bunday ishlarni zamonaviy kompyuterlarsiz amalga oshirish q iyin. Ulardagi ma`lumotlarni q ayta ishlash mashina grafikasi yo rdamida amalga oshiri sh foydalanuvchi ga katta q ulayliklar tu g’ diradi. Mashina grafikasi deganda ob`ektlarning h ajm modellarini yaratish, sa q lash, ishlov berish va E H M lar yordamida ularni namoyish etish tushuniladi. Kompyuter grafikasi yangi informatcion texnologiyalar ora sida t o’ xtovsiz rivojlanib bora yo tgan y o’ nalishlardan biri h isoblanadi. Bunday rivojlanish texnika so h asida h am (grafika stantciyalari), dasturiy vo si talar so h asida h am k o’ zga tashlanmo q da. Ular videofilm kadrlari bi lan sifat b o’ yicha ta qq oslashga loyi q xa q i q iy, h ajmli h arakatlanuvchi tas - vir larni yaratishga imkon beradi. Bu dasturiy ma h sulotlar reklamalar ish lab chi q aruvchi vositalar xisoblanib, san`at va multimediya texnolo giyasi so h a larida qo’ llaniladi. Bundan tash q ari namoyish grafikasiga, geo metrik mo dellashtirishga, grafik interfeyslarni loyi h alashga, animatciya ( ha ra kat la nuvchi tasvirlar)ga va k o’ zga k o’ rinuvchi (vizual) h arakatni q urish ga katta e`tibor berilmokda. Kompyuter grafikasi ilm va fanning barcha so h alarida, ayni q sa i q tisodiy k o’ rsat k ichlarni ta h lil q ilishda muvoffa q iyatli qo’ llanilishi mumkin. Kompyuter grafikasi dunyo fanida yangi fundamental fan h isoblanib , o’ t gan asrning 90–chi yillarida paydo b o’ ldi va ishlab chi q arish ni ng barcha so h asida kadrlar tayyorlab berishda o’ ziga xos musta q il a h amiyatga egadir. Maxsus dasturlar yordamida xuddi bir vara q o q q o g’ ozga q alam yoki ruchka bilan h ar xil rasmlarni solish singari kompyuter ekranida sich q oncha yordamida rasm chizish, ya`ni tasvir yasash , tuzatish va ularni h arakatlantirish imkonini yaratdi. Bu dasturlar rasm chizish programmalari yoki grafik muharrir lar h isoblanib, ular yordamida rasmning elementlari bosh q arib boriladi. Kompyuter grafikasining juda tez rivojlanib borishi va undagi

t exnikaviy, dasturiy vositalarining yangilanib borishi ushbu kursning ha mi sha takomillashtirishga, bu sohadagi yangi yo’nalishlarni tinmay o’rganib borishni taqozo etadi. Oxirgi yillarda bu sohada juda katta o’zgarishlar (siljishlar) yuz berdi, ya`ni 16 mln.dan ortiq rang va rang turlarini o’zida aks ettira oladigan displeylar, grafik axborotlarni (paper part) kirituvchi moslama - skanerlar, grafik ish stantciyalari; dasturiy vositalar sohasida esa xaqiqiy kompyuter dunyosini kashf qila oladigan amaliy dasturlar vujudga keldi. Zamonaviy ShK asosida elektron grafiklar q urishning asosiy elementlari va usullari . Elektron grafikni tuzish va uni tushunish uchun grafika elementlari ma`nosi va ularni turli holatlarda qo’shilishini o’rganish muhim hisoblanadi. Grafik yordamida ifodalanadigan voqeliklarni to’g’ri tushunish uchun uni tashkil etuvchi hamma elementlarining to’plami mavjud bo’lgandagina mumkin (shkala, sarlavhalar va boshqalar). Tasvirlashning grafik usuli yoki grafik til - bu fikrni ifodalashning fazoviy tasvirlash yoki shartli ravishda tekislikda aks ettirish usullarining to’plamidir. Grafik tasvirlashning namunalari - geometrik figuralar, turli xaritalar, iqtisodiy analizning diagrammalari, korxonalarning tashkiliy strukturaviy sxemalari va boshqalar bo’lishi mumkin. Aqliy tasavvur va qiymatlar to’plamini ifodalovchi chizmalarni tuzish jarayoni grafiklashtirish deyiladi, uning natijasi esa - grafika deyiladi. Grafik shartli ravishda voqelikni yoki qandaydir jarayonni tasvirlaydi. Grafikada qo’llaniladigan hamma belgilar - bu g’oyalar belgisi bo’lib, uning o’zi yaxlit holatda g’oyalar to’plamini ifodalaydi. Grafika ikki elementga bo’linadi: grafik qiyofa va eksplikatciya. Grafik qiyofa - chizmalar to’plami bo’lib, ular o’zaro bog’lanishlari bilan birgalikda tushuniladi. Eksplikatciya - grafik obraz m ohiyatini ochib beruvchi shartli belgilar t o’plami . Grafik obraz – simvol , geometrik shakl ko’rinishi da b o’ lishi mumkin . Shartli belgilar yordamida ifodalangan grafik obraz ma`nosi uning geometrik shakliga bog’liq emas,

O'xshashlar

Kompyuter grafikasi uchun texnik vositalar
Pedagogik dasturiy vositalar
Kompyuter do’koni
Futbolda texnik prinsiplar
Kompyuter grafikasi tarixi Kompyuter grafikasidagi ranglarning sxemalari.