MAVZU: KONSULLIK VA IMPERIYA YILLARIDA FRANSIYA Reja: I . Kirish. II. Asosiy qism 1.Fransiyaning XVII asr o’rtalaridagi ijtimoiy — iqgisodiy siyosiy rivojlanishi. 2.Feodal — absolyut tuzumning inqirozi. 3.Fransuz ma’rifatparvarligi taraqqiyoti 4.Evropa davlatlarining Fransiyaga qarshi urush harakatlari. Napaleon imperiyasining ichki siyosati va imperiya inqirozi. 5.Mavzu bo’yicha metodlardan foydalanish. III. Xulosa IV. Abadiyotlar ro`yxati Kirish .

XVII asrning o’rtalarida Fransiya G`arbiy Yevropaning eng yirik va markazlashgan davlati edi. Bosh vazir kardinal Rishele (1624—1642) davrida absolyutizm mustaxkamlandi. O’ttiz yillik urushning g`olibona natijalari Yevropada Fransiyaning siyosiy ustunligini ta’minladi. Mamlakat iqtisodiyoti agrar tavsifiga ega edi axolining 85% qishlokda yashar edi. Sanoatda yetakchilik rolini to’qimachilik tarmog`i o’ynar edi. XVII asrda mamlakatda «dastlabki jamg`arish» jarayonlari davom etardi . Bu yerda davlat qarzlari, soliq bosimi, sudxo’rlik moliyasi katta axamiyatga ega edi. Manufaktura ishlab chiqarilishi asta sekinlik bilan rivojlanishiga qaramasdan feodal munosabatlar mamlakatda ustunlik qilar edi. Dvoryanlar tabaqasida ham ijtimoiy siljishlar ko’zga tashlanardi. Asilzoda dvoryanlarning («qilich dvoryanlari») katta qismi iqtisodny jixatdan zaiflashardi. Shu paytning o’zida dvoryanlar tabaqasi savdo— sanoat doiralardan chiqqan dvoryanlar xisobiga kengaymoqda edi. Sanoat, savdo va sudxo’rlik doiralari siyosiy mustaqillikka intilishmasdi. ASOSIY QISM 1643 yili besh yoshlik Lyudovik XIV Fransiya qiroli bo’ldi. Lekin faktik jixatdan mamlakatni kardinal Mazarini idora qilardi. Mazarini Rishelening absolyutizmni mustaxkamlash siyosatini davom ettirdi. Xokimiyat almashuvi Rishele davridan to’planib kelayotgan jamoat noroziligining portlashiga olib keldi. 1648 yili absolyutizmga qarshi Fronda xarakati boshlandi. «Fronda» degani — «sopqon» demakdir. Parijda bu quroldan foydalanish man qilingan edi. Sopqondan foydalanganlarni politsiya qamoqa olardi. Shu sababli «Frondalash» degan ko’chma ma’nodagi so’zning asli ma’nosi tartibni buzish, ma’murlarga qarshi ish ko’rish demak edi. Fronda tarixi ikki davrga: «Eski Fronda», yoki «parlament Frondasi», 1648—1649 yillardagi davrga va «Yangi Fronda», yoki «shaxzodalar Frondasi», 1650—1653 yillardagi davrga bo’linadi. 1 Feodal- absolyut tuzumining inqirozi Bu ikki Fronda bilan to’qnashuvida absolyutizm mag`lub bo’lmadi. Aksincha siyosiy inqirozlardan mustaxkamlanib chikdi.1661 yili Mazarini vafot etdi. Shu paytdan boshlab Lyudovik XIV mamlakatni yakka xolda 1715 yilgacha idora qildi. «Lyudovik XIV asri» fransuz absolyutizmining eng rivojlangan va inqirozi davri edi. Lyudovik XIV davrida qirol xokimiyati va davlat markazlashuvi kuchaydi. Xarbiy isloxotlar armiyaning jangovor tayyorgarligi va intizomini oshirdi. XVII asrning ikkinchi yarmida mamlakatning moliyaviy va xarbiy — siyosiy qudratini oshirish maqsadida davlatning xo’jalik xayotiga aralashuvi kuchaydi. Ayniqsa, bu maqsadlarga moliya vaziri Kolber tomonidan 1665—1683 yillarda olib borilgan merkantalizm siyosati to’g`ri kelardi. Dengiz orti va mustamlakalarda savdoni faollashtirish uchun davlat ishtirokida monopol savdo kompaniyalari tuzildi:Ost—Indiya, Vest—Indiya, Levantiya kompaniyalari. Flot qurilishiga moliya ajratilar edi. 1 Yurovoskoy Y.Y. Krivoguza I.M.Novaya istoriya stran Yevrop ы i Ameriki. M: V ы sshaya shkola. 1998. 125-str. 2

«Kolbertizm» siyosati yirik markazlashgan manufakturalarning tashkil eitilishiga, fransuz floti va dengiz savdosining o’sishiga turtki berdi. Lyudovik XIV davridagi yirik urushlar Fransiya uchun og`ir yuk edi. Absolyut monarxiyaning mafkuraviy tayanchi katolik cherkovi edi. Mamlakatning siyosiy markazlashuvi diniy — cherkov unifikatsiya bilan birgalikda olib borilardi. Gugenotlarga qarshi diniy ta’qiblar kuchaydi. 200 — 300 minga yaqin gugenotlar Fransiyani tark etdilar. Fransuz ma'rifatparvarligi taraqqiyoti Ma’rifatli doiralarda R.Dekart tomonidan ishlab chiqilgan dunyoqarashning ratsionalistik, tizimi keng tarqaldi. XVII asrning oxiri —XVIII asr boshlarida «libertintlik»-erkin fikrlik va diniy skeptitsizm kuchaydi. Bu oqimning yorqin namoyondasi P.Beyl edi. XVII asrning ikkinchi yarmi fransuz madaniyatining o’sish davri edi. Fanlar Akademiyasi (1666), me’morchilik, rassomchilik akademiyalari, observatoriya tuzilgan edi. 1694 yili «Fransuz tiliniig lug`ati» nashr etildi. 1 Badiy madaniyatda klassitsizm yo’nalishi xukmronlik qilar edi. Adabiyotda P.Kornel, J.Rasin, J.B.Moler, me’morchilikda F.Mansar ijodlarini ta’kidlash mumkin. XVII asrning oxiri — XVSh asrning boshlarida Fransiyani ichki va xalqaro axvoli yomonlashdi. XVIII asrda Fransiyada kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi tezlashdi.Bu jarayon bilan bog`liq o’zgarishlar jamoat ongida, jamiyatning ijtimoiy tarkibida bo’lib o’tardi. Bunday xolatda sodir bo’layotgan jarayonlar xukumronlik qilayotgan feodal absolyutistik tuzum bilan ziddiyatga kelar edi. Bu ziddiyatning chukurlashuvi va keskinlashuvi 1789 yilda boshlangan Buyuk Fransuz inqilobiga olib keldi. XVIII asrning o’rtalariga kelib fransuz ma’rifatchilari feodal absolyut tuzumning ijtimoiy—siyosiy va mafkuraviy ustunlarini ayovsiz tanqidga olib, «idrokda inqilob» yasashdi. Ma’rifatchilar o’yg`onish davri gumanistlarining g`oyalarini davom ettirib, jamiyatning asosiy maqsadi-inson baxti deb xisoblarshadi. Ma’rifatchilarning daxolari Mari Fransua Volter (1694- 1778), Sharl Lui Monteske (1689-1755), Deni Didro (1719-1784), Jan Jak Ruso (1712-1778), Jan Mele (1664-1729) va boshqalar edi. Ma’rifatchilarning faoliyati xalq ongining inqilob arafasidagi uyg`onishiga katta xizmat qildi. XVIIIasr 80 yillar oxiriga kelib Fransiyada feodal absolyutik tuzumning inqirozi kuchaydi.Mamlakatning ijtimoiy iqtisodiy axvoli yomonlashdi.1787 -1789 yillarda savdo – sanoat inqirozi keng tarqaldi. Qashshoqlanish, ishsizlik, tanglik shaxar va qishloqlarni qamrab oldi. Davlat moliyalarning axvoli xam juda og`ir edi. Monarxiya moliyaviy bankrotlik arafasida edi. Vaziyatni to’g`rilashda imtiyozlarga ega yuqori tabaqalarga tayanish maqsadida chaqirilgan (1787 y.) «notablar» majlisi absolyutizimni qo’llab quvvatlamadi va 1614 yildan beri chaqirilmagan General shtatlarni to’plashni talab qildi. Bunday talabni uchinchi tabaqa keng doiralari xam ilgari surishdi. Xukumat yon berishga rozi bo’ldi. Lyudovik XU1 moliyalar bosh direktori lavozimiga mo’tadil isloxotlar tarafdori Shveysariyalik bankir Nekkerni tayinladi. General shtatlarning chaqirilishi 1789 yil baxoriga 1 Yurovoskoy Y.Y. Krivoguza I M.Novaya istoriya stran Yevrop ы i Ameriki. M: V ы sshaya shkola. 1998. 128-str. 3

belgilandi. General shtatlarga saylovlar xalq xarakatining faollashuviga turtki bo’ldi. Bu xarakat davomida 450 ga yaqin g`alayonlar bo’lib o’tdi. 1789 yil 5 mayda Versalda General shtatlar ochildi. 270 deputat dvoryanlardan, 291 — ruxoniylardan va 578 deputat uchinchi tabaqadan edi. Uchinchi tabaqa deputatlari xalq qo’llab kuvvatlashini sezgan xolda vakillikning tabaqaviy tamoyilini rad etishdi va 17 iyunda o’zlarini Milliy majlis deb e’lon qilishdi. 20 iyunda to’plangan uchinchi tabaqa deputatlari konstitutsiya ishlab chiqilmaguncha tarqalmaslika qasamyod qilishdi. Dvoryanlar vakillari qirolga norozilik jo’natishdi. 23 iyunda Lyudovik XVI uchinchi tabaqa qarorlari bekor qilinishi va «feodal va senorial mulk, dastlabki ikki 26 tabaqalarning foydali xuquqlari va foydali imtiyozlar» masalalarini General shtatlari tasarrufidan chiqarilishini e’lon qildi. Lekin uchinchi tabaqa deputatlari qirol buyrug`iga buysunishni rad etishdi. Ularga liberal dvoryanlar va ruxoniylarning salmoqli qismi qo’shilishdi. 1789 yil 9 iyulda Majlis o’zini «Milliy ta’sis majlisi» deb e’lon qildi.Saroy axli va Lyudovik XVI boshlanayotgan inqilobni kuch ishlatish bilan bostirmoqchi bo’ldi. Parijga xarbiy qo’shinlar (20 ming) tortildi. 11 iyulda Nekker lavozimidan bo’shatildi, xukumat tepasiga reaksiya baron Breytel tayinlandi. 13 iyulda shaxar qo’zgolon bilan qamrab olingan edi. Qo’zg`olonning eng yuksak cho’qqisi Bastiliyani (siyosiy maxbuslar qamog`i) olinishi bo’ldi. Bastiliyaning olinishi Fransuz inqilobining boshlanishi va birinchi g`alabasi edi. Shaxarlarda «munitsipal inqiloblar» bo’lib o’tdi. Barcha yerlarda militsiya otryadlari (Milliy gvardiya) tashkil etildi. Inqilobiy voqealar qishloqlarda xam xalq ko’tarilishiga, ko’plab qo’zg`olonlarga olib keldi. 1789 yil yozidan 1793 yilgacha dehqonlar inqilobining asosiy ommaviy tayanchi va xarakatlantiruvchi kuchiga aylandi. 1789 yil quzg`olonining asosiy siyosiy natijasi — absolyutizmning deyarli qulashi edi.1789 yilda Ta’sis majlis ikki muxim qonunchilik aktini qabul qildi. 4-11 avgustlarda qabul qilingan dekretlarga kura cherkov desyatinasi, senorlarning dexqon yerlarida ov qilish xuquqi, dehqonlarning shaxsiy feodal majburiyatlari, senorial sudlar va boshqalar to’lovsiz bekor qilindi. Yer bilan bog`liq majburiyatlar senorlar mulki deb tan olindi va to’lov evaziga bekor qilinardi. Aloxida joylar, xududlar, 27 provinsiyalar va shaxarlarning turli imtiyozlari va erkinliklari xam bekor qilindi. 26 avgustda Ta’sis majlis «Inson va fuqaro deklaratsiyasini» qabul qildi. 17 banddan iborat Deklaratsiyada xalq suvereniteta, qonun oldida barchaning tengligi, xar qanday lavozimni egallash xuquqi, so’z va matbuot erkinligi, diniy toqatlik, shaxsiy mulkka ega bo’lish xuquqi e’lon qilindi. Bastiliya egallangandan so’ng mamlakatdan zadagonlar-aksilinqilobchilarning emigratsiyasi boshlandi. Inqilobga qo’shilishini e’lon qilgan Lyudovik XVI amalda Deklaratsiyani qo’llab — quvvatlashdan voz kechdi, 4-11 avgust dekretlarini tasdiqlamadi. Versalga qirolga sodiq qo’shinlar tortila boshlandi. Davom etayotgan iqtisodiy inqiroz, oziq — ovqatning yetishmovchiligi, qimmatchilik xalq noroziligini kuchaytirdi. 5 oktabrda 20 ming parijliklar Versalga yo’l olishdi. Xalq ommasiga Parijning milliy gvardiyasi xam qo’shildi. 6 4

oktabrda xalq talablari ostida qirol oilasi Versaldan Parijga ko’chishga majbur bo’ldi. Parijga Milliy majlis xam ko’chdi. Lyudovik XVI Deklaratsiyasini qo’llab quvvatlashga va 4—11 avgust dekretlarini tasdiqlashga majbur bo’ldi.Ta’sis majlis o’z mavqeini mustaxkamlab, mamlakatda o’zgartirishlar olib borardi. Majlisda ustivorlik mavqelarga mo’’tadil monarxist konstitutsionistlar ega edi. Ular ichida liberal dvoryanlar, Ayniqsa markiz Lafayet va graf Mirabo, yetakchilik qilar edilar. So’l deputatlar ichidan esa arrislik advokat Maksimilian Robesper ajralib turardi. Ta’sis majlis tabaqaviy imtiyozlarni, merosiy dvoryanlik institutini, dvoryanlik gerblar va unvonlarni, sex tizimini va davlat cheklashlarini bekor qildi. Ichki bojlar va 1786 yili Angliya bilan tuzilgan savdo shartnomasining bekor qiliiishn milliy bozorning shakllanishiga va uni xorijiy Raqobatdan ximoya qilinishiga olib keldi. Lekin, shu paytning o’zida Ta’sis majlis ishchi itgifoqlar va stachkalarni ma’n qi qiladigan Le Shapele qonunini qabul qildi (1791 y.). Ta’sis Majdis tomonidan 1790 yil mart — may oylarida qabul qilingan qonunlar yer yegaligining feodal xuquiy tizimini yo’q qildi, shaxsiy majburiyatlarning to’lovsiz bekor qilinishini tasdiqladi. Lekin, asosiy, yer bilan bog`liq «real» majburiyatlardan ozod bo’lish ko’pchilik dehqonlar uchun imkonsiz edi: tulov 20 — 25 yillik renta xajmida edi.1769 yil 2 noyabr dekreti buyicha Ta’sis majlis cherkov yer egaliklarini musodara qildi. Milliy mulk deb e’lon qilingan bu yerlar davlat qarzini qoplash uchun sotib yuborildi 1 . 1791 yil sentabrida Ta’sis majlis konstitutsiyani ishlab chiqarishni yakunladi Konstshutsiya Fransiyada konistitutsion monarxiyani o’rnatdi. Qonunchilik xokimiyat qonunchilik majlisiga,ijroiya xokimiyat esa merosiy monarx va tayinlangan vazirlarga topshirildi. Fransiya tog` va daryolar nomlarini olgan 83 departamenta bo’lindi. Bu yerdagi boshqaruv idoralari saylov asosida shakllanardi. Yangi yagona sud tizimi xam sudyalarning saylanishi tamoyiliga asoslandi.Katolik cherkovi davlat xizmatiga o’tdi. Ruxoniylar va yepiskoplar fuqarolar tomonidan saylanar, davlatdan maosh olar va konstitutsiyaga sodiqliklariga qasamyod qilar edilar. Rim papasiga to’lovlar va ma’muriy qaramlikdan fransuz cherkovi ozod etildi. Senzlik va ikki bosqichlik saylov tizimi kiritildi. Fakatgina «aktiv» (faol) fuqarolar, 25 yoshdan oshgan va 1,5 — 3 livrdan kam bo’lmagan soliq to’lagan erkaklar, ovoz xuquqiga ega bo’lishdi. Bunday fukarolarning soni 4,3 mln. kishi edi. Xalq, xarakatiga qarshi 1789 yil oktabr oyida «xarbiy xolat to’g`risidagi qonun» qabul qilindi. Bu qonun «isyonkor yig`inlar»ga qarshi maxalliy xokimiyatga qurolli kuch ishlatish xuquqini berdi. Avj olgan ijtimoiy siyosiy kurashda siyosiy klublarning o’rni katta edi. Jumladan, 1789 yilda tuzilgan yakobinchilar klubi va boshqalar katta ta’sirga ega edi. Inqilob 1 Osvoditeln ы e dvijeniya narodov Avstriyskoy imperii. Vozniknoveni i razvite. Konets XVIII veka. M. 1989 229 str. 5