Kontakt hodisalar MUNDARIJA I.KIRISH … ………………………………………………… 3 II.ASOSIY QISM…………………………………………… 6 1.1. Metall – dielektrik o tishi………………………………….ʻ 6 1.2. Kontaktlar………………………………………………… 10 1.3.Metall- yarim o’tkazgich kontakti………………………… 11 1.4.To’g’irlovchi kontaktlar………………………………....... 12 1.5.Omik kontaktlar…………………………………………... 13 1.6.Getero o’tishlar……………………………………………. 14 1.7.Yarim o’tkazgichlarda kontakt hodisalar............................. 18 III. XULOSA ............................................................................ 19 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ........... 20 1

KIRISH Zamonaviy elektronika sohasi jahon fani va texnikasida salmoqli o‘rinni egallaydi. Ular asosida ishlab chiqarilayottan asboblar va qurilmalar miqdori tez ko‘payib, ularning turli soxalarga tatbiqi kengayib bormoqda. Xozir zamonaviy elektronika elementlari qo‘llanilmayotgan insoniyat faoliyati soxalarini aloxida ko‘rsatish qiyin — ular avtomatikada, telemexanikada, radioelektronikada, elektron-xisoblash texnikasida va boshqa qator soxalarda keng ishlatilayotir. Yarimo’tkazgichlar va dielеktriklar fizikasi fani fizika sохasining o’ta dоlzarb muammоlariga tеgishli bo’lib, yarimo’tkazgichlar va dielеktriklardagi fizik хоdisalarning asоsiy qоnuniyatlari bilan tanishtirishni nazarda tutiladi. Yarimo’tkazgichlar va dielеktriklar fizikasi fanining maqsadi yarimo’tkazgichlar va dielеktriklardagi fizik хоdisalarning asоsiy qоnuniyatlari bilan tanishtirishdir. Ushbu fanning vazifasi talabalarda kеlajakda mustaqil ilmiy tadqiqоt va amaliy ishlab chiqarish jarayonlarida yarimo’tkazgich matеriallarni fizikgkimyoviy хоssalari bo’yicha ajrata bilish, ish vazifasi talablarga mоs kеluvchi yarimo’tkazgich asbоblarning хоssa va paramеtrlarini nazariy xisоblay bilish va yarata оlish o’quv va malakalarini hоsil qilishdan ibоratdir. Yarimo’tkazgichlarni muхim elеktrоfizik хususiyatlari tufayli, ular turli хil asbоblar yasashda kеng kullaniladi. Yarimo’tkazgichli asbоblar tоkni tugrilashda (diоdlar), tеbranishlarni gеnеratsiyalash va kuchaytirishda (tranzistоrlar), issiqlik va nurlanish enеrgiyasini elеktr enеrgiyasiga aylantirishda (tеrmоelеmеntlar va fоtоelеmеntlar), elеktr 2

enеrgiyasini yoruglik enеrgiyasiga aylantirishda (fоsfоrlar, svеtоdiоdlar, lazеrlar), tеmpеraturani ulchоvchi datchiklar (tеrmistоrlar), yoruglik va kоrpuskulyar nurlanishlarni kayd qilishda (fоtоrеzistоrlar va dоzimеtrlar), bоsimni (tеnzоdatchiklar) va magnit maydоnlarni (Хоll datchiklari) ulchashda kullaniladi. Х ar bir asb о bni ishi as о sida ma ’ lum bir fizik хо disa yotadi . SHuning uchun yarimo’tkazgichlar fizikasi yarimo’tkazgichlar el е ktr о nikasini nazariy as о si hisoblanadi. Yarimo’tkazgich m о ddalarni yaratish, ular as о sida asb о blarni yangi kurinishlarini yasash, yuqori sifatli yarimo’tkazgich asb о blar va int е gral s хе malar ishlab chikarishini yulga kuyish-bularni х ammasi yarimo’tkazgichlar fizikasi s ох asida mu х im bilimlarni urganishni talab kiladi. Agar tarixga nazar tashlansa, nuqtaviy diodlar yoki kristall dedektorlar ko‘rinishidagi yarim o‘tkazgichli asboblar ancha ilgari qo‘llanilgan. Masalan, metallar bilan sulfit birikmalar kontakini to‘g‘irlash xossalari 1874 yilda aniqlangan. Unda nuqtaviy kontaktdan tok o‘tayotganda kremniy karbidining yorug‘lanishi kuzatilgan va yuqori takroriylikli elektromagnit tebranishlarni paydo qilish va kuchaytirish amalga oshirilgan. Ikkinchi jaxon urushi vaqtida yuqori takroriylikli va o‘ta yuqori takroriylilikli germaniy va kremniy nuqtaviy diodlari ishlab chiqildi, issiqlik energiyasini bevosita elektrik energiyaga aylantirib beradigan yarim o‘tkazgichli termoelektrik generatorlar tayyorlandi. 1948 yilda amerika olimlari J.Bardin, V.Bratteyn va V. SHokli nuqtaviy tranzistorlarni yaratdi. V.SHoklining p-n o‘tishi nazariyasi yarim o‘tkazgichlar elektornikasi rivojining yangi bosqichini boshlab berdi. 50- yillarda ikki qutbli 3

tranzistorlarning xar xillari, tristorlar, katta quvvatli to‘g‘irlagich diodlar, fotodiodlar, fototranzistorlar, fotoelementlar, tunelli diodlar va boshqa dastlabki elektronika elementlari yaratila boshlandi. 1960 – yillarga kelib integral sxemalar ishlab chiqarish boshlandi. 1967 yilda J.I.Alferov rahbarligida xossalari mukammallikka yaqin bo‘lgan geteroo‘tishlar xosil qilindi va bular asosida xozirgi vaqtda kunlik extiyojda foydalanilayotgan uyali aloqa vositalari va boshqalarni aytishimiz mumkin. Bu geteroo‘tishlar asosida lazerlar tayyorlandi. O‘zining xossalarining mukammalligi va qo‘llanilayotgan sohalarining kengligi bilan yarim o‘tkazgichli materiallar jumladan pe’zoelektrik (yorug‘lik ta’sirida bo‘ladigan xajmiy o‘zgarishlar) xususiyatiga ega bo‘lgan yarim o‘tkazgichlarni xosil qilish texnologiyasi va ularning fizik xossalarini o‘rganish shu kunning dolzarb muammolaridan biridir. Bizga ma’lumki, xozirda zamonaviy elektronika elementlarini beshinchi avlod elektronikasi sanoatining asosiy xom ashyosi xisoblanadi. Bu avlod elektronikasining asosiy elektronika elementlarini o‘zining ma’lum bir xossasiga ega bo‘lgan yarim o‘tkazgichlar tashkil etadi. Ularning xossalarini o‘rganish ustida samarali ishlar olib borilmoqda. Jumladan, o‘zining yorug‘lik sezgirligining o‘ta yuqoriligi, elektro va pe’zoelektrik xususiyatining alohidaligi, magnitik va pe’zooptik sezuvchanligining samaradorligi bilan selinitli pe’zoelektrik yarim o‘tkazgichlar ustida olib borilayotgan ishlar xaqida bir qancha ma’lumotlarga ega bo‘lish ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi va vazifasi hisoblanadi. 4

I.ASOSIY QISM. 1.1.Metall – dielektrik o tishiʻ Metall–dielektrik – faza o tishi temperatura ( ʻ T ), bosim ( p ), magnit maydon kuchlanganligi ( H ) yoki modda tarkibi o zgarganda ʻ o tkazuvchanlik kattaligi va xarakterining o zgarishi bilan yuz beradi. ʻ ʻ Metall–dielektrik faza o tishi bir qator qattiq jismlarda, ba’zi ʻ suyuqliklar va bug larda (metallarning zich bug lari) kuzatiladi. ʻ ʻ Metall–dielektrik faza o tishlarida o tkazuvchanlik ʻ ʻ σ juda kuchli, o zgarishi mumkin. ʻ Metall–dielektrik faza o tishi, agar u birinchi ʻ jinsli faza o tishi bo lsa, oson identifikasiya (sinflash) qilinishi ʻ ʻ mumkin. Ikkini jinsli faza o tishi holida uni ʻ metall–dielektrik faza o tishi deb sinflashtirish ko p holda qiyin va shartli bo ladi, chunki ʻ ʻ ʻ T ≠ 0 K bo lganda o tkazuvchanlik ham ʻ ʻ σ ≠ 0 bo lib, o tishning har ʻ ʻ ikkala tomoni va o tish nuqtasida uzluksiz bo ladi. Moddalarni qat’iy ʻ ʻ tarzda metallar hamda dielektriklarga (yarimo tkazgichlarga) ajratish ʻ faqat T = 0 K da mumkin bo ladi, bu temperaturada metallarda ʻ σ ( ω ) ≠ 0 , dielektriklarda esa σ ( ω ) ω →0 = 0 . Odatda temperatura T ning oshishi bilan metallar qarshiligi ortib, dielektriklar va yarimo tkazgichlar qarshiligi esa kamayadi. ʻ Qattiq jismlarning standart zona sxemasida dielektriklar va yarimo tkazgichlarda to lgan zonalar bo sh zonalardan energetik ʻ ʻ ʻ tirqish ℰ ?????? bilan ajralgan bo ladi. Metallarda esa qisman to lgan ʻ ʻ zonalar bor bo lib, ularda elektronlar kuchsiz elektr maydoni ta’sirida ʻ harakatlanishi mumkin. Bir elektronli yaqinlashishda zonalar strukturasi kristall panjara simmetriyasi bilan bog langan. ʻ Metall– dielektrik faza o tishlar panjara o zgarishlari, ya’ni struktura faza ʻ ʻ 5