KOREYS VA O‘ZBEK TILLARI EVFEMIZMLARINING QIYOSIY TADQIQI
![tutilib ( “ bir tashvishning ustiga bo- shqa tashvish tushib”), boshini ikki qilish (“
uylantirish”), tog‘dagi mashoqqa besaranjom yugurish (“qo‘ldan kelmaydigan ishga
urinish”), holimizga mushuklar yig‘lasun (“og‘ir, yomon ahvolga tushamiz”),
yebdir noma’kul buzoqning go‘shtini (“yanglishibdi, ahmoq bo‘libdi”), og‘zining
suvi kelguvchi (“havasi kelgan”, “ishtiyoqi bor”), usta ko‘rmagan shogird har
maqomga yo‘rg‘alar (“uquvsiz”, “malakasiz”, “savodsiz”), ko‘z bo‘yash
(“xo‘jako‘rsinga”, “shunchaki”), tagiga suv keladi (“lavozimdan haydaladi”),
ko‘ksini zaxga berib yotgan och- og‘riq (“qashshoq ”, “kambag‘al”, “och- nahor”),
og‘zi oshga yetgan (“maqsadiga erishgan”), tutuni ko‘kka ko‘tarilar ekan (“jahli
chiqar ekan”) kabi ifodalari evfemik xarakterga ega. So‘z birikmasi shaklidagi
evfemik vosita. So‘z birikmasi shaklidagi evfemik vosita tobe so‘z+hokim so‘z
qolipiga ega. Bunday evfemizmlar nutqiy tabiatliligi va barqaror emasligi bilan
iboralardan farqla- nadi: jilovi qo‘lida, siyosatga tegadirg‘an, tishlik hayvon
(“cho‘ri”), yolg‘iz bosh (“beva”, “tul”), madaniy millatlar, vaqtsizroq yaratilgan
(“chala tug‘ilgan”) va hokazo. Ilmi, saviyasi past, madaniyatsiz kishilarga nisbatan
ishlatgan boshi bo‘sh, jo‘n odam, bo‘yni yo‘g‘on, ishi buzuq kabi evfemik
birikmalar fikr ta’sirchanligini oshiradi. Bu birliklar turg‘un (lisoniy) bo‘lmay,
nutqda keng qo‘llanilib, turli evfemik mazmunda keladi.
Gap shaklidagi evfemik vosita. Gap shaklidagi evfemik vositani aj- ratishda
sodda gapning o‘zbek an’anaviy tilshunosligida tan olingan [ega+ kesim] qolipiga
tayaniladi. Dami kesiladi (ovozi o‘chadi), yelkasi qichimasin (“tamagirlik qilma-
sin”), kavshining chakagi yirtildi (“ovora bo‘ldi”), katta tollar kesilgan (“yaxshi
davrlar o‘tib ketgan”), suyaklari o‘ltirgan (“qarib, munkayib qolgan”) kabilar gap
shaklidagi evfemik vositalardir. Bu evfemik vositalar gap shaklida bo‘lsada,
ularning aksariyati ibora sifatida ham qaralishi mumkin. Barqarorlik darajasi
mazkur birliklarni ibora sifatida baholashga asos bo‘lsa, lekin ularning [ega+
kesim] shaklida ekanligi gap qolipidagi birliklar sifatida qarashga sabab bo‘la oladi.
Til hodisalarining serqirraligi tamoyili mazkur birliklarni baholashda ham
metodologik tayanch vazifasini bajaradi. Implisit evfemiya. Badiiy matnda implisit
ifodalangan haqorat, qarg‘ishlar ham mavjud: Qo‘lingdan qamchin, belingdan
46](/data/documents/21f05989-7144-4563-8a0b-2da10f506d84/page_46.png)
KOREYS VA O‘ZBEK TILLARI EVFEMIZMLARINING QIYOSIY TADQIQI MUNDARIJA KIRISH ......................................................................................................................3 I.BOB. EVFEMIZMLARNING KOREYS VA O‘ZBEK TILLARIDA PAYDO BO’LISHI …………………………..……………....................................................7 1.1. Evfemizm va uning kelib chiqishi....................................................................7 1.2. Tilshunoslikda evfemizmlarning o’rganilishi.................................................13 II.BOB. EVFEMIZMLARNING KOREYS VA O‘ZBEK TILIDA QO‘LLANISHI ………………………………………….………………………..24 2.1. Koreys va o‘zbek tilida evfemizmlar va ularning xususiyati ........................24 2.2. Koreys va o‘zbek tilida evfemizlarning uslubiy farqlanishi...........................32 XULOSA .................................................................................................................54 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................................... 59 1
KIRISH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi va ahamiyati. Jahonda chet tillarni o‘rgatish tamoyillari va metodlari ma’lum bir hajmdagi bilimlarni o‘zlashtirishga bo‘lgan ehtiyojni yanada kuchaytirdi. Jumladan, AQSH, Rossiya Federatsiyasi, Hindiston, Yaponiya, Xitoy kabi davlatlarning oliy ta’lim muassasalarida koreys tili va madaniyatini integrallashgan holda o‘rgatish, til va madaniyatga yondashuv muhim ahamiyat kasb etmoqda. Mamlakatda koreys tilini o‘rganish va uni hayotga tatbiq etish imkoniyatlari zarur bo‘lgan madaniyatlararo muloqotning o‘ziga xosligini, jumladan, tili o‘rganilayotgan mamlakatning urf-odatlari, madaniy an`analari va xalqning mentalitetini bilish ham talab etiladi. O‘zbekiston Prezidenti Koreyaga tashrifida “O‘zbekiston bilan Koreya o‘rtasida har tomonlama strategik sheriklikni yanada mustahkamlash, shuningdek, mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga molik dolzarb masalalarni muhokama qilish” kabi muhim vazifalar belgilandi. Koreys tilini chet til sifatida o‘qitish tajribalarini o‘rganish asosida talabalarning koreys tilida madaniy ko‘nikmalarini shakllantirish va uni nutqiy faoliyatda qo‘llashga o‘rgatishda kompetentsiyaviy ta’lim ham yaxshi samara beradi 1 . “Yoshlarni qo‘llab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili” Davlat dasturiga m uvofiq, xorijiy tillarni o‘rgatishni ta’lim siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida rivojlantirish, ushbu yo‘nalishda ta’lim sifatini tubdan oshirish, sohaga malakali pedagoglarni jalb etish hamda aholining xorijiy tillarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini oshirish, aholi orasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish va ularni mukammal o‘zlashtirish uchun zarur sharoitlar yaratish, 1 Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.”-T: “O‘zbekiston”,2016. – 32 b. 2
xorijiy tillarni o‘qitishning xalqaro tan olingan dastur va darsliklari ta’limning barcha bosqichlarida joriy etilishini muvofiqlashtirish hamda o‘qituvchilarda zamonaviy o‘qitish ko‘nikmalarini rivojlantirish ustuvor etib belgilandi 2 . Ushbu bitiruv malakaviy ishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021yil 19-maydagi “O‘zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni o‘rganishni ommalashtirish faoliyatini sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish choratadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-5117-son Qarori, 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni, 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-son Qarori, 2018-yil 5-iyundagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ 3775-son Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil 24-maydagi “Oliy ta’lim tizimi uchun xorijiy o‘quv va ilmiy adabiyotlar harid qilish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi VMQ 174-son qarori, 2017-yil 11-avgustdagi “Ta’lim muassasalarida chet tillarini o‘qitishning sifatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi VMQ 610-son Qarori, 2018-yil 10-oktabrdagi “Oliy ta’lim muassasalarini o‘quv adabiyotlari bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi VMQ 816-son Qarori hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu bitiruv malakaviy ishi tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi koreys tilida mavjud bo lganʻ evfemizmga oid terminlarni tizimli ravishda tadqiq etish, ularning semantik tasnifini amalga oshirish va ularning grammatik va leksik xususiyatlarini tahlil etishdir. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari quyidagilardan iborat: 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Sh.M. 19.05.2021 yildagi PQ-5117-son qarori. 3
- tilshunoslikda evfemizmga oid terminlar bilan bog ‘ liq ilmiy - nazariy qarashlarni tahlil qilish ; - evfemizmga oid terminlarning tarixiy evolyutsiyasini o‘rganish; - koreys va o‘zbek tilida evfemizmga oid leksikalar va ularning qo‘llanilishini tahlil qilish; - koreys tilini o‘qitishda talabalarning evfemizmga oid yangi lug‘atlarni shakllantirish; - koreys tilida evfemizmga oid yangi lug‘atlarni shakllantiruvchi mashqlar tizimini ishlab chiqish. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Koreys tili evfemizmga oid atamalari, leksikalariga bag‘ishlangan ilmiy ishlar soni cheklangan. Koreys tili umumiy atamashunosligidagi maxsus leksika muammolariga, ushbu leksik birliklarning ayrim o ziga xos xususiyatlariga, semantik va struktur belgilariga va tasniflanishʻ masalalariga koreys tilshunoslaridan D.J.Freyzer, A.Meye, D.K.Zelenin, N.Mahmudov kabi olimlarning ilmiy tadqiqotlarida ko tarilgan. Bunga qo shimcha ʻ ʻ tarzda, keyingi yillarda o zbek tilshunoslari tomonidan koreys tilining ʻ leksikologiyasi va morfologiyasining ba’zi masalalari bo yicha bir qator ilmiy ʻ ishlar bajarildi. Lekin shunga qaramay, koreys tilidagi aynan evfemizmga oid terminlarning yuzaga kelish sabablari, ularning tarkibiy, semantik va grammatik xususiyatlari alohida tadqiq etilmagan. Bitiruv malakaviy ishining obyekti. Koreys tilida evfemizm bilan bog‘liq terminlarning leksik-semantik jihatlari bitiruv malakaviy ishining predmetini tashkil etadi. Ishga manba sifatida koreys tili lug‘atlari, hozirgi koreys matbuotida va internet saytlarida chop etilgan publitsistik maqolalar hamda jonli til materiallari jalb etildi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Koreys tilidagi evfemizmga oid faol qo llanuvchi terminlarning semantik xususiyatlari, tarkibiy tuzilishi, kommunikativ ʻ jarayonda tutgan o rni bitiruv malakaviy ishining predmetini tashkil etadi. ʻ Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 4
1. Koreys tilida evfemizmga oid terminlar ilk bor tizimli ravishda tadqiq etilmoqda. 2. Ilk bor talabalarning evfemizmga oid terminlari semantik jihatdan tasniflandi va ularning grammatik va leksik xususiyatlari tahlil etildi. 3. evfemizm terminlarining tarixiy evolyutsiyasi, shuningdek, evfemizmga oid terminlarning kelib chiqish tarkibiy tuzilishining o‘ziga xos jihatlari tadqiq etildi. 4. Tadqiqot natijasida evfemizmga oid terminlarning matnlarda uchraydigan terminlari tahlil qilinib, tarjimaning o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rib chiqildi. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan jami 25ta o‘quv qo‘llanmalar, adabiyotlar, lug‘at va internet saytlari joy olgan. Ishning umumiy hajmi 60 sahifani tashkil etadi. 5