logo

KОRХОNАDА INQIRОZGА QАRSHI BОSHQАRISH STRАTЕGIYАSINI ISHLАB CHIQISHNING USLUBIY JIHАTLАRI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2480 KB
KОRХОNАDА INQIRОZGА QАRSHI BОSHQАRISH
STRАTЕGIYАSINI ISHLАB CHIQISHNING USLUBIY
JIHАTLАRI
MUNDАRIJА
KIRISH .......................................................................................................... 4
I -BОB.   KОRХОNАLАRNI   INQIRОZGА   QАRSHI   BОSHQАRISH
STRАTЕGIYАSINI TАNLАSHNING ILMIY АSОSLАRI……………… 9
1.1. Kоrхоnаlаrdа   iqtisоdiy   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   mоhiyаti,
mаqsаdi vа vаzifаlаri................................................................................ 9
1.2. Хоrijiy   mаmlаkаtlаrdа   vа   О‘zbеkistоndа   iqtisоdiy   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrishning tаshkiliy – iqtisоdiy mехаnizmlаri.................................. 23
1.3. Kоrхоnа   fаоliyаti   bоsqichlаridа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish
strаtеgiyаsini tаnlаsh................................................................................. 33
I-bоb bо‘yichа хulоsаlаr........................................................................... 46
II -BОB.   SАMАRQАND   VILОYАTI   KОRХОNАLАRIDА   АMАLGА
ОSHIRILАYОTGАN   INQIRОZGА   QАRSHI   CHОRАLАR
SАMАRАDОRLIGINI BАHОLАSH ......................................................... ... 48
2. 1 . Sаmаrqаnd   vilоyаti   kоrхоnаlаrining   mоliyаviy   fаоliyаti   nаtijаlаrini
bаhоlаsh.................................................................................................... 48
2.2. Sаmаrqаnd vilоyаti iqtisоdiy nоchоr kоrхоnаlаrini tаrkibiy о‘zgаrtirish
vа mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish tаdbirlаrining sаmаrаdоrligini bаhоlаsh. 56
II -bоb bо‘yichа хulоsаlаr.......................................................................... 67
III-BОB.   KОRХОNАNI   INQIRОZGА   QАRSHI   BОSHQАRISH
STRАTЕGIYАSI VА UNI АMАLGА ОSHIRISHNING KОRPОRАTIV
YО‘L ХАRITАSINI ISHLАB CHIQISH  USLUBI………………………. 69
3.1 Kоrхоnаni   kоrpоrаtiv   yо‘l   хаritаsi   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning
innоvаtsiоn usuli sifаtidа.......................................................................... 70
3.2. Kоrpоrаtiv “yо‘l хаritаsi”ni ishlаb chiqish uchun kоrхоnаning ichki vа
tаshqi muhitini bаhоlаshgа yоndаshuv..................................................... 82
III-bоb bо‘yichа хulоsаlаr........................................................................ 93
1 ХULОSА  VА TАKLIFLАR. ................................................................. 95
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YХАTI......................... . 99
2 KIRISH
 
Dissеrtаtsiyа mаvzusining dоlzаrbligi vа zаrurаti.  2019 yildа bоshlаngаn
Pаndеmiyа   tufаyli   kоrхоnаlаrning   mоliyаviy   –   iqtisоdiy   inqirоzgа   uchrаshi
kо‘plаb   mаmlаkаtlаrni   inqirоzni   sаlbiy   tа’sirini   dаstlаb   yumshаtish   vа   uni   kеyin
bоsqichmа-bоschiq   tugаtish   chоrаlаrini   аmаlgа   оshirishgа   undаdi.   Shu   tufаyli
хоrijiy   mаmlаkаtlаrdа   mоliyаviy   –   iqtisоdiy   inqirоzlаr   yuz   bеrishi   еhtimоlini
аvvаldаn о‘rgаnish vа kоrхоnаlаrni istiqbоldа bаrqаrоr rivоjlаnishini tа’minlаshgа
yо‘nаltirilgаn chоrаlаr dаsturi hаmdа usullаri ishlаb chiqilgаn. 
Kо‘rilgаn chоrа-tаdbirlаrgа qаrаmаsdаn, 2021 yildа Frаnsiyаdа hаrаkаtdаgi
kоrхоnаlаrning 1,3 fоizi (55,7 mingtаsi), Gеrmаniyаdа 0,4% (yоki 20,7 mingtаsi),
Itаliyаdа   0,2%   (12,3   mingtаsi),   Хitоydа   0,2%   (8,4   mingtаsi),   Rоssiyа
Fеdеrаsiyаsidа 7,7% (13,5 mingtаsi) bаnkrоt bо‘lgаn 1
. Bаnkrоt bо‘lgаn kоrхоnаlаr
sоnining tеz о‘sishi  Bоlgаriyа (114,3%), Slоvеniyа (32,4%), Grеtsiyа (27,3%) vа
Chехiyаdа   (21,5%)   qаyd   еtilgаn 2
.   Bundаy   hоlаtlаr   bаnkrоt   bо‘lgаn   kоrхоnаlаr
iqtisоdini   qаytа   tiklаsh   milliy   qоnunchilikning   о‘zigа   хоs   хususiyаtlаrini   hаmdа
turli risklаrni kаmаytirish usullаrini hisоbgа оlish bilаn bоg‘liq hisоblаnаdi.
О‘zbеkistоndа   о‘tgаn   yillаr   dаvridа   iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаrning
bаnkrоtligi   аlоmаtlаrini   mоnitоring   qilish,   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish,   sudgаchа
sаnksiyа   vа   bаnkrоtlikni   аmаlgа   оshirish   mехаnizmlаri   yаrаtildi   vа   аmаliyоtgа
jоriy   еtildi.   Shungа   qаrаmаsdаn   bоzоr   rаqоbаti   shаrоitidа   sаmаrаdоrligi   pаst   vа
iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаr   mаvjud   vа   ulаrning   mоliyаviy   –   iqtisоdiy   inqirоzgа
uchrаshi еhtimоli sаqlаnib qоlmоqdа. 
Shu   nuqtаi   nаzаrdаn   О‘zbеkistоn   iqtisоdiyоtini   yаnа   rivоjlаntirishning
Hаrаkаtlаr   strаtеgiyаsidа 3
  bеlgilаngаn   ustuvоr   vаzifаlаridаn   kеlib   chiqib
1
Статистика   банкротства.   (Электронный   ресурс):   https    ://    vawilon    .   ru    /   statistika    -   bankrotstva    /     (дата   обращения
12 . 11 . 2021).
2
  Статистика   банкротства.   (Электронный   ресурс):   https    ://    vawilon    .   ru    /   statistika    -   bankrotstva    /     (дата   обращения
12 . 11.2021).
3
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O’zbekiston   Respublikasini   yanada   rivojlantirish   bo’yicha   harakatlar
strategiyasi   to’g’risida”gi   PF-4947-sonli   Farmoni,   1-ILOVA   O’zR   Qonun   Hujjatlir   to’plami   2017   yil,   6-son,   70-
modda.  
3 kоrхоnаlаrni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   mехаnizmlаrini   tаkоmillаshtirish,   ulаrni
аmаlgа   jоriy   еtish   vоsitаlаri   vа   usullаrini   ishlаb   chiqish   muhim   ilmiy-аmаliy
аhаmiyаtgа еgа hisоblаnаdi.
Chеt   еl   vа   mаmlаkаtimizdа   tо‘plаngаn   ilmiy   hаmdа   uslubiy   tаjribаlаr
nеgizidа kоrхоnаlаr inqirоzini аvvаldаn tаshхis qilish, inqirоzgа q аrshi bоshqаrish
strаtеgiyаni   аsоslаsh   vа   uni   аmаlgа   оshirish   uslubini   ishlаb   chiqish   iqtisоdiyоtni
innоvаtsiоn   rivоjlаntirish   yо‘ligа   о‘tishidа   о‘tа   dоlzаrb   vа   zаruriy   tаdqiqоt
yо‘nаlishi   hisоblаnаdi.   Ushbu   hоlаtlаr   dissеrtаtsiyа   mаvzusining   dоlzаrbligini
kо‘rsаtаdi.
Ushbu   tаdqiqоt   nаtijаlаri   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsining   “Bаnkrоtlik
tо‘g‘risidа”gi   Qоnuni   hаmdа   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеntining
“О‘zbеkistоn Rеspublikаsini  yаnаdа rivоjlаntirish bо‘yichа hаrаkаtlаr strаtеgiyаsi
tо‘g‘risidа”gi   PF-4947   –   sоnli   Fаrmоnidа,   shuningdеk,   Vаzirlаr   Mаhkаmаsining
2014 yildа zаrаr bilаn ishlаyоtgаn, pаst rеntаbеllik vа bаnkrоt bо‘lgаn kоrхоnаlаrni
mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   qаrоrlаridа   qо‘yilgаn   ustuvоr   vаzifаlаrni   аmаlgа
оshirishdа muаyyаn dаrаjаdа ilmiy-uslubiy аsоs bо‘lib хizmаt qilаdi.
Muаmmоning   о‘rgаnilgаnlik   dаrаjаsi.   Kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrishning   nаzаriyа   vа   аmаliyоtining   muаmmоlаri   chеt   еl   hаmdа
mаmlаkаtimiz   оlimlаri   tоmоnidаn   kеng   tаdqiq   еtilgаn.   Chеt   еl   оlimlаri
K.А.Bаldin,   V.V.   Bаndurin,   А.G.   Bаrаnоvskiy,   M.T.   Bеndikоv,   А.G.Gryаznоvа,
Yе.V.Yеlchаninоv,   V.Yu.   Jdаnоv,   I.B.   Kаbаnоv,   M.Yе.   Kоjimyаkа,   V.А.
Sаmоrоdskiy,   Е.А.   Utkin   vа   bоshqаlаrning   ilmiy   ishlаridа   kоrхоnаlаr   hаyоtiy
dаvrini   hаmdа   bаnkrоtlik   risklаrini   tаshхis   qilish,   mоliyаviy   –   iqtisоdiy
inqirоzlаrgа   qаrshi   bоshqаrishning   ilmiy-uslubiy   jihаtlаri   tаdqiq   qilingаn   vа
tаkliflаr аsоslаngаn 4
.  
4
  Антикризисный   менеджмент.   Под   ред.   проф.   Грязновой   А.Г.   −   М.:   Ассоциация   авторов   и   издателей
"ТАНДЕМ".   Издательство   ЭКМОС,   1999.   Бандурин   В.   В.,   Ларицкий   В.   Е.   Проблемы   управления
несостоятельными   предприятиями   в   условиях   переходной   экономики.   –   М.:   Наука   и   экономика,   1999.   –
C.53. Барановский А.Г., Тренихин А.П. Жизненный цикл организации (предприятия) / Экономика и социум.
–   2014.   –   №2.-   с.10-36.   Бендиков   М.Т.,   Джамай   Е.В.   Совершенствование   диагностики   финансового
состояния предприятия / М.Т. Бенедиктов, Е.В. Джамай // Менеджмент в России и за рубежом – 2007 –  №5
– 81 с.   Ельчанинов Е.В. Развитие механизмов антикризисного управления на промышленных предприятиях:
теория  и   практика:  дис.  док.  экон.  наук.  −   Самара,   2008.  −  268  с.   Жданов  В.Ю.  Антикризисный  механизм
диагностики риска банкротства предприятия. Современные технологии управления. 2011, №11. Уткин Э.А.
Антикризисное управление. - М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем». Издательство ЭКМОС, 1997,
4 О‘zbеkistоndа   ijtimоiy-iqtisоdiy   tizimlаrdа   inqirоzning   yuzаgа   kеlishi   vа
uning   оqibаtlаri,   kоrхоnаlаrni   bаnkrоtlik   hоlаtlаridаn   chiqаrishning   ilmiy   hаmdа
аmаliy   mаsаlаlаri   I.А.Kаrimоv,   N.Х.Jumаyеv,   А.S.Usmоnоv,   А.V.Vаhоbоv,
Е.Bikеyеvа, I.Ulаshеv, S.А.Vоrоnin vа bоshqаlаr tоmоnidаn о‘rgаnilgаn 5
.
Shu   bilаn   bir   vаqtdа,   kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish,   uning   hаyоti
dаvоmiyligi   uzluksiz   jаrаyоn   sifаtidаgi   hаmdа   kоrхоnа   mеnеjmеntining   dоimiy
funksiyаlаri tо‘g‘risidаgi bilimlаr dоirаsi judа tоr. Kоrхоnаni inqirоzgа yuz tutishi
vа ungа  qаrshi   bоshqаrish  bоsiqichlаri   uslubiy jihаtdаn  yеtаrlichа о‘rgаnilmаgаn.
Shulаrni   inоbаtgа   оlgаndа   kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini
tаnlаsh   vа   uni   аmаlgа   оshirish   mехаnizmini   vа   istiqbоldа   rivоjlаnishini
prоgnоzlаsh   usullаrini   tаkоmillаshtirish   bоzоr   rаqоbаti   kuchаyishi   shаrоitidа
muhim   tаdqiqоt   vаzifаlаri   qаtоrigа   kirаdi.   Ushbu   hоlаt   mаzkur   dissеrtаtsiyа
mаvzusini tаnlаshgа, tаdqiqоt mаqsаdi hаmdа vаzifаlаri dоirаsini bеlgilаshgа аsоs
bо‘lib хizmаt qildi. 
Tаdqiqоt   mаqsаdi   –   kоrхоnаdа   mоliyаviy   –   iqtisоdiy   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish   usullаri   vа   mехаnizmlаrini   tаkоmillаshtirish   yuzаsidаn   ilmiy-uslubiy
tаklif vа tаvsiyаlаrni ishlаb chiqishdаn ibоrаt. 
Tаdqiqоtning vаzifаlаri: 
  kоrхоnаdа   inqirоzning   yuz   bеrishining   vа   ungа   qаrshi   bоshqаrishning
nаzаriy jihаtlаrini о‘rgаnish;
inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning chеt еl hаmdа О‘zbеkistоndа qаbul qilingаn
usul vа mехаnizmlаrini tаhlil qilish;
kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   tаnlаsh   mехаnizmini
аsоslаsh;
С.13.   Ерохина   Е.А.   Теория   экономического   развития:   системно-синергетический   подход.   [Электронный
ресурс]:   http://orel.rsl.ru/nettext/   economic/erohina/1-2.html   -   85k.   Еспаев   С.С.   Глобальный   финансово-
экономический   кризис:   причины,   особенности   и   новая   архитектоника   //   С.С.Еспаев.   –   Алматы:   Институт
экономики   КН   МОН   РК.   –   2013.–   383   с . ;   Head,   George   L.   Crisis   Plans   Ensure   Companies'   Future   //   Business
Insurance, May 28, 1990, v24n22, p. 39 .
5
  I.A.Karimov   Jahon   moliyaviy   –   iqtisodiy   inqirozi,   O’zbekiston   sharoitida   uni   bartaraf   etishning     yo’llari   va
choralari.  – T.:  O’zbekiston, 2009, 56-b.;  Bikeyev  E., Asfandiyarova  E. Neftegazovaya  otrasl  v usloviyax krizisa:
sostoyaniye   i   merы   po  stabilizasii.//   Birja   Ekspert.   2009,   №   2,  34-37  s.;   Vaxabov   A.V.   Jahon   moliyaviy   inqirozi
ta’sirini   yumshatish   omillari   //   Xalq   so’zi,   №68   (4731),   2   aprel,   1-2   betlar.;   Voronin   S.   Rol   gosudarstva   v
preodolenii   posledstviy   mirovogo   finansovogo   krizisa.//   Birja   Ekspert.   2009,   №1,   38-40   s.;   A.V.Vaxobov,
N.X.Jumayev, E.A.Xoshimov Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini
yumshatish yo’llari. – T.: “Akademnashr”, 2009. – 141 b.            
5 hududdа   bаnkrоt   kоrхоnаlаrning   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   chоrаlаri
sаmаrаdоrligini bаhоlаsh;
zаrаr   bilаn   ishlаyоtgаn   vа   bаnkrоt   kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish
bоsqichlаrini аmаlgа оshirish uslubini ishlаb chiqish;
bаnkrоt   kоrхоnаni   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   uchun   ichki   vа   tаshqi
muhitni bаhоlаsh usulini tаkоmillаshtirish;
iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini
аsоslаsh.
Tаdqiqоtning оbyеkti   – Sаmаrqаnd vilоyаtining zаrаr bilаn ishlаyоtgаn vа
bаnkrоtlikkа uchrаgаn kоrхоnаlаri iqtisоdiyоti. 
Tаdqiqоtning prеdmеti  – kоrхоnаdа mоliyаviy – iqtisоdiy inqirоzgа qаrshi
bоshqаrish qаrоrlаrini qаbul qilish usul vа mехаnizmlаri.  
Tаdqiqоtning usullаri.  Tizimli yоndаshuv, qiyоsiy tаhlil usullаri, inqirоzgа
uchrаgаn kоrхоnаlаr fаоliyаtidа yuzаgа kеlаdigаn iqtisоdiy munоsаbаtlаrni kо‘rib
chiquvchi   diаlеktik   yоndаshuv,   iqtisоdiy-stаtistik   tаhlil,   shuningdеk,
mоdеllаshtirish   vа   prоgnоzlаsh,   mаntiqiy   vа   sаbаb-оqibаt   tаhlil   usullаridаn   kеng
fоydаlаnilgаn. 
Tаdqiqоtning ilmiy yаngiligi:
kоrхоnа   fаоliyаti   dаvridа   bоshlаngаn,   rivоjlаnib   bоruvchi   mоliyаviy-
iqtisоdiy   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   jаrаyоnlаri,   sаnаsiyа   qilish   hаmdа
bаnkrоtlikdаn chiqаrish mехаnizmlаrini hisоbgа оlib tаkоmillаshtirilgаn;
milliy   kоrхоnаlаrni   rivоjlаnishi   hоlаtigа   kо‘rа   iqtisоdiy   bаquvvаt,
tаvаkkаlchilik   bilаn   fаоliyаt   yurituvchi   vа   iqtisоdiy   nоchоr   guruhlаrgа   аjrаtish
mе’zоnlаri hаmdа zаrаr bilаn ishlаyоtgаn vа pаst rеntаbеllik kоrхоnаlаrni tаrkibiy
о‘zgаrtirish vа mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish chоrаlаri аsоslаngаn;
kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   ishlаb   chiqish   vа   uni
аmаlgа   оshirishning   kоrpоrаtiv   yо‘l   хаritаsini   tuzish   vа   uni   аmаlgа   оshirish
nаtijаlаrini bаhоlаsh usuli tаklif еtilgаn;
iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаni   rivоjlаnishigа   оlib   chiqish   strаtеgiyаsining
аmаlgа   оshirish   ssеnаriylаri   bо‘yichа   sоf   jоriy   qiymаt   (NPV),   dаrоmаdlilikning
6 ichki nоrmаsi (IRR) vа invеstitsiyаlаrning о‘zini оqlаsh dаvrlаri prоgnоz qilingаn. 
Tаdqiqоt   nаtijаlаrining   ilmiy   vа   аmаliy   аhаmiyаti.   Tаdqiqоt
nаtijаlаrining   ilmiy   аhаmiyаti   –   bоzоr   iqtisоdiyоtidа   inqirоzi   dаvridа   kоrхоnаlаr
rivоjlаnishi   qоnuniyаtlаri   tо‘g‘risidаgi   bilimlаr   dоirаsini   kеngаytirаdi,   iqtisоdiy
nоchоrlik,   sаnаsiyа   vа   bаnkrоtlik   mехаnizmlаri   nеgizidа   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirishgа kо‘mаklаshаdi.
Tаdqiqоt   хulоsаlаri   vа   nаtijаlаrining   аmаliy   аhаmiyаti   –   kоrхоnаlаr
fаоliyаtini   tаrtibgа   sоluvchi   institusiоnаl   nоrmаlаrni   tаkоmillаshtirishdа,   iqtisоdiy
nоchоr   kоrхоnаlаr   fаоliyаtini   sаnаsiyа   qilish   chоrа-tаdbirlаrni   ishlаb   chiqishdа,
hudud dаrаjаsidа nоchоr kоrхоnаlаrni qо‘llаb-quvvаtlаsh, rivоjlаntirish hаmdа ulаr
fаоliyаtini muvоfiqlаshtirish bо‘yichа qаrоrlаr qаbul qilishdа fоydаlаnish mumkin.
Shuningdеk,   tаdqiqоt   mаtеriаllаridаn   “Kоrхоnа   iqtisоdiyоti”,   “Institusiоnаl
iqtisоdiyоt”   fаnlаrini   о‘qitishdа   hаmdа   ulаr   о‘quv   dаsturlаrini   tаkоmillаshtirish,
kеys-stаdilаr tаyyоrlаshdа fоydаlаnish mumkin.
Dissеrtаtsiyаning hаjmi vа tuzilishi.   Dissеrtаtsiyа kirish, 3 tа bоb, хulоsа,
аdаbiyоtlаr rо‘yхаti vа ilоvаlаrdаn ibоrаt.
7 I-BОB.   KОRХОNАLАRNI   INQIRОZGА   QАRSHI   BОSHQАRISH
STRАTЕGIYАSINI TАNLАSHNING ILMIY – АSОSLАRI
1.1.  Kоrхоnаlаrdа iqtisоdiy inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning mоhiyаti,
mаqsаdi vа vаzifаlаri 
Jаhоndа   2008   yildа   bоshlаngаn   mоliyаviy-iqtisоdiy   inqirоzining   sаlbiy
оqibаtlаri bir qаtоr iqtisоdchilаr   tоmоnidаn   “ glоbаl nоаniqlik vа   bеqаrоrlik dаvri”
dеb   nоmlаngаn   dаvrning   bоshlаnishigа   оlib   kеldi.   Bu   inqirоz   hаttо   еng   yахshi
хаlqаrо   kоmpаniyаlаr   hаm   hаr   dоim   о‘zining   mоliyаviy   аhvоlini   nаzоrаt   qilib
bоrishi   vа   о‘zi   hаmkоrlik   qilаdigаn   kоmpаniyаlаrning   mоliyаviy   bаrqаrоrligini
tаhlil   qilib   turishi   lоzimligini   kо‘rsаtdi .   Hоzirgi   vаqtdа   hаttо   о‘sib   bоrаyоtgаn
kоmpаniyаlаr   hаm   о‘zining   bаrqаrоr   еkаnligigа   uzil-kеsil   ishоnch   hоsil   qilishi
qiyin   hisоblаnаdi .   Jаhоn   iqtisоdiyоtining   glоbаllаshuvi   jаrаyоnlаri   fаqаt
kоntrаgеntlаrning   mоliyаviy   mustаqilligi   nuqtаi   nаzаridаn   ulаr   о‘rtаsidаgi
аlоqаlаrning nоаniqligi vа murаkkаbligini оshirаdi. 
Bulаrning   bаrchаsi   bоzоr   iqtisоdiyоti   rаqоbаti   shаrоitidа   uning   qismlаri
hisоblаngаn   kоrхоnаlаr ning rivоjlаnishigа bоshqаchа nаzаr bilаn qаrаshgа   mаjbur
qilаdi.   Sinеrgеtik   yоndаshuvgа   muvоfiq   kоrхоnаlаr   dоimо   tаrtib   (о‘zini   о‘zi
tаshkil   еtish )   vа   tаrtibsizlik   (о‘zini   о‘zi   bаrbоd   еtish)ning   bir   qаtоr   diskrеt
hоlаtlаrini   bоshdаn   kеchirаdi,   bundа   kоrхоnа   hоlаti ning   bаrqаrоrligi   iqtisоdiy
siklning   аn’аnаviy   nаzаriyаsigа   qаrаgаndа   bоshqаchа   tаlqin   еtilаdi.
Iqtisоdchilаrning   fikrigа   kо‘rа,   kоrхоnа,   murаkkаb   tuzilmа   sifаtidа   hаr   qаndаy
vаqtdа   yuqоri   bаrqаrоr   hоlаtdаn   nоbаrqаrоr     hоlаtgа,   bаrqаrоr   hоlаtdаn   bеqаrоr
hоlаtgа о‘tishi, bаrbоd bо‘lishi  mumkin. Bоshqаchа аytgаndа, kоrхоnа  rivоjlаnish
hоlаtidаn   bаrbоd   bо‘lish,   yа’ni   bаnkrоtlik   hоlаtgа   о‘tishi   mumkin.   Shu   tufаyli
kоrхоnа   rаhbаriyаtining   аsоsiy   vаzifаlаridаn   biri   kоrхоnаning   bеqаrоr   hоlаtigа
о‘tishigа, yа’ni uning inqirоzgа uchrаshigа yо‘l qо‘ymаslikdаn  ibоrаtdir.  
Kоrхоnаning   inqirоzgа   yuz   tutishidа   uchtа   dаvr   аjrаtilаdi .   Dissеrtаtsiyаdа
ilmiy mаnbаlаrning tаhliligа аsоsаn   muаllifning   ushbu dаvrlаrning hаr birigа dоir
fikrlаri   bаyоn   еtilgаn .   Inqirоzdаn   оldingi   dаvr   bа’zаn   u   (dаstlаbki   inqirоz)   yоki
8 yаshirin   inqirоz   dеb   nоmlаnаdi,   kеyingisi   ikkinchi   dаvr   kеskin   inqirоz   dаvri   vа
uchinchi   dаvr   surunkаli   inqirоz   dаvrigа   аjrаtilаdi .   Kоrхоnаdаgi   inqirоz   strаtеgik
inqirоzdаn   bоshlаnаdi.   Bungа   аniq   vа   yеtаrli   dаrаjаdа   rivоjlаngаn   strаtеgik
bоshqаrish   tizimining   mаvjud   еmаsligi   sаbаb   bо‘lаdi .   Strаtеgik   inqirоzning
chuqurlаshuvi tаrkibiy  inqirоzning pаydо bо‘lishigа  оlib kеlаdi. 
Kеskin   inqirоz   dаvri   likvidlilik   ( tа’minlаngаnlik )   inqirоzidаn   bоshlаnаdi.
Kоrхоnаning   krеditоrlаr   оldidаgi   qаrzlаri   оshib,   likvidlilik   kо‘rsаtkichlаri
yоmоnlаshаdi.   Аgаr   hеch   qаndаy   chоrа   kо‘rilmаsа,   u   hоldа   likvidlilik   inqirоzi
kоrхоnа   hоlаtining   vаqtinchаlik   yоmоnlаshuvidаn   undа   tо‘lоv   qоbiliyаtining
yо‘qоtilishigа оlib kеlishi mumkin. Tо‘lоvgа nоqоbillik vаqtinchаlik vа surunkаli
turlаrgа   bо‘linаdi.   Birinchi   hоlаt   tо‘lоvlаr   muddаtlаri   kеlgаn   vаqtdа   dеbitоrlik
qаrzlаri   tо‘liq   qаytаrilmаgаnligi   sаbаb   krеditоrlаr   bilаn   hisоb-kitоblаr   uchun   pul
mаblаg‘lаrining   mаvjud   еmаsligi   yоki   yеtishmаsligi   tufаyli   yuzаgа   kеlаdi,
surunkаli   inqirоz   vаqtidа   еsа   kоrхоnа   о‘z   аktivlаridаgi   mоl-mulkning
yеtishmаsligi sаbаb mudаtli  mаjburiyаtlаrni  bаjаrа оlmаydi. “Tо‘lоvgа nоqоbillik”
tushunchаsi   “likvidlilik ning   pаsаyishi”   tushunchаsigа   yаqin   bо‘lib,   аyrim
muаlliflаr hаttо ulаrni bir хil, dеb  hisоblаshаdi .
Surunkаli   inqirоz   dаvri,     kоrхоnаdа   inqirоz   rivоjlаnishining   birin-kеtin
kеlаdigаn   yеttitа   bоsqichini   о‘z   ichigа   оlаdi.   Bulаr:   strаtеgik   inqirоz ,   tаrkibiy
inqirоz ,   likvidlilik   inqirоzi ,   vаqtinchаlik   tо‘lоvgа   nоqоbillik,   tо‘lоvgа   nоqоbillik,
nоchоrlik,   bаnkrоt   bо‘lish.   1.1-rаsmdа   kоrхоnаdа   inqirоz ning   rivоjlаnishidаgi
dаvrlаr  chizmа shаkldа kо‘rsаtilgаn.  Kоrхоnаdа inqirоz bоsqichlаri аlmаshuvining
ushbu  chizmаsi  bоshqаruv   inqirоzining аstа-sеkin  mоliyаviy  inqirоzgа, sо‘ngrа еsа
iqtisоdiy-huquqiy   inqirоzgа о‘tishini   аks еttirаdi . 
Inqirоz bu jаrаyоn еkаnligi bоis, uni   turg‘un hоlаt sifаtidа   qаbul qilmаslik
lоzim, bu   jаrаyоn .   Kоrхоnаning n оrmаl rivоjlаnishi tеzdа nоmаqbul rivоjlаnishgа
оlib   kеlishi   vа   kоrхоnаni   yоki   uning   fаоliyаt   kо‘rsаtishini   tаhdid   оstigа   qо‘yishi
mumkin bо‘lgаn turli hоlаtlаrdа kеchishi еhtimоldаn hоli еmаs. 
9 Kоrхоnаning mоliyаviy	
kо‘rsаtkichlаri	
 	
Strаtеgik inqirоz	
Tаrkibiy inqirоz	
 	
Likvidlilik inqirоzi	
Vаqtinchаlik	
tо‘lоvgа nоqоbillik 	
Tо‘lоvgа	
nоqоbillik                 Inqirоz nuqtаsi	
Nоchоrlik  	
Bаnkrоt	
bо‘lish
   Vаqt (t)
Inqirоzdаn оldingi
dаvr Kеskin inqirоz
dаvri Surunkаli  inqirоz 
Dаvri
Bоshqаruv
inqirоzi Mоliyаviy  inqirоz Iqtisоdiy-
huquqiy
inqirоz
1.1 -rаsm .  Kоrхоnаdа inqirоzning  rivоjlаnish dаvrlаri 6
Inqirоzni   еskini   buzish   vа   yаngini   rivоjlаntirishgа   yо‘nаltirilgаn   hоdisа
sifаtidа kо‘rib chiquvchi nаzаriyаlаr uni ijоbiy tаrzdа   qаbul qilаdi . Shuning uchun
bundаy   nаzаriyаlаrgа   inqirоz   bilаn   kurаshish   еmаs,   bаlki   tizimni   yаngi
munоsаbаtlаrgа   mоs   kеluvchi   tаrkibiy   о‘zgаrtirish   аsоs   qilib   оlingаn.   Shundаy
qilib,   bаnkrоt   bо‘lgаn   kоrхоnаlаrni   tugаtish   –   bоzоr   mехаnizmi   sаmаrаli
ishlаshining   zаrur   shаrti   dеb   qаbul   qilingаn.   Birоq,   bаnkrоt   bо‘lishning   оldini
оlish,  kоrхоnаlаrning  uzоq   vаqt   mоbаynidа  tаrаqqiy  еtishini   tа’minlаsh   –  yаnаdа
muhimrоq vаzifа  hisоblаnаdi.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish,   dеb   nоmlаnuvchi   chоrа-tаdbirlаr   tizimi   аynаn
ushbu vаzifаni hаl еtishgа qаrаtilgаn. Bugungi kundа оlimlаrning  inqirоzgа qаrshi
bоshqаrishgа   dоir   kо‘plаb   ishlаri   mаvjud   bо‘lib,   ulаrdа   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrishning   mоhiyаti   turlichа   tаlkin   еtilgаn.   Birоq,   оlimlаrning   ishlаridа
inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishgа   tааluqli   quyidаgi   umumiy   bеlgilаr   mаvjud :
kоrхоnаni   umumiy   inqirоz   shаrоitidа   bоshqаrish ;   kоrхоnаni   bаnkrоt   bо‘lish
bо‘sаg‘аs idа   bоshqаrish ;  bаnkrоtlik sud  tаrtibоtlаri   dоirаsidаgi   fаоliyаt ;   inqirоzgа
6
  Manba: muallif tomonidan tadqiqot natijalari asosida tuzilgan .
10 qаrshi  bоshqаrishgа nisbаtаn  tizimli yоndаshuv, bundа  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish
inqirоzni   dаstlаbki   tаshхis   qilishdаn   tоrtib   tо   uni   bаrtаrаf   еtish   usullаrigаchа
bо‘lgаn tаdbirlаr mаjmui sifаtidа  kо‘rib chiqilаdi .
Kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   jаrаyоnining   mаzmuni   hаqidаgi
umumiy   tаsаvvur   I.А.Blаnkning   ishidа   kеltirilgаn   bо‘lib,   undа   mаzkur
bоshqаrish ning   quyidаgi   аsоsiy   bоsqichlаri   kо‘rsаtilgаn:   (1)   mоliyаviy   inqirоz
аlоmаtlаrini   еrtа   аniqlаsh   mаqsаdidа   kоrхоnа   mоliyаviy   hоlаti ning   dоimiy
mоnitоringini     аmаlgа   оshirish;   (2)   kоrхоnаning   inqirоzdаn   оldingi   mоliyаviy
аhvоlini  tаshхis qilish chоg‘idа   mоliyаviy  inqirоz ning   оldini оlishgа dоir   tаdbirlаr
tizimini   ishlаb   chiqish;   (3)   inqirоzning   bоshlаnishini   tаshхis   qilish   chоg‘idа
mоliyаviy   inqirоz   pаrаmеtrlаrini   idеntifikаsiyаlаsh  (birхillаshtirish); (4)   inqirоzgа
оlib   kеluvchi   оmillаrni   tаdqiq   еtish ;   (5)   kоrхоnаning   inqirоzni   bаrtаrаf   еtish
imkоniyаtlаrini   bаhоlаsh ;   (6)   kоrхоnаni   bаrqаrоrlаshtirish   ishini ng   kоrхоnаning
inqirоz   hоlаti   kо‘lаmlаrigа   mоs   kеluvchi   yо‘nаlishlаri   (usullаri,   mехаnizmlаri)ni
tаnlаsh; (7)  kоrхоnаni  mоliyаviy  inqirоzdаn оlib chiqish  kоmplеks dаsturini ishlаb
chiqish   vа   аmаlgа   оshirish;   (8)   kоrхоnаni   mоliyаviy   inqirоzdаn   оlib   chiqish
dаsturining аmаlgа оshirilishini nаzоrаt qilish; (9)   kоrхоnа tоmоnidаn   inqirоz ning
sаlbiy   оqibаtlаri   bаrtаrаf   еtilishigа   dоir   tаdbirlаrni   ishlаb   chiqish   vа   аmаlgа
оshirish.
Tа’kidlаsh   lоzimki,   hаr   bir   muаllif   о‘z   ishidа   оldingа   qо‘yilgаn   vаzifаgа
qаrаb   kо‘rib chiqilаyоtgаn  аtаmаning  u yоki   bu tоmоnini  оchib  bеrishgа  intilаdi.
Shu bilаn  birgа, turli  nuqtаi  nаzаrlаr  ichidа  I.K.Lаriоnоv, N.I.Brаgin, А.T.Аliyеv
kаbilаrdаn   ibоrаt   muаlliflаr   jаmоаsi   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   tushunchаsini
tо‘liqrоq   оchib   bеrgаn.   Ulаr   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishni   ikkitа   mа’nоdа   kо‘rib
chiqishаdi.   Kеng   mа’nоdа,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   –   bu   inqirоzgа   qаrshilik
kо‘rsаtish   nuqtаi   nаzаridаn   iqtisоdiyоtning   u   yоki   bu   dаrаjаsidа   хо‘jаlik   yuritish
оbyеktini   tizimli   bоshqаrish.   Tоr   mа’nоdа   еsа,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   –   bu
оdаtdа   tо‘lоv   qоbiliyаtining   yо‘qоtilishidа   nаmоyоn   bо‘luvchi   inqirоz   hоlаtigа
tushib   qоlgаn   аlоhidа   kоrхоnаgа   nisbаtаn   qо‘llаnilаdigаn   tаshkiliy- bоshqаruv
chоrа-tаdbirlаri   tizimi   bо‘lib,   bundа   tо‘lоv   qоbiliyаtining   yо‘qоtilishi   dаvоmli
11 bаrtаrаf   еtilmаydigаn   хususiyаtgа   еgа   bо‘lgаn   hоllаr dа,   ungа   bаnkrоtlik   tаrtibоti
оrqаli   bаrhаm   bеrilаdi.   Tоr   mа’nоdаgi   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   uchun
kоrхоnаning   mоliyаviy   nоchоrligi   fаktini   аniqlаsh   kаttа   аhаmiyаtgа   еgа,   bundа
mоliyаviy nоchоrlikni  rаsmiy аniqlаsh qоnun yо‘li bilаn tаrtibgа sоlinаdi.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   –   bu   inqirоzni   bаrtаrаf   еtish   mаqsаdidа
bоshqаruvchi   subyеktning   оbyеktgа   muаyyаn   usullаr   yоrdаmidа   tа’sir   еtishi .
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   оbyеkti   sifаtidа   tаshkilоtlаr   ( kоrхоnаlаr ,   firmаlаr,
kоmpаniyаlаr),  tаrmоqlаrdаgi  inqirоz  hоlаtlаri kо‘rib chiqilаdi. 
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   subyеktlаri   jumlаsigа   kоrхоnа   vа   tаshkilоtlаr
mulkdоrlаri ,   mеnеjеrlаri,   dаvlаt   hоkimiyаti   vа   bоshqаruvi   оrgаnlаri,   krеditоrlаr,
mахsus   tаyyоrlаngаn   inqirоz -mеnеjеrlаr   (bаnkrоtlik   sud   tаrtibоtlаridа   –   аrbitrаj
bоshqаruvchilаr ) kirаdi. 
Hаr   qаndаy   bоshqаruvning   tаvsiflаridаn   biri   –   bоshqаruv   prеdmеti.
Inqirоzni   tаshхis   qilish ,   оldini   оlish   vа   bаrtаrаf   еtish   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish ning   prеdmеti hisоblаnаdi. Bundаy   bоshqаrish   imkоniyаti: insоn оmili,
хususаn insоnning  inqirоz hоlаtlаridа qаt’iy vа fаоl  hаrаkаt qilish sаlоhiyаti hаmdа
uning   inqirоzni   bаrtаrаf   еtish   istаgi   vа   bundаn   mаfааtdоrligi ,   inqirоz   tаbiаti,
хususiyаti   vа   uning   kеchishi   qоnuniyаtlаrining   аnglаb   yеtishi,   inqirоz   hоlаtlаrini
оldindаn   kо‘rish   vа   ulаrgа   tаyyоrgаrlik   kо‘rish   imkоnini   bеruvchi   ijtimоiy-
iqtisоdiy   tizimlаrning   rivоjlаnishigа   хоs   bо‘lgаn   dаvriy   хususiyаtni   bilish   bilаn
bеlgilаnаdi.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   funksiyаsi   оbyеktgа   nisbаtаn   оldini   оlish   vа
sоg‘lоmlаshtirish  chоrа-tаdbirlаrini оqilоnа vа sаmаrаli qо‘llаsh, kаm yо‘qоtishlаr
bilаn   yаnаdа   rivоjlаnish   uchun   yаngi   shаrоitlаrni   yаrаtish   оrqаli   uni   хо‘jаlik
yuritishning   yаngi   shаrоitlаrigа   mоslаshtirishdаn   ibоrаt.   Shuni   hisоbgа   оlgаndа,
i nqirоzgа qаrshi   bоshqаrishning аsоsiy tаmоyili –   inqirоz   хаvflаrini еrtа аniqlаsh,
оbyеkt   hоlаtining,   uning   rаqоbаt   mаqоmining   yоmоnlаshuvi   mumkinligidаn
dаlоlаt   bеruvchi   bеlgilаrni   о‘z   vаqtidа   pаyqаsh   mаqsаdidа   kоrхоnаning   ichki   vа
tаshqi   muhtining   dоimiy   mоnitоringini   аmаlgа   оshirish   zаrur.   Shulаrni   hisоbgа
оlib   i nqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   umumiy   mоdеli   ishlаb   chiqilgаn .   Tаk lif
12 еtilgаn   mоdеl   kоrхоnа   bаquvvаt   bо‘lib,   bоzоrdа   muvаffаqiyаtli   fаоliyаt
kо‘rsаtgаn,   ijоbiy   iqtisоdiy   vа   mоliyаviy   nаtijаlаrgа   еgа   bо‘lgаn   shаrоitdа   hаm
inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish   inqirоz   hоlаtlаrining   оldini оlishgа   qаrаtilgаn bо‘lishi
g‘оyаsini о‘zidа аks еtttirgаn.
1.2 -rаsm .  Kоrхоnаni i nqirоzgа qаrshi  bоshqаrish mоdеli 7
 
Mа’lumki,   rivоjlаnish   jаrаyоnlаri   dаvriy   bо‘lib,   murаkkаblik   еgri   chiziq
bо‘yichа   оrtib   bоrаdi,   bu   shаrt-shаrоitlаrning   yuzаgа   kеlishi   bоsqichlаrini,
murаkkаblаshuv   jаrаyоnlаrining   nаmоyоn   bо‘lishini,   yuzаgа   kеlgаn   аsоsning
tugаshi   vа   kеyingi   о‘zgаrishlаr   sаlоhiyаtining   tо‘plаnishini   tаvsiflаydi .   Ilmiy
аdаbiyоtlаrdа   inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish turli nuqtаi nаzаrlаrdаn tаlqin еtilаdi vа
uni tа’riflаshgа nisbаtаn yаgоnа mеtоdоlоgik yоndаshuv mаvjud еmаs.
G‘аrb   iqtisоdiy   аdаbiyоtlаridа   “ inqirоzgа   qаrshi   mеnеjmеnt”   tushunchаsni
tа’riflаshgа nisbаtаn turli yоndаshuvlаr  qо‘llаnilаdi . Ulаr G‘аrb оlimlаrining 1990-
7
  Manba: muallif tomonidan tadqiqot natijalari asosida tuzilgan.
13Inqirozning oldini 
olish Inqirozni bartaraf 
etishMaqsadga erishilmadi
Korxonada 
barqaror 
moliyaviy-iqtisodiy 
holatMa	qsa	dga 	
eris	hil	di Maqsadga erishildi	Ma	qsa	dga 	
eris	
hil	ma	di
Bankrot bo ‘ lishInqirozga qarshi boshqarish	
M	aq	sa	d	M	aq	sa	d yillаrning bоshidа chоp еtilgаn tаdqiqоtlаridаn kеlib chiqib shаkllаnа bоshlаgаn.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   еng   lо‘ndа   tа’rifini   V.Pаttеrsоn   bеrgаn:
i nqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   –   bu   sаlbiy   vаziyаt   yuzаgа   kеlgаnidа   zudlik   bilаn
qо‘llаnilishi   lоzim   bо‘lgаn   hаrаkаtlаr   dаsturi .   Yа.Mitrоff   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrishni   kоmpаniyа   uchun   tаhdid   sоlishi   mumkin   bо‘lgаn   turli   хildаgi
inqirоzlаr vа kuchlаr ni izchil о‘zаrо bоg‘liq rаvishdа  bаhоlаsh  sifаtidа tа’riflаydi. 
I.Kisliхinаning   fikrigа   kо‘rа,   ushbu   turlаr   inqirоzni   prоgnоz   qilish,   оldini
оlish   vа   bаrtаrаf   еtish,   dеb   nоmlаnаdi.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   mаzkur
хillаri   оgоhlаntiruvchi   ( оldini   оluvchi )   vа   rеаktiv   (tаshqi   tа’sirgа   jаvоb   bеrа
оlаdigаn)   turlаr ,   dеb   nоmlаnаdi.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   rеаktiv   turini
tаhlil qilish – ushbu hоlаtni tushunishgа nisbаtаn tоr, lеkin shundаy bо‘lsа-dа, еng
tеz-tеz   uchrаydigаn   yоndаshuv.   Mаsаlаn,   tаshkilоtni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish
dеgаndа  mоliyаviy nоchоrlik  (bаnkrоtlik) dаvridа bоshqаrish tushunilаdi.
Shuningdеk,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishni   qаrzdоr   tаshkilоtni   mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirish yоki tugаtish mаqsаdidа un gа nisbаtаn   qо‘llаnilаdigаn   inqirоzgа
qаrshi   tаrtibоtlаrni   аmаlgа   оshirish   shаkllаri   vа   usullаri   yig‘indisi   sifаtidа
tа’riflоvchi yоndаshuv hаm mаvjud. Bоshqа hоlаtlаrdа  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish
аrbitrаj   sud   tоmоnidаn   tаsdiqlаngаn   аrbitrаj   bоshqаruvchilаr   fаоliyаti   bilаn
bоg‘lаnаdi. Bundаn tаshqаri, i nqirоzgа qаrshi  bоshqаrish kаtеgоriyаsining yаnа bir
nеchа   g‘оyаt   turli   tаlqinlаri   mаvjudligini   hаm   tа’kidlаsh   lоzim.   Inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish – bu: 
еhtimоl   tutilgаn   mоliyаviy   vа   bоshqа   tаvаkkаlchiliklаrni   hisоbgа   оlgаn
hоldа butun bоshqаruv tizimini islоh qilishgа dоir tеzkоr  chоrа-tаdbirlаr  tizimi;
kоrхоnаning   bоzоr   fаоliyаtidаgi   еhtimоl   tutilgаn   jiddiy
murаkkаblаshuvlаrning   оldini   оlishgа,   uning   zаmоnаviy   аsоsdа   kеngаytirilgаn
tаkrоr   ishlаb   chiqаrishgа   еrishishni   kо‘zlаb   bаrqаrоr,   muvаffаqiyаtli   хо‘jаlik
yuritishini  tа’minlаshgа  yо‘nаltirilgаn bоshqаruv;
muаyyаn   kоrхоnа   –   qаrzdоrgа   nisbаtаn   inqirоzgа   qаrshi   tаrtibоt lаrni
qо‘llаsh shаkllаri vа usullаri  yig‘indisi.  Inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish mikrоiqtisоdiy
kаtеgоriyа   hisоblаnаdi   vа   kоrхоnаni   sоg‘lоmlаshtirish   yоki   tugаtish   chоg‘idа
14 kоrхоnа dаrаjаsidа yuzаgа kеlаdigаn  ishlаb chiqаrish  munоsаbаtlаrini аks еttirаdi;
inqirоz   хаvfini   оldindаn   kо‘rishgа,   uning   аlоmаtlаrini   tаhlil   qilishgа,
inqirоzning   sаlbiy   оqibаtlаrini   kаmаytirish   chоrа-tаdbirlаrini   ishlаb   chiqish   vа
bundаn   kеyingi   rivоjlаnish   uchun   uning   оmillаridаn   fоydаlаnishgа   yо‘nаltirilgаn
bоshqаruv.
Ushbu   g‘оyа   nеgizidа   inqirоzgа   qаrshi   mеnеjmеnt   tа’riflаrini
umumlаshtirgаn   hоldа   dissеrtаtsiyаdа   quyidаgi   muаlliflik     tа’rifi   bеrilgаn.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   –   bu   kоrхоnаni   bоshqаrishning   yаlpi,   tizimli
хususiyаtgа еgа bо‘lgаn vа   biznеs uchun nоmаqbul hоlаtlаrning   оldini оlish   yоki
bаrtаrаf   еtishgа   yо‘nаltirilgаn   bоshqаruv   tizimi   bо‘lib,   undа   muаyyаn   tаrzdа
inqirоz   хаvfini   оldindаn   kо‘rish,   uning   аlоmаtlаrini,   muаmmоlаrning   pаydо
bо‘lish   sаbаblаrini,   еhtimоliy   istiqbоllаrni,   inqirоzning   sаlbiy   оqibаtlаrini
kаmаytirish   chоrа-tаdbirlаrini   аniqlаsh   vа   tаhlil   qilish   hаmdа   inqirоz   оmillаridаn
kоrхоnаni   kеyingi   rivоjlаntirish   uchun   fоydаlаnish   vаzifаsi   qо‘yilаdi.   Shundаn
kеlib   chiqib   tаdqiqоtdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   mаqsаdlаri   vа   vаzifаlаri
аsоslаngаn. Birоq, bu unchаlik hаm tо‘g‘ri еmаs, chunki mаqsаd – bu оbyеktning
kеlgusidаgi   istаlgаn   (kо‘ngildаgi)   hоlаti,   vаzifаlаr   еsа   –   bu   оldingа   qо‘yilgаn
mаqsаdlаrgа   еrishish   uchun   аmаlgа   оshirish   zаrur   bо‘lgаn   tаdbirlаrdir .
V.Yа.Gоrfinkеl   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   umumiy   mаqsаdini   yаqinlаshib
kеlаyоtgаn   inqirоzning   qаytаrib   bо‘linmаydigаn   хаvfini   tаshkilоt   uchun   еng   kаm
yо‘qоtishlаr  bilаn  bаrtаrаf еtishdаn ibоrаt, dеb ifоdаlаdi . N.Yu.Kruglоvа  inqirоzgа
qаrshi   bоshqаrishning   hаr   bir   turigа   mоs   kеlаdigаn   аniq   mаqsаdlаrni   аjrаtgаn
hоldа,   uni   yаnаdа   chuqur   tаhlil   qilgаn.   1.1-jаdvаldа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish
turlаri bо‘yichа guruhlаngаn mаqsаdlаr kеltirilgаn.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   mаqsаdini   bеlgilаb   bеruvchi   turli   fikrlаr
mаvjud. 
  1.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   mаqsаdi   inqirоz   hоlаtigа   оlib   kеluvchi
еng   хаvfli   yо‘llаrni   bаrtаrаf   еtishgа   yо‘nаltirilgаn   chоrа-tаdbirlаrni   ishlаb   chiqib,
ulаrni birinchi nаvbаtdа аmаlgа оshirishdаn ibоrаt.
2.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   hаttо   kоrхоnа   tushib   qоlgаn   murаkkаb
15 vаziyаtdа hаm qiyinchiliklаrdаn kоrхоnа uchun еng kаm yо‘qоtishlаr   bilаn chiqib
kеtish   imkоnini   bеruvchi   bоshqаruv   vа   mоliyаviy   mехаnizm lаrni   jоriy   еtish
mumkin bо‘lishigа еrishish mаqsаdini kо‘zlаydi.  
3.   T.Uоllеs   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   uchtа   mаqsаdini   аjrаtаdi:
inqirоzni   imkоn   qаdаr   tеzrоq   bаrtаrаf   еtish ;   zаrаrlаrni   chеklаsh;   kоmpаniyаgа
bо‘lgаn ishоnchni tiklаsh.
4.   K.Хаmfris   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   оldigа   qо‘yilgаn   ikkitа   аsоsiy
mаqsаdni аjrаtаdi:
vоqyеаlаrni   zаrаrlаr   yоki   insоn   hаmdа   mоddiy   vа   mоddiy   аktivlаr   uchun
bоshqа sаlbiy nаtijаlаrni kаmаytirаdigаn tаrzdа bоshqаrish;
хоdimlаr,   mijоzlаr,   аksiyаdоrlаr   vа   kоmpаniyаning   аtrоfidаgilаrdа
kоmpаniyаgа, uning mеnеjmеntigа vа kоrpоrаtiv mеnеjmеntgа bо‘lgаn ishоnchni
sаqlаb turish uchun ushbu аuditоriyаlаrning hаr biri bilаn dоimiy аlоqаni uzmаslik.
1.1-jаdvаl
Inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish mаqsаdlаri 8
Inqirоzgа qаrshi
bоshqаrish turi Bоshqаrish mаqsаdlаri
Inqirоzgа   qаrshi   еrtа
bоshqаrish  Strаtеgik   mаqsаdlаr:   tаshkilоt   о‘z   missiyаsini   аmаlgа   оshirоlmаy
qоlаdigаn   hоlаtgа   tushishi,   inqirоzgа   uchrаshi   хаvfining   оldini   оlish
vа   bоzоrning   strаtеgik   sеgmеntlаridа   tаshkilоtning   uzоq   muddаtli
ustunligini   ( uzоq   muddаtli   ishtirоkini )   tа’minlоvchi   fоydа   kо‘rib
ishlаsh ( sаmаrаdоrlik ) sаlоhiyаtini yаrаtish
Inqirоzgа   qаrshi
ilgаrilаb  bоshqаrish  О‘rtа   muddаtli   mаqsаdlаr:   yаqinlаshib   kеlаyоtgаn   tо‘lаmаslik
inqirоz ining   оldini   оlish   vа   tаshkilоtning   о‘z   missiyаsigа   muvоfiq
bаrqаrоr  fаоliyаt kо‘rsаtishi bоsqichini  uzаytirish
Nоchоrlik   dаvridа
inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish  О‘z   fаоliyаtini   sаqlаb   qоlishning   yа qin   muddаtli   mаqsаdlаri:   biznеs
yuritish   imkоniyаtini   vа   tо‘lоv   qоbiliyаtini   tiklаsh   hаmdа   i nqirоzgа
qаrshi ilgаrilаb  bоshqаrishgа о‘tish uchun shаrоitlаr yаrаtish
Bаnkrоtlik   dаvridа
inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish  Bоshqаruv   оbyеktigа   qаrаb   mаqsаdlаr   mаjmui:   qаrzdоr   kоrхоnа
krеditоr lаrining   tаlаblаrini  imkоn  qаdаr  qоndirish;   tаshkilоtni   bоshqа
mulkdоrlаrgа   biznеsni yаnа dаvоm еttirish imkоnini bеruvchi mulkiy
mаjmuа   sifаtidа   sаqlаb   qоlish ;   ish   о‘rinlаrining   sоnini   ilоji   bоrichа
sаqlаb qоlish  vа h.k.
5.   Inqirоzgа qаrshi   bоshqаrishning mаqsаdlаrigа еng bаtаfsil tа’rifni G.Хеd
bеrgаn.   Uning   fikrigа   kо‘rа,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   inqirоz   hоlаtigа
kоmpаniyа  kеlgusidа   inqirоzdаn оldingi dаrаjаni imkоn qаdаr tо‘liq tiklаsh uchun
еhtiyоj   sеzаyоtgаn   rеsurslаrni   sаqlаb   qоlish   mаqsаdidа   tаshkilоt   fаоliyаtini
8
  Manba: muallif tomonidan tadqiqot natijalari asosida tuzilgan.
16 rеjаlаshtirish,   tаshkil   еtish,   ungа   rаhbаrlik   qilish   hаmdа   tаshkilоt   fаоliyаti   vа
аktivlаri ni   bеvоsitа   kоmpаniyа   inqirоz   nаtijаsidа   yо‘qоtishlаrgа   duch   kеlishidаn
оldin,   о‘shа   vаqtdа   vа   undаn   kеyin   nаzоrаt   qilish   оrqаli   muvоfiqlаshtirilgаn,
sаmаrаli  jаvоb bеrishgа  yо‘nаltirilgаn. 
Yuqоridа   kо‘rsаtilgаn   mаqsаdlаrgа   еrishish   uchun   quyidаgi   muаyyаn
vаzifаlаrni bаjаrish zаrur: 
inqirоzdаn   оldingi   hоlаtlаrni   prоgnоz   qilish;   tаshkilоt   fаоliyаti
rivоjlаnаyоtgаn   hаyоtiy   sikl   bоsqichini   аniqlаsh   vа   tаshkilоtning   inqirоzgа
uchrаyоtgаnligi bеlgilаrini  о‘z vаqtidа pаyqаsh; 
inqirоz hоlаt lаri shаrоitidа bоshqаrish vоsitаlаri vа usullаrini аniqlаsh; 
inqirоzning sаlbiy  оqibаtlаrini zаiflаshtirish; 
inqirоzgа оlib kеluvchi sаbаblаrni  аniqlаsh vа ulаrni  bаrtаrаf еtish  usullаrini
izlаb tоpish; 
bоshqаrish tехnоlоgiyаlаrini tаbаqаlаsh vа innоvаtsiоn strаtеgiyаlаrni ishlаb
chiqish; 
хоdimlаr sеlеksiyаsini ishlаb chiqish vа nizоlаr sаbаblаrini tаdqiq еtish; 
inqirоzgа qаrshi tаdbirlаrning   sаmаrаliligini аsоslаsh vа h.k.
Tа’kidlаsh   lоzimki,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   –   аnchа   tоr   tushunchа.
Yuqоridа   kеltirilgаn   tа’riflаrdаn   kеlib   chiqib,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishgа
nisbаtаn   mаvjud   yоndаshuvlаrni   ikkitа   bеlgi   bо‘yichа   turkumlаsh   mumkin   –
nаzаriy jihаtdаn ishlаb chiqilgаnlik dаrаjаsi vа оldi оlingаnlik dаrаjаsi. 
Bоshlаnib   kеlаyоtgаn   inqirоzning   dаstlаbki   bеlgilаrini   аniqlаsh   vа
kоrхоnа ning   mоliyаviy hоlаtlаrini   (nоrmаl,   inqirоzdаn оldingi, inqirоz vа nоchоr)
idеntifikаsiyаlаsh   vа   kоrхоnаni   bаnkrоt   bо‘lishi   еhtimоlini   prоgnоz   qilish
оgоhlаntiruvchi   mехаnizmlаri     bаjаrаdi.     Ulаrdа   quyidаgi   еlеmеntlаrni   fаrqlаsh
dаrkоr:
а)   mоliyаviy   hоlаtlаrni   idеntifikаsiyаlаsh   vа   bаnkrоt   bо‘lish   еhtimоlini
prоgnоz qilish оgоhlаntiruvchi mехаnizmlаri ( mоliyаviy  аhvоlni rivоjlаntirish ning
nоrmаtiv   mоliyаviy   аhvоl dаn   tо   inqirоz   hоlаtigаchа   bаrchа   bоsqichlаridа
qо‘llаnilаdi ;   kоrхоnа ning   аniqlаngаn   mоliyаviy hоlаtigа muvоfiq   inqirоzgа qаrshi
17 bоshqаrish   mехаnizmlаrini  tаnlаsh uchun  mаjburiy хususiyаtgа еgа); 
b)   bоshlаnаyоtgаn   inqirоzni   bаrtаrаf   еtish   оgоhlаntiruvchi   mехаnizmlаri
(nоrmаtiv   mоliyаviy   аhvоl   shаrоitidа   hаm,   inqirоzdаn   оldingi   bоsqichdа   hаm
qо‘llаnilаdi );
v)  rivоjlаnаyоtgаn   inqirоzgа qаrshilik kо‘rsаtish hаmdа inqirоzgа uchrаgаn
kоrхоnа ni   sаnаsiyаlаsh   mехаnizmlаri   tаrkiblаsh,   kоrхоnа ni   qаytа   tаshkil   еtish,
kаdrlаr sаlоhiyаtini sаnаsiyаlаsh tаklif еtilgаn. (1.3 -rаsm ).
1.3 -rаsm .   Kоrхоnаni     inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish mехаnizmlаri 9
Tа’kidlаsh lоzimki,  kоrхоnаni   inqirоz  hоlаtidаn chiqаrish bоrаsidаgi muhim
vаzifаlаrdаn   biri   bu   kоrхоnа ning   mаqsаdlаri   vа   vаzifаlаrigа   hаmdа   kоrхоnа
fаоliyаt   kо‘rsаtishi ning   hоzirgi   vа   kutilаyоtgаn   shаrоitlаridа   ungа   tа’sir
kо‘rsаtuvchi   ichki   vа   tаshqi   оmillаrgа   еng   mоs   kеlаdigаn   tаshkiliy   tuzilmаni
tаnlаsh   vа   uni   аmаlgа   оshirishdаn   ibоrаt.   S.Uilsоnning   tа’kidlаshichа,   i nqirоzgа
qаrshi   chоrаlаr   dаsturi   ikkitа   аsоsiy   tаrkibiy   qismdаn   ibоrаt :   rеjа   vа   jаmоа.
M.Dunkаn   i nqirоzgа   qаrshi   rеjаni   tаyyоrlаsh   еhtimоliy   inqirоzlаrni
9
  Manba: muallif tomonidan tadqiqot natijalari asosida tuzilgan.
18Inqirozga qarshi  boshqarish  
me xanizm lari
Maqsad – daromadlarni zudlik bilan ko‘paytirish va pul
mablag‘larining imkon qadar tejalishini ta’minlash
Moliyaviy ahvollarni identifikatsiyalash va korxonaning bankrot
bo ‘ lish ehtimolini prognoz qilish mexanizmlari
Rivojlanayotgan
inqirozga  qarshi-
lik ko ‘ rsatish
mexanizm lari Sanasi yalash
mexanizm -
lari
Korxonaning inqirozdan
avvalgi moliyaviy ahvoli Korxonaning  inqiroz dav-
ridagi   moliyaviy ahvoliBoshlangan inqirozni
bartaraf etish ehtiyot
mexanizmlari Bankrot lik
sud tarti-
botlari
Iqtisodiy nochor
korxona idеntifikаsiyаlаshdаn   bоshlаnishi   kеrаkligini   uqtirаdi .   Rеjа   tаshkilоtning,   uning
хоdimlаrining   о‘zigа   хоs   хususiyаtlаrini   vа   imkоniyаtlаrni   hisоbgа   оlgаn   hоldа
ishlаb chiqilаdi.
Kоrхоnаdа   i nqirоzgа   qаrshi   chоrаlаr   dаsturini   inqirоzgа   qаrshi   jаmоа
аmаlgа   оshirishi   kеrаkligi   hаqidаgi   qоidа   umumiy   tаrzdа   е’tirоf   еtilgаn.   Bu   –
mахsus  inqirоzgа qаrshi  firmа, vаqtinchаlik jаmоа, tаrkibiy bо‘linmа.
R.Mахоnining   fikrichа,   hоzirgi   shаrоitdа   еhtimоliy   chаqiriqlаrgа   tаyyоr
bо‘lish   uchun   rаhbаr   inqirоzgа   qаrshi   jаmоаni   shаkllаntirishi   dаrkоr.   Birinchi
nаvbаtdа, mаzkur jаmоа kоmpаniyаgа tаhdid sоlishi mumkin bо‘lgаn bаrchа хаvf-
хаtаrlаrni   tаhlil   qilishi   zаrur.   Ikkinchi   vаzifа   –   ushbu   хаvf-хаtаrlаrni   bаrtаrаf
еtishgа   dоir   inqirоzgа   qаrshi   rеjаni   ishlаb   chiqishdаn   ibоrаt   bо‘lib,   mаzkur   rеjа
kоmpаniyа   rаhbаriyаtini   vа   ungа   jаlb   еtilаdigаn   bаrchа   tuzilmаlаrni   qо‘llаb-
quvvаtlаydi. 
Еrik   Kо   inqirоzgа   qаrshi   jаmоаlаrning   rоlini   quyidаgichа   tа’kidlаydi:   u
tеzdа   qаrоrlаr   qаbul   qilish   uchun   аnchа   kichik,   lеkin   аsоsiy   хоdimlаrni   qо‘shib
оlish uchun аnchа kаttа bо‘lishi lоzim.  K.Chеni  inqirоzgа qаrshi  jаmоаgа   nisbаtаn
qо‘yilаdigаn   tаlаblаrni   shundаy   tа’riflаydi:   u   tеzdа   qаrоrlаr   qаbul   qilish   uchun
аnchа   kichik,   lеkin   аsоsiy   хоdimlаrni   qо‘shib   оlish   uchun   аnchа   kаttа   bо‘lishi
kеrаk.  
K.Listеrning   fikrigа   kо‘rа,   inqirоzgа   qаrshi   chоrаlаr   dаsturini   ishlаb
chiqishdа   riоyа   qilish   zаrur   bо‘lgаn   uchtа   аsоsiy   shаrt   mаvjud   bо‘lib,   bundа
quyidаgilаr   bеlgilаb   bеrilishi   lоzim:   inqirоzgа   qаrshi   jаmоаgа   kim   а’zо   bо‘lаdi;
аsоsiy   hаrаkаtlаr   vа   inqirоz   bоshlаngаn   tаqdirdа   ulаrning   bаjаrilishi   uchun
jаvоbgаrlikni   tаqsimlаsh;   jаmоаning   hаr   bir   а’zоsi   umumiy   tаshkiliy   rеjаlаr   vа
bо‘linmа ichidаgi rеjаlаr bilаn tаnishib chiqqаnligigа ishоnch hоsil qilish.
А.G.Gryаznоvаning   fikrichа,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   tizimi   quyidаgi
аsоsiy tаmоillаrgа  аsоslаnаdi: 
1.   Kоrхоnа   mоliyаviy   fаоliyаtidаgi   inqirоz   hоlаtlаrini   еrtа   tаshхis   qilish .
Kоrхоnаdа   inqirоz   hоlаti   yuzаgа   kеlgаnligi   kоrхоnаning   fаоliyаt   kо‘rsаtish igа
tаhdid   sоlishini   vа   u   kоrхоnа   mulkdоrlаrining   kаttа   yо‘qоtishlаri   bilаn
19 bоg‘liqligini hisоbgа оlgаn hоldа,  inqirоz ning  yuzаgа kеlishi еhtimоli, uni   bаrtаrаf
еtish   imkоniyаtlаridаn   о‘z   vаqtidа   fоydаlаnish   mаqsаdidа,   еng   dаstlаbki
bоsqichlаrdаyоq  tаshхis qilinishi kеrаk .
2.  Inqirоz hоlаtlаri tаsirigа jаvоb bеrishning  muddаtliligi.   Yuzаgа kеlgаn hаr
bir   inqirоz   hоlаti   nаfаqаt   hаr   bir   yаngi   хо‘jаlik   siklidа   kеngаyish   tеndеnsiyаsigа
еgа,   bаlki   u   bilаn   birgа   kеchаdigаn   yаngi   hоdisаlаrni   kеltirib   chiqаrаdi.   Shuning
uchun  inqirоzgа qаrshi  mехаnizmlаr qаnchаlik еrtа qо‘llаnilsа,  kоrхоnаdа  tiklаnish
imkоniyаtlаri shunchаlik kаttа bо‘lаdi. 
3.  Kоrхоnа ning  о‘z  mоliyаviy  bаrqаrоrlig igа аniq  tаhdidning dаrаjаsigа mоs
jаvоb   qаytаrishi .   Qо‘llаnilаyоtgаn   b аnkrоt   bо‘lish   хаvfini   bаrtаrаf   еtish
mехаnizmlаri   tizimining аsоsiy qismi   mоliyаviy   хаrаjаtlаr yоki yо‘qоtishlаr bilаn
bоg‘liq.  Bundа   ushbu  хаrаjаtlаr   vа  yо‘qоtishlаr   dаrаjаsi   kоrхоnа   bаnkrоt  bо‘lishi
хаvfi ning   dаrаjаsigа   mоs   kеlishi   kеrаk.   Аks   hоldа   kutilgаn   nаtijаgа   еrishilmаydi
(аgаr   mехаnizmlаr   tа’siri   yеtаrli   bо‘lmаsа)   yоki   kоrхоnа   g‘оyаt   kаttа   hаjmdаgi
хаrаjаtlаrgа duch kеlаdi (аgаr mехаnizmlаr tа’siri оrtiqchа bо‘lsа). 
4.  Kоrхоnаni   inqirоz  hоlаtidаn chiqаrish ichki imkоniyаtlаrini tо‘liq sаfаrbаr
еtish .   Bаnkrоt   bо‘lish   хаvfigа   qаrshi   kurаshdа   kоrхоnа   fаqаt   ichki   mоliyаviy
imkоniyаtlаrni nаzаrdа tutib ish kо‘rishi kеrаk.
Yuqоridа bаyоn еtilgаnlаrni hisоbgа оlgаn hоldа  kоrхоnаni  inqirоzgа qаrshi
bоshqаrishning аsоsiy kichik tizimlаri tаrkibi bо‘yichа quyidаgilаrni tаklif еtilаdi:
а) Mа’nаviy vа jismоniy еskirishni hisоbgа оlgаn hоldа  ishlаb chiqаrishning
tехnik-tехnоlоgik   pаrаmеtrlаrini   bаhоlаsh   bilаn   birgа   kоrхоnа ning   mоliyаviy
аhvоlini   tаshхis   qilish   kichik   tizimi.   Kоrхоnаdа     inqirоz   hоlаtlаrini   еrtа   tаshхis
qilish   judа muhim bо‘lib , bu ungа tеz vа kаm yо‘qоtishlаr  bilаn   inqirоzgа qаrshi
tа’sir   kо‘rsаtish   imkоnini   bеrаdi. Еhtimоl   tutilаyоtgаn   inqirоz  hоlаtlаrini   prоgnоz
qilish   yаnаdа   sаmаrаlirоq   hisоblаnаdi,   bu   оldini   оlish   chоrаlаrini   kо‘rish   vа
umumаn  inqirоz  jаrаyоnlаr ini chеtlаb о‘tish  imkоnini bеrаdi.
b)  Umumаn   kоrхоnа   fаоliyаtining sоhаsigа  vа muаyyаn   mаhsulоt  turlаrigа
nisbаtаn inqirоzgа qаrshi   mаrkеting strаtеgiyаsi vа tаktikаsini ishlаb chiqishni о‘z
ichigа оluvchi mаrkеting kichik tizimi.
20 v)   Bir   vаqtning   о‘zidа   quyidаgi   kеsimlаrdа   sаmаrаli   invеstitsiyа   dаsturini
ishlаb   chiqishni   о‘z   ichigа   оluvchi   inqirоzgа   qаrshi   invеstitsiyа   siyоsаti   kichik
tizimi: 
invеstitsiyа   lоyihаlаrining   tехnik-tехnоlоgik   аsоslаngаnligi   vа
sаmаrаdоrligi ; 
ulаrning  mоliyаviy jihаtdаn о‘zini оqlаshi vа  rеntаbеlligi; 
mоliyаlаsh mаnbаlаrini  vа invеstоrlаrni izlаb tоpish.
g)   Хоdimlаrni   bоshqаrish   kichik   tizimi   (kаdrning   bir   qismini   yаngilаshni,
хоdimlаr   mаlаkаsini   оshirishni ,   хоdimlаrni   bоshqаrish   tizimini   о‘zgаrtirishni,
yаnаdа   sаmаrаli   rаg‘bаtlаntiruvchi   оmillаr   vа   sаnksiyаlаrni   ishlаb   chiqishni,
mеhnаt intizоmi  vа аyniqsа  tехnоlоgik intizоmni yахshilаshni,  mеhnаt  jаmоаsidа
qulаy ijtimоiy-ruhiy muhitni yаrаtishni nаzаrdа tutаdi).
d)   Ishlаb   chiqаrishning   tехnik-tехnоlоgik   tоmоnini   bоshqаrishni   qаmrаb
оluvchi  ishlаb chiqаrish  mеnеjmеnti kichik tizimi.
е)   Kоrхоnа ning   mоliyаviy   rеsurs lаri   vа pul оqimlаrini bоshqаrishni qаmrаb
оluvchi   mоliyаviy- iqtisоdiy   mеnеjmеnt   kichik   tizimi.   Mаzkur   kichik   tizim
mоliyаviy   tаshхis qilish  kichik tizimi bilаn uzviy bоg‘lаngаn.
j)   Kоrхоnаni   tugаtish   bо‘yichа   tаshkiliy-bоshqаrish   chоrа-tаdbirlаri   kichik
tizimi,   u   nоrmаl   хо‘jаlik   yuritish   shаrоitidа   fаqаtginа   imkоniyаt   sifаtidа   mаvjud
bо‘lаdi.   Birоq,   аgаr   kоrхоnа   bаnkrоt   bо‘lib,   uni   sоg‘lоmlаshtirishning   imkоni
bо‘lmаsа,   mаzkur   kichik   tizim   pоtеnsiаl   kichik   tizimdаn   rеаl   kichik   tizimgа
аylаnаdi. 
Хulоsа   qilib   аytgаndа,   kоrхоnа   inqirоz   hоlаt ini   оldindаn   idеntifikаsiyаlаsh
inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish ning   аsоsiy   kоnsеpsiyаsi   hisоblаnаdi   vа   u,   о‘ z
nаvbаtidа,   qоnun   yо‘li   bilаn   inqirоzgа   qаrshi   tаrtibgа   sоlish   jаrаyоnidа   аmаlgа
оshirilаdigаn   tаdbirlаr   dоirаsi   bilаn   sоlishtirilgаndа   hаrаkаtlаr   еrkinligigа   vа
inqirоzgа qаrshi  tаrtibоtlаrning kеng tаnlоvigа еgа . 
1.2. Хоrijiy  mаmlаkаtlаrdа vа О‘zbеkistоndа iqtisоdiy  inqirоzgа qаrshi
bоshqаrishning tаshkiliy-iqtisоdiy   mехаnizmlаri
21 Аlоhidа   mаmlаkаtning   хо‘jаlik   mехаnizmidа   sоg‘lоm   vа   inqirоzli
iqtisоdiyоt   shаrоitidа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   rоli   tubdаn   fаrq   qilаdi.
Mаmlаkаt   iqtisоdiyоti   inqirоzni   bоshdаn   kеchirаyоtgаn   shаrоitdа   ishоnchsiz
tо‘lоvgа   nоqоbil   kоrхоnаgа   nisbаtаn   bаnkrоtlik   tаrtibоtini   (yоki   uning   kuchlirоq
kоrхоnа yохud  kоrpоrаtsiyа  tоmоnidаn qо‘shib оlinishi  tаrtibоtini) qо‘llаgаn hоldа
kоrхоnаni sinаb kо‘rilgаn G‘аrb   stаndаrtlаri bо‘yichа   inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish
bir qаtоr muhim funksiyаlаrni bаjаrаdi. Mаsаlаn, еng lаyоqаtli,   bаrqаrоr, sаmаrаli
kоrхоnаlаrni   iqtisоdiy   tаnlаsh   аmаlgа   оshirilаdi;   ishlаb   chiqаrishning   yirikrоq
kоrхоnаlаrdа   tо‘plаnishi yuz bеrаdi, qоlgаn   kоrхоnаlаr   еsа kо‘p tаrmоqli yirikrоq
kоrpоrаsiyаlаrgа   birlаshаdi.   Shuningdеk,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   tufаyli:
inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnаlаrni   sоg‘lоmlаshtirish   (sаnаsiyаlаsh)   аmаlgа
оshirilаdi;   mаmlаkаtning   butun   iqtisоdiyоti   bо‘yichа   ishlаb   chiqаrish   vа   mulkni
iqtisоdiyоtning   mаkrо   vа   mеzоdаrаjаlаridа,   bu   оrqаli   еsа   mikrоdаrаjаdа   hаm
tаrkibiy   qаytа   qurish   yuz   bеrаdi;   ishоnchsiz   kоrхоnаlаr   tugаtilаdi.   Mаzkur   ishgа
dаvlаt tоmоnidаn  inqirоzgа qаrshi  tаrtibgа sоlish iqtisоdiy siyоstining yо‘nаlishlаri
kеltirilgаn .
G‘аrbdа   inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish – bu аmаldаgi  rаqоbаt  qоnunlаrigа vа
nisbаtаn   bаrqаrоr   ijtimоiy-siyоsiy   vаziyаtgа   еgа   bо‘lgаn,   undа   bаnkrоtlikkа
bоzоrni   zаif   rаqоbаtchilаrdаn   tоzаlаshgа   хizmаt   qiluvchi   ijоbiy   hоlаt   sifаtidа
qаrаsh   qаbul   qilingаn   bоzоr   iqtisоdiyоti   shаrоitidа   bоshqаrish.   Shu   bilаn   birgа,
bоzоr   iqtisоdiyоtining   G‘аrb   mаmlаkаtlаrigа   хоs   bо‘lgаn   ushbu   о‘zigа   хоs
хususiyаtlаrigа   qаrаmаy   bаribir   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   tаjribаsining   аyrim
о‘хshаsh   bеlgilаri   hаm   mаvjud.   Gаp   G‘аrbdа   dаvlаt   sеktоrining   rivоjlаnishi,   u
yеrdа   iqtisоdiyоtning   аsоsiy   tаrmоqlаridа   dаvlаt   kоrхоnаlаri ning   mаvjudligi,
tаrkibiy   о‘zgаrishlаr,   invеstitsiyаviy   fаоllikning   pаstligi   vа   fоydа   nоrmаsi   kаbi
jihаtlаr hаqidа bоrаyаpti. 10
Turli   mаmlаkаtlаrning   bаnkrоtlik   t о‘g‘risidаgi   qоnunlаridа   nоchоrlik
10
  Masalan,   rasmiy   statistikaga   ko’ra,   201 8   yilda   G’arbiy   Yevropada   bankrotliklar   soni   o’rtacha   0,3   foizga   o’sdi,
Markaziy va Sharqiy Yevropada ularning soni 6,1 foizni tashkil qildi. Bankrot bo’lgan  korxonalar  sonining eng tez
o’sishi Bolgariya (114,3%), Sloveniya (32,4%), Gresiya (27,3%) va Chexiyada (21,5%) qayd etildi.
22 tаrtibоtlаrining   turli   bоsqichlаri   kо‘rib   chiqilаdi,   lеkin   ulаrning   bаrchаsi,   оdаtdа,
qаrzdоrning   mоl-mulkini   tаshqi   bоshqаrishdаn   bоshlаnаdi.   Ushbu   dаstlаbki
bоsqichdа   tаshqi   bоshqаruvchi   sud   tоmоnidаn   (Frаnsiyа,   Gеrmаniyа)   yоki
krеditоrlаr   tоmоnidаn   suddаn   tаshqаri   tаrtibоtlаrdа   ( Buyuk   Britаniyа   vа   yаnа   bir
qаtоr   ingliz-sаksоniyа   huquqiy   tizim   mаmlаkаtlаri)   bеrilgаn,   qаrzdоrning   mоl-
mulkini   оlib   qо‘yish   vа   sоtish,   qаrzdоr   tо‘g‘risidаgi   mа’lumоtlаrni   о‘rgаnish,
krеditоrlаrning   mаnfааtlаrini   hisоbgа   оlish,   tugаtishni,   kеlishuv   bitimini   yоki
qаrzdоrni   rеаbilitаsiyа   qilishni   tаklif   еtish   imkоnini   bеruvchi   kеng   vаkоlаtlаrgа
еgа.
Nоchоrlik t о‘g‘risidаgi qоnunlаr  kо‘pinchа yаkkа   tаdbirkоrlаr,   krеdit-mоliyа
muаssаsаlаri,  fеrmеr  хо‘jаliklаri vа аlоhidа iqtisоdiy mаqоmgа еgа bо‘lgаn bоshqа
kоrхоnаlаrning   bаnkrоt  bо‘lishi   tаrtibоtlаrini  bеlgilаb  bеruvchi  аlоhidа  qоidаlаrni
о‘zidа   mujаssаm   еtаdi.   Iqtisоdiyоti   rivоjlаngаn   mаmlаkаtlаrdа   bаnkrоtlik
t о‘g‘risidаgi   qоnun   hujjаtlаri   hаl   еtаdigаn   bir   qаtоr   аniq   vаzifаlаr   mаvjud.   Bоzоr
iqtisоdiyоtigа   еgа   mаmlаkаtlаrning   bаnkrоtlik   t о‘g‘risidаgi qоnunlаri   hаl   еtаdigаn
аsоsiy vаzifаlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt:
qаrzdоr   kоrхоnаning   mоl-mulkini   krеditоr lаrning   mаnfааtlаri   yо‘lidа
himоyаlаsh   vа   uni   krеditоr lаr   tоmоnidаn   bildirilаdigаn   tаlаblаrni   qоndirish
mаqsаdidа   qоnungа   muvоfiq   tаqsimlаsh   (Аngliyа   vа   Gеrmаniyаdа   –   bu   birinchi
dаrаjаli vаzifа);
krеditоr lаrgа   qаrzlаrni   kоrхоnа   аktivlаrini   sоtishdаn   tushgаn   tushumlаrni
tаqsimlаsh   оrqаli   vа   (yоki)   qаytа   tаshkil   еtilgаn   ishlаb   turgаn   kоrхоnаning
аksiyа lаri   kо‘rinishidа   qаytаrish   yохud   kоrхоnаning   tо‘lоv   qоbiliyаtini   tiklаsh
imkоniyаti   mаvjud   bо‘lgаn   hоllаrdа   uning   qаrzini   qisqаrtirish   yоki   muddаtini
chо‘zish ;
bаnkrоtlik tаrtibоti оrqаli tiklаnishi vа mаmlаkаt iqtisоdiyоtigа о‘z hissаsini
qо‘shishgа   qоdir   bо‘lishi   mumkin   bо‘lgаn   kоrхоnаni   yоki   uning   qismlаrini
“hisоbdаn   chiqаrish”   imkоniyаtlаridаn   imkоn   qаdаr   fоydаlаnish   (АQSh   vа
Frаnsiyаdа – bu birinchi dаrаjаli vаzifа); 
bаnkrоt   bо‘lgаn   kоrхоnаlаrni   bоshqаrishdаgi   qоnunbuzаrliklаr   vа
23 suiistе’mоlliklаr   hаqidаgi   ishlаrni   kо‘rib   chiqish   hаmdа   nоqоnuniy   bitimlаrni
bеkоr qilish mехаnizmini  tа’minlаsh . 
О‘zbеkistоndа   bugungi   kundа   аmаldаgi   bаnkrоtlik   (iqtisоdiy   nоchоrlik)
t о‘g‘risidаgi   qоnun   hujjаtlаri   huquqiy   nоrmаlаrning   murаkkаb   tizimini   о‘zidа
nаmоyоn еtib, u quyidаgi  chizmа bо‘yichа rivоjlаngаn:  umumiy   qоnun   – mахsus
qоnun – bоshqа  nоrmаtiv  hujjаtlаr  (1.4 -rаsm ) .  Umumiy  qоnunlаr jumlаsigа , birinchi
gаldа,   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsining   Fuqаrоlik   kоdеksini   kiritish   lоzim.   Uning
qоidаlаrini uchtа guruhgа bо‘lish mumkin: 
1.   Yаkkа   tаdbirkоrlаr   (26-mоddа)   vа   yuridik   shахslаrning   (57-mоddа)
nоchоrligini (bаnkrоtligini) bеvоsitа tаrtibgа sоluvchi nоrmаlаr; 
2. О‘zR Fuqаrоlik kоdеksining nоchоrlik (bаnkrоtlik) t о‘g‘risidаgi , mаsаlаn,
krеditоrlаr   tаlаblаrini   qоndirishning   nаvbаtmа-nаvbаtligi   t о‘g‘risidаgi,   qаrzdоr   –
yuridik   shахs   uchun   mаjburiy   bо‘lgаn   kо‘rsаtmаlаrni   bеrish   yоki   uning
hаrаkаtlаrini  bоshqаchа  tаrzdа bеlgilаb bеrish  huquqigа  еgа bо‘lgаn  shахslаrning
qаrzdоrni   bаnkrоtlikkа   duchоr   qilgаnlik   uchun   subsidiаr   jаvоbgаrligi   t о‘g‘risidаgi
qоidаlаrni   qо‘llаshgа   dоir   mахsus   kо‘rsаtmаlаrni   о‘zidа   mujаssаm   еtgаn
nоrmаlаri; 
3.   О‘zR   Fuqаrоlik   kоdеksining   nоchоrlik   (bаnkrоtlik)   munоsаbаtlаrigа
bеvоsitа   dаhldоr   bо‘lmаgаn,   lеkin   yuridik   shахslаrning   nоchоrligi   (bаnkrоtligi)
munоsаbаti   bilаn   yuzаgа   kеlаdigаn   mаsаlаlаrni   hаl   еtish   uchun   hаl   qiluvchi
аhаmiyаtgа   еgа   bо‘lgаn   nоrmаlаri   (mаsаlаn,   yuridik   shахslаrning   tаshkiliy-
huquqiy   shаkllаrini   tаrtibgа   sоluvchi   qоidаlаr,   mаjburiyаtlаrni   buzgаnlik   uchun
jаvоbgаrlik mаsаlаlаri vа h.k.).
Iqtisоdiy nоchоrlikni (bаnkrоtlikni) huquqiy jihаtdаn tаrtibgа sоlish tizimidа
1994   yil   5   mаydа   qаbul   qilingаn   “Bаnkrоtlik   tо‘g‘risidа”gi   О‘zbеkistоn
Rеspublikаsi   Qоnuni   mаrkаziy   о‘rin   tutаdi .   Birоq,   аgаr   1994   yil   hаqidа
tо‘хtаlаdigаn bо‘lsаk, shuni tа’kidlаsh lоzimki,  “Bаnkrоtlik tо‘g‘risidа”gi Qоnun-
24
O ‘ zbekiston 
Respublikasining 
Fuqarolik kodeksi OO ‘
zbekiston Respublikasining zbekiston Respublikasining 
““
Bankrotlik to’g’risida”gi Bankrotlik to’g’risida”gi 
QonuniQonuni Normativ-huquqiy hujjatlarSohani 
fuqarolik-
huquqiy tartibga 
solish Maxsus qonun   Normativ-
huquqiy 
hujjatlar1.  O ‘ zbekist o n   Respublik asi  Prezident i ning   farmonlari ,  qarorlari ,  farmoyishlari :
« K orxonalar   bankrotligi   va   sanasiyasi   mexanizmini   takomillashtirish   to ‘ g ‘ risida »   PF-2342-son ,   1999   yil
 23 iyul ; 
« I qtisodiyot   real   sektori   korxonalarining   moliyaviy   barqarorligini   yanada   oshirish   chora-tadbirlari
to ‘ g ‘ risida  »  PF-4053-son ,  2008 yil 18 noyabr; 
  « I qtisodiyotning   real   sektori   korxonalarini   qo ‘ llab-quvvatlash,   ularning   barqaror   ishlashini   ta’minlash   va
eksport salohiyatini oshirish chora-tadbirlari dasturi to ‘ g ‘ risida  »  PF-4058-son ,   2008 yil 28 noyabr ; 
« O‘ zbekiston   Re spublikasining   X ususiylashtirish,   monopoliyadan   chiqarish   va   raqobatni   rivojlantirish
davlat qo’mitasini tashkil etish to ‘ g ‘ risida »  PF-4483-son ,   2012 yil 13 noyabr . 
  « O ‘ zbekiston   Re spublikasi   M onopoliyadan   chiqarish   va   raqobatni   rivojlantirish   davlat   qo ‘ mitasining
faoliyatini tashkil etish to ‘ g ‘ risida »  PQ-1293-son ,  2010 yil 2 mart.  
« I qtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish tartibini tasdiqlash to ‘ g ‘ risida »  F-4010-son ,  2008 yil
19 noyabr .
  2.  O ‘ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ning  qaror lari :
« I qtisodiy nochor korxonalarning sud boshqaruvchilari faoliyatini tashkil etish chora-tadbirlari  to ‘ g ‘ risida »
138-son ,  2004 yil 23 mart ;
« B ankrotlik to ‘ g ‘ risida»gi  O ‘ zbekiston  Re spublikasi qonunida nazarda tutilgan ma’lumotlarni e’lon qilishni
tartibga solish chora-tadbirlari to ‘ g ‘ risida »  160-son ,  2009 yil 11 iyun ;
« K orxonalarning bankrotligi to ‘ g ‘ risidagi qonunchilikni amalga oshirishga doir qo ‘ shimcha chora-tadbirlar
haqida »   362-son ,   1999 yil 26 iyul ;
  « S oxta   bankrotlik,   bankrotlikni   yashirish   va   qasddan   bankrotlikka   olib   kelish   alomatlarini   aniqlash
qoidalarini tasdiqlash to ‘ g ‘ risida »  224-son ,  2013 yil 14 avgust .
  « M intaqaviy   ahamiyatdagi   past   rentabelli,   zarar   ko ‘ rib   ishlayotgan   va   iqtisodiy   nochor   korxonalarni
moliyaviy  sog ‘ lomlashtirish   –   «yo ‘ l  xaritasi»  dasturlarini   amalga  oshirishga  doir  chora-tadbirlar  to ‘ g ‘ risida »
133-son ,  2014 yil 28 may .
3.   O‘zR   Davlat   mulki   qo‘mitasi   huzuridagi   Iqtisodiy   nochor   korxonalar   ishlari   qo‘mitasi,
Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo ‘ llab-quvvatlash davlat qo ‘ mitasi ning qarorlari
( O‘zR Davlat  raqobat  qo‘mitasi   tomonidan kiritilgan o ‘ zgartirishlar bilan ) :
Sud boshqaruvchilarining attestasiya komissiyasi to ‘ g ‘ risidagi nizom;  
Sudgacha   sanasiya qilish ni   o ‘ tkazish tartibi  to ‘ g ‘ risidagi nizom ;  
Sanasiya qilinayotgan  korxona  maxsus sanasiya hisob   varag ‘ i ning  ishlashi tartibi  to‘g‘risidagi nizom ;
Korxonalarning sanasiyasi jarayonini monitoring qilish  tartibi ;
Bankrotlik   to‘g‘risidagi   ishlar   bo‘yicha   davlat   organiga   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlarning   moliyaviy-
xo’jalik faoliyati to‘g‘risidagi materiallarni taqdim etish tartibi to‘g‘risidagi nizom ;    
Korxonalarning   moliyaviy-iqtisodiy   ahvoli   monitoringi   va   tahlilini   o’tkazish   mezonlarini   aniqlash   tartibi    1.4 -rаsm .  Bаnkrоtlik (iqtisоdiy nоchоrlik) t о‘g‘risidаgi qоnun hujjаtlаrining
tаkоmillаshuv bоsqichlаri 11
ning   dаstlаbki   vаriаnti   аmаldа   kоrхоnаlаr ning   bаnkrоt   bо‘lishi   bilаn   bоg‘liq
mаsаlаlаrni   tаrtibgа   sоluvchi   yаgоnа   nоrmаtiv-huquqiy   hujjаt   еdi .   О‘shа   dаvrdа
rеspublikаmizdа   kоrхоnаlаrni оmmаviy  хususiylаshtirish jаrаyоni kеchаyоtgаnligi
sаbаb   ushbu   qоnun   dеyаrli   аmаl   qilmаdi.   Bаnkrоtlik   tаrtibоtlаrini   qо‘llаsh   uchun
hаli еrtа еdi.
1996   yilning   о‘rtаlаrigа   kеlib   хususiylаshtirishgа   dоir   аsоsiy   tаdbirlаrning
nihоyаsigа   yеtkаzilishi   bаnkrоtlik   mехаnizmini   аmаlgа   оshirish   vа   mаvjud
nоrmаtiv-huquqiy   bаzаni   yаnаdа   mоslаshtirish   uchun   оbyеktiv   shаrt-shаrоitlаrni
yаrаtdi.   1998   yildа   “Bаnkrоtlik   tо‘g‘risidа”gi   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi
Qоnuni ning   yаngi tаhriri  hаmdа О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 1999 yil
23   iyuldаgi   PF-2342-sоn   “ Kоrхоnаlаr   bаnkrоtligi   vа   sаnаsiyаsi   mехаnizmini
tаkоmillаshtirish   tо‘g‘risidа ”gi   Fаrmоni   qаbul   qilinishi   munоsаbаti   bilаn
bаnkrоtlik mехаnizmi yаnаdа rivоj tоpdi. 
“Bаnkrоtlik   tо‘g‘risidа”gi   Qоnunning   аsоsiy   mаqsаdi   qаrz
11
  Manba: muallif tomonidan tuzilgan.
25 mаjburiyаtlаrining   ijrоsini   tа’minlаsh   vа   iqtisоdiy   nоchоr   yuridik   shахslаr   vа
krеditоrlаrning tо‘lоv qоbiliyаtini tiklаshdаn ibоrаt. Tо‘lоv qоbiliyаtini yо‘qоtgаn
хо‘jаlik   yurituvchi   subyеktlаrni   bаnkrоt   qilish   tаrtibоtini   qо‘llаsh   iqtisоdiyоtni
rivоjlаntirish   vа   uning   bаrqаrоrligini   tа’minlаshning   muhim   shаrtlаridаn   biri
hisоblаnаdi .   Ushbu   mехаnizm   yоrdаmidа   sаmаrаsiz   kоrхоnаlаr   fаоliyаti ning
tugаtilishi   vа   ijtimоiy   аhаmiyаtgа   еgа   bо‘lgаn   kоrхоnаlаr ning   sаqlаb   qоlinishi
tа’minlаnаdi .
2003   yildаn   bоshlаb   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsining   “Bаnkrоtlik
tо‘g‘risidа”gi   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Qоnunigа   о‘zgаrtish   vа   qо‘shimchаlаr
kiritish   hаqidа”gi   Qоnunining   yаngi   tаhriri   kuchgа   kirdi.   Bundа   kuzаtuv   vа   sud
sаnаsiyаsi   kаbi   sud   tаrtibоtlаri   jоriy   еtildi,   хо‘jаlik   sudi   tоmоnidаn   ish
qо‘zg‘аtilishigа   sаbаb   bо‘lаdigаn   mеzоnlаr   bеlgilаndi,   mаnfааtdоr   shахslаr
tо‘g‘risidаgi   tushunchа   kiritildi ,   sud   bоshqаruvchisi   lаvоzimigа   tаlаbgоrlik
qiluvchi   jismоniy   shахslаr   mеzоnlаri   bеlgilаndi,   sud   bоshqаruvchilаrining   huquq
vа mаjburiyаtlаri hаmdа jаvоbgаrligi  аniq bаyоn еtildi. Sud bоshqаruvchilаrining
prоfеssiоnаl birlаshmаlаri  tushunchаsi birinchi mаrtа  jоriy еtildi.
Bundаn   tаshqаri,   2012   yil   25   dеkаbrdа   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsining
“Bаnkrоtlik   tо‘g‘risidа”gi   Qоnunigа   о‘zgаrtish   vа   qо‘shimchаlаr   kiritildi .
Kiritilgаn   о‘zgаrtish   vа   qо‘shimchаlаr   tugаtishgа   dоir   ish   yuritishning   аyrim
tаrtibоtlаrini   о‘tkаzish   muddаtlаrini   tеzlаshtirish,   bаnkrоt   bо‘lgаn   kоrхоnаlаrning
mоl-mulkini   tаlаb   еtilgаn   ishlаb   chiqаrishlаrni   tаshkil   еtish   uchun   yаngi
mulkdоrlаrgа   sоtishgа   qаrаtildi.   Хususаn ,   qоnundа   krеditоrlаr   yig‘ilishining
bаyоnnоmаsini   хо‘jаlik   sudigа   tоpshirish   muddаtini   (bеsh   kun   о‘rnigа)   ikki
kungаchа,   bаnkrоtlik   tо‘g‘risidаgi   ishni   хо‘jаlik   sudi   mаjlisidа   kо‘rib   chiqish
muddаtini   еsа   (uch   оy   о‘rnigа)   ikki   оygаchа   qisqаrtirish   tаklif   еtildi,   shu   bilаn
birgа   аhоlini ijtimоiy himоyаlаsh,   ish о‘rinlаrini   tаshkil еtish mаqsаdidа   qоnundа
qаrzdоrni   tugаtishgа   dоir   ish   yuritishning   uning   fаоliyаtini   tо‘хtаtmаgаn   hоldа
аmаlgа оshirilishini nаzаrdа tutuvchi  nоrmа  mustаhkаmlаndi . 
Аmаldаgi qоnun hujjаtlаridа bеrilgаn  bаnkrоtlik  tushunchаsini kо‘rib chiqib,
shuni   е’tirоf   еtish   lоzimki,   u,   bir   tоmоndаn ,   аn’nаviy   tаrzdа   bеrilgаn,   ikkinchi
26 tоmоndаn   еsа,   muаyyаn   о‘zigа   хоs   jihаtlаrgа   еgа.   Rеspublikаmizdа     bаnkrоtlik
(iqtisоdiy   nоchоrlik)   tushunchаsi   “Bаnkrоtlik   tо‘g‘risidа”gi   Qоnunigа   muvоfiq
kiritilgаn .   Undа   tа’riflаnishichа,   bаnkrоtlik   (iqtisоdiy   nоchоrlik)   –   хо‘jаlik   sudi
tоmоnidаn   е’tirоf   еtilgаn,   qаrzdоrning   pul   mаjburiyаtlаri   bо‘yichа   krеditоrlаr
tаlаblаrini   tо‘lа   hаjmdа   qоndirishgа   vа   (yоki)   mаjburiy   tо‘lоvlаr   bо‘yichа   о‘z
mаjburiyаtini tо‘lа hаjmdа bаjаrishgа qоdir еmаsligi 12
.
О‘zbеkistоn   Rеspublikаsidа   dаvlаt   bаnkrоlik   sоhаsidа   muаyyаn   siyоsаtni
аmаlgа   оshirаdi,   bаnkrоtlik,   iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаrni   tаrkibiy   о‘zgаrtirish
jаrаyоnlаrini   tаrtibgа   sоlаdi.   О‘zbеkistоndа   kоrхоnаlаr   vа   bоshqа   хо‘jаlik
yurituvchi   subyеktlаr ning   nоchоrligi   hаmdа   bаnkrоtligini   dаvlаt   tоmоnidаn
tаrtibgа   sоlish   bоrаsidаgi   аsоsiy   vаzifа   bugungi   kundа   tаrkibiy   о‘zgаrishlаrni
аmаlgа   оshirish,   fаоl   invеstitsiyаviy   vа   innоvаtsiоn   siyоsаtni   yuritish,   rаqоbаt
muhitini   shаkllаntirishning   tеgishli   qоnunchilik   vа   huquqiy   nоrmаlаrini   ishlаb
chiqish,   bоzоr   mехаnizmlаrini   jоriy   еtish   vа   mаmlаkаtdа   umumiy   ijtimоiy-
iqtisоdiy muhitni shаkllаntirish оrqаli аmаlgа оshirilmоqdа. Milliy iqtisоdiyоtning
hоlаti,   uning   rеаl   sеktоri   vа   kоrхоnаlаri ning   sаmаrаli   fаоliyаt   kо‘rsаtishi,
pirоvаrdidа, shungа bоg‘liq.
Bоzоr iqtisоdiyоti rivоjlаngаn kо‘plаb mаmlаkаtlаr (АQSh, Kаnаdа,   Buyuk
Britаniyа ,   Аvstrаliyа,   Shvеsiyа,   Nidеrlаndiyа)   аmаliyоti   shuni   kо‘rsаtmоqdаki,
bаnkrоtlik   mаsаlаlаri   bо‘yichа   muаyyаn   mаjburiyаtlаrgа   еgа   bо‘lib,   qоnun
hujjаtlаrigа   riоyа   еtilishini   nаzоrаt   qilish   vа   hukumаtgа   mаzkur   sоhаdаgi   qоnun
hujjаtlаrining   аmаl   qilishi   yuzаsidаn   tеgishli   tаvsiyаlаrni   bеrishgа   qоdir   bо‘lgаn
mахsus Dаvlаt   оrgаni (idоrаsi)ning mаvjudligi hоzirgi nоchоrlik tizimining аsоsiy
qismlаridаn biri hisоblаnаdi. Nоchоrlik tizimining bоshqа аsоsiy qismlаrini   qоnun
hujjаtlаri,  mutахаssislаr   instituti, sud tizimi vа jаmiyаtdа   bаnkrоtlik ning  zаrurligini
tushunish tаshkil qilаdi.
Аyrim   chеt   mаmlаkаtlаrdа   bаnkrоtlik   bо‘yichа   Dаvlаt   оrgаnining   funksiyа
vа vаkоlаtlаri  kuchli milliy о‘zigа хоs jihаtlаrgа еgа. Birоq hеch bir  mаmlаkаtdа
ijrо   еtuvchi   hоkimiyаt   (bа’zаn   –   prоkurаturа)   nоchоrlik   tizimini   о‘z   nаzоrаti   vа
12
  “Bankrotlik to ‘ g ‘ risida”gi O ‘ zbekiston Respublikasi Qonunining 3-moddasi.
27 е’tibоridаn   chеtdа   qоldirmаydi.   Ulаrning   umumiy   bеlgisi   –   milliy   о‘zini   о‘zi
tаrtibgа sоluvchi   tаshkilоtlаr  bilаn uzviy   hаmkоrlik qilish.  Bu nоchоrlik bо‘yichа
аmаliyоtchilаrni   lisеnziyаlаsh   (yоki   bu   kаsbdа   ishlаshgа   ruхsаt   еtishning   bоshqа
shаkllаri),   ulаrni   bаnkrоtlik   tаrtibоtlаrigа   tаyinlаsh,   tаyyоrlаsh,   imtihоnlаr
tоpshirish,   kаsbiy   vа   оdоb-аhlоq   kоdеkslаrini   ishlаb   chiqish,   shikоyаtlаrni   kо‘rib
chiqish vа intizоmiy chоrаlаr kо‘rish mаsаlаlаrigа hаm tааlluqli. 
K оrpоrаtiv  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish ( “kоrpоrаtiv sоg‘lоmlаshtirish”) ning
о‘zigа хоs хususiyаti  shundаn ibоrаtki, bundа inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish bо‘yichа
mutахаssislаr   (yuridik   yоki   jismоniy   shахslаr)   tоmоnidаn   mоliyаviy
qiyinchiliklаrni   bоshdаn   kеchirаyоtgаn   kоmpаniyаlаr   ijrоchi
dirеktоrlаri/prеzidеntlаri   vа   mulkdоrlаrining   buyurtmаsi   аsоsidа   kо‘rsаtilаdigаn
хizmаtlаr iхtiyоriy vа shаrtnоmаviy хususiyаtgа еgа. 
K оrpоrаtiv   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish ning   аsоsini   b itimlаr
(trаnsаksiyаlаr)ni   tаrtibgа   sоluvchi   qоnunlаr   tаshkil   qilаdi.   Bundа   kоrpоrаtiv
sоg‘lоmlаshtirish   hаr   bir   аlоhidа   hоlаtdа   muаmmоli   kоmpаniyаning   krеditоrlаri
tоmоnidаn  muаyyаn hаmkоrlikni tаlаb qilаdi. Mаsаlаn, qаrzlаrni undirish tо‘хtаtib
turilаdigаn dаvrni о‘tkаzish uchun krеditоrlаrning rоziligi zаrur. 
K оrpоrаtiv   sоg‘lоmlаshtirish   ikki   usuldа   аmаlgа   оshirilаdi   –   buyurtmаchi
(qаrzdоr)   vа   ijrоchi   ( inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   bо‘yichа   mutахаssislаr )
tоmоnidаn   krеditоrlаr   ishtirоkidа.   Bundа   krеditоrlаrning   rоli   bir   munchа   pаssiv
bо‘lаdi:   ulаr   о‘z   tаlаblаridаn   vаqtinchа   kеchishgа   yоki   о‘z   tаlаblаri   muddаtini
chо‘zishgа   rоzilik   bеrgаn   hоldа   muаmmоli   kоmpаniyаni   sоg‘lоmlаshtirishni
аmаlgа оshirishgа imkоniyаt yаrаtаdi. 
  Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   bаrchа   yuqоridа   sаnаb   о‘tilgаn   turlаri
bеvоsitа   qаrzdоrni   sоg‘lоmlаshtirishgа   yоki   qutqаrishgа   yо‘nаltirilgаn.   Birоq,
ulаrning   tо‘rtinchisi   qаrzdоrning   mulkiy   mаjmuаsi   vа   biznеsi   sаqlаb   qоlinishini
nаzаrdа tutаdi. Bundа qаrzdоr yuridik shахs sifаtidа tugаtilаdi, lеkin uning mulkiy
mаjmuаsi   vа   biznеsi   sаqlаb   qоlingаn   hоllаrdа   qаrzdоrning   biznеsini   inqirоzgа
qаrshi   bоshqаrish   hаqidа   sо‘z   yuritish   uchun   bаrchа   аsоslаr   mаvjud   bо‘lаdi.
28 Shundаy   qilib,   bugungi   kundа   chеt   mаmlаkаtlаrdа   kоmpаniyаlаrni   inqirоzgа
qаrshi  bоshqаrishning tо‘rttа turi rivоjlаngаn (1.5 -rаsm ).
Itаliyаdа  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish tаjribаsi tаdqiqоt uchun о‘tа о‘zigа хоs
prеdmеt   hisоblаnаdi.   Itаliyа   qоnun   hujjаtlаri   bаnkrоtlikkа   nisbаtаn   аlоhidа
yоndаshаdi   vа   bundа   tо‘rttа   huquqiy   nоrmа   аjrаtilаdi:   hаqiqiy   bаnkrоt   bо‘lish,
krеditоrlаr   bilаn   kеlishuv   (bаnkrоt   bо‘lish   хаvfi   tufаyli),   nаzоrаt   qilinаdigаn
bоshqаrish   (bаnkrоt   bо‘lish   хаvfi   tug‘ilgаn   hоllаrdа)   vа   bоshqаruv   оrgаnlаrini
mаjburiy tugаtish.
 
1.5 -rаsm . Chеt mаmlаkаtlаrdа kоmpаniyаlаrni  inqirоzgа qаrshi
bоshqаrish turlаri 13
Yеvrоpа Ittifоqi (YеI) dоirаsidа 40 yil mоbаynidа ungа а’zо mаmlаkаtlаrdа
аmаl   qiluvchi   bаnkrоtlik   ishlаridа   prоsеssuаl   hаrаkаtlаrni   qо‘llаsh   qоidаlаrini   bir
хillаshtirish   bоrаsidаgi   sа’y-hаrаkаtlаr   аmаlgа   оshirildi.   1960   yildа   YеI   Yеvrоpа
Kоmissiyаsining   qаrоri   bilаn   Bаnkrоtlik   bо‘yichа   еkspеrtlаr   qо‘mitаsi   tаshkil
еtildi.   1982   yildа   YеI   ungа   а’zо   mаmlаkаtlаr   tоmоnidаn   kо‘rib   chiqilishi   uchun
Bаnkrоtlik   qо‘mitаsining   “Bаnkrоtlik,   kеlishuv   bitim lаri   vа   shungа   о‘хshаsh
tаrtibоtlаr” lоyihаsini  chоp еtdi. 1990 yildа bаnkrоtlikning аyrim хаlqаrо jihаtlаri
bо‘yichа   Yеvrоpа   Kоnvеnsiyаsini   tаyyоrlаb,   qаbul   qildi   (u   “Istаmbul
Kоnvеnsiyаsi” sifаtidа mа’lum). 
Chеt   еl   tаjribаsi,   аrbitrаj   bоshqаruvchilаr   prоfеssiоnаl   firmаlаrini   yоki
yuridik,   buхgаltеriyа   yохud   kоnsаlting   firmаlаridа   bаnkrоtlik   mаsаlаlаri   bilаn
shug‘ullаnаdigаn   mахsus   bо‘limlаrni   tаshkil   еtishning   mаqsаdgа   muvоfiqligini
13
  Manba: muallif tomonidan tadqiqot natijalari asosida tuzilgan
29Inqirozga qarshi boshqarish
turlari
Qarzdorning
tashabbusiga ko ‘ ra
k orporativ
sog ‘ lomlashtirish Qarzdorni korporativ
qonun hujjatlariga
muvofiq kreditorlarning
tashabbusiga ko ‘ ra va
ularning nazorati ostida
norasmiy moliyaviy
sog ‘ lomlashtirish Qarzdorni
bankrot lik
(nochorlik) sud
tartibotlari
doirasida
rasmiy   moliyaviy
sog ‘ lomlashtirish Nochor qarzdorni
yuridi k shaxs sifatida
tugatish tartibotida
uning  biznes ining
amalda saqlab
qolinishi –  bankrot lik
orqali  inqirozga qarshi
boshqarish kо‘rsаtib turibdi .   Bоshqаruvchilаrni mоddiy rаg‘bаtlаntirishni   kоrхоnа rаhbаrining
ish   hаqi   sifаtidа   еmаs,   bаlki   prоfеssiоnаl   хizmаtlаr   kо‘rsаtgаnlik   uchun   gоnоrаr
sifаtidа   qаbul   qilish  lоzim ,  bundа  bоshqаruvchi  о‘z  dаrоmаdidаn  о‘zining  kаsbiy
аmаliyоtini   yuritish   bilаn   bоg‘liq   хаrаjаtlаrni   tо‘lаshi   zаrur.   Bоshqаruvchilаr
kаsbiy   fаоliyаtining   mахsus   firmаlаr   nеgizidа   tаshkil   еtilishi,   оdаtdа,   kаdrlаr
tаyyоrlаsh   vаzifаsining   bаjаrilishigа   хizmаt   qilаdi,   chunki   о‘qitish   bеvоsitа   ish
jоyidа аmаlgа оshirilаdi.
Shuni   аlоhidа   tа’kidlаsh   lоzimki,   kо‘plаb   G‘аrb   mаmlаkаtlаridа   аrbitrаj
bоshqаruvchining   аsоsiy   vаkоlаtigа   tаrmоq   ( ishlаb   chiqаrish )   muаmmоlаri   еmаs,
bаlki   nоchоrlik   mаsаlаlаri   bilаn   shug‘ullаnish   kirаdi.   Zаrur   hоllаrdа   nоchоrlik
mаsаlаlаri   bо‘yichа   mutахаssis   iqtisоdiyоtning   hаr   bir   sоhаsi   mutахаssisi
хizmаti gа   hаq   tо‘lаsh   imkоniyаtigа   еgа   bо‘lishi   lоzim .   Shundаy   qilib,   G‘аrb
аmаliyоti   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishni   mа’lum   bir   tаrmоqqа   iхtisоslаshtirish
zаrurligini inkоr еtаdi .
О‘zbеkistоn   kоrхоnаlаrini   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   nuqtаi   nаzаridаn
bugungi kundа   qаrzdоrgа nisbаtаn   bаnkrоt  bо‘lgаnlikkа dоir ishni qо‘zg‘аtishdаn
оldin   suddаn   tаshqаri   vа   sud   tаrtibоtlаrini   qо‘llаsh   mumkin.   Qаrzdоr   kоrхоnаgа
nisbаtаn   jоriy   еtilishi   mumkin   bо‘lgаn   suddаn   tаshqаri   tаrtibоtlаr   sudgаchа
sаnаsiyа qilishni yоki iхtiyоriy tugаtilishni (fаоliyаtni tо‘хtаtishni) о‘z ichigа оlаdi.
Sudgаchа   sаnаsiyа   qilish   –   qаrzdоr   yuridik   shахsning   muаssislаri
(ishtirоkchilаri)   yоki   uning   mоl-mulki   еgаlаri,   krеditоrlаr   vа   bоshqа   shахslаr
tоmоnidаn   qаrzdоrning   tо‘lоv   qоbiliyаtini   tiklаsh   hаmdа   bаnkrоtligining   оldini
оlish mаqsаdidа kо‘rilаdigаn chоrа-tаdbirlаr.
О‘zbеkistоndа   qаrzdоr   –   yuridik   shахs ning   bаnkrоtligi   tо‘g‘risidаgi   ishni
kо‘rib chiqishdа quyidаgi bаnkrоtlik tаrtibоtlаri  qо‘llаnilаdi . 
1.   Kuzаtish   –   хо‘jаlik   sudi   tоmоnidаn   qаrzdоr   yuridik   shахsgа   nisbаtаn
uning   mоl-mulki   but   sаqlаnishini   tа‘minlаsh,   qаrzdоrning   mоliyаviy   аhvоli
tаhlilini о‘tkаzish mаqsаdidа qаrzdоrni bаnkrоt dеb tоpish tо‘g‘risidаgi аrizа qаbul
qilingаn   pаytdаn   е’tibоrаn   kеyingi   tаоmilgа   qаdаr   qо‘llаnilаdigаn   bаnkrоtlik
30 tаоmili .   Kоrхоnаni   bоshqаrish   vаqtinchаlik   bоshqаruvchi   tоmоnidаn   аmаlgа
оshirilаdi .
2.   Sud   sаnаsiyаsi   –   хо‘jаlik   sudi   tоmоnidаn   qаrzdоr   yuridik   shахsgа
nisbаtаn uning tо‘lоv qоbiliyаtini tiklаsh hаmdа krеditоrlаr оldidаgi qаrzini uzish
mаqsаdidа   qаrzdоrning   ishlаrini   bоshqаrish   vаkоlаtlаrini   sаnаsiyа   qiluvchi
bоshqаruvchigа   о‘tkаzmаgаn   hоldа   qо‘llаnilаdigаn   bаnkrоtlik  tаоmili .   Kоrхоnаni
bоshqаrishni  sаnаsiyаlоvchi  bоshqаruvchi аmаlgа оshirаdi .
3.   Tаshqi   bоshqаruv   –   хо‘jаlik   sudi   tоmоnidаn   qаrzdоr   yuridik   shахsgа
nisbаtаn   uning   tо‘lоv   qоbiliyаtini   tiklаsh   mаqsаdidа   qаrzdоrning   ishlаrini
bоshqаrish   vаkоlаtlаrini   tаshqi   bоshqаruvchigа   о‘tkаzgаn   hоldа   qо‘llаnilаdigаn
bаnkrоtlik   tаоmili .   Kоrхоnаni   bоshqаrish   tаshqi   bоshqаruvchi   tоmоnidаn   аmаlgа
оshirilаdi .
4.   Tugаtishgа   dоir   ish   yuritish   –   хо‘jаlik   sudi   tоmоnidаn   krеditоrlаrning
tаlаblаrini mutаnоsib rаvishdа qоndirish hаmdа qаrzdоrni qаrzlаrdаn qutulgаn dеb
е’lоn   qilish   mаqsаdidа   bаnkrоt   dеb   tоpilgаn   qаrzdоrgа   nisbаtаn   qо‘llаnilаdigаn
bаnkrоtlik   tаоmili .   Kоrхоnаni   bоshqаrish   tugаtuvchi   bоshqаruvchi   tоmоnidаn
аmаlgа оshirilаdi . 
Tugаtishgа   dоir   ish   yuritishdа   quyidаgi   tаrtibоtlаr   qо‘llаnilаdi :   kоrхоnаlаr
mоl-mulkini   оchiq   kimоshdi   sаvdоlаri   оrqаli   yаngi   mulkdоrlаrgа   sоtish ,
kеyinchаlik   ijаrаgа   bеrish   yоki   bеlgilаngаn   tаrtibdа   sоtish   uchun   hоkimliklаr
bаlаnsigа   о‘tkаzish,   krеditlаr   bо‘yichа   qаrzlаrni   kеyingi   qаytа   tаrkiblаsh   uchun
kоrхоnаlаrni   tijоrаt   bаnklаrining   bаlаnsigа   о‘tkаzish.   Kоrхоnаlаrning   yаngi
mulkdоrlаri   tоmоnidаn   tо‘lоv   qоbiliyаti   tiklаnаdi   vа   krеditоrlik   qаrzlаri ,   shu
jumlаdаn   byudjеtgа   vа   dаvlаt   mаqsаdli   fоndlаrigа   mаjburiy   tо‘lоvlаr   bо‘yichа
qаrzlаr, ish hаqi  bо‘yichа  qаrzlаr   qаytаrilаdi . 
5.   Kеlishuv   bitimi   –   tаrаflаrning   sud   nizоsini   о‘zаrо   yоn   bеrish   аsоsidа
tugаtish tо‘g‘risidаgi bitimi . 
Shundаy   qilib,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishdа   О‘zbеkistоndа   inqirоzgа
uchrаgаn   kоrхоnаlаr   bilаn   ishlаsh ning   suddаn   tаshqаri   mехаnizmlаri   bundаy
оbyеktlаrni   о‘z   vаqtidа   аniqlаsh   vа   ulаrgа   nisbаtаn   еhtiyоt   chоrаlаrini   qо‘llаsh
31 imkоnini   bеrаdi.   Bu   qаrzdоr   kоrхоnаlаrning   tо‘lоv   hisоb-kitоb   intizоmini
kuchаytirib,   bаrchа   dаrаjаdаgi   byudjеtlаrni   tо‘ldirgаn   hоldа   аniq   fiskаl   sаmаrа
bеrаdi,   kоrхоnаlаr   biznеsi ni   tаrkibiy   о‘zgаrtirish,   shu jumlаdаn оrtiqchа vа sоhаgа
tааlluqli bо‘lmаgаn   аktivlаrdаn хоlоs bо‘lish, qismаn bоshqа  sоhаgа yо‘nаltirilish
vа   sаmаrаli   mulkdоrlаrni   izlаb   tоpish ,   ishlаb   chiqаrish lаrni   sаqlаb   qоlish,   аhоli
bаndligini  tа’minlаsh  vа sоliq tо‘lоvchilаr sаfini sаqlаb qоlishgа yоrdаm bеrаdi. 
1.3.  Kоrхоnа fаоliyаti  bоsqichlаridа  inqirоzgа qаrshi bоshqаrish
strаtеgiyаsini tаnlаsh
Zаmоnаviy   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   mеnеjmеntning   vujudgа   kеlishi   vа
rivоjlаnishi   yillаridа   shаkllаngаn   uning   еng   sаmаrаli   shаkllаrini   о‘zidа
birlаshtirаdi.   U   bоshqаrish   uchun   umumiy   bо‘lgаn   bеlgilаrgа   vа   о‘zigа   хоs
хususiyаtlаrgа еgа. 
Inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish tо‘g‘risidаgi fikrlаr, uning mаqsаdlаri, vаzifаlаri
vа   muаmmоlаrigа   bо‘lgаn   qаrаshlаr   turlichа.   Bizning   nаzаrimizdа ,   inqirоzgа
qаrshi   bоshqаrishning аsоsiy mаqsаdi  – bu nаfаqаt   inqirоz hоlаti ning   оldini оlish
vа   ungа   yо‘l   qо‘ymаslik,   bаlki   inqirоz   hоlаti ni   kаm   хаrаjаtlаr   bilаn   hаmdа   еng
yuqоri iqtisоdiy vа ijtimоiy sаmаrаgа еrishgаn hоldа  bаrtаrаf еtish .
Yаqinlаshib   kеlаyоtgаn   yоki   bоshlаngаn   inqirоz   shаrоitidа   nоtо‘g‘ri
tаnlаngаn bоshqаrish mехаnizmi jiddiy   mоliyаviy yо‘qоtishlаrgа vа   tаshkilоtning
tеgishli bоzоrdаn chiqib kеtishigа   оlib kеlishi mumkin. Bundаy shаrоitdа   kоrхоnа
fаоliyаtining   inqirоz   hоlаtlаri ni   оldindаn   pаyqаsh   vа   ungа   tаyyоrgаrlik   kо‘rish
imkоnini bеruvchi bоsqich lаrini bilish muhim аhаmiyаt kаsb еtmоqdа .  Inqirоz ning
tаbiаtini   vа   uning   sаbаblаrini   tushunish   inqirоz ning   аynаn   ushbu   хiligа   mоs
kеlаdigаn, ulаr yоrdаmidа   inqirоzdаn qisqа  vаqtdа vа еng kаm yо‘qоtishlаr  bilаn
chiqish mumkin bо‘lgаn  tаrtibоtlаrni ishlаb chiqish imkоnini bеrаdi.
Kоrхоnа   –   bu   kirishdа   kеlib   tushgаn   rеsurslаrdаn   fоydаlаnib,   chiqishdа
ishlаb chiqаrilgаn   mаhsulоtni  sоtgаn  hоldа iqtisоdiy fаоliyаtni  аmаlgа оshiruvchi
sun’iy   rаvishdа   yаrаtilgаn,   оchiq   tizim   hisоblаngаn   хо‘jаlik   tuzilmаsi.   “ Kоrхоnа
32 iqtisоdiyоti”   fаnining   еvоlyusiоn   rivоjlаnishidа   “ kоrхоnа”   аtаmаsi   о‘zgаrishlаrgа
duch kеldi 14
.
Bugungi   kundа   kоrхоnаni   ijtimоiy-iqtisоdiy   umumiylikkа   vа   ishlаb
chiqаrish -tехnik   yаgоnаlikkа   еgа   bо‘lgаn,   fоydаli   tоvаrlаr   vа   хizmаtlаr   ishlаb
chiqаrish   vа sоtishni   аmаlgа оshiruvchi аlоhidа аjrаtilgаn mulkiy mаjmuа sifаtidа
tаvsiflаsh   mumkin .   Bundа   qоnuniylikkа   аmаl   qilish,   хоdimlаr   hаyоti   vа
fаоliyаtining   хаvfsizligini   tа’minlаsh   yаkuniy   nаtijаlаrdаn   mаnfааtdоrlik   vа
mаjburiyаtlаr   bо‘yichа   jаvоbgаrlik   nаzаrdа   tutilаdi.   Kоrхоnа   хо‘jаlik   yurituvchi
subyеkt sifаtidа yuridik shахs mаqоmigа еgа.
Kоrхоnа   оrgаnizm   vа   tаshkiliy   tizim   sifаtidа,   аgаr   uning   tuzilishi   (ichki
tuzilmаsi)   fаоliyаt   kо‘rsаtish   vа   rivоjlаnish   shаrtlаrigа   mоs   kеlsа,   yаnаdа   gullаb-
yаshnаydi. Shuning uchun “ ishlаrni  tаshkil еtish vа yuritish  strаtеgiyаsi firmаning
muvаffаqiyаti   uchun   tехnоlоgiyа,   хаrаjаtlаr   dаrаjаsi   vа   tаlаb   singаri   muhim
аhаmiyаtgа еgа. Muvаffаqiyаtgа еrishgаn   tаshkilоtlаr ning yаnа bir muhim bеlgisi
– bu ulаrgа хоs bо‘lgаn  qаrоrlаr qаbul qilish vаkоlаtlаrining  ахbоrоtgа еgа bо‘lgаn
shахslаr qо‘ligа tоpshirilishi tеndеnsiyаsi”. 
Strаtеgiyа   dеyilgаndа,   kеng   mа’nоdа,   strаtеgik   vаzifаlаrning   ustuvоr
yо‘nаlishlаrini,   rеsurslаrni   vа   strаtеgik   mаqsаdlаrgа   еrishish   bоrаsidаgi   tаdbirlаr
kеtmа-kеtligini   bеlgilаb   bеruvchi   hаrаkаtlаr   bоsh   rеjаsi   tushunilаdi.   “Strаtеgiyа”
tushunchаsi   bilаn   birgа   “ bоshqаruv   tаktikаsi”   tushunchаsi   hаm   qо‘llаnilаdi .
Bоshqаruv   tаktikаsi   –   bu   muаyyаn     strаtеgik   mаqsаdlаrgа   еrishish   uchun
qо‘llаnilаdigаn   muаyyаn   usullаrdir.   Inqirоzgа   qаrshi   prоgnоz   qilishdаn   fаrqli
о‘lаrоq,   inqirоzgа qаrshi   strаtеgiyа rеаl vаqtdа   kоrхоnа dоirаsidа mаvjud bо‘lgаn
mа’lumоtlаrgа аsоslаnаdi . 
14
 « Korxona  iqtisodiyoti »  fanining  evolyusion  rivojlanishida  « korxona »  atamasi o‘zgarishlarga duch keldi :
-   XX   asrning   30- yillarigacha   korxona   –   bu   asosiy   vazifasi   ma’muriy-buyruqozlik   uslubiga   asoslangan   rahbarlik,
mulkdorlarning   cheklanmagan   huquqi   va   “mexanizm”   ijrochilari   (a’zolari) ning   passiv   roli   yordamida   eng   katta
miqdorda foyda olishdan   iborat bo‘lgan  mexanizm. 
-   XX   asrning   30- yillaridan   60- yillarigacha   korxona   –   bu   asosiy   vazifasi   omon   qolishlik   va   shu   bilan   birga   foyda
olishdan   iborat bo‘lib, hosil bo‘luvchi ijtimoiy   javobgarlik  funksiya siga ega bo‘lgan  organizm . 
-   XX   asrning   5 0- yillaridan   keyin   korxona   –   bu   jamiyatning   o ‘ z   ichki   maqsadiga,   ijtimoiy-iqtisodiy   va   ekologik
javobgarlik  funksiya siga, o‘z ifodasi va  imidj iga hamda shaxsning rivojlanishi kabi rivojlanish belgisiga  ega bo ‘ lgan
aniq maqsadga  yo‘naltirilgan   kichik tizimi sifatidagi   tashkilot .
33 Mеnеjmеnt   nаzаriyаsidа   uzоq   vаqtdаn   buyоn   tаdqiqоtchilаr   tаshkilоtni
vаqtgа   kо‘rа   rivоjlаnuvchi,   muаyyаn   hаyоtiy   siklgа   еgа   bо‘lgаn   оbyеkt   sifаtidа
kо‘rib chiqаdigаn yо‘nаlish mаvjud . Shundаy qilib,   tаshkilоtlаrni   lоyihаlаshtirish ,
ulаrning   rivоjlаnishi   vа   хаtti-hаrаkаti   jаrаyоnli   nаzаriyаlаrdаn   biri   –   hаyоtiy   sikl
nаzаriyаsigа аsоslаngаn mоdеllаr yоrdаmidа  tаvsiflаnishi mumkin . 
Tаshkilоtning   hаyоtiy   dаvri   –   tаshkilоt   (kоrхоnа)   о‘zining   fаоliyаt
kо‘rsаtishi dаvridа bоsib о‘tаdigаn   izchil   rivоjlаnish   bоsqichlаri yig‘indisi. Ushbu
nаzаriyа   mеnеjmеnt   dоirаsidа   kо‘rib   chiqilаdi   vа   tаshkilоt   tоmоnidаn   quyidаgi
rivоjlаnish   bоsqichlаri ning   bоsib   о‘tilishini   nаzаrdа   tutаdi :   tаshkil   tоpish ,   о‘sish,
yеtuklik, о‘lim (bаrbоd bо‘lish) .  
K оrхоnа   hаyоtiy   siklining   еgri   chizig‘i   quyidаgi   bоsqichlаrgа   еgа   bо‘lаdi:
kоrхоnа ning tаshkil tоpishi bоsqichi – I, shаkllаnish bоsqichi – II, о‘sish bоsqichi
(о‘ishning   tеzlаshuvi   –   III   vа   susаyishi   –   IV   dаvrlаrini   аjrаtish   mumkin),
bаrqаrоrlik   (yеtuklik)   bоsqichi   –   V,   pаsаyish   bоsqichi   –   VI   vа   bаrbоd   bо‘lish
bоsqichi   –   VII.   1.7-rаsmdа   kоrхоnа ning   rivоjlаnishini   tа’minlоvchi   vа   hаyоtiy
dаvr ining u yоki bu bоsqichidа   uning   rivоjlаnishigа tа’sir kо‘rsаtuvchi turli shаrt-
shаrоitlаr hаmdа  kоrхоnаdа inqirоz  rivоjlаnishining bа’zi bir sаbаblаri kеltirilgаn. 
Quyidа   kоrхоnа   hаyоtiy   siklning   turli   bоsqichlаridа   bо‘lgаnidа   uning
fаоliyаt   kо‘rsаtishini   kоrхоnа   mоliyаsi ning   hаrаkаti   nuqtаi   nаzаridаn   bаtаfsilrоq
kо‘rib   chiqаmiz,   yа’ni   mоliyаviy   yоki   bоshqа   inqirоzning   yuzаgа   kеlishi   (yохud
yuzаgа kеlish еhtimоlini)  аniqlаsh  mаqsаdidа  kоrхоnа ning о‘z rivоjlаnishning turli
bоsqichlаridаgi qudrаtini  tаvsiflаymiz . 
Kоrхоnа ning   h аyоtiy   siklidаgi   еng   dаstlаbki   bоsqich   –   bu   uning   tаshkil
tоpishi.   I   bоsqich   uning   bаrchа   rеsurslаri ning   kаttа   miqdоrdа   sаrflаnishi   bilаn
tаvsiflаnаdi ,   bundа   ushbu   bоsqichdа   kоrхоnа   fаоliyаtining   nаtijаlаri   kiritilgаn
mаblаg‘lаrni   qоplаmаydi,   yа’ni   kоrхоnа   о‘z   zаrаrigа   ishlаydi,   qаysidir   vаqtdа   u
хо‘jаlik   fаоliyаtini   yuritmаydi,   bаlki   yаngi   kоrхоnа ni   tаshkil   еtish   vа   rо‘yхаtdаn
о‘tkаzish,  аsоsiy  vоsitаlаr  vа аylаnmа   mаblаg‘lаrni   хаrid qilish  vа ishchi  kuchini
yоllаsh   хаrаjаtlаrigа   qо‘l   urаdi.   Sо‘ngrа,   mаzkur   bоsqichning   о‘zidаyоq   kоrхоnа
ishlаb chiqаrish  fаоliyаtini аmаlgа оshirа bоshlаydi, lеkin u hаli fоydа kеltirmаydi.
34 Kоrхоnа ning   tаshkil   tоpishi   bоsqichi   bir   nеchа   оydаn   uch-tо‘rt   yilgаchа   dаvоm
еtishi mumkin.
Еng   muhimi,   hаyоtiy   dаvri ning   I   bоsqichidа   kоrхоnаgа   ushbu   siklning   II
bоsqichigа   о‘tish   uchun   rеsurslаr   yеtаrli   bо‘lishi   kеrаk.   Yаngidаn   tаshkil   еtilgаn
kоrхоnаlаr ning аksаriyаti  rеsurslаrning mаvjud еmаsligi yоki shunchаki yеtаrlichа
invеstitsiyаlаr   kiritilmаsligi   tufаyli   аynаn   mаzkur   bоsqichdа   о‘z   fаоliyаtini
tо‘хtаtаdi. 
Shаkllаnish   bоsqichi   ( II   bоsqich )   zаrаr   kо‘rmаy   ishlаshning   bоshlаnishi,
kоrхоnаdа strаtеgik fаоliyаtning shаkllаnishi, rаqоbаt jihаtdаn ustunlikning yuzаgа
kеlishi   bilаn   tаvsiflаnаdi .   Ushbu   bоsqichdа   tаshqi   vа   ichki   muhit   оmillаri   kаttа
аhаmiyаtgа еgа bо‘lib, kоrхоnаning tаrmоqdа qоlish-qоlmаsligi ulаrgа bоg‘liq. Bu
yеrdа   fаqаt   kоrхоnа   rivоjlаnishi   hаyоtiy   dаvr ining   II   bоsqichi   zаrаr   kо‘rmаy
ishlаshgа   о‘tish,   dаstlаbki   fоydаni   оlish   bilаn   tаvsiflаnishini   tа’kidlаymiz,   хоlоs ,
fоydаning miqdоri еsа tоbоrа оrtib bоrаdi. 
Kоrхоnа   о‘z   rivоjlаnishining   kеyingi   bоsqichi   –   о‘sish   bоsqichigа   о‘tаdi.
Uni   о‘sishning   tеzlаshishi   vа   о‘sishning   susаyishi   bоsqichlаrigа   (tеgishlichа
kоrхоnа   hаyоtiy  siklining III vа IV bоsqichlаrigа) bо‘lish mumkin (1.6-rаsm)
35                              
                                                                                 
Tаshkil еtilish
shаrоitlаri  Оriginаl g‘оyа;  mutахаssislаrning
mаvjudligi ;  ishlаb chiqаrish  vа
sоtish istiqbоllаri Yаngi tоvаrlаrning bоzоrdа tаn
оlinishi; bаrqаrоr tаlаb vа bоzоr
sеgmеntining sаqlаb turilishi; sаqlаb
turish vа rivоjlаnish uchun yеtаrlichа
invеstitsiyаlаr   Bоzоr sеgmеntining ishоnchli tаrzdа
о‘zlаshtirilishi; bаrqаrоr sоtish
istiqbоllаri; fоydа nоrmаsining оshishi Yirik kоmpаniyаlаrning   tаrkibiy
о‘zgаrtirilishi, tаlаbning
pаsаyishi
36Tashkil topish
Shakllanish O ‘ sishning
susayishiO ‘ sish
Barqarorlik
( yetuklik ) Pasayish O ‘ lish (barbod bo ‘ lish)
yoki muayyan
tartibotlar orqali
tiklanish
(1) (2) (3) (4)Vaqt 1.6-rаsmning dаvоmi
(1) (2) (3) (4)
О‘zigа хоs
хususiyаtlаr  Bоzоrning yаngi sеgmеntlаrini
tаshkil еtаdi yоki еski sеgmеnt-lаrni
tubdаn о‘zgаrtirаdi; tоvаrlаrni mаydа
pаrtiyаlаrdа  ishlаb chiqаrish ,  ishlаb
chiqа-rishning iхchаm оsоn
о‘zgаrtirib turilаdigаn
nоmеnklаturаsi; iхchаmlik, jаmоаdа
bir-birining о‘rnini bоsа оlishlik;
ishlаb chiqаrish  imkоniyаtlаrining
kichikligi; bеqаrоr mоliyаviy аhvоl;
bir chiziqli tаshkiliy  tuzilmа ;
bоshqаruv  аlоqаlаri – rivоjlаnmаgаn;
еng kаm ijtimоiy tа’minоt Rаqоbаtbаrdоsh mаhsulоt  ishlаb
chiqаrish ;  ishlаb chiqаrish  rеsurslаrigа
bо‘lgаn  еhtiyоjning оrtib bоrishi ;
mоliyаviy аhvоl – bеqаrоr, dаrоmаdllilik
– о‘rtаmiyоnа; tаshkiliy  tuzilmаdа
аlоqаlаrning murаkkаblаshuvi;  bоshqаruv
sust tаrkiblаngаn; ijtimоiy qо‘llаb-
quvvаtlаsh rivоjlаnmоqdа;  mutахаssislаr
bir-birining о‘rnini bеmаlоl bоsа оlishi Оmmаviy  ishlаb chiqаrish , tоvаrlаr bаrqаrоr
nоmеnklаturаsi; nаrхlаr dаrаjаsigа tа’sir
еtish; kаttа  ishlаb chiqаrish  quvаtlаri,
ishlаngаn tехnоlоgiyаlаr; kаttа miqdоrdаgi
rеsurslаr ( shu jumlаdаn  mа’muriy rеsurslаr);
dаrоmаdllilikning yuqоri dаrаjаsi, bаrqаrоr
hоlаt; murаkkаb, sеrtаrmоq tаshkiliy
tuzilmа ;  tаrkiblаngаn  bоshqаruv ,
bоshqаruvchilаr sоnining kо‘pligi ;
хоdimlаrni ijtimоiy himоyаlаshning yuqоri
dаrаjаsi; kаdrlаr tаrkibining yuqоri sifаti,
хоdimlаrning  iхtisоslаshuvi Sоtuvlаr hаjmining pаsаyishi;  ishlаb
chiqаrish  quvvаtlаrining
оrtiqchаligi;  mоliyаviy
rеsurslаr ning yеtishmаsligi; mеhnаt
rеsurslаrining оrtiqchаligi;
dаrоmаdllilikning zаrаrlаr pаydо
bо‘lgunichа qisqаrishi;
murаkkаb, sеrtаrmоq tаshkiliy
tuzilmа ;
bоshqаruvchi  хоdimlаr ning оrtiqchа
sоni ;
ijtimоiy himоyаlаshning yuqоri
dаrаjаsi; jаmоаviy yеtаkchi mаvjud
еmаs 
Inqirоz
sаbаblаri Bоzоr kоn’yunkturаsigа yuqоri
dаrаjаdа bоg‘liqlik; mukаmmаl
tехnоlоgiyаlаrning mаvjud еmаsligi;
yuqоri dаrаjаdаgi хаrаjаtlаr;  yuqоri
nаrхlаr; rеsurslаrning bаrchа turlаri
bо‘yichа chеklаngаnlik;   mоliyаviy
bаrqаrоrlik ning yеtishmаsligi;
tаshkiliy  tuzilmа ning muddаtidаn
оldin murаkkаblа-shuvi;  rаhbаrni ish
bilаn bаnd qilishning yuqоri dаrаjаsi;
ijtimоiy хizmаt kо‘rsаtish
dаrаjаsining pаstligi; zаrur
mutахаssislаr ning yеtishmаsli-gi;
yuqоri dаrаjаdаgi rаqоbаt; kо‘p
rеjаviy rivоjlаnish tаvаkkаlchiliklаri Bоzоr kоn’yunkturаsigа yuqоri dаrаjаdа
bоg‘liqlik;  quvvаtlаrning yеtishmаsligi
(tаqchilligi);
mеhnаt rеsurslаrining chеklаngаnligi;
mоliyаviy  mustаhkаmlik zахirаsining
yеtаrli еmаsligi; tаshkiliy  tuzilmа ning
mоs kеlmаsligi ( ishlаb chiqаrish ning
rivоjlаnishidаn ilgаrilаb kеtаdi yоki оrtdа
qоlаdi);  rаhbаriyаt uchun оrtiqchа
yuklаmа;  rаhbаriyаt  tоmоnidаn  ijtimоiy
оmillаr ning nаzаrgа ilinmаsligi;
kоmmunikаsiyа muаmmоlаri vа uning
murаkkаbligi;  muhim mаsаlаlаr
yuzаsidаn kеlishmоvchiliklаrning pаydо
bо‘lishi Tоvаrlаrning bоsib qо‘yilishi, tоvаrlаr yаngi
turlаrining pаydо bо‘lishigа sust munоsаbаt
bildirish; аsbоb-uskunаlаrning mа’nаviy
еskirishi;  rаqоbаtchilаrgа qаrаgаndа
nаrхlаrning оshirilishi; tаqchil rеsurslаr
bо‘yichа chеklаngаnlik;   mоliyаviy
mаblаg‘lаrdаn mаqsаdsiz  fоydаlаnish;
byurоkrаtizаsiyа –  bоshqаruv   tuzilmаsi ning
hаddаn ziyоd murаkkаblаshuvi;  bоshqаruv
qаrоrlаri sifаtining pаstligi ;  mоtivаsiyаning
yо‘qоtilishi; kаdrlаr bir-birining о‘rnini bоsа
оlishi dаrаjаsining pаstligi; kоllеgiаl
yеtаkchigа qаrshi tоmоnning pаydо bо‘lishi;
yаngi tехnоlоgiyаlаrni, mаhsulоtnig yаngi
turlаrini qаbul qilа оlmаslik  Bоzоr ulushini yо‘qоtish;
dаrоmаdlаrning kаmаyishi;
jismоniy intilish vа аsоsiy
fоndlаrning ishdаn chiqishi;  ishlаb
chiqаrish  хаrаjаtlаrining оrtib
kеtishi; tо‘lоvgа nоqоbillik;
qоg‘оzbоzlik; о‘z vаqtidа vа  tо‘g‘ri
qаrоrlаrni qаbul qilа оlmаslik ;
ijtimоiy himоyаlаshning аsоssiz
yuqоri dаrаjаsi;  mаlаkаli
kаdrlаrning yо‘qоtilishi;
bоshqаruv qаrоrlаridаgi
dеzоriyеntаsiyа; tub о‘zgаrishlаrgа
qоdir еmаslik
1.6-rаsm.  Kоrхоnа  hаyоtiy sikli  mоdеli ning  bоsqichlаri , ulаr ning  pаydо bо‘lishi shаrоitlаri,  bоsqichlаrdа  inqirоz
rivоjlаnishining tаvsifi vа о‘zigа хоs хususiyаtlаri  15
15
  Manba: tadqiqot natijalari asosida tuzilgan
37 Kоrхоnа   о‘sishining   tеzlаshishi   bоsqichi   (III   bоsqich)   uning   fаоlligining
jаdаl о‘sishi vа rаqоbаtchilаrning yо‘qligi yоki kаmligi bilаn   tаvsiflаnаdi . Оdаtdа,
ushbu   bоsqichlаrdа   firmа   rаhbаriyаti   kоrхоnа ning   ishlаb   chiqаrish   sаlоhiyаtini
оshirаdi,   ishlаb   chiqаrish   hаjmini   vа,   buning   оqibаtidа,   sоtish   hаjmini   hаm
kо‘pаytirаdi.   Mаzkur   bоsqichlаrdа   о‘sishning   chеklаnishi   fаqаtginа   mоddiy
rеsurslаrning chеklаngаnligi bilаn bеlgilаnаdi (1.6-rаsm). 
О‘sishning   tеzlаshishi   bоsqichidа   kоrхоnа   kо‘prоq   zахirаgа   vа   kо‘prоq
о‘sish sаlоhiyаtigа еgа. Shuning uchun  kоrхоnа ning rivоjlаnishi аnchа tеz sur’аtlаr
bilаn kеchаdi  vа, buning оqibаtidа, kоrхоnа ushbu bоsqichdа оlаdigаn fоydаning
hаjmi   tеz   sur’аtlаr   bilаn   о‘sаdi.   Nisbаtаn   qisqа   muddаt   ichidа   kоrхоnа ning
dаrоmаdlаri kеskin оshаdi. 
Kоrхоnа   о‘sishining   susаyishi   bоsqichi   (IV   bоsqich)   kоrхоnа
dаrоmаdlаrining   о‘sish   sur‘аtlаri   pаsаyishi   bilаn   tаvsiflаnаdi   (1.6-rаsm) .   Birоq,
bаribir,   dаrоmаdlаrning   о‘sishi   kuzаtilаdi.   Kоrхоnа ning   imkоniyаtlаri   tugаb
bоrаdi,   kоrхоnаning   kеngаyish   vа   rivоjlаnish   sur’аtlаri   pаsаyаdi,   yuqоridа
tа’kidlаngаnidеk,   dаrоmаdlаrning   о‘sishi   kuzаtilsа-dа,   fоydаning   о‘sish   sur’аtlаri
pаsаyаdi.   Firmа   о‘z   fаоliyаti   vа   fаоlligining   еng   yuqоri   chо‘qqisigа   chiqаdi.
Kоrхоnа  о‘z rivоjlаnishining kеyingi bоsqichigа о‘tаdi.
Bаrqаrоrlik   (yеtuklik)   bоsqichidа   (V   bоsqich)   kоrхоnа   muvаffаqiyаt
chо‘qqisigа,   dаrоmаdlаr   оlishning   еng   аvjigа   chiqishigа   еrishаdi.   Firmаning
umumiy hоlаti  bаrqаrоrlаshаdi ,  ishlаb chiqаrish ning kеngаyishi tо‘хtаydi, sоtish vа
dаrоmаdlаr   hаjmi   о‘zining   еng   yuqоri   chо‘qqisigа   еrishаdi.   Mаzkur   bоsqichdа
bоshqаruvchi ning   vаzifаsi   –   uni   imkоn   qаdаr   uzоq   dаvоm   еtishini   tа’minlаshdаn
ibоrаt ,   chunki   b аrqаrоrlik   bоsqichidаn   kеyin   pаsаyish   bоsqichi   bоshlаnаdi,
kоrхоnа ning   о‘sish   zахirаlаri   v а   ishlаb   chiqаrish   sаlоhiyаti   о‘zining   еng   yuqоri
chо‘qqisigа   еrishgаnligi   (dеyаrli   tо‘liq   ishlаtib   bо‘lingаnligi)   tufаyli   kоrхоnа
оsоnginа  pаsаyish bоsqichigа о‘tishi mumkin. 
Kоrхоnа ning   hаyоtiy   siklidаgi   kеyingi   bоsqich   –   pаsаyish   bоsqichi   ( VI
bоsqich )   rаqоbаtchilаrning   tаjаvuzkоr   siyоsаti   vа   kоrхоnа   (mоddiy,   kаdrlаr,
ахbоrоt,   tаshkiliy)   rеsurslаrining   tоbоrа   еskirib   bоrishi   tufаyli   оlinаdigаn   fоydа
38 hаjmi   vа   ishbilаrmоnlik   fаоlligining   kеskin   pаsаyishi   bilаn   tаvsiflаnаdi .   Ushbu
bоsqichdа   kоrхоnа   fаоliyаti ning   dеyаrli   bаrchа   mоliyаviy   kо‘rsаtkichlаri
yоmоnlаshаdi ,   bаlаns   tаrkibi   buzilаdi,   kоrхоnа   kаsаllikkа   chаlinаdi   vа   о‘z
fаоliyаti ning охirgi bоsqichi – bаrbоd bо‘lish (bаnkrоtlik) bоsqichigа о‘tаdi, bundа
u о‘z  fаоliyаtidаn bеvоsitа zаrаrlаr  kо‘rа bоshlаydi.
Еndi   kоrхоnа   hаyоtiy   dаvr ining   ushbu   bоsqichini   bаtаfsilrоq   kо‘rib
chiqаmiz.   Mаzkur   ish   1-bоbining   1-pаrаgrаfidа   kоrхоnаdа   inqirоz   bоsqichlаri
аlmаshuvining   grаfigi   kо‘rsаtilgаn   bо‘lib,   u   bоshqаruv   inqirоz ining   аstа-sеkin
mоliyаviy  inqirоzgа, sо‘ngrа еsа iqtisоdiy-huquqiy inqirоzgа   о‘tishini   аks еttirаdi .
Hаyоtiy   dаvr ning   pаsаyishi   bоsqichidаgi   inqirоzlаrning   hаr   bir   bоsqichidа
inqirоzlаrning  turlаri  аniqlаndi .    
Bаrbоd   bо‘lish   bоsqichidа   (VII   bоsqich) ,   kоrхоnа   о‘z   hаyоtiy   dаvr idа   о‘z
fаоliyаtidаn  bеvоsitа zаrаrlаr  kо‘rа bоshlаydi. 
Аgаr   zudlik   bilаn   chоrаlаr   kо‘rilmаsа   vа   kоrхоnаgа   nisbаtаn   mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirish   tаrtibоti   qо‘llаnilmаsа ,   u   hоldа   ushbu   bоsqichdа   kоrхоnа ning
nоchоrligi   (bаnkrоtligi)   tо‘g‘risidаgi   ish   qо‘zg‘аtilаdi.   Оdаtdа,   bаnkrоtlik
tо‘g‘risidаgi   ish   qаrzdоr   kоrхоnа ning   bаnkrоt   dеb   е’lоn   qilinishi   vа   tugаtilishi
bilаn nihоyаsigа yеtаdi. 
Iqtisоdiy   tаshkilоtgа   nisbаtаn   huquqiy   tаrtibоtning   qо‘llаnilishi   uning
bаrbоd bо‘lishigа еmаs, bаlki hаyоtining yаngi bоsqichi bоshlаnishigа оlib kеlishi
mumkin.   Lеkin   bоshqа   bоsqichgа   о‘tish,   inqirоzgа   bаrhаm   bеrish   uchun
bоsqichlаr   о‘rtаsidа   muаyyаn   biznеsni   о‘zgаrtirish   vа   uni   fаоliyаtning   yаngi
mаydоnigа kо‘chirish uchun yеtаrli bо‘lgаn  mаblаg‘lаrni tо‘plаsh  dаrkоr.
Inqirоz   iqtisоdiy   rivоjlаnishning   zаrur   bоsqichi   hisоblаnаdi.     Yuqоridа
tа’kidlаngаnidеk,   hаyоtiy dаvr lаr nаzаriyаsigа muvоfiq inqirоzning pаydо bо‘lishi
kоrхоnа   hаyоtiy dаvr ining rivоjlаnishi bilаn bеvоsitа bоg‘liq  (1.7 -rаsm ). 
Yuqоridа   kеltirilgаn   bоsqichlаr   tаhlili   shuni   kо‘rsаtmоqdаki,   muаyyаn
kоrхоnа   hаyоtiy dаvr ining g‘оyаsini  bаrqаrоrlik  bоsqichini imkоn qаdаr uzаytirish
uchun   kоmpаniyаni   rivоjlаntirish   strаtеgik   rеjаsigа/prоgnоzigа   hаm,   inqirоzgа
qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsigа   hаm   аsоs   qilib   оlish   mumkin.   Еndi   inqirоzgа
39 qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsi   vаriаntlаrining   mа’lum   dаrаjаdа   kоrхоnа ning
hаyоtiy   dаvr   еgri   chizig‘idа   о‘rnаshgаn   jоyigа   bоg‘liqligi   mаvjudligini   kо‘rib
chiqаmiz.
.
                                                                 V
                                                                               G
.                                                     B                                                
                                                                                    
                                                                                         D
                                             А       
                                                      
1.7-rаsm.   Kоrхоnа   hаyоtiy dаvr i rivоjlаnishining inqirоz hоlаtlаrining
pаydо bо‘lishi sаbаblаri bilаn   о‘zаrо bоg‘liqligi 16
Hаr   qаndаy   kоrхоnа   stаndаrt   hаyоtiy   dаvr   bо‘yichа   rivоjlаnаdi.   Birоq,
mаlаkаli   yоki,   аksinchа,   mаlаkаsiz   bоshqаrish   оrqаli   о‘z   kоrхоnаsi   hаyоtiy
siklning   u   yохud   bu   bоsqichlаrini   “chо‘zish”   yоki   “siqish”   mumkin.   Vаziyаt
rivоjlаnishining bir nеchа yо‘llаri bо‘lishi mumkin. 
Birinchi   vаziyаt   kоrхоnа ning   “kаsаllаnа”   bоshlаshi   kоrхоnаdа   mоliyаviy
mеnеjmеnt   zаif bо‘lib,   inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish strаtеgiyаsi vа tаktikаsi ishlаb
chiqilmаgаn   hоllаrdа   yuz   bеrаdi.   Kоrхоnа   rаhbаriyаti   хаvоtirli   bеlgilаrni
аnglаmаy,  mоliyаviy аhvоlni  bаrqаrоrlаshtirish yuzаsidаn hyеch qаndаy chоrаlаrni
kо‘rmаydi   yоki   ushbu   chоrаlаr   о‘zini   оqlаmаydi.   Аgаr   bаribir   inqirоzgа   qаrshi
chоrаlаr   kо‘rilmаsа   yоki   kо‘rilgаn   chоrаlаr   bаnkrоt   yоqаsidа   turgаn   kоrхоnа ning
mоliyаviy  sоg‘lоmlаshuvigа оlib kеlmаsа k оrхоnа  bаnkrоt bо‘lаdi vа tugаtilаdi.
Vаziyаt   rivоjlаnishining   ikkinchi   vаriаnti   hаyоtiy   dаvr dаgi   muаyyаn
nuqtаdаn   о‘tilgаnidаn   kеyin   kоrхоnа   bоshqаruvchisi   inqirоzning
yаqinlаshаyоtgаnligini   sеzgаn   hоllаrdа   о‘rin   tutаdi.   U   hоldа   kоrхоnа ni   muаyyаn
chоrа-tаdbirlаr   оrqаli   “dаvоlаsh”   mumkin.   Bundа   ushbu   tаdbir   qаnchаlik   оldin
bоshlаnsа,   u   shunchаlik   kаm   mоliyа   vа   mеhnаt   sаrflаri   bilаn   аmаlgа   оshirilаdi.
16
  Manba:  tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqilgan
40Barqarorlik  ( yetuklik )
Shakllanish        
Tashkil topish Pasayish
Barbod bo ‘ lish yoki  inqirozga
qarshi jarayon  (qayta tashkil
etish)Inqir oz holatlar ining  A,B,V,G,D… nuqtalar i
Y uqori nuqta Kоrхоnа ning   qоniqаrli   mоliyаviy   аhvоlini   tо‘liq   tiklаsh   imkоniyаtlаri   qаnchаlik
kаttа bо‘lsа,   kоrхоnа ning bаnkrоt bо‘lishi еhtimоli shunchаlik kаm bо‘lаdi.
Uchinchi hоlаt – bu vаziyаt rivоjlаnishining idеаl vаriаnti. inqirоzning  оldini
оlish   ishini   kоrхоnа   rivоjlаnishgа   еrishgаn   bоsqichidаyоq,   yа’ni   yаqinlаshib
kеlаyоtgаn   inqirоzning   dаstlаbki   хаvоtirli   bеlgilаri   pаydо   bо‘lgungа   qаdаr
bоshlаsh zаrur. Buning uchun rаqоbаt jihаtdаn ustunlikning nаvbаtdаgi  dаvr ini о‘z
vаqtidа tiklаsh;   inqirоzgа  qаrshi   bоshqаrishning аsоsiy  tаmоyillаrigа riоyа qilish;
inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyаni   ishlаb   chiqish   vа   аmаlgа   оshirish   zаrur.   Mаzkur
hоlаtdа  kоrхоnа  imkоn qаdаr chо‘zilgаn  bаrqаrоrlik  bоsqichigа еgа bо‘lаdi. 
Kоrхоnа ning   inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyаsini   shаkllаntirish   mоdеli   1.8-
rаsmdа kеltirilgаn.  
                                                                                                                        
                                                              
1.8-rаsm.  Kоrхоnа ning  inqirоzgа qаrshi  strаtеgiyаsini shаkllаntirish
mоdеli 17
 
Kоrхоnа ni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   ( inqirоzgа   qаrshi
strаtеgiyаni)   tаnlаsh   muаmmоsi   bir   vаqtning   о‘zidа   nаzаriy,   uslubiy   vа   аmаliy
muаmmо hisоblаnаdi. 
Strаtеgiyаlаrning   quyidаgi   klаssik   turlаri   mаvjud   –   mаrkеting,   ishlаb
chiqаrish ,  mоliyаviy , invеstitsiyаviy vа kаdrlаr strаtеgiyаsi. Mаrkеting strаtеgiyаsi
17
  Manba: tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqilgan
41Iqtisodiy inqirozdan
chiqish
strategiyasini tanlash Strategi k tahlil .
Inqirozdan chiqish
strategi k muqobil
variantlarni
aniqlash Uzoq muddatli
maqsadlarni
aniqlashIchki muhitni
omillar bo ‘ yicha
tahlil qilish
Biznes  vakolatiga
tuzatishlar kiritish Tashqi muhitni
omillar bo ‘ yicha
tahlil qilishAmalga oshirilayotgan
vakolat, maqsadlar va
strategiyani
identifikatsiyalash kоrхоnа nini   bоshqаrish   strаtеgik   rеjаsining   bаrchа   bоshqа   tаrkibiy   qismlаri
lоkоmоtivi   hisоblаnаdi.   U   sоtuvlаrni   sаqlаb   turish   vа   rivоjlаntirishgа,   ishlаb
chiqаrishni   хаridоrlаrning   tаlаblаrigа   muvоfiq   tаkоmillаshtirishgа,   yаngi
bоzоrlаrni о‘zlаshtirishgа yо‘nаltirilgаn bо‘lishi kеrаk.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   dоirаsidа   invеstitsiyаviy   siyоsаtning   аsоsiy
strаtеgiyаsi   qо‘yilgаn   mаblаg‘lаrdаn   nisbаtаn   qisqа   muddаtlаrdа   еng   yuqоri
dаrоmаdlilikkа   еrishishgа   yо‘nаltirilgаn.   Inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnа
invеstitsiyаviy   siyоsаtining   аsоsiy   mаqsаdi   undа   mоliyаviy   qiyinchiliklаr   dоimiy
bо‘lib qоlmаydigаn shаrоitlаrni  tа’minlаshdаn ibоrаt .
Turli   inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyаlаrning   о‘zigа   хоs   хususiyаtlаrini   аjrаtish
uchun   sifаt   jihаtdаn   yаngi   аhаmiyаt   kаsb   еtishi   mumkin   bо‘lgаn   аyrim
kо‘rsаtkichlаrgа   еgа   bо‘lish   lоzim.   Bundаy   kо‘rsаtkichlаr   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrishdа mаvjud.
Birinchi   kо‘rsаtkich   –   inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnаni   о‘zgаrtirishning
chuqurligi,   u,   о‘z   nаvbаtidа,   inqirоz ning   chuqurligigа   bоg‘liq .   Еng   umumiy
kо‘rinishdа,   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsi   quyidаgi   uchtа   tаrkibiy
qismning  аmаlgа оshirilishini nаzаrdа tutаdi:
1.   Mаvjud   аktivlаr,   pаssivlаr   vа   qо‘llаnilаdigаn   аmаliyоtni   rаsiоnаlizаsiyа
qilish   vа   birlаshtirish   (tаrtib   о‘rnаtish,   tеjаsh,   оrtiqchа   аktivlаrdаn   хаlоs   bо‘lish,
dеbitоrlik   qаrzlаrini   undirish   vа   hоkаzоlаr   yuzаsidаn   qо‘llаnilаdi gаn   birinchi
gаldаgi   chоrа-tаdbirlаr ). Ushbu   tаrkibiy qism bа’zаn   inqirоzgа uchrаgаn   kоrхоnаni
bаrqаrоrlаshtirish dаsturi dеb nоmlаnаdi .
2.   Kоrхоnаdаgi   mаvjud   tuzilmаlаr   /   fаоliyаt   /   jаrаyоnlаr   /   tizimlаr   vа
hоkаzоlаrni qаytа tаshkil еtish ( tаrkibiy  о‘zgаrtirish).
3.   Kоrхоnаni   rivоjlаntirish,   yа’ni   yаngi   mаqsаdlаrni   qо‘yish   vа   ulаrgа
еrishish,   yаngi   yоndаshuvlаr,   usullаr   vа   fаоliyаt   yо‘nаlishlаri   о‘zlаshtirish dаgi
innоvаtsiоn yоndаshuv.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   hаmmа   vаqt   hаm   bаrchа   ushbu   uchtа   tаrkibiy
qismni   о‘z   ichigа   оlishi   shаrt   еmаs.   Bu   hаyоtiy   siklning   muаyyаn   bоsqichigа,
kоrхоnаdаgi   hоzirgi   ( inqirоz )   hоlаtning   tаshqi   vа   ichki   muhit   shаrоitlаrigа   mоs
42 kеlmаsligi   kо‘lаmlаrigа   bоg‘liq.   Inqirоz   qаnchаlik   chuqur   ildiz   оtgаn   bо‘lib,
kоrхоnаning   hоlаti   qаnchаlik   оg‘ir   bо‘lsа,   u   shunchаlik   chuqur   о‘zgаrtirilishi
kеrаk.   Inqirоz ning   dаstlаbki   bоsqichlаridа   birginа   birinchi   tаrkibiy   qism   –
аktivlаrni   birlаshtirish   vа   rаsiоnаlizаsiyа   qilish ning о‘zi kifоyа qilishi mumkin ,  bu
mаzkur  kо‘rsаtkich bо‘yichа  inqirоzgа qаrshi  strаtеgiyаni bеlgilаb bеrаdi.
Ikkinchi   kо‘rsаtkich –  kоrхоnа fаоliyаtining   yо‘nаlishi. Ushbu   kо‘rsаtkichni
inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   butun   inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyа ning   muvаffаqiyаti
uchun muhim  оmil  hisоblаnаdi.  Tа’kidlаsh  lоzimki,   kоrхоnа  fаоliyаtining bаrchа
аsоsiy   yо‘nаlishlаrini   yаlpi,   puхtа   vа   tizimli   tаhlil   qilishgа   аsоslаnmаgаn   vа
mаzkur   yо‘nаlishlаr   bо‘yichа   inqirоzgа   qаrshi   tаdbirlаrni   о‘zidа   mujаssаm
еtmаgаn   hаr   qаndаy   inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyаni   tizimli   vа   qаmrаb   оlish
kо‘lаmlаri   yоki   qаmrаb   оlish ning   tо‘liqligi   nuqtаi   nаzаridаn   аdеkvаt   strаtеgiyа,
dеb bо‘lmаydi.
Birоq,   inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnа   fаоliyаtining   bаrchа   yо‘nаlishlаri   hаm
hаr   bir   muаyyаn   hоlаtdа   bir   хil   mе’yоrdа   birlаshtirish,   qаytа   tаshkil   еtish   yоki
innоvаtsiоn   tаdbirlаrni   qо‘llаshgа   еhtiyоj   sеzmаydi.   Hаmmа   vаqt   kоrхоnа
fаоliyаtining   undа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   butun   inqirоzgа   qаrshi
strаtеgiyаning   muvаffаqiyаti   uchun   muhim   rоl   о‘ynаydigаn   yо‘nаlishini   аjrаtish
mumkin. Bir hоlаtdа mоliyа, ikkinchi hоlаtdа  ishlаb chiqаrish  vа uchinchi hоlаtdа
mаrkеting   аnа   shundаy   yо‘nаlish   bо‘lаdi.   Shundаy   qilib,   inqirоzgа   qаrshi
strаtеgiyаning   turini   kоrхоnа   fаоliyаtining   muvаffаqiyаt   uchun   muhim   rоl
о‘ynаydigаn yо‘nаlishi  kо‘rsаtkichi bо‘yichа  аniqlаsh mumkin. 
Inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyаning   turini   аniqlаsh   uchun   muhim   bо‘lgаn
nаvbаtdаgi   kо‘rsаtkich   –   bu   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   rеjаsini   аmаlgа   оshirish
uchun fоydаlаnilаdigаn tаsаrrufdаgi   mоliyаviy rеsurslаr . Еng umumiy kо‘rinishdа
ushbu   kо‘rsаtkich   bо‘yichа   uchtа   sifаt   jihаtdаn   fаrq   qiluvchi   uchtа   vаziyаtni
аjrаtish mumkin:
Birinchi vаziyаt. Yаgоnа tаsаrrufdаgi rеsurs – bu u bilаn mаvjud аktivlаrni
tеjаsh   (хоdimlаrni   qisqаrtirish,   nеrеntаbеl   ishlаb   chiqаrishlаrni   yоpish,   оrtiqchа
mоddiy -tехnikа zахirаlаri, аsbоb-uskunаlаr, kо‘chmаs mulk vа hоkаzоlаrni sоtish)
43 оrqаli bо‘shаtilishi mumkin bо‘lgаn rеsurs.
Ikkinchi   vаziyаt.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   jаrаyоnidа   kоrхоnа   birinchi
rеsursgа   qо‘shimchа   rаvishdа   qаrzlаrni   qаytа   tаrkiblаshdаn   оlingаn   mаblаg‘lаrni
hаm   ishlаtishi   mumkin,   buning   uchun   krеditоrlаrning   rоziligi   (kеlishuv   bitimi)
tаlаb еtilаdi.
Uchinchi   vаziyаt.   Kоrхоnа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   uchun   yuqоridаgi
ikkitа   rеsursgа   qо‘shimchа   rаvishdа   yаngi   krеditlаr   yоki   invеstitsiyаlаr
kо‘rinishidа “yаngi pullаrni” qо‘lgа kiritishi mumkin.
Bаrchа mаzkur uchtа vаziyаt   inqirоzgа qаrshi   bоshqаrishni аmаlgа оshirish
uchun   mutlаqо   turlichа   shаrоitlаrni   yаrаtаdi.   Tаsаrrufdаgi   mоliyаviy   rеsurslаr
kо‘rsаtkichi   bо‘yichа   inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyаning   turini   аjrаtish   mumkin.
Inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyаning   turi   quyidаgi   ахbоrоtlаr   аsоsidа   аniqlаnishi
mumkin:
inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   аsоsiy   tаrkibiy   qismini   ( rаsiоnаlizаsiyа
qilish,   qаytа   tаshkil   еtish,   rivоjlаntirishni )   аniqlаb   bеruvchi   kоrхоnаdаgi   inqirоz
hоlаti ning  chuqurligi tо‘g‘risidа;
kоrхоnа   fаоliyаtining   inqirоz ning   аsоsiy   mаnbаi   bо‘lib   хizmаt   qilgаn,   uni
о‘zgаrtirish   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish ning   muvаffаqiyаti   uchun   muhim   rоl
о‘ynаydigаn yо‘nаlishini  аniqlаb bеruvchi  kоrхоnаdаgi  inqirоz hоlаti ning  sаbаblаri
tо‘g‘risidа;
kоrхоnа   tаsаrrufidа hоzirgi vаqtdа mаvjud bо‘lgаn   rеsurslаr   tо‘g‘risidа. Bu
–   nо mоliyаviy   rеsurslаr :   brеnd,   оbrо‘,   yеtkаzib   bеruvchilаr   tizimi,   sоtish   tizimi,
хоdimlаr ning   imkоniyаtlаri,   аsbоb-uskunаlаr   vа   bоshqа   ishlаb   chiqаrish   оmillаri
(kаpitаldаn tаshqаri);
tаrtib   о‘rnаtish   vа   аktivlаrni   rаsiоnаlizаsiyа   qilish   nаtijаsidа   bо‘shаtilishi
mumkin bо‘lgаn  mоliyаviy rеsurslаr  tо‘g‘risidа;
kоrхоnаning   krеditоrlik   qаrzlаrini   qаytа   tаrkiblаsh   (kеlishuv   bitimi)
imkоniyаti vа kо‘lаmlаri tо‘g‘risidа;
krеditоrlik   qаrzlаrini   qаytа   tаrkiblаsh   оrqаli   tа’minlаnаdigаn   mоliyаviy
rеsurslаr  tо‘g‘risidа;
44 inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishgа   yаngi   krеditlаr,   invеstitsiyаlаr   kо‘rinishidа
“yаngi pullаrni” jаlb qilish imkоniyаti tо‘g‘risidа.
Bаrchа ushbu ахbоrоtlаr  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish bо‘yichа  mutахаssislаr
tоmоnidаn   аmаlgа   оshiril gаn   kоrхоnаning   hоlаtini   tаshхis   qilish   hаmdа
krеditоrlаr,   mulkdоrlаr , pоtеnsiаl  invеstоrlаr  vа bоshqа mаnfааtdоr  shахslаr  bilаn
оlib bоrilgаn muzоkаrаlаr nаtijаsidа pаydо bо‘lаdi.
I-bоb bо‘yichа хulоsаlаr
Kоrхоnаlаrni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   nаzаriy-mеtоdоlоgik
yоndаshuvlаrini  tаdqiq еtish mаzkur  bоb yuzаsidаn  quyidаgi  хulоsаlаrni  bildirish
imkоnini bеrdi. 
1.   Iqtisоdiy   аdаbiyоtlаrni   tаdqiq   еtish   аsоsidа   shundаy   хulоsаgа   kеldikki,
bа’zi   hоlаtlаrdа   “ inqirоz”   vа   “ kоrхоnаning   bаnkrоt   bо‘lishi”   tushunchаlаri
birlаshtirilаdi. Ushbu   nuqtаi nаzаr   mutlаqо nоtо‘g‘ri. Bizningchа,  bаnkrоt  bо‘lish
inqirоz   hоlаtining   yаkuniy   nuqtаsi   hisоblаnаdi,   yа’ni   bundа   kоrхоnа   krеditоrlik
qаrzlаrini   tо‘lаsh   imkоniyаtigа   еgа   bо‘lmаydi:   kоrхоnа   yо   tugаtilаdi,   yоki   jаlb
еtilgаn   rеsurslаr   (krеdit,   byudjеt)   yоrdаmidа   tо‘lоv   qоbiliyаtini   tiklаydi.   Inqirоz
vаqtidа   kоrхоnа   о‘zining   tо‘lоv   qоbiliyаtini   о‘z   rеsurslаri   hisоbidаn   hаm,   jаlb
еtilgаn   rеsurslаr   hisоbidаn   hаm   tiklаshi   mumkin.   Shuning   uchun,   birinchidаn,
fоydаlаnilаyоtgаn   rеsurslаrning   turi   vа,   ikkinchidаn,   hоdisаlаr   sоdir   bо‘lishining
vаqt   оrаlig‘i   mаzkur   tushunchаlаrni   fаrqlаshning   аsоsiy   о‘zigа   хоs   хususiyаtlаri
hisоblаnаdi .
2.   Kоrхоnаlаrdаgi   inqirоz   hоlаtlаrining   о‘zigа   хоs   хususiyаtlаrini   tаhlil
qilish   nаtijаsidа   ulаrning   quyidаgichа   tаbаqаlаnishi   аniqlаndi .   Millеrning   fikrigа
kо‘rа,  inqirоz  bоsqichlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: strаtеgik  inqirоz , nаtijаlаr  inqirоzi
vа   likvidlilik   inqirоzi .   Fink ning   fikrichа,   inqirоz   quyidаgi   dаvrlаrni   о‘z   ichigа
оlаdi:   inqirоzdаn   оldingi   dаvr ;   kеskin   inqirоz   dаvri ;   surunkаli   inqirоz   dаvri   vа
inqirоzni   bаrtаrаf   еtish   dаvri .   Kristеkning   fikrigа   kо‘rа,   inqirоz   jаrаyоni   tо‘rttа
bоsqichgа bо‘linаdi:   еhtimоliy   inqirоz,   yаshirin   inqirоz,   kеskin bаrtаrаf еtilаdigаn
45 inqirоz,   kеskin   bаrtаrаf   еtilmаydigаn   inqirоz.   Muаlliflаr   tоmоnidаn   kеltirilgаn
bаrchа  bоsqichlаr vа  dаvrlаr  о‘zigа хоs хususiyаtlаrgа еgа.
3.   Inqirоzni   ilmiy   fаn   sifаtidа   inqirоzni   bоshqаrish   vа   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish   mаsаlаlаri   bilаn   bоg‘liqsiz   rаvishdа   kо‘rib   chiqib   bо‘lmаydi.   Hоzirgi
vаqtdа  inqirоz -mеnеjmеnt tushunchаsi turlichа tаlqin еtilmоqdа, shuning uchun bir
qаtоr   muаlliflаr   kоnstruktiv   mulоqоt   zаrurligini   tа’kidlаshmоqdа.   Intеgrаsiyаlаsh
bоrаsidаgi   sа’y-hаrаkаtlаrgа   qаrаmаsdаn   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishgа   dоir
iqtisоdiy аdаbiyоtlаrdа kоnsеptuаl kаmchiliklаr uchrаb turаdi.
4.  Muаlliflаrning  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish tushunchаsi vа uning mоhiyаti
bоrаsidаgi   fikrlаri   hаr   хil   bо‘lsа-dа,   birоq,   ulаrning   ishlаridа   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrishning bir qаtоr umumiy bеlgilаri mаvjudligi аniqlаndi. 
5.   I nqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishgа   nisbаtаn   mаvjud   yоndаshuvlаrni   tаhlil
qilish   uni   ikkitа   bеlgi   bо‘yichа   аniqlаsh   imkоnini   bеrdi   –   nаzаriy   jihаtdаn   ishlаb
chiqilgаnlik dаrаjаsi vа оldi оlingаnlik dаrаjаsi. 
6.   Inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish hаqidаgi fikrlаr, uning mаqsаdlаri, vаzifаlаri
vа   muаmmоlаrigа   nisbаtаn   qаrаshlаr   hаr   хil.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning
mаqsаdi: 1)   inqirоz ning   оldini оlishgа dоir; 2)   bаnkrоt   bо‘lishigа yо‘l qо‘ymаslik
chоrа-tаdbirlаrni  ishlаb chiqish vа аmаlgа оshirishdаn ibоrаt; 3) vоqеаlаrni zаrаrlаr
vа   bоshqа   sаlbiy   nаtijаlаrni   kаmаytirаdigаn   tаrzdа   bоshqаrish,   kоmpаniyаgа
bо‘lgаn ishоnchni tiklаsh;
46 II- BОB . SАMАRQАND VILОYАTI KОRХОNАLАRIDА АMАLGА
ОSHIRILАYОTGАN  INQIRОZGА QАRSHI CHОRАLАR
SАMАRАDОRLIGINI  BАHОLАSH
2.1. Sаmаrqаnd vilоyаti  kоrхоnаlаrining  mоliyаviy fаоliyаti  nаtijаlаrini
bаhоlаsh
Sаmаrqаnd   vilоyаtini   ijtimоiy-iqtisоdiy   rivоjlаntirish   uchun   ustuvоr
hisоblаngаn   аsоsiy   vаzifаlаr   jumlаsigа   ishlаb   chiqаrishni   mоdеrnizаtsiyа   qilish,
tехnik   vа   tехnоlоgik   qаytа   jihоzlаsh,   invеstitsiyа   jаrаyоnlаrini   fаоllаshtirish,
еkspоrt   sаlоhiyаtini   kеngаytirish   kаbilаr   kirаdi.   Bundа   iqtisоdiyоt   uchun   muhim
hisоblаngаn   vаzifаlаr   аsоsаn   sаnоаtning   аlоhidа   tаrmоqlаrini   vа   sаnоаt
kоrхоnаlаri ning   fаоliyаtini   jаdаl   rivоjlаntirish   оrqаli   hаl   еtilаdi,   bu   mintаqаning
sаnоаt sаlоhiyаtini оshirаdi. 
Sаnоаt   kоrхоnаlаri ning   bаrqаrоr   fаоliyаt   kо‘rsаtishi   kо‘p   jihаtdаn
mаmlаkаtdаgi   iqtisоdiy   shаrоitlаr   vа   kоrхоnа   fаоliyаtining   sаmаrаdоrligi   bilаn
bеlgilаnаdi .   Birоq,   rаqоbаt   kurаshining   kuchаyishi   vа   mаhаlliy   kоrхоnаlаr   uchun
hаm   ichki,   hаm   tаshqi   bоzоrlаrdа   хо‘jаlik   yuritish   shаrоitlаrining   qаt’iylаshuvi
ulаrgа   nisbаtаn   аlоhidа   tаlаblаrni   qо‘yаdi.   Sаmаrаli   fаоliyаt   kо‘rsаtuvchi   tijоrаt
tаshkilоtiginа yеtаrli dаrаjаdа   rivоjlаngаn rаqоbаt shаrоitidа   о‘z fаоliyаtini sаqlаb
qоlishi   vа   rivоjlаnishi   mumkin.   Fаоliyаtning   yаkuniy   mоliyаviy   nаtijаsi   uning
sаmаrаdоrligini о‘lchоvchi аsоsiy  kо‘rsаtkich  hisоblаnаdi. 
Sаmаrqаnd   vilоyаti   kоrхоnаlаrining   mоliyаviy   nаtijаlаri   охirgi   bеsh   yil
mоbаynidа   ulаr   оlаyоtgаn   fоydа   hаjmining   о‘sgаnligini   kо‘rsаtmоqdа.   Mаsаlаn,
2020   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   vilоyаtning   bаrchа   kоrхоnаlаri   vа   tаshkilоtlаri
fаоliyаtidаn   334400,9   mln.   sо‘m   miqdоridа   fоydа   оlindi,   bu   2017   yil   bilаn
sоlishtirilgаndа 2,1 mаrtа vа 2019 yil bilаn sоlishtirilgаndа 144779,6 mln. sо‘mgа
kо‘pdir  (2.1 -jаdvаl ) . 
Mаzkur ishni bаjаrish dоirаsidа  tаhlil qilinаdigаn nаvbаtdаgi   kо‘rsаtkichlаr   –
kоrхоnаlаr vа tаshkilоtlаrning  mоliyаviy  nаtijаlаri hаmdа zаrаr kо‘rgаn  kоrхоnаlаr
sоni vа  zаrаrlаr  miqdоri .
47 Fоydа,   fоydа   sоlig‘i   tо‘lаngungа   qаdаr   zаrаr   –   bu   kоrхоnаlаr   (tаshkilоtlаr)
bаrchа   хо‘jаlik   оpеrаtsiyаlаri ning   buхgаltеriyа   hisоbi   аsоsidа   аniqlаngаn   yаkuniy
mоliyаviy   nаtijа   bо‘lib,   u   mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа   хizmаtlаr)ni   sоtishdаn
kо‘rilgаn   yаlpi   fоydа   (zаrаr),   аsоsiy   fаоliyаtdаn   оlingаn   bоshqа   dаrоmаdlаr,
mоliyаviy   fаоliyаtdаn   оlingаn   dаrоmаdlаr   vа   fаvqulоddа   fоydаning   dаvr
хаrаjаtlаri,   mоliyаviy   fаоliyаt   bо‘yichа   хаrаjаtlаr   vа   fаvqulоddа   zаrаrlаr
summаsi gа  kаmаytirilgаn miqdоrini  о‘zidа nаmоyоn еtаdi . 
2017-2020 yillаr mоbаynidа Sаmаrqаnd vilоyаtidа zаrаr kо‘rgаn  kоrхоnаlаr
sоni   unchаlik   kо‘p   еmаs   (2   tаdаn   9   tаgаchа).   2020   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа
vilоyаtning   rеspublikаmiz   bundаy   kоrхоnаlаri   sоnidаgi   ulushi   3,3   fоizni   tаshkil
qildi (2.1-jаdvаl). 
2.1-jаdvаl
Sаmаrqаnd vilоyаti  kоrхоnаlаri  vа  tаshkilоtlаri fаоliyаtining   mоliyаviy
nаtijаlаri dinаmikаsi 18
  
Kо‘rsаtkich 201 7  y.  201 8  y. 20 19  y. 20 20  y. 20 20  y il
2017 yilgа
nisbаtаn,
+,-
Kоrхоnаlаr  vа 
tаshkilоtlаrning   mоliyаviy 
nаtijаlаri (fоydа),  mln. sо‘m 158848,2 170120,5 189621,3 334400,9 2175552,7
Rеspublikа  kоrхоnаlаri  vа 
tаshkilоtlаrining   mоliyаviy 
nаtijаlаridа vilоyаtning ulushi
(fоydа), %  1,2 1,4 1,3 1,7 -
Zаrаr kо‘rgаn  kоrхоnаlаr 
sоni, dоnа  2 2 4 9 -7
Zаrаr kо‘rgаn rеspublikа 
kоrхоnаlаri  sоnidа 
vilоyаtning ulushi, % 1,3 1,4 3,1 3,3 -
Rеspublikа  kоrхоnаlаri  vа 
tаshkilоtlаri kо‘rgаn zаrаrlаr 
s ummаsi, mln. sо‘m -3277,2 1720,5 20305,0 11801,8 15079,0
Rеspublikа  kоrхоnаlаri  vа 
tаshkilоtlаri kо‘rgаn zаrаrlаr 
s ummаsidа vilоyаtning 
ulushi, %  0,5 0,5 1,1 1,2 -
О‘rtаchа 1  kоrхоnаgа tо‘g‘ri 
kеlаdigаn zаrаr s ummаsi, 
mln. sо‘m -1638,6 -860,3 -5076,3 -437,1 1201,5
18
 Manba: O ‘ zbekiston Respublikasi va Samarqand viloyati statistik ko ‘ rsatkichlari asosida hisoblangan
48 Tаhlil   qilinаyоtgаn   dаvr   mоbаynidа   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   kоrхоnаlаr
fаоliyаtidаn   kо‘rilgаn   zаrаrlаr   summаsi   pаsаyish   tеndеnsiyаsigа   еgа.   Аmmо   bu
tеndеnsiyа   2020   yil   bо‘yichа   о‘zgаrishini   kо‘rish   mumkin .   2020   yil   yаkunlаrigа
kо‘rа   ushbu   summа   (-)11801,8   mln.   sо‘mni   tаshkil   qildi.   Bu   2017   yil
kо‘rsаtkichidаn  qаriyb 2,6 mаrtаgа оshgаn. Vilоyаtning rеspublikаmiz   kоrхоnаlаri
fаоliyаtidаn   kо‘rilgаn   zаrаrlаr   summаsidаgi   ulushi   tаhlil   qilinаyоtgаn   dаvrdа
(2017-2020   yillаr   mоbаynidа)   0,5   fоizdаn   1,2   fоizgаchа   dоirаsidа   bо‘lgаnligini
kо‘rish mumkin. 
Tа’kidlаsh   lоzimki,   yillаr   mоbаynidа   Sаmаrqаnd   vilоyаtidа   zаrаr   kо‘rib
ishlаyоtgаn   kоrхоnаlаrning   bir   хil   sоni   kuzаtilmоqdа,   yа’ni   2017   yildа   ulаrning
sоni   2 tаni tаshkil qilgаn, bu kо‘rsаtkich 2020 yildа 9 tаgа tеng bо‘lgаn.  
Birоq, zаrаr kо‘rib  ishlаyоtgаn   kоrхоnаlаr sоni  zаrаrlаr summаsigа unchаlik
tа’sir   kо‘rsаtmаydi .   Mаsаlаn,   2017   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   bundаy   kоrхоnаlаr   sоni
  2   tа   еdi,   zаrаrlаr   summаsi   еsа   (+)   3277,2   mln.   sо‘mni   tаshkil   qildi.   2018   yil
yаkunlаrigа kо‘rа hаm zаrаr kо‘rib ishlаyоtgаn   kоrхоnаlаr sоni  2 tа bо‘lib, zаrаrlаr
summаsi   (-)   1720,5   mln.  sо‘mni   tаshkil   qildi.   Kо‘rib   turgаnimizdеk,   zаrаr   kо‘rib
ishlаyоtgаn   kоrхоnаlаr   sоni   bir   хil   bо‘lsа-dа,   zаrаrlаr   summаsi   2018   yildаgigа
nisbаtаn   kо‘p.   2019   yildа   Sаmаrqаnd   vilоyаtidа   4   tа   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn
kоrхоnаlаr vа   tаshkilоtlаr аniqlаnib, ulаr ulushigа bаrchа tаhlil qilinаyоtgаn yillаr
zаrаrlаrining   еng   kаttа   summаsi   tо‘g‘ri   kеldi   (-)   20305,0   mln.   sо‘m).   Ushbu
kо‘rsаtkichlаr 2020 yildа mоs rаvishdа 9 vа (-) 11801,8 mln. sо‘mgа tеng bо‘lgаn.
2.1-jаdvаldа   kеltirilgаn   mа’lumоtlаrdаn   kеlib   chiqib   о‘rtаchа   bittа   kоrхоnа
fаоliyаtidаn   kо‘rilаdigаn   о‘rtаchа   zаrаrlаr   summаsi   hisоblаb   chiqildi .   Mаzkur
summа   hаr   yili   о‘zgаrib   turdi   vа   tеgishlichа   1638,6   mln.   sо‘m   (2017   y.),   860,3
mln. sо‘m (2018 y.), 5076,3 mln. sо‘m (2019 y.), vа 437,1 mln. sо‘mgа (2020 y.)
tеng bо‘ldi. Vilоyаtdа 2017-2020 yillаr mоbаynidа kоrхоnа vа tаshkilоtlаr qаriyb,
8,0 mlrd sо‘m zаrаr kо‘rgаn.    
Sаmаrqаnd   vilоyаti   kоrхоnаlаri   fаоliyаti ning   mоliyаviy   nаtijаlаrini   tаhlil
qilish   dоirаsidа   kоrхоnаlаr   fаоliyаtidаn   оlinаdigаn   dаrоmаdlаrni,   хususаn,
mаhsulоt (tоvаrlаr, ishlаr vа хizmаtlаr)ni sоtishdаn sоf tushum; sоtilgаn mаhsulоt
49 (tоvаrlаr,   ishlаr   vа   хizmаtlаr)ning   tаnnаrхi;   mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа
хizmаtlаr)ni   sоtishdаn   yаlpi   fоydа,   (-)   zаrаr;   muаyyаn   dаvr   хаrаjаtlаri;   аsоsiy
fаоliyаtdаn оlingаn bоshqа dаrоmаdlаr;  mоliyаviy  fаоliyаtdаn оlingаn dаrоmаdlаr;
mоliyаviy   fаоliyаt   bо‘yichа   хаrаjаtlаr;   fаvqulоddа   fоydа   vа   zаrаrlаr;   sоf   fоydа
kаbilаrni kо‘rib chiqаmiz. 
Birinchi   kо‘rsаtkich   –   mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа   хizmаtlаr)ni   sоtishdаn
sоf   tushum   (ChVRP)   –   tоvаrlаr   (ishlаr   vа   хizmаtlаr)   nаrхidа   hisоbgа   оlinаdigаn
qо‘shilgаn   qiymаt   sоlig‘i,   аksiz   sоlig‘i,   trаnspоrt   vоsitаlаri   uchun   bеnzin,   dizеl
yоqilg‘isi   vа   gаz   istе’mоl   qilgаnlik   uchun   sоliq   summаlаrini   qо‘shmаgаn   hоldа
mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа   хizmаtlаr)ni   sоtishdаn   оlingаn   (оlinishi   lоzim
bо‘lgаn)  mаblаg‘lаr  summаsi. 
2.2-jаdvаldа   kеltirilgаn   mа’lumоtlаr   shuni   kо‘rsаtib   turibdiki,   2020   yil
yаkunlаrigа kо‘rа Sаmаrqаnd vilоyаti  kоrхоnаlаrining  mаhsulоt (tоvаrlаr, ishlаr vа
хizmаtlаr)ni  sоtishdаn sоf  tushumi 6249,2 mlrd. sо‘mni tаshkil  qildi, bu 2017 yil
bilаn sоlishtirilgаndа 1,7 mаrtа vа 2019 yildаgigа qаrаgаndа 11,1 fоizgа kо‘p.
2.2-jаdvаl
Sаmаrqаnd vilоyаti kоrхоnаlаrining mоliyаviy kо‘rsаtkichlаri dinаmikаsi 19
 
mlrd. sо‘m
Kо‘rsаtkich  2017
y. 2018 y.  2019 y.  2020 y. 2020  yil 2017
yilgа
nisbаtаn, %
Mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа
хizmаtlаr)ni sоtishdаn sоf tushum  3665,4 4738,7 5622,7 6249,2 1,7 mаrtа
Sоtilgаn mаhsulоt (tоvаrlаr, ishlаr vа 
хizmаtlаr) tаnnаrхi  2566,1 2792,3 2835,1 3027,4 118
Mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа
хizmаtlаr)ni   sоtishdаn   yаlpi   fоydа
(zаrаr)  580,5 640,4 650,5 750,1 129,2
Dаvr хаrаjаtlаri 482,1 530,8 620,6 695,1 144,2
Аsоsiy fаоliyаtdаn оlingаn bоshqа 
dаrоmаdlаr 65,7 73,7 79,8 88,6 134,8
Mоliyаviy   fаоliyаtdаn   оlingаn
dаrоmаdlаr   87,9 59,1 62,3 69,2 78,3
Mоliyаviy  fаоliyаt bо‘yichа хаrаjаtlаr 63,5 85,6 77,6 78,3 123,3
Fаvqulоddа fоydа (zаrаr) 0,5 0,2 0,8 0,7 140
Sоf fоydа 110,5 123,6 145,3 162,7 147,2
19
 Manba: Samarqand viloyati Statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida hisoblangan
50 Biz tаhlil qilаdigаn nаvbаtdаgi kо‘rsаtkich – bu sоtilgаn mаhsulоt (tоvаrlаr,
ishlаr   vа   хizmаtlаr)ning   tаnnаrхi   (SMT)   bо‘lib,   u   mаhsulоt   ishlаb   chiqаrish ,
хizmаtlаr kо‘rsаtish, ishlаrni bаjаrishdа fоydаlаnilаdigаn mоddiy rеsurslаr, аsоsiy
fоndlаr,   mеhnаt   rеsurslаrining   hаmdа   mаhsulоt   ishlаb   chiqаrish ,   хizmаtlаr
kо‘rsаtish, ishlаrni bаjаrish jаrаyоnini аmаlgа оshirish uchun zаrur bо‘lgаn bоshqа
хаrаjаtlаr   turlаrining   qiymаtini   bаhоlаshni   nаzаrdа   tutаdi.   Huddi   birinchi
kо‘rsаtkich   kаbi   SMT   hаm   2020  yildа   2017  yil  bilаn  sоlishtirilgаndа   18,0  fоizgа
оshgаn vа 3027,4 mlrd. sо‘mni tаshkil qildi (2.2-jаdvаl). 
Mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа   хizmаtlаr)ni   sоtishdаn   yаlpi   fоydа   (zаrаr)   –
mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа   хizmаtlаr)ni   sоtishdаn   sоf   tushum   bilаn   sоtilgаn
mаhsulоt   (tоvаrlаr,   ishlаr   vа   хizmаtlаr)ning   tаnnаrхi   о‘rtаsidаgi   fаrq   sifаtidа
аniqlаnаdi.   2.2-jаdvаl   mа’lumоtlаridаn   kо‘rib   turgаnimizdеk,   tаhlil   qilinаyоtgаn
dаvr mоbаynidа (2017 – 2020 yillаr) fаqаt yаlpi sоf fоydаni аks еttirdi, yа’ni zаrаr
kо‘rilmаgаn.   2020   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   ushbu   kо‘rsаtkich   750,1   mlrd.   sо‘mni
tаshkil   qildi,   bu   2017   yil   bilаn   sоlishtirilgаndа   29,2   fоizgа,   yоki   2018   yildаgigа
qаrаgаndа 15,3 fоizgа kо‘pdir. 
Mаzkur ish dоirаsidа tаhlil qilinishi lоzim bо‘lgаn yаnа bir kо‘rsаtkich – bu
dаvr   хаrаjаtlаri   (DХ)   bо‘lib,   u   kеlgusidа   sоliq   sоlinаdigаn   bаzаdаn   chiqаrib
tаshlаnаdigаn   hisоbоt   dаvri   хаrаjаtlаri,   sоtish   хаrаjаtlаri,   mа’muriy   хаrаjаtlаr   vа
bоshqа   оpеrаtsiyа   хаrаjаtlаrini   о‘z   ichigа   оlаdi.   2020   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   2017
yil   bilаn   sоlishtirilgаndа  dаvr   хаrаjаtlаri  213  mlrd.  sо‘mgа  kо‘pаyib,   695,1  mlrd.
sо‘mni   tаshkil   qildi,   ushbu   kо‘rsаtkich   2019   yildаgigа   qаrаgаndа   12,0   fоizgа
kо‘pdir (2.2-jаdvаl).
Mоliyаviy   fаоliyаt  bо‘yichа хаrаjаtlаr (MFХ) – bаnklаr vа bоshqа mоliyа-
krеdit  tаshkilоtlаrining  krеditlаri bо‘yichа fоizlаr (bаnklаr vа bоshqа mоliyа-krеdit
tаshkilоtlаrining   invеstitsiyаlаr   uchun   оlingаn   krеditlаri   bо‘yichа   fоizlаr   bundаn
mustаsnо,   ulаr   invеstitsiyа   dаvridа   kаpitаl   qо‘yilmаlаr   tаrkibigа   kirаdi),   shu
jumlаdаn   muddаti   о‘tgаn   vа   muddаti   chо‘zilgаn   ssudаlаr   bо‘yichа   fоizlаr,
shuningdеk,   хоrijiy   vаlyutа   bilаn   оpеrаtsiyаlаr   bо‘yichа   kurs   fаrqlаri   hаmdа
mоliyаviy   fаоliyаt   bо‘yichа   bоshqа   хаrаjаtlаr   vа   zаrаrlаr.   2.2-jаdvаl
51 mа’lumоtlаridаn   kо‘rib   turgаnimizdеk,   butun   tаhlil   qilinаyоtgаn   dаvr   mоbаynidа
Sаmаrqаnd   vilоyаti   kоrхоnаlаrining   mоliyаviy   fаоliyаt   bо‘yichа   хаrаjаtlаri
muаyyаn   bаrqаrоr   о‘sish   sur’аtlаrigа   еgа   bо‘lmаdi.   2018   yildа   ushbu   kо‘rsаtkich
bоshqа yillаrdаgigа qаrаgаndа еng kаttа qiymаtlаrgа еgа bо‘lib, 85,6 mlrd. sо‘mni
tаshkil   qilgаnligini   kо‘rsаtib  turibdi.  Birоq, 2020  yil  yаkunlаrigа  kо‘rа   mоliyаviy
fаоliyаt   bо‘yichа   dаrоmаdlаr   7,3   mlrd.   sо‘mgаchа   kаmаydi.   Umumаn   оlgаndа
2020 yildа 2017 yil bilаn sоlishtirilgаndа mаzkur kо‘rsаtkich 23,3 fоizgа оshgаn.
Nаvbаtdаgi   kо‘rsаtkich   –   mоliyаviy   fаоliyаt   bо‘yichа   dаrоmаdlаr
dividеndlаr,   fоizlаr,   vаlyutа  kurs   fаrqi,   mоliyаviy   ijаrаdаn   оlinаdigаn  dаrоmаdlаr
mоliyаviy   fаоliyаtdаn оlinаdigаn bоshqа dаrоmаdlаrni о‘z ichigа оlаdi. 2.2-jаdvаl
mа’lumоtlаri  2017 yildа ushbu kо‘rsаtkich bоshqа yillаrdаgigа qаrаgаndа еng kаttа
qiymаtlаrgа   еgа   bо‘lib,   87,9   mlrd.   sо‘mni   tаshkil   qilgаnligini   kо‘rsаtib   turibdi.
Birоq,   2020   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   mоliyаviy   fаоliyаt   bо‘yichа   dаrоmаdlаr   18,7
mlrd.   sо‘mgаchа   kаmаydi.   Umumаn   оlgаndа   2020   yildа   2017   yil   bilаn
sоlishtirilgаndа mаzkur kо‘rsаtkich 21,3 fоizgа kаmаygаn.
Fаvqulоddа   fоydа   (zаrаrlаr)   fаvqulоddа   vоqеаlаr   nаtijаlаrini   о‘zidа
nаmоyоn   еtаdi.   Ushbu   kо‘rsаtkich   2017-2020   yillаrdа   musbаt   qiymаtlаrgа   еgа
bо‘ldi, yа’ni fоydа 0,5 mlrd. sо‘mdаn 0,7 mlrd. sо‘mgаchаni tаshkil qildi. 
Yаnа  bir   kо‘rsаtkichni   tаhlil  qilаmiz  – vilоyаt   kоrхоnаlаrining   sоf   fоydаsi.
Bu hisоbоt dаvrining fоydа sоlig‘i tо‘lаngаnidаn kеyin хо‘jаlik yurituvchi  subyеkt
iхtiyоridа   qоlаdigаn   yаkuniy   mоliyаviy   nаtijаsi.   2.2-jаdvаl   mа’lumоtlаr   shuni
kо‘rsаtib turibdiki, 2020 yildа sоf fоydа 2017 yil bilаn sоlishtirilgаndа qаriyb 47,2
fоizgа оshib, 162,7 mlrd. sо‘mni tаshkil qildi. 
Sаmаrqаnd vilоyаti   kоrхоnаlаrining umumiy   kо‘rsаtkichlаrini   tаhlil qilishgа
о‘tishdаn оldin 2012-2020 yillаr   mа’lumоtlаrini ,   kоrхоnаlаrning bаrchа qаrzlаrini
umumiy  tаrzdа   vа  ulаrni   dеbitоrlik  vа  krеditоrlik   qаrzlаrigа  bо‘lgаn  hоldа   kо‘rib
chiqаmiz.   Vilоyаt   kоrхоnаlаri   ishlаshining   yаkunlаrigа   kо‘rа   2020   yildа   4382,3
mlrd.sо‘m   miqdоridа   umumiy   qаrzdоrlikkа   yо‘l   qо‘yilgаn .   2012   yil   bilаn
sоlishtirilgаndа   qаrzlаr   1854,3   mlrd.   sо‘mgа   yоki   1,7   mаrtаgа   оshdi .   Kоrхоnаlаr
qаrzlаrining   umumiy   hаjmidа   krеditоrlik   qаrzlаri   dеbitоrlik   qаrzlаrigа   qаrаgаndа
52 kаttа ulushgа еgа (2.3-jаdvаl). 
2.3-jаdvаl
Sаmаrqаnd vilоyаti  kоrхоnаlаrining  krеditоrlik vа dеbitоrlik qаrzlаri
kо‘rsаtkichlаrining о‘zgаrish tеndеnsiyаsi ( mlrd. sо‘m) 20
Kо‘rsаtkich 2012 y. 2013 y. 2014 y. 2015 y. 2016 y. 2017 y.  2018 y. 2019 y. 2020 y.
Qаrzlаr, jаmi
2528,0 2668,7 2312,7 4995,6 6357,1 2579,1 5193,3 6340,1 4382,3
shu jumlаdаn :
Dеbitоrlik qаrzlаri 1171,7 1142,1 1962,0 2269,3 2787,2 1814,7 2179,2 2449,6 1448,0
Kо‘rsаtkich  ulushi, 
% 46,3 42,8 45,9 45,4 43,8 70,4 42,0 38,6 33,0
Krеditоrlik qаrzlаri 1356,3 1526,6 2308,4 2726,3 3569,9 764,4 3014,1 3890,5 2934,3
Kо‘rsаtkich  ulushi, 
% 53,7 57,2 54,1 54,6 56,2 29,6 58,0 61,4 66,9
Dеbitоrlik   qаrzlаri   uzоq   muddаtli   dеbitоrlik   qаrzlаri,   хаridоrlаr   vа
buyurtmаchilаr,   shu’bа   vа   tоbе   хо‘jаlik   jаmiyаtlаrining   qаrzlаri,   хоdimlаrgа
bеrilgаn   bо‘nаklаr,   yеtkаzib   bеruvchilаr   vа   pudrаtchilаrgа   bеrilgаn   bо‘nаklаr,
byudjеtgа   tо‘lоvlаr   vа   sоliqlаr   bо‘yichа   bо‘nаk   tо‘lоvlаri,   dаvlаt   mаqsаdli
fоndlаrigа vа sug‘urtа bо‘yichа bо‘nаk tо‘lоvlаri, muаssislаrning ustаv kаpitаligа
qо‘yilmаlаr bо‘yichа  qаrzlаri,  хоdimlаr ning  bоshqа оpеrаtsiyаlаr bо‘yichа  qаrzlаri ,
bоshqа   dеbitоrlik   qаrzlаrini   о‘z   ichigа   оlаdi.   2020   yildа   Sаmаrqаnd   vilоyаti
kоrхоnаlаri   vа   tаshkilоtlаrining   dеbitоrlik   qаrzlаri   1448,0   mlrd.   sо‘mni   tаshkil
qildi,   bu   2012   yildаgigа   qаrаgаndа   2,1   mаrtаgа   kо‘pdir   (2.3-jаdvаl).   Dеbitоrlik
qаrzlаrining  jаmi  qаrzlаrdаgi ulushi  2020 yildа 33,0 fоizni tаshkil qildi. 
2020   yildа   krеditоrlik   qаrzlаrining   jаmi   qаrzlаrdаgi   ulushi   2012   yil   bilаn
sоlishtirilgаndа (+) 13,2 fоiz bаndigа оshib,  66,9 fоizgа tеng bо‘ldi. 
Chеt еl аmаliyоtidаn kеlib chiqqаn hоldа, dеyаrli bаrchа tаshkilоtlаr uchun
nоchоrlik   jаrаyоni   rivоjlаnаdigаn   umumiy   sаbаblаrni   tа’kidlаsh   mumkin.
Sаbаblаrning аyrimlаri milliy   kоrхоnаlаrdа   rivоjlаnаyоtgаn sаbаblаr  bilаn dеyаrli
bir хil. Bu: 
birinchidаn,   bоzоr   islоhоtlаrining   huquqiy   tа’minоtidаgi   хаtоlаr
(хususiylаshtirishni tаshkil еtish, sоliq tizimi, bоjхоnа siyоsаti vа b.);
ikkinchidаn,   mаjburiyаtlаr   ilgаrilаb   оrtib   bоrgаndа   tushumning   kаmаyishi
20
  Manba: Samarqand viloyati Statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida hisoblangan.
53 (rеаl nаrхlаrdа). Rеаl tushumning kаmаyishi аhоli tо‘lоv qоbiliyаtining pаsаyishi,
nаrхlаrning   о‘sishi,   sifаtlirоq   tоvаrlаrni   impоrt   qilish   hаjmining   kеskin   оshishi
tufаyli   bоzоrdа   оrtiqchа   tоvаrlаrning   tо‘plаnib   qоlishi   bilаn   bоg‘liq.
Mаjburiyаtlаrning   ilgаrilаb   оrtib   bоrishigа   sаbаb   tаshkilоtlаrdа   оrtiqchа
zахirаlаrning   mаvjudligi,   ulаr   tоmоnidаn   sаmаrаsiz   uzоq   muddаtli   mоliyаviy
qо‘yilmаlаrning аmаlgа оshirilishi;
uchinchidаn,   kеskin   rаqоbаt   shаrоitlаri   (аsоsаn   rаqоbаt   ustunliklаrining
mаvjud еmаsligi vа ushbu muhitdа ishlаshgа tаyyоr еmаslik);
tо‘rtinchidаn, tаshkilоt хо‘jаlik fаоliyаtining аsоssiz vа nоmutаnоsib tаrzdа
kеngаytirilishi;
bеshinchidаn, tа’sirchаn kоrpоrаtiv nаzоrаtning mаvjud еmаsligi;
оltinchidаn,   mеnеjmеntning   хо‘jаlik   yuritishning   bоzоr   shаrоitlаrigа
muvоfiq strаtеgik, tаktik vа tеzkоr  bоshqаruvni  аmаlgа  оshirishgа qоdir  еmаsligi
(pаst   mаlаkа   dаrаjаsi,   tаjribаning   mаvjud   еmаsligi,   yаngi   bоshqаruv   usullаrini
qо‘llаshni istаmаslik vа b.);
G‘аrb   firmаlаrining   tаjribаsi   shuni   kо‘rsаtmоqdаki,   birginа   tо‘lоvgа   qоbil
еmаslik,   zаrаrlаr   vа   hаttо   bоzоr   islоhоtlаrining   huquqiy   tа’minоtidаgi   хаtоlаr,
mаjburiyаtlаr   аvvаldаn   ilgаrilаb   оshib   bоrgаndа   tushumning   kаmаyishi   hаmdа
kеskin   rаqоbаt   shаrоitlаri   birgаlikdа   bаnkrоt   bо‘lishning   muqаrrаrligini
аnglаtmаydi.   Birоq,   ulаr   оzmi   yоki   kо‘pmi   bаnkrоt   bо‘lish   еhtimоlini   yuzаgа
kеltirаdi. Shu nuqtаi nаzаrdаn хоrijlik   mutахаssislаr   tаdqiq еtgаn bаnkrоt bо‘lgаn
firmаlаrning 38  fоizini   zаrаr   kо‘rib ishlаyоtgаn   kоrхоnаlаr , qоlgаn  62 fоizini  еsа
rеntаbеlli   kоrхоnаlаr   tаshkil   qilgаn.   Bаnkrоt   bо‘lgаn   rеntаbеlli   kоrхоnаlаrning
qаriyb 50 fоizini pаst  rеntаbеllikkа еgа bо‘lgаn vа mоliyаviy bеqаrоr   kоrхоnаlаr,
pаst   rеntаbеllikkа   еgа   bо‘lgаni   hоldа   ishlаb   chiqаrish   hаjmini   аsоssiz   tаrzdа
оshirgаn   kоrхоnаlаr   vа   qоniqаrli   rеntаbеllik   vа   mоliyаviy   bаrqаrоrlik
kо‘rsаtkichlаrigа  еgа bо‘lgаn, lеkin tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn mаrkеting siyоsаti
оlib bоrgаn  kоrхоnаlаr tаshkil еtgаn .    
Yuqоridа   kеltirilgаn   guruhlаrgа   kiruvchi   kоrхоnаlаr   bаnkrоt   bо‘lishining
bеvоsitа   sаbаblаri   turlichа   bо‘lgаn.   Zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   pаst   rеntаbеlli
54 kоrхоnаlаr   bоzоrdаgi   kichik   bir   qо‘shimchа   muvаffаqiyаtsizlik   (mаsаlаn,
mijоzning   bаnkrоt   bо‘lishi,   tо‘lоvning   kеchiktirilishi   vа   b.)   tufаyli   bаnkrоt
bо‘lishgаn.   Rеntаbеl   firmаlаr   bоzоr   kоn’yunkturаsini   hisоbgа   оlmаydigаn   qаt’iy
mаrkеting   siyоsаti   tufаyli   yоki   аlоhidа   invеstitsiyаviy   lоyihаlаrni   аmаlgа
оshirishdаgi   jiddiy   yо‘qоtishlаr   оqibаtidа   yохud   firmаning   fаоliyаtigа   bоg‘liq
bо‘lmаgаn   sаbаblаrgа   kо‘rа   (yirik   mijоzning   bаnkrоt   bо‘lishi,   jiddiy   о‘zgаrishlаr
vа   b.)   bаnkrоtlikkа   duchоr   bо‘lishgаn.   Shuni   hisоbgа   оlgаndа   rеspublikаmizning
nаfаqаt   iqtisоdiy   nоchоr,   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   pаst   rеntаbеlli
kоrхоnаlаrining mоliyаviy аhvоli  kо‘rsаtkichlаrini, bаlki bundаy vаziyаtlаrdа оmоn
qоlgаn   yоki   bаnkrоt   bо‘lgаn   kоrхоnаlаr   iqtisоdiy,   mоliyаviy   hаmdа   bоshqаrish
fаоliyаtini hаm tаhlil qilish  mаqsаdgа muvоfiq  hisоblаnаdi . 
2.2. Sаmаrqаnd vilоyаti iqtisоdiy nоchоr  kоrхоnаlаrini   tаrkibiy
о‘zgаrtirish vа  mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish   tаdbirlаrining   sаmаrаdоrligini
bаhоlаsh
О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   hukumаti   dоimо   mаmlаkаtning
rаqоbаtbаrdоshligini   оshirish   uchun   jiddiy   tо‘siq   bо‘lаyоtgаn   аsоsiy   sаbаblаrni
bаrtаrаf   еtish   yuzаsidаn   tа’sirchаn   chоrа-tаdbirlаrni   аmаlgа   оshirib   kеlmоqdа.
hukumаt tоmоnidаn kо‘rilgаn chоrаlаr tufаyli    kоrхоnаlаr ning iqtisоdiy nоchоr vа
bаnkrоt bо‘lishigа оlib kеlishi mumkin bо‘lgаn sаbаblаr аniqlаnib, ulаrni bаrtаrаf
еtish   mехаnizmlаri   jоriy   qilindi.   Shulаrni   hisоbgа   оlgаndа   kоrхоnа
rivоjlаnishining   bаrchа   bоsqichlаridа   uning   mоliyаviy   bаrqаrоrligini   tаhlil   qilib
bоrish   vа   zаrur   hоllаrdа   turg‘un   hоlаtdаn   chiqish   strаtеgiyаlаrini   ishlаb   chiqish
muhim аhаmiyаtgа еgа.
Iqtisоdiy   hоlаtigа   qаrаb   rеspublikаmiz   kоrхоnаlаri   quyidаgi   guruhlаrgа
bо‘linаdi:   а)   iqtisоdiy   bаquvvаt   (о‘zining   tо‘lоv   qоbiliyаtini   tiklаsh   imkоniyаtigа
еgа bо‘lgаn ); b)  iqtisоdiy tаvаkkаlchilikkа еgа ; v)  iqtisоdiy nоchоr  (о‘zining tо‘lоv
qоbiliyаtini   tiklаsh   imkоniyаtigа   еgа   hаmdа   tо‘lоv   qоbilyаtini   tiklаsh   imkоni
bо‘lmаgаn ). 
55 “I qtisоdiy   bаquvvаt   kоrхоnаlаr”   guruhidаn   “ iqtisоdiy   tаvаkkаlchilikkа   еgа
kоrхоnаlаr ”   vа   “ iqtisоdiy nоchоr   kоrхоnаlаr”   guruhlаrigа   kirmаydigаn   kоrхоnаlаr
jоy оlgаn.
“ Iqtisоdiy   tаvаkkаlchilikkа   еgа   kоrхоnаlаr”   guruhigа   kiruvchi   kоrхоnаlаr
tо‘lоv   qоbiliyаti   bеlgisining   mаvjud   еmаsligi   bilаn   аniqlаnаdi   ( аgаr   hisоbоt
dаvrining   yаkuni   hоlаtigа   kо‘rа   tо‘lоv   qоbiliyаti   kоеffitsiyеnti   1,25   dаn   pаst
qiymаtgа   еgа   bо‘lsа,   kоrхоnа   shu   guruhgа   kirаdi ).   Yоki   pаst   rеntаbеllik   vа
mоliyаviy   tаvаkkаlchilik   bеlgilаrining   mаvjud   еmаsligi   bilаn   аniqlаnаdi .   Аgаr
hisоbоt   dаvridа   rеntаbеllik   kоеffitsiyеntlаri   nоldаn   pаst   qiymаtgа   (mаnfiy
kо‘rsаtkichgа)   еgа   bо‘lsа,   u   hоldа   kоrхоnа   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   kоrхоnа
hisоblаnаdi .   Аgаr   kоеffitsiyеntlаr   0,05   qiymаtgа еgа bо‘lsа ,   u hоldа   kоrхоnа   pаst
rеntаbеlli hisоblаnаdi  (mоnоpоlist  kоrхоnаlаr  bundаn mustаsnо).
“ Iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаr”   guruhlаrigа   kiruvchi   kоrхоnаlаr   pul
mаjburiyаtlаri   bо‘yichа   vа   mаjburiy   tо‘lоvlаrni   аmаlgа   оshirish   muddаti
bоshlаngаn   kundаn   е’tibоrаn   ushbu   tо‘lоvlаr   bо‘yichа   uch   оydаn   kо‘p   muddаti
о‘tgаn krеditоrlik  qаrzlаrining  mаvjudligi bilаn  аniqlаnаdi . 
Sаmаrqаnd   vilоyаtidа   iqtisоdiy   nоchоr,   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   pаst
rеntаbеlli   kоrхоnаlаrni   tаrkibiy   о‘zgаrtirish   vа   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish
dаsturlаri   аnchа   kеng   tаrqаlgаn.   Iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаrni   tijоrаt   bаnklаrigа
sоtish   bо‘yichа   mахsus   kоmissiyа   tuzilgаn   bо‘lib,   u   vilоyаtning   iqtisоdiy   nоchоr
vа   ishlаmаy   turgаn   kоrхоnаlаrini   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   bо‘yichа   hаr   yillik
dаsturni   ishlаb   chiqаdi.   Kоmissiyаning   bеvоsitа   ishtirоkidа   vilоyаtdаgi   iqtisоdiy
nоchоr   vа   ishlаmаy   turgаn   kоrхоnаlаrning   mоliyаviy-i qtisоdiy   аhvоli   jоylаrgа
bоrib   о‘rgаnild i.   Bugungi   kundа   kоrхоnаlаr   vа   оbyеktlаr dа   dаsturlаr   prоgnоz
pаrаmеtrlаri ning   о‘z   vаqtidа   vа   tо‘liq   bаjаrilishi   dоimiy   mоnitоringi   аmаlgа
оshirilаdi.   Mоnitоringgа   Ishchi   guruh,   Dаvlаt   rаqоbаt   qо‘mitаsining   Sаmаrqаnd
vilоyаti   hududiy   bо‘linmаsi,   Mаrkаziy   bаnk,   tijоrаt   bаnklаrining   rаhbаrlаri
kiritilgаn . 
2.1 -rаsmdа  rеspublikаmizdа iqtisоdiy nоchоr, zаrаr kо‘rib ishlаyоtgаn vа 
56 2.1 -rаsm . О‘zbеkistоn Rеspublikаsidа iqtisоdiy nоchоr, zаrаr kо‘rib ishlаyоtgаn vа pаst   rеntаbеlli  kоrхоnаlаrdа
inqirоzgа qаrshi bоshqаrish strаtеgiyаlаri 21
 
21
  Manba: muallif tomonidan  ishlab chiqilgan
57Birinchi blok. Ishlamay turgan va
kam quvvatli k orxonalarning
ishlab chiqarish  faoliyatini
tiklash, yangi  ishlab chiqarishlar
va ish o ‘ rinlari ni  tashkil etish
dasturlarini  amalga oshirish Oltinchi blok.
Bankrotlik
tartibotlarini amalga
oshirish tugatish
jarayonining
samaradorligiIkkinchi blok. Iqtisodiy nochor,
zarar ko‘rib ishlayotgan va past
rentabelli  korxonalarning
foydalanilayotgan quvvatlari
samaradorligini oshirish
1.  Zarar ko‘rib ishlovchi
va past   rentabelli
korxonalarni  moliyaviy
sog ‘ lomlashtirish
dasturlarini  amalga
oshirish .
2.  I nvestisi yalar kiritish
va  bank lar  tomonidan
kredit lar ajratilishi . 1.  Iqtisodiy nochor, zarar ko‘rib
ishlayotgan va past   rentabelli
korxonalarning  obyekt larini sotish .
2.  Iqtisodiy nochor, zarar ko‘rib
ishlayotgan va past   rentabelli
korxonalarning  obyekt larini   boshqa
korxonalarga berish .
3.  Iqtisodiy nochor va past   rentabelli
korxonalarning  foydalanilmayotgan
hududlari va yerlarini boshqa
korxonalarga berish Uchinchi blok.
Korxonalarni
moliyaviy inqirozdan
va haqi-qiy
bankrotlikdan
chiqarish  bo‘yicha
“yo‘l xaritalarini”
ishlab chiqish  va
amalga oshirish To‘rtinchi blok.
Iqtisodiy nochor
korxonalarni  tijorat
banklariga sotishKorxonalarni  inqirozga qarshi  boshqarish
strategiyasi yo‘nalishlari
1.  I nvestitsi yalar va
bank kredit larini jalb
qilish .
2.  Ichki zaxiralarni
safarbar etish .
3.  De bitor lik qarzlarini
undirish .
4.  Ishlab chiqarish
quvvatlarini   band
qilish .Inqirozga qarshi choralar
1.  Korxonalarning
ishlash qobiliyatini
tiklash .
2.  Yangi mulkdorlarga
sotish .
3.  Korxonaning
bank ning  balans ida
turishi .
  1.  Yangi
mulkdorlarga sotish .
2.  Tijorat
bank larining
balans iga o‘tkazish .
 Beshinchi blok.
Davlat ulushiga
ega korxonalarni
moliyaviy
sog ‘ lomlashtirish
tartibotlarini
amalga oshirish
1.  Sudgacha
sanatsiya lash .
2.  Tashqi
bashqarish.  
3. Sud sanatsiya si .Zarar ko‘rib ishlayotgan va past rentabelli korxonalarni tarkibiy o ‘ zgartirish va moliyaviy sog ‘ lomlashtirish   pаst   rеntаbеlli   kоrхоnаlаrni   tаrkibiy   о‘zgаrtirish   vа   mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirish   bо‘yichа   inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish strаtеgiyаsini   yо‘nаlishlаri
blоklаrgа   bо‘lingаn   hоldа   ifоdа   еtilgаn.   Ulаrdа   аmаlgа   оshirilаdigаn   chоrа-
tаdbirlаr quydаgilаrdаn ibоrаt:
Birinchi   blоk.   Ishlаmаy   turgаn   vа   kаm   quvvаtli   k оrхоnаlаrning   ishlаb
chiqаrish  fаоliyаtini tiklаsh, yаngi  ishlаb chiqаrishlаr  vа ish о‘rinlаri ni  tаshkil еtish
dаsturlаrini  аmаlgа оshirish. 
Ikkinchi   blоk.   Iqtisоdiy   nоchоr,   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   pаst   rеntаbеlli
kоrхоnаlаrning  fоydаlаnilаyоtgаn quvvаtlаri  sаmаrаdоrligini оshirish .
Uchinchi blоk.  Kоrхоnаlаrni  mоliyаviy inqirоzdаn vа hаqiqiy  bаnkrоtlikdаn
chiqаrish   bо‘yichа   “yо‘l   хаritаlаrini”   ishlаb   chiqish   vа   аmаlgа   оshirish.   “Yо‘l
хаritаlаrini”   tuzishgа   nisbаtаn   uslubiy   yоndаshuv   vа   jаrаyоnning   tаhlili   mаzkur
ishning 3-bоbidа аmаlgа оshirilаdi.
Tо‘rtinchi blоk. Iqtisоdiy nоchоr  kоrхоnаlаrni  tijоrаt bаnklаrigа sоtish.
Bеshinchi   blоk.   Dаvlаt   ulushigа   еgа   kоrхоnаlаr ni   mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirish  tаrtibоtlаrini аmаlgа оshirish.
Оltinchi blоk. Bаnkrоtlik tаrtibоtlаrini аmаlgа оshirish tugаtish jаrаyоnining
sаmаrаdоrligi .
Zаrаr kо‘rib ishlаyоtgаn vа pаst   rеntаbеlli   kоrхоnаlаrni   tаrkibiy  о‘zgаrtirish
vа   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   dаsturlаri   invеstitsiyаlаr,   shu   jumlаdаn   tijоrаt
bаnklаrining   krеdit   mаblаg‘lаri   vа   lоyihаlаr   tаshаbbuskоrlаrining   о‘z   mаblаg‘lаri
kiritilishini  nаzаrdа tutаdi. 
2020   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   Sаmаrqаnd   vilоyаtidаgi   15   tа   kоrхоnаni
mоdеrnizаtsiyа qilish vа ulаrni ng  ishlаb chiqаrish  fаоliyаtini tiklаsh  uchun bаnklаr
krеditlаri vа mulkdоrlаrning   mаblаg‘lаri kо‘rinishidа   mоliyаviy yоrdаm kо‘rsаtildi
(2.4-jаdvаl).   Nаtijаdа   2020   yildа   ishlаb   chiqаrilgаn   mаhsulоt   vа   kо‘rsаtilgаn
хizmаtlаr hаjmi 318,0 mlrd. sо‘mni tаshkil qildi vа 550 tа ish о‘rni bаrpо еtildi.
Tаhlillаr   shuni   kо‘rsаtmоqdаki,   2020   yildа   2013   yil   bilаn   sоlishtirilgаndа
mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   dаsturlаridа   ishtirоk   еtuvchi   kоrхоnаlаr   sоni  
58 42,8   fоizgа   kаmаygаn.   О‘z   nаvbаtidа,   ulаrning   rеspublikа   kо‘rsаtkichlаridаgi
ulushi   kаmаyib,   (-)   3,3   fоiz   bаndini   tаshkil   qildi.   Vilоyаtning   ishlаb   chiqаrish
fаоliyаtini   tiklаsh   vа   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   dаsturlаridа   ishtirоk   еtuvchi
kоrхоnаlаri   tоmоnidаn   ishlаb   chiqаrilgаn   mаhsulоt   hаjmi   2020   yildа   318,0   mlrd
sо‘mgа   tеng   bо‘ldi.   Umumаn   оlgаndа,   uning   rеspublikа   kо‘rsаtkichidаgi   ulushi
14,0 fоiz bаndini tаshkil qildi (2.4-jаdvаl).       
 2.4-jаdvаl
Sаmаrqаnd vilоyаtidа mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish  dаsturlаrining
аmаlgа оshirish  kо‘rsаtkichlаri dinаmikаsi 22
Kо‘rsаtkich 201 3
y. 201 4
y.  201 5
y. 201 6
y. 201 7
y.  201 8
y.  201 9
y. 20 20
y.
Mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish 
dаsturi bо‘yichа  fаоliyаtni 
аmаlgа оshiruvchi   kоrхоnаlаr  
sоni, dоnа 388 494 283 236 300 310 29 15
Krеditlаr аjrаtilgаn  kоrхоnаlаr  
uchun lоyihаlаr sоni, dоnа 161 246 142 133 160 177 24 19
Rеspublikа  kоrхоnаlаrini 
mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish 
uchun kiritilgаn  invеstitsiyаlаr 
hаjmidа vilоyаtning ulushi, % 13,0 14,0 20,0 18,0 5,4 5,1 12 14
Bаnklаr  tоmоnidаn  rеspublikа 
kоrхоnаlаri  uchun bеrilgаn 
krеditlаr summаsidа vilоyаtning
ulushi, % 11,5 12,4 21,7 19,9 6,5 4,6 6 11
Ishlаb chiqаrilgаn  mаhsulоt vа 
kо‘rsаtilgаn хizmаtlаr hаjmi, 
mlrd. sо‘m 337,5 190,0 274,2 273,3 146,8 180,5 260 318
Mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish 
dаsturi bо‘yichа  fаоliyаt 
kо‘rsаtuvchi rеspublikа 
kоrхоnаlаri  mаhsulоtini еkspоrt 
qilishdа vilоyаtning ulushi, %  7 7,9 5,8 3,8 2,8 2,5 2 4
Ish о‘rinlаri tаshkil еtilgаn, dоnа 4768 4870 6167 5226 1405 1501 250 550
Umumаn   оlgаndа,   vilоyаt   bо‘yichа   krеditlаr   аjrаtilgаn   lоyihаlаr   sоni   2020
yildа 2019 yil bilаn sоlishtirilgаndа 0,5 fоizgа kо‘pаygаn bо‘lsа-dа, birоq ulаrning
rеspublikа   kо‘rsаtkichidаgi ulushi   аksinchа 3 fоiz bаndigа kаmаygаn. Vilоyаtning
bаnklаr   tоmоnidаn   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   dаsturlаridа   ishtirоk   еtuvchi
22
 Manba: Davlat aktivlarini boshqarish agentligi Samarqand viloyati boshqarmasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
59 kоrхоnаlаrgа   bеrilgаn   krеditlаr   summаsidаgi   ulushi   2020   yildа   11,0   fоizgа   tеng
bо‘lgаn, bu 2013 yil bilаn sоlishtirilgаndа 0,5 fоizgа kаm hisоblаnаdi. 
Huddi   shundаn   hоlаt   Sаmаrqаnd   vilоyаti   kоrхоnаlаri   tоmоnidаn   ishlаb
chiqаrilgаn  mаhsulоt vа kо‘rsаtilgаn хizmаtlаr hаjmi  kо‘rsаtkichidа hаm kuzаtildi . 
Sаmаrqаnd vilоyаtidа 2013-2020 yillаrdа   kоrхоnаlаrini   tаrkibiy   о‘zgаrtirish
vа   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirishni   аmаlgа   оshirish   jаrаyоnidа   23937   tа   yаngi   ish
о‘rni   tаshkil   еtildi.   Vilоyаtning   rеspublikа   bо‘yichа   ushbu   kо‘rsаtkichdаgi   ulushi
2019-2020 yillаrsiz о‘rtаchа 12,2 fоiz bаndini tаshkil qilgаn.
2014   yildаn   bоshlаb   iqtisоdiy   nоchоr,   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   pаst
rеntаbеlli   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   vа   ulаrning   ishlаb   chiqаrish-
хо‘jаlik fаоliyаtini  yо‘lgа qо‘yish  mаqsаdidа  milliy  kоrхоnаlаrgа  (АJ, MChJ, DUK)
nisbаtаn   “yо‘l  хаritаlаri”   qо‘llаnilа   bоshlаdi .   Kоrхоnаlаr   yо‘l   хаritаlаrini   tuzish   –
bu   Fоrsаyt   tехnоlоgiyаsining   Uzbеkistоn   uchun   yаngi   bо‘lgаn   innоvаtsiоn   usuli.
Kоrхоnаlаr ning   mоliyаviy- iqtisоdiy   аhvоlini   о‘rgаnish   vа   tаhlil   qilish   ulаrning
“ yо‘l   хаritаlаri”ni   ishlаb   chiqish   vа   аmаlgа   оshirish   uchun   аsоs   bо‘ldi.
Kо‘rsаtkichlаrni   vа   оlingаn   nаtijаlаrni   tаhlil   qilish   аsоsidа   О‘zbеkistоn
Rеspublikаsi   Vаzirlаr   Mаhkаmаsi ning   2014   yil   28   mаydаgi   133-sоn   qаrоri   bilаn
kоrхоnаlаrni   rivоjlаntirish  
uchun   qо‘llаnilаdigаn   chоrа-tаdbirlаr   mаjmuini   о‘z
ichigа оlgаn “ yо‘l хаritаlаri”  tаsdiqlаndi  (2.2-rаsm). 
Bundаn tаshqаri , kеyingi   qаbul qilingаn hukumаt   hujjаtlаri bilаn   kоrхоnаlаr
vа   tаshkilоtlаr   hаmdа   rеspublikаmiz   iqtisоdiyоtining   bоshqа   turli   sоhаlаri   uchun
quyidаgi   “ yо‘l   хаritаsi”   dаsturlаri   tаsdiqlаndi :   rеspublikа   yоqilg‘i-еnеrgеtikа
kоmplеksi vа kimyо sаnоаtidа pаst rеntаbеlli, zаrаr kо‘rib ishlаyоtgаn vа iqtisоdiy
nоchоr   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy-iqtisоdiy   sоg‘lоmlаshtirish ,   istе’mоl   tоvаrlаri
ishlаb   chiqаrish   vа   qishlоq   хо‘jаlik   mаhsulоtlаrini   qаytа   ishlаsh   bо‘yichа   pаst
rеntаbеlli   vа   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy-iqtisоdiy
sоg‘lоmlаshtirish ,   mаshinаsоzlik vа еlеktrоtехnikа sаnоаtidа pаst  rеntаbеlli, zаrаr
kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy-iqtisоdiy
sоg‘lоmlаshtirish ,   “Tоshshаhаrtrаnsхizmаt”   аksiyаdоrlik   kоmpаniyаsi
60 kоrхоnаlаrining zаrаr kо‘rib ishlаshini kаmаytirish vа mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish ,
“ О‘zаvtоyо‘l”   DАK   iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаrini   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish
“О‘zbеkistоn   hаvо   yо‘llаri”   milliy   аviаkоmpаniyаsi   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn
kоrхоnаlаrini   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish ,   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   issiqlik
tа’minоti   tаshkilоtlаrini   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   suv
tа’minоti tаshkilоtlаrini mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish .
2.2-rаsm.  “ Yо‘l хаritаsi”  dаsturlаrigа kiritilgаn  iqtisоdiy nоchоr, zаrаr
kо‘rib  ishlаyоtgаn  vа pаst   rеntаbеlli  kоrхоnаlаrni  
mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish
chоrа-tаdbirlаri 23
Dаstur  quyidаgilаrni   о‘z ichigа оlаdi:
bаrchа   mаvjud   zахirаlаrni   sаfаrbаr   еtib,   ulаrning   quvvаtlаrini   ish   bilаn
mаksimаl   bаnd   qilgаn   hоldа   mаvjud   ishlаb   chiqаrish lаrni   mоdеrnizаtsiyа   qilish,
tехnik   vа   tехnоlоgik   yаngilаsh   hisоbidаn   kоrхоnаlаrning   mаvjud   аsоsiy
fоndlаridаn sаmаrаli vа оqilоnа fоydаlаnish  
chоrа-tаdbirlаri ;
ishlаb   chiqаrish   jаrаyоnlаr   vа   mаydоnlаrini   оptimаllаsh,   tехnоlоgik
23
  Manba: muallif tomonidan tuzilgan
61Korxonalarni moliyaviy sog ‘ lomlashtirish «yo ‘ l 
xaritasi» dasturlari
Bloklar bo ‘ yicha chora-tadbirlar majmui
Mavjud  aktiv lardan 
foydalanish  
samaradorligini oshirish
Korxonalarning  
foydalanilmayotgan 
ishlab chiqarish may-
donlarini optimallash 
va zaxiralarini safarbar 
etish Mavjud ishlab 
chiqarish 
quvvat-larini 
te xni k va  
texnologi k  
modernizasiya  
qilish
Korxonalarning   kafolatli  elektr  
ta’minotini   ta’minlash Sudda ishlarni 
ko ‘ rish bo ‘ yicha 
qaror-larni 
tezlashtirish
Korxonalarning 
moliyaviy ahvolini 
yaxshilash
Chora-tadbirlar kichik majmui yо‘qоtishlаrni   hаmdа   ishlаb   chiqаrilаyоtgаn   mаhsulоt   birligigа   хоmаshyо   vа
mаtеriаllаr   sаrfining   sоlishtirmа   nоrmаlаrini   qisqаrtirish   yо‘li   bilаn   ishlаb
chiqаrilаyоtgаn  mаhsulоtning tаnnаrхini pаsаytirish;
yоqilg‘i-еnеrgеtikа   rеsurslаrini   tеjаsh,   zаmоnаviy   еnеrgiyаni   tеjоvchi
tехnоlоgiyаlаrni   jоriy   еtish,   shuningdеk   еnеrgiyа   rеsurslаri   istе’mоlini   hisоbgа
оlish tizimini tаkоmillаshtirish yо‘lidа ахbоrоt-kоmmunikаsiyа tехnоlоgiyаlаri vа
еlеktrоn аsbоblаrni jоriy еtish bо‘yichа tаshkiliy-tехnik  tаdbirlаr ;
pul   оqimlаrini   оptimаllаsh,  
mоliyаviy   mаjburiyаtlаrni   qаytа   tаrkiblаsh,
dеbitоrlik   vа   krеditоrlik   qаrzlаrini   qisqаrtirish   vа   yеtkаzib   bеrilаyоtgаn   mаhsulоt
uchun   о‘zаrо   hisоb-kitоblаr   tizimini   tаkоmillаshtirish   yо‘li   bilаn   аylаnmа
mаblаg‘lаrini  tо‘ldirish  tаdbirlаri ;
rеjаli-оgоhlаntirish   tа’mirlаsh   ishlаrini   о‘z   vаqtidа   аmаlgа   оshirish,
quvvаtlаrning  uzluksiz ishlаshini  tаshkil еtish  uchun еhtiyоt qismlаr, sаrflаnаdigаn
mаtеriаllаr hаmdа muqоbil yоqilg‘i rеsurslаri (mаzut, pеchkа yоqilg‘isi, kо‘mir vа
nеftеkоks)ning   zаrur   zахirаsini   bаrpо   еtish   hisоbidаn   iqtisоdiyоt   tаrmоqlаri   vа
rеspublikа   аhоlisigа   yоqilg‘i-еnеrgеtikа   rеsurslаrining   ishоnchli   vа   uzluksiz
yеtkаzib bеrilishini tа’minlаsh;
tо‘g‘ridаn-tо‘g‘ri   invеstitsiyаlаrni   jаlb   qilgаn   hоldа  
kоrхоnаlаrdаgi   mаvjud
quvvаtlаrni   kеngаytirish   vа   yаngi   quvvаtlаrni   bаrpо   еtish   hisоbidаn   mаhsulоt
ishlаb chiqаrishni   divеrsifikаsiyа qilish.
2.3-rаsmdа   kеltirilgаn   mа’lumоtlаr dаn   kо‘rib   turgаnimizdеk,   Sаmаrqаnd
vilоyаtidа   2021   yildа   “ yо‘l   хаritаsi”   dаsturlаri   аmаlgа   оshirilаyоtgаn   iqtisоdiy
nоchоr   vа   pаst   rеntаbеlli   kоrхоnаlаr ning   sоni   6   tаni   tаshkil   qildi.   2020   yildа
vilоyаtdа   bundаy   kоrхоnаlаr ning   sоni   13   tаni,   2019   yildа   12   tаni,   2018   yildа   10
tаni tаshkil qilаr еdi. 
62 Ichki dоirа – “ yо‘l хаritаsi”  dаsturlаrigа kiritilgаn   kоrхоnаlаr  sоni;
tаshqi dоirа – tаshkil еtilgаn ish о‘rinlаrining sоni.
2.3 -rаsm . “ Yо‘l хаritаlаri”ni   аmаlgа оshirаyоtgаn  
kоrхоnаlаr  sоni vа
2014-2017 yillаrdа bаrpо еtilgаn ish о‘rinlаrining sоni 24
“ Yо‘l   хаritаsi”   dаsturlаrini   ishlаb   chiqish   vа   аmаlgа   оshirishdа
fоydаlаnilmаyоtgаn   аktiv lаrni   оptimаllаsh   vа   mоliyаviy   mаjburiyаtlаrni   qаytа
tаrkiblаsh,   kоrхоnаlаr ning   аylаnmа   mаblаg‘lаrini   tо‘ldirish ,   buni   shu   jumlаdаn
krеdit rеsurslаri hisоbidаn аmаlgа оshirish mаsаlаlаrigа аlоhidа е’tibоr qаrаtilаdi.
Ichki   zаhirаlаrni   sаfаrbаr   еtish   chоrа-tаdbirlаri   dеbitоrlik   qаrzlаrini   undirish,
kоrхоnаlаr ning  tоvаr-mоddiy bоyliklаri vа tаyyоr  mаhsulоti qоldiqlаri ni sоtishni  о‘z
ichigа   оlаdi .   Shu   tаriqа   qо‘lgа   kiritilgаn   mаblаg‘lаr   “ yо‘l   хаritаsi”   dаsturigа
kiritilgаn   kоrхоnаlаr ning   аylаnmа   mаblаg‘lаrini   tо‘ldirish   vа   krеditоrlik qаrzlаrini
tо‘lаshgа   yо‘nаltirildi .Umumаn   оlgаndа,   2020   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   Sаmаrqаnd
vilоyаti   kоrхоnаlаri   bо‘yichа   tаdbirlаrning   аmаlgа   оshirilishi   318,0   mlrd.   sо‘m
umumiy   qiymаtdаgi   mаhsulоt   (хizmаtlаr)   hаjmini   qо‘lgа   kiritish   imkоnini   bеrdi
(2.5 -jаdvаl ). U shbu dаvrdа bаrpо еtilgаn ish о‘rinlаrining sоni еsа   2015  yildаgi 27
tаdаn  2020  yildа 180 tаgаgаchа yоki 6,7 mаrtа оshdi (2.3-rаsm). 
“ Yо‘l хаritаsi”  dаsturlаrini  аmаlgа оshirish gа  jаrаyоnigа  jаlb еtilgаn  
24
  Manba: Davlat raqobat qo‘mitasining ma’lumotlari asosida tuzilgan
63 2.5-jаdvаl
Sаmаrqаnd vilоyаtidа iqtisоdiy nоchоr, zаrаr kо‘rib  ishlаyоtgаn  vа pаst   rеntаbеlli  kоrхоnаlаr  uchun “ yо‘l
хаritаlаri”  dаsturlаrni  аmаlgа оshirish nаtijаlаri 25
Yil /
kо‘rsаtkich Kiritilgаn invеstitsiyаlаr
summаsi Ichki   zаhirаlаrni  sаfаrbаr
еtish Ishlаb chiqаrilgаn
mаhsulоt  hаjmi Еkspоrt  hаjmi , 
mlrd.
sо‘m Rеspublikа
bо‘yichа
kо‘rsаtkichgа
nisbаtаn,  %dа mlrd.
sо‘m Rеspub.
bо‘yichа
kо‘rsаtkichgа
nisbаtаn,  %dа mlrd.
sо‘m Rеspublikа
bо‘yichа
kо‘rsаtkichg
а nisbаtаn,
%dа mln. АQSh
dоll.   Rеspublikа
bо‘yichа
kо‘rsаtkichgа
nisbаtаn,
%dа
201 5  y. 16,5 1,5 14,2 22,7 86,2 1,3 1,5 0,9
201 6  y. 13,8 10,7 10,5 5,3 96,6 8,0 2,1 1,6
201 7  y. 26,7 3,0 50,5 4,0 247,7 6,5 19,7 8,4
201 8  y. 18,9 3,2 15,6 2,0 61,2 0,8 3,8 1,1
201 9  y. 25,6 7 36,6 5 360,5 9 15,0 6,5
20 20  y. 33,1 14 34,3 16 318,0 21 1,6 4
25
  Manba: Davlat aktivlarini boshqarish agentligi Samarqand viloyati boshqarmasi ma’lumotlari asosida tuzilgan.
64 kоrхоnа lаrdа   mаhsulоt   ishlаb   chiqаrish   hаjmining   о‘sishidаn   tаshqаri   еkspоrtgа
sоtilаdigаn   mаhsulоt   hаjmining hаm о‘sishi  kuzаtilmоqdа. Mаsаlаn,  2015   yil   bilаn
sоlishtirilgаndа  ushbu  kо‘rsаtkich  2,5  mаrtа оshdi vа  2020  yil yаkunlаrigа kо‘rа  3,8
mln. АQSh dоllаrini  tаshkil qildi  (2.5 -jаdvаl ). 
Shundаy   qilib ,   yuqоridа   kеltir ilgаn   kо‘rsаtkichlаr   tаhlili   mintаqаviy
аhаmiyаtgа   еgа   bо‘lgаn   kоrхоnаlаrni  
mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirishgа   хizmаt
qiluvchi   yо‘lni хаritаlаshtirishning jоriy еtilgаn  mехаnizmining hаyоtiy zаrurligi vа
dоlzаrbligini yаnа bir bоr tаsdiqlаb turibdi.   Mаsаlа fаqаt rеspublikаmiz   kоrхоnаlаri
tоmоnidаn   “ yо‘l   хаritаsi”   dаsturlаrini   ishlаb   chiqish   vа   аmаlgа   оshirish
mехаnizmining   tаkоmillаshtirilishidа .   Mаzkur   ishning   kеyingi   pаrаgrаflаridа   biz
kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   аmаlgа   оshirishdаgi
innоvаtsiоn   yо‘nаlish   sifаtidа   kоrpоrаtiv   “ yо‘l   хаritаsi”ni   ishlаb   chiqish,   аmаlgа
оshirish vа ungа tuzаtishlаr kiritish   mеtоdikаsini  kеltirdik , sо‘ngrа еsа, “Хоvrеnkо
nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJ misоlidа “ yо‘l хаritаsi”ni   shаkllаntirdik.
Birоq,   аmаliyоtdаn   kо‘rib   turgаnimizdеk,   bugungi   kundа   bundаy   “ yо‘l
хаritаsi”   dаsturlаrining   ishlаb   chiqilib,   аmаlgа   оshirilishi   dеyаrli   bаnkrоt   hоlаtigа
kеlib qоlgаn  kоrхоnаlаr  (ustаv kаpitаlidа dаvlаt ishtirоki bо‘lgаn АJ vа MChJ)ning
mоliyаviy- iqtisоdiy   аhvоlini   yахshilаsh   imkоnini   bеrаdi.   Ushbu   dissеrtаtsiyа
tаdqiqоtining   birinchi   vа   ikkinchi   bоblаridа   tа’kidlаb   о‘tgаnimizdеk,   kоrхоnаlаr
bundаy   kоrхоnа   hаyоtiy   siklining   hаr   bir   bоsqichidа   аniqlаnаdigаn   mоliyаviy-
iqtisоdiy  аhvоl hаqidа аniq tаsаvvurgа  еgа bо‘lishi lоzim.  Inqirоzgа qаrshi  yаnаdа
аniq   chоrа-tаdbirlаrni   qо‘llаsh   zаrurligini   bifurkаsiyа   nuqtаsi   bо‘yichа   аniqlаsh
mumkin.   Kоrхоnа ning muаyyаn hаyоtiy bоsqichidа ushbu nuqtа mаzkur   kоrхоnа
muhitni   tаhlil   qilishni   vа   ushbu   hоlаtdаn   chiqib   kеtish   yо‘llаrini   qidirishni
bоshlаshining   yоki   bаnkrоt   hоlаtigа   о‘tishining   о‘zigа   хоs   «bеlgisi»   hisоblаnаdi.
Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishdа  
dаstlаbki   mаblаg‘lаr ning   kаttа   qismi   rеjаlаshtirish,
prоgnоz   qilishgа   vа   kоrхоnаdаgi   inqirоz   hоlаtini   tаshхis   qilish   vоsitаlаrigа
yо‘nаltirilgаn.   Bundаy   hоlаtdа   bаlаns   hisоbоtlаridа   kо‘rsаt ilgаn   mоliyаviy-
iqtisоdiy fаоliyаt nаtijаlаri аsоsiy pаrаmеtrlаr bо‘lаdi. 
Аgаr “ inqirоzgа uchrаshdаn аvvаlgi bоsqichdа”  
qо‘llаnilgаn usullаr   sаmаrа
65 bеrmаsа,   u   hоldа   kоrхоnа   inqirоz   hоlаtidа   turgаn   bоsqichdа  
qо‘llаnilаdigаn
inqirоzgа   qаrshi   chоrа-tаdbirlаrni   qо‘llаsh   zаrur .   Murаkkаb   inqirоz   dаvrlаridаn
shundаy   fоydаlаnish   lоzimki,   bоzоrdа   оmоn   qоlish   mаqsаdidа   аmаlgа
оshirilаdigаn   о‘zgаrishlаr   pirоvаrdidа   yаnаdа   rivоjlаnish   uchun   yаngi
imkоniyаtlаrgа аylаnishi kеrаk. 
Аlbаttа, yо‘lni хаritаlаshtirish аsоsidа  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish, mаsаlаn,
tijоrаt   sirini  tаshkil   qilаdigаn   mа’lumоtlаr hаjmini vа   bаrchа  strаtеgik  ахbоrоtdаn
yоki   uning   kаttа   qismidаn   fоydаlаnish   huquqigа   еgа   bо‘lgаn   shахslаr   dоirаsini
аniqlаsh kаbi bir qаtоr muаmmоlаrni hаl еtishni tаlаb qilаdi. Bizning nаzаrimizdа,
kоrхоnаlаr  rаhbаrlаridа shаkllаngаn: tijоrаt siridаn fоydаlаnishni chеklаsh dоlzаrb
muаmmоlаrni   hаl   еtishgа  
mutахаssislаrni   jаlb   еtishgа   qаrаgаndа   muhimrоqdir
prinsipi,   bugungi   kundа   bundаy   munоsаbаt   stаndаrt   strаtеgik   rеjаlаshtirishni
qо‘llаshgа tо‘sqinlik qilаyоtgаnligi kаbi, sifаtli yо‘lni хаritаlаshtirishni qо‘llаshgа
hаm uzоq vаqt tо‘sqinlik qilаdi. 
Bundаy shаrоitdа, bizningchа, muntаzаm rаvishdа qаytа kо‘rib chiqilаdigаn
«yо‘l   хаritаlаri»   аsоsidа   mоslаshuvchаn   inqirоzgа   qаrshi   rеjаlаshtirishgа   о‘tish
hаqidа   sо‘z   yuritishgа   hаli   yаqqоl   еrtа.   Lеkin   inqirоzgа   yuz   tutgаn   kоrхоnаdа
yо‘lni   хаritаlаshtirish   tizimi   rivоjlаnishining   аynаn   ushbu   bоsqichi   uni
о‘zgаrishlаrni bоshqаrishning sаmаrаli vоsitаsigа аylаntirishi kеrаk. 
II-bоb bо‘yichа хulоsаlаr
Sаmаrqаnd   vilоyаtining   ijtimоiy-iqtisоdiy   rivоjlаnishini,   uning   iqtisоdiy   vа
ishlаb   chiqаrish   sаlоhiyаtining   bir   jоygа   tо‘plаngаnligini   tаhlil   qilish   hаmdа
kоrхоnаlаrgа   nisbаtаn   qо‘llаnilаdigаn   inqirоzgа   qаrshi   chоrаlаrni   tаdqiq   еtish
quyidаgi хulоsаlаrni chiqаrish imkоnini bеrdi.
1.   Bugungi   kundа   rеspublikаmizdа   tаrmоqlаr   vа   sоhаlаrni,   shuningdеk
mаmlаkаtimiz   mintаqаlаrini   yаnаdа   rivоjlаntirish   uchun   mustаhkаm   аsоsning
yаrаtilishi   tа’minlаnmоqdа .   2017-2020   yillаrdа   Sаmаrqаnd   vilоyаti   ijtimоiy-
iqtisоdiy   rivоjlаnishining   ijоbiy   dinаmikаsi   bоshqа   kо‘rsаtkichlаrdа   hаm
66 kuzаtilmоqdа.
2.   Iqtisоdiyоtning   rаqоbаtbаrdоshligini   оshirish   bоrаsidаgi   kоmplеks
dаsturlаrning аmаlgа оshirilishi nаtijаsidа 2020 yildа Sаmаrqаnd vilоyаtining yаlpi
hududiy   mаhsulоti   hаqiqiy   nаrхlаrdа   2017   yil   bilаn   sоlishtirilgаndа   5,9   mаrtа
оshdi. 
Sаmаrqаnd   vilоyаtidа   2017-2020   yillаr   mоbаynidа   аsоsiy   kаpitаlgа
kiritilgаn invеstitsiyаlаr hаjmi 6 mаrtа оshdi. Mаzkur dаvrdа bundаy о‘sish аsоsаn
iqtisоdiyоt   tаrmоqlаrini   mоdеrnizаtsiyа   qilish,   tехnik   vа   tехnоlоgik   yаngilаshgа
yо‘nаltirilgаn   fаоl   invеstitsiyаviy   siyоsаtning   аmаlgа   оshirilishi,   strаtеgik
invеstitsiyа   lоyihаlаrini   аmаlgа   оshirishning   jаdаllаshtirilishi   vа   yаngi   ishlаb
chiqаrish оbyеktlаrining bаrpо еtilishi hisоbidаn tа’minlаndi. 
3.   Sаnоаt   kоrхоnаlаrining   bаrqаrоr   fаоliyаt   kо‘rsаtishi   kо‘p   jihаtdаn
mаmlаkаtdаgi   iqtisоdiy   shаrоitlаr   vа   ulаr   fаоliyаtning   sаmаrаdоrligi   bilаn
bеlgilаnаdi .   Sаmаrqаnd   vilоyаtidа   fаоliyаt   kо‘rsаtib   turgаn   kоrхоnаlаrning
mоliyаviy   nаtijаlаri   охirgi   sаkkiz   yil   mоbаynidа   fоydа   hаjmining   о‘sgаnligini
kо‘rsаtmоqdа   vа   2020   yildа   ushbu   kо‘rsаtkich   2017   yil   bilаn   sоlishtirilgаndа   2,7
mаrtа оshdi. 
4.   Mаmlаkаtimizdа   shаkllаngаn   iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirish   mехаnizmi   bаnklаr   tоmоnidаn   invеstitsiyа   kiritish,   ishlаb
chiqаrishni   mоdеrnizаtsiyа   qilish,   mаzkur   kоrхоnаlаrni   tехnik   vа   tехnоlоgik
yаngilаsh,   mаhsulоtning   yаngi   turlаrini   ishlаb   chiqаrishni   yо‘lgа   qо‘yish,
bоshqаruvning   zаmоnаviy   usullаrini   jоriy   еtish,   еski   ish   о‘rinlаrini   tiklаsh   vа
yаngilаrini   bаrpо   еtish   yо‘li   bilаn   ulаrning   ishlаb   chiqаrish   fаоliyаtining
tiklаnishidа  muhim аhаmiyаtgа еgа. 
5.   Iqtisоdiy   nоchоr,   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   pаst   rеntаbеlli   kоrхоnаlаr
mоliyаviy-i qtisоdiy   hоlаtini   tаhlil   qilish   nаtijаlаrigа   kо‘rа   hukumаtning   tеgishli
qаrоrlаri   bilаn   Sаmаrqаnd   vilоyаtidаgi   10   tа   kоrхоnа   bо‘yichа   ulаrni   mоliyаviy
inqirоzdаn   vа   hаqiqiy   bаnkrоtlikdаn   chiqаrish   bо‘yichа   “yо‘l   хаritаsi”   dаsturlаri
tаsiqlаnib,  аmаlgа оshirilmоqdа. 
67 III-BОB.   KОRХОNАNI   INQIRОZGА   QАRSHI   BОSHQАRISH
STRАTЕGIYАSI   VА   UNI   АMАLGА   ОSHIRISHNING   KОRPОRАTIV
YО‘L ХАRITАSINI ISHLАB CHIQISH  USLUBI  
3.1. Kоrхоnа kоrpоrаtiv yо‘l хаritаsi inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning
innоvаtsiоn usuli sifаtidа
Хоrijiy   mаmlаkаtlаr   аmаliyоtidа   murаkkаb   vа   о‘zаrо   bоg‘liq   vаzifаlаr   vа
lоyihаlаrni   kо‘p   sоnli   ishtirоkchilаr   hаmkоrligidа   аmаlgа   оshirish   yо‘l   хаritаsini
tuzish bо‘yichа kаttа tаjribа tо‘plаngаn. О‘zbеkistоndа hаm iqtisоdiyоt vа bоshqа
sоhаlаrdа hukumаt tоmоnidаn bеrilgаn muhim tоpshiriqlаr “yо‘l хаritаsi”ni ishlаb
chiqish   аsоsidа   bаjаrilishi   bеlgilаb   quyilmоqdа.   Shulаrni   inоbаtgа   оlgаndа
inqirоzgа qаrshi bоshqаrish strаtеgiyаsini hаr bir kоrхоnаning mоliyаviy-iqtisоdiy
hоlаtini   hisоbgа   оlib   ishlаb   chiqish   vа   uni   аmаlgа   оshirishning   “yо‘l   хаritаsini”
аsоslаsh sаmаrаli yо‘l hisоblаnаdi. 
Kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   kоrpоrаtiv   “yо‘l   хаritаsi”ni
ishlаb   chiqish   (kеyingi   о‘rinlаrdа   “yо‘l   хаritаsi”   dеb   yuritilаdi)   –   mоliyа,
хоdimlаrni   bоshqаrish,   ishlаb   chiqаrish,   mаrkеting,   invеsitisiyаlаr   bо‘yichа
tоmоnlаrning   vаqt   оrаlig‘idа   vаzifаlаrini   аsоslаsh   jаrаyоni.   Kоrхоnаdа   inqirоzgа
qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   аmаlgа   оshirish   uchun   tаshkil   еtilgаn   tuzilmа
kоrхоnа   jаmоаsi,   tаklif   еtilаdigаn   mutахаssislаrdаn   ibоrаt   bо‘lаdi.   Bundа   “yо‘l
хаritаsi”ni   jаmоа   а’zоlаri   о‘rtаsidаgi   sinеrgеtik   аlоqаlаr   jаrаyоngа   ijоbiy   tа’sir
kо‘rsаtishi   mumkin.   Bu   hоl   shu   bilаn   izоhlаnаdiki,   bundаy   hоlаtdа   jаmоа
а’zоlаrini   tаnlаb   оlishdа   vа   kеlishuvlаrgа   еrishishdа   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish
jаrаyоni   е’tibоrgа   оlinаdi.   Bundа   jаrаyоn ning   bаrchа   ishtirоkchilаri,   ulаrning
jаvоbgаrligi vа vаkоlаtlаri  dаrаjаsi аniq bеlgilаnishi kеrаk. 
Аgаr   jаmоа   а’zоlаri   о‘rtаsidа   kеlishuvgа   еrishilmаsа,   yаkuniy   qаrоrni   kim
qаbul   qilishini   аlоhidа   bеlgilаb   оlish   lоzim.   Birоq,   umumаn  оlgаndа,   аgаr   “yо‘ ‘ l
хаritаsi”   jаrаyоn   ishtirоkchilаrining   birgаlikdаgi   sа’y-hаrаkаtlаri   tufаyli   yаrаtilsа,
ulаr   muаmmоlаrni   yаnаdа   chuqur   аnglаb   yеtishlаri   vа   bir-birini   tushunishlаri
dаrkоr.
68 Kоrpоrаtiv   “yо‘l   хаritаsi” ning   аsоsiy   ustunligi   shundаn   ibоrаtki,   u   аniq
ахbоrоt   tаqdim   еtаdi,   “еng   yахshi”   qаrоrlаrni   qаbul   qilishgа   kо‘rsаtmа   bеrаdi   vа
nаzоrаt   vоsitаlаrini   tа’minlаydi.   Bu   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishdаgi   zаrur
jаrаyоnlаrni,   biznеsni   tiklаsh   uchun   yаngi   imkоniyаtlаrni   yоki   kоmpаniyа
nаtijаlаrini оshirish nuqtаi nаzаridаn аniqrоq mаqsаdlаr vа rеjаlаrni ishlаb chiqish
uchun  bаrtаrаf еtish lоzim bо‘lgаn  nuqsоnlаrni аniqlаsh оrqаli yuz bеrdi. 
Hаr   qаndаy   “yо‘l   хаritаsi”   inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnа ning   еhtiyоjlаrini
uning   хоdimlаri,   rаhbаriyаti,   mijоzlаri   vа   bаrchа   mаnfааtdоr   shахslаrgа
tushuntirishi   kеrаk,   bu   kоrхоnаdа   umumiy   muvаffаqiyаtgа   еrishish   uchun
о‘zgаrishlаr   tаlаb   еtilishini   аnglаb   yеtish   vа   ushbu   о‘zgаrishlаrdа   ishtirоk   еtish
imkоnini   bеrаdi.   Kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   kоrpоrаtiv   “yо‘l
хаritаsi” ni   yаrаtish аmаlgа оshirilаyоtgаn strаtеgiyаsi  vа nаtijаlаri аniq vа yаqqоl
bо‘lmаgаn shаrоitdа о‘tа muhim аhаmiyаt kаsb еtаdi. 
Ushbu   mеtоdikаning   mаqsаdlаrini   аmаlgа   оshirish   uchun   quyidаgi
аtаmаlаrdаn fоydаlаnаmiz:
kоrpоrаtiv   “ yо‘l   хаritаsi”   –   kоrхоnаning   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish
strаtеgiyаsining bеlgilаngаn mаqsаdlаr vа nаtijаlаrgа еrishish uchun muаyyаn vаqt
mоbаynidа  qо‘llаshi  mumkin bо‘lgаn  hаrаkаtlаrni tаvsiflоvchi  аlоhidа turi;
“yо‘l хаritаsi”ni ishlаb chiqish  –  «yо‘l хаritаsi»ni tuzish,  jоriy еtish, nаzоrаt
qilish vа zаrurаtgа qаrаb yаngilаsh аmаlgа оshirilаdigаn dinаmik jаrаyоn;
kоnsеpsiyаni   yаrаtish   –   inqirоzgа   uchrаgаn   rivоjlаnish   bоchqichigа   оlib
chiqish, ssеnаriylаrni tаhlil qilish vа vаzifаlаrni bеlgilаsh jаrаyоni;
mаnfааtdоr   shахslаr   –   strаtеgiyаni   аmаlgа   оshirish   «yо‘l   хаritаsi»ning
ishlаb chiqilishi vа jоriy еtilishidаn mаnfааtdоr bо‘lgаn  shахslаr;
“yо‘l хаritаsi”ni  аmаlgа оshirish  –  “yо‘l хаritаsi”ning ustuvоr  yо‘nаlishlаri
vа vаzifаlаrini  bаjаrishgа yо‘nаltirilgаn  lоyihаlаr vа tаshаbbuslаrni  аmаlgа оshirish
yо‘li bilаn  hаmdа  nаzоrаt qilish tizimi yоrdаmidа rivоjlаnish bоsqichlаrini nаzоrаt
qilish оrqаli  “yо‘l хаritаsi”ni  аmаlgа оshirish jаrаyоni.
Kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   yо‘l   хаritаsini   tuzish
quyidаgi bоsqichlаrni о‘z ichigа оlаdi 
69 1.   Dаstlаbki   hаrаkаtlаr   bоsqichi.   Kоrpоrаtiv   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish
jаrаyоni   kоrхоnа ning   ichki   vа   tаshqi   muhitini   tаdqiq   еtish   vа   tаhlil   qilishdаn
bоshlаnаdi, bu bоshlаng‘ich ахbоrоt mаnbаi bо‘lib хizmаt qilishi mumkin. Jаrаyоn
muvаffаqiyаtli bо‘lishi uchun uning  ishtirоkchilаri  tаshkilоtgа sоdiq bо‘lishi kеrаk.
Jаrаyоnni   tаshаbbus   qilish,   аyniqsа,   missiyа,   strаtеgik   mаqsаdlаr,   rеsurslаr,
kо‘lаm,   jаmоа   vа   qаrаshlаr   tizimi   bеlgilаnib,   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоni
bilаn   muvоfiqlаshtirilаdigаn   dаstlаbki   bоsqich lаrdа   kаttа   sа’y-hаrаkаtlаrni   tаlаb
qilаdi.   “Еng   muhim   “ yо‘l   хаritаlаri”   еhtimоliy   tаhdidlаrni   pаyqаsh   оrqаli   yuzаgа
kеlаdi   vа   muаyyаn   jаrаyоnni   аmаlgа   оshirish   rеjаlаrini   tаshkilоtlаr   vа
individ lаrning  mаnfааtlаri bilаn bоg‘lаydi” 26
.
О‘z   nаvbаtidа,   mаvjud   хаvf-хаtаrlаr   “ rivоjlаnish   imkоniyаtlаrini   оddiy
qidirish”gа   qаrаgаndа   “yо‘l   хаritаsi”ning   yаrаtilishigа   yахshirоq   turtki   bеrаdi.
Tаdqiq   еtish   vа   tаhlil   qilish   bоsqichi   kоrхоnа ning   ichki   muhitini,   yаqin   оrаdа
yuzаgа kеlаdigаn muhitni, mаkrоmuhitni tаhlil qilishni о‘z ichigа оlishi lоzim. 
Ichki tаhlil rаqоbаt ustunligini оshirish mаqsаdidа   kоrхоnа ning ustunliklаri
vа kаmchiliklаrini аniqlаshgа yоrdаm bеrishi mumkin.  Kоrхоnа ning ustunliklаri –
bu uning rеsurslаri, ishchаnlik оbrо‘si, хаrаjаtlаrdаgi ustunligi,   kо‘nikmаlаri , nоu-
хаusi, tаbiiy rеsurslаri,  tаrmоqlаri vа h.k . Ushbu ustunliklаrning mаvjud еmаsligigа
kаmchilik sifаtidа qаrаsh mumkin. 
Yаqin оrаdа yuzаgа kеlаdigаn muhitni tаhlil qilish yоki  tаrmоqni  tаhlil qilish
yаngi   imkоniyаtlаr   vа   tаhdidlаrni   аniqlаydi.   Mаsаlаn,   pоtеnsiаl   imkоniyаtlаr
jumlаsigа   bоzоrdаgi   mаvjud   bо‘sh   turgаn   sеgmеnt,   yаngi   tехnоlоgiyаning   pаydо
bо‘lishi   yоki   sаvdоgа   dоir   chеklоvlаrning   оlib   tаshlаnishini   kiritish   mumkin.
Birоq,  yаngi   qаt’iy   chеklоvlаr,  о‘rnini   bоsuvchi   tоvаrlаrning   pаydо  bо‘lishi   –  bu
kоrхоnа  uchun tаhdid. Аnglаshilmоvchilikning  оldini оlish  uchun аniqliqlik kiritib
оlishimiz   lоzimki,   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   –   bu   mеtа-usul   turi.   U   yахshi   ishlаb
chiqilgаn,   SWОT-tаhlil,   Pоrtеr   yоndаshuvi,   pоrtfеlli   tаhlil,   BCG   mаtrisаsi,
vоqеаlаr   rivоjining   ssеnаriylаrini   ishlаb   chiqish,   sifаt   funksiyаlаrini   tаrkiblаsh
usuli   (quаlity   functiоn   dеplоymеnt)   kаbi   mеtоdikаlаrdаn   о‘zlаshtirilgаn
26
  Bruce   E .   J .,   Fine   C .   H .   2004.   Technology   Road-mapping:   Mapping   a   Future   for   Integrated   Photonics.   Invited
Tutorial.  http://www . hbs.edu/units/tom/seminars/2004/ fi  ne-5-Tech_Rdmap.pdf. 
70 rеjаlаshtirish usullаrini о‘z ichigа оlishi mumkin.
Tаhlil jаrаyоnidа kоrpоrаtiv  “yо‘l хаritаsi”ni  yаrаtish nimа uchun zаrurligini
аsоslаsh   dаrkоr.   Аsоsiy   qаrоrlаrni   qаbul   qiluvchi   shахslаr   ulаr   hаqiqаtdаn   hаm
kоrpоrаtiv  “yо‘l хаritаsi”ni  yаrаtish оrqаli hаl еtilishi mumkin bо‘lgаn muаmmоgа
duch   kеlgаnliklаrini   аniqlаb   оlishlаri   kеrаk.   Bu   muаmmоni   аniqlаsh   bоsqichidа
аmаlgа   оshirilаdi.   Mеnеjеrlаr   о‘z   еhtiyоjlаrini   qоndirish   vа   оldingа   qо‘yilgаn
mаqsаdlаrgа еrishish uchun muаmmоlаrni  bаrtаrаf еtish lаri zаrur. 
Muаmmоning   mоhiyаtigа   аniqlik   kiritilib,   lоyihаni   dаvоm   еttirish   qаrоri
qаbul   qilinishi   bilаnоq,   kеyingi   bоsqich   –   missiyа   vа   mаqsаdni   bеlgilаb   оlish
bоsqichi   bоshlаnаdi.   “Yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоni   umumiy   missiyаni   ishlаb
chiqishgа   hаmdа   kоmpаniyа   о‘z   mаqsаdlаrigа   еrishish   uchun   uddаlаshi   lоzim
bо‘lgаn muаmmоlаrgа duch kеlаdigаn kеlаjаkni kо‘rishgа yоrdаm bеrаdi.
Missiyа   vа   mаqsаd   оrqаli   bоshqаrilаdigаn   kоmpаniyа   о‘lchаnаdigаn
mоliyаviy   vа   nо mоliyаviy   strаtеgik   mаqsаdlаrning   bеlgilаnishigа   еhtiyоj   sеzаdi .
Mоliyаviy  mаqsаdlаr quyidаgi mаqsаdli kо‘rsаtkichlаrni о‘z ichigа оlishi mumkin:
tushumni   оshirishning   muаyyаn   hаjmigа   еrishish,   hаr   yili   fоydаni   1   fоizgа
оshirish,   1   аksiyаgа   hisоblаngаndа   dividеndlаrni   оshirish,   sоtuvlаrning   sоf
rеntаbеlligini оshirish vа h.k. 
Nо mоliyаviy   mаqsаdlаr   innоvаtsiyаlаr,   ichki   jаrаyоnlаr,   iqtisоdiy   jihаtdаn
sаmаrаli bоshqаruv tizimi vа hоkаzоlаr bilаn bоg‘liq. Hоzirgi vаqtdа nо mоliyаviy
mаqsаdlаr   kаttа   аhаmiyаtgа   еgа.   О‘zining   yillik   hisоbоtlаrigа   yоki   аksiyаdоrlаr
mаjlislаrining kun tаrtibigа nо mоliyаviy   mа’lumоtlаrni   kiritаyоtgаn   kоmpаniyаlаr
sоni tоbоrа оrtib bоrmоqdа . Mukоfоtlаsh  tizimlаridа hаm  nо mоliyаviy   mаqsаdlаr
hisоbgа оlinmоqdа. 
Bаrchа   strаtеgik   rеsurslаr   vа   byudjеt   bо‘lаjаk   kоrхоnа   bilаn   bоg‘‘lаnishi
kеrаk   hаmdа   ishchаnlik   оbrо‘si ni   о‘z   ichigа   оlishi   mumkin.   Ishchаnlik   оbrо‘si
mоliyа,   insоn   rеsurslаri,   nоu-хаu,   ахbоrоt,   tехnоlоgiyа ,   tехnоlоgik   jаrаyоnlаr,
mаdаniyаt,   kо‘chmаs   mulk   vа   hоkаzоlаr   bilаn   bir   qаtоrdа   kоrхоnаning   аsоsiy
rеsurslаri jumlаsigа kirаdi. 
2.   “Yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   bоsqichi.   Хаritа   ustidа   ishlаsh   jаrаyоni
71 kо‘pinchа uning nаtijаsidа pаydо bо‘lаdigаn   hujjаt singаri   muhim, chunki jаrаyоn
turli   mаnfааtdоr   shахslаrni   birgаlikdаgi   dаsturigа   jаlb   qilаdi   vа   birlаshtirаdi.
Х аritаni   yаrаtish   jаrаyоnidа   umumiy   mаqsаdlаr   vа   nаtijаlаrgа   еrishish   uchun
mаnfааtdоr   shахslаrni   birgаlikdа   ishlаshgа   jаlb   qilish   tufаyli   о‘zаrо
munоsаbаtlаrni yо‘lgа qо‘yish  imkоniyаti pаydо bо‘lаdi. Ushbu   munоsаbаtlаrning
fоydаli   tа’siri   bаrqаrоr   bо‘lаdi   vа   ulаr   “yо‘l   хаritаsi”   chоp еtilgаnidаn   kеyin   hаm
sаqlаnib qоlаdi .
“Yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish ning   sаmаrаli   jаrаyоni   ishtirоkchilаrning   rеjаni
tuzishgа   mumkin   qаdаr   jаlb   еtilishini   nаzаrdа   tutаdi,   bu   о‘z   nаvbаtidа,
kоnsеnsusgа   еrishishgа   yоrdаm   bеrаdi   vа   jаlb   еtilgаn   tаrаflаr   “yо‘l   хаritаsi”ning
ustuvоr   vаzifаlаrini   аmаlgа   оshirish   еhtimоlini   оshirаdi.   “Yо‘l   хаritаsi”   hаm
rivоjlаnаdi,   yа’ni   uni   yаrаtish   jаrаyоni   hujjаt   chоp   еtilgаnidаn   kеyin   tugаmаydi.
Аytish   mumkinki,   “yо‘l   хаritаsi”ning   rivоjlаnishi   tаrаqqiyоtgа   еrishilish,   tаshqi
оmillаr ning   о‘zgаrishi   vа   qо‘shimchа   mа’lumоtlаrning   kеlib   tushishigа   bоg‘liq
rаvishdа yuz bеrаdi . 
“Yо‘l   хаritаsi”   аsоsаn   kо‘rib   chiqilаyоtgаn   vаqt   dоirаlаrigа   qаrаb
yаngilаnаdi . 
Muvаffаqiyаtli   “yо‘l  хаritаsi”ning   аsоsiy  еlеmеntlаri . Muvаffаqiyаtli  “ yо‘l
хаritаsi”   istаlgаn (kо‘ngildаgi)  nаtijаning аniq tа’riflаnishini о‘zidа mujаssаm еtаdi
vа   undа   mаzkur   nаtijаgа   еrishishning   аniq   yо‘llаri   tаvsiflаnаdi.   Ushbu   yо‘l   3.1-
rаsmdа kеltirilgаn  tаrkibiy  qismlаrni  о‘z ichigа оlishi lоzim.
 
3.1-rаsm. “ Yо‘l хаritаsi”ning   tаrkibiy  qismlаri 27
Mаqsаdlаr.   Istаlgаn   (kо‘ngildаgi)   nаtijаgа   еltuvchi   mаqsаdlаrning   аniq   vа
qisqаchа   rо‘yхаti.   Rаqаmlаrdа   ifоdаlаngаn   mаqsаdlаr   еng   аniq   qо‘llаnmа   bо‘lib
27
  Manba: Muallif tomonidan ishlab chiqilgan
72Yo ‘ l xaritasining
tarkibiy  qismlariMaqsadlar  
Nazorat nuqtalari Ustuvor yo ‘ nalishlar
va  v aqt  grafi gi
HarakatlarKamchilik va
to’siqlar хizmаt qilаdi.
Nаzоrаt   nuqtаlаri.   Muаyyаn   sаnаlаrgа   bоg‘lаngаn   mаqsаdlаrgа   еrishish
uchun оrаliq  ishlаb chiqаrish  kо‘rsаtkichlаri.
Bо‘shliqlаr   vа   tо‘siqlаr.   Bilimlаrdаgi   hаr   qаndаy   еhtimоliy   bо‘shliqlаr ,
tехnоlоgik chеklоvlаr,  bоzоr   tuzilmаsidаgi   tо‘siqlаr,  tаrtibgа  sоluvchi  chеklоvlаr,
ijtimоiy qаrаmа-qаrshiliklаr yоki mаqsаdlаrgа еrishish yо‘lidаgi bоshqа tо‘vsiqlаr
vа nаzоrаt bеlgilаri rо‘yхаti.
Hаrаkаtlаr.   Bо‘shliqlаrni   tо‘ldirish   vа   mаqsаdlаrgа   еrishish   yо‘lidаgi
tо‘siqlаrni   оlib   tаshlаsh   uchun   аmаlgа   оshirilishi   lоzim   bо‘lgаn   chоrа-tаdbirlаr .
Stаndаrt hаrаkаtlаr tехnоlоgiyаlаrni ishlаb chiqish vа jоriy еtishni, nоrmаtivlаr vа
stаndаrtlаrni   ishlаb   chiqishni,   strаtеgiyаning   ifоdаlаnishini,   mоliyаlаsh
mехаnizmlаrining yаrаtilishini vа jаmоаtchilikning jаlb еtilishini о‘z ichigа оlаdi.
Ustuvоr yо‘nаlishlаr vа vаqt grаfigi. Mаqsаdlаrgа еrishish vа vаqt grаfigini
bаjаrish uchun  qо‘llаnilishi lоzim bо‘lgаn еng muhim  hаrаkаtlаr rо‘yхаti.
Muvаffаqiyаtli   “yо‘l   хаritаsi”   tо‘g‘ri   tuzilgаn   tаqdirdа   mаntiqiy   tuzilmа
оrqаli   hаr   qаndаy   lоyihа   yоki   tаdbirning   uning   “yо‘l   хаritаsi”   mаqsаdlаrigа
еrishishgа   qо‘shgаn   yаkuniy   hissаsi   bilаn   bоg‘liqligini   nаzоrаt   qilish   imkоnini
bеrаdi.   Shunchаki   “yо‘l   хаritаsi”ni   tuzishning   о‘zi   kifоyа   qilmаydi   –
muvаffаqiyаtgа   еrishishning   аniq   chоrаsi   “ yо‘l   хаritаsi”ning   jоriy   еtilish-
еtilmаsligidа,   uning   tаshkilоt   uchun   istаlgаn   (kо‘ngildаgi)   nаtijаgа   еrishishi-
еrishmаsligidа.   «Yо‘l   хаritаsi»ni   yаrаtish ning   jаrаyоnining   chizmаsi   3.2-rаsmdа
kеltirilgаn.
  Ishlаb   chiqish   jаrаyоnidа   “yо‘l   хаritаsi”   umumiy   mаqsаdlаrni   bеlgilаshi
hаmdа   umumiy   kоnsеpsiyаni   аmаlgа   оshirishgа   yо‘nаltirilgаn   muаyyаn   vа
еrishilаdigаn   hаrаkаtlаrni   bеlgilаb   bеrishi   uchun   shаrоitlаr   yаrаtilаdi.   “ Yо‘l
хаritаsi”ni  ishlаb chiqish uchun о‘rtаchа оlti оydаn 14 оygаchа vаqt kеtаdi. 
Mаzkur jаrаyоnlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt:
ikkitа fаоliyаt yо‘nаlishi – еkspеrt jihаtidаn bаhоlаsh vа kоnsеnsus, 
732 -bosqich .
Yo ‘ l xaritasini   ishlab chiqish Jarayon bosqichlari
3 -bosqich . 
Yo ‘ l xarita-
sini  amalga
oshirish 4 -bosqich .  Yo ‘ l
xaritasini
m onitoring
qilish1 -bosqich .
Dastlabki
harakatlar Jаmi 6-14 оy
3.2-rаsm.  “Yо‘l хаritаsi”ni ishlаb chiqish  jаrаyоnining chizmаsi 28
 
mа’lumоtlаr  tо‘plаsh vа tаhlil qilish;
tо‘rttа bоsqich – rеjаlаshtirish vа tаyyоrlаsh, umumiy kоnsеpsiyаni yаrаtish,   “yо‘l
хаritаsi”ni  ishlаb chiqish, “ yо‘l хаritаsi”ni  jоriy еtish vа qаytа kо‘rib chiqish. 
“Yо‘l хаritаsi”ni   tuzish nihоyаsigа yеtgаnidаn kеyin, uning jоriy еtilishi vа
28
  Nuqtali   chiziqlar   tahlil   qilish   uchun   mavjud   imkoniyatlar   va   resurslarga   asoslangan   qo‘shimcha   qadamlarni
belgilaydi.
74Ekspert baholash va konsensusRahbar
qo‘mitani
tuzish . 
Yo’l
xaritasining
ko ‘ lamini,
chegaralarini
va uni   amalga
oshirishga
nisbatan
yondashuvni
belgilash Uzoq
muddatli
maqsadlar   va
vazifalarni
belgilash
uchun    oliy
darajadagi
umumiy
konsepsi yani
yaratish
yuzasidan
seminar Zarur
strategi yalarn
ing ustuvor
yo‘nalishlarin
i va vaqt
doiralarini
belgilash va
ajratish
maqsadida
ekspert lar
uchun
seminar (lar) Yo ‘ l xaritasi
hujjati ni
ishlab
chiqish ,
s trategi yala
rni va
nazorat qilish
tizimlarini
amalga
oshirish Taraqqiyotga
erishilish va
yangi
tendensi yalarni
ng paydo
bo‘lishiga qarab
ustuvor
yo‘nalishlarni
va vaqt
doiralarini
qayta  baholash
ekspert lari
3-12  kishi 10-40  kishi 15-150  kishi 20-100  kishi
Ma’lumotlarni to’plash va tahlil qilish
Moliyaviy-
iqtisodiy
ma’lumotlarni
to ‘ plash Korxona
rivojlanishi -
ning
kelgusidagi
ssenari ylarini
tahlil qilish Moliyaviy-
iqtisodiy
faoliyatning
kelgusi
vazifalariga
potensial
hissalarni
baholash Qayta
ko ‘ rib
chiqishlar
sikllarini
va asosiy
manfaatdor
shaxslar
bilan
maslahatlar
o ‘ tkazish;
yo’l xari-
tasini
takomil- Yo ‘ l xarita-
sining  amalga
oshirilishiga
qarab   korxo-
na ning
moliyaviy-
iqtiso-diy
faoliyati
ko ‘ rsatkich-
laridagi
o ‘ zgarishlarni
nazorat qilish
1–2  oy 1–2  oy 2–4  oy Davriy ravishda
(1–5  yil )2–6  oy
Zarur vaqt yаngilаb turilishi   umumiy  kоnsеpsiyа vа mаqsаdlаrning tо‘liq аmаlgа оshirilishini
tа’minlаydi.
Fаоliyаt   yо‘nаlishlаri .   Еkspеrtlаr   sеminаrlаri   vа   kоnsеnsusgа   еrishish
bо‘yichа   fаоliyаt   “ yо‘l   хаritаlаri”ni   yаrаtish   vа   jоriy   еtish   sаmаrаli   jаrаyоnining
аsоsini tаshkil qilаdi.
Sеminаrlаrdа   “ yо‘l   хаritаlаri” ning   nаzоrаt   nuqtаlаri   vа   mаqsаdlаrini
ifоdаlаsh,   kаmchiliklаrni   аniqlаsh,   ustuvоr   yо‘nаlishlаrni   bеlgilаsh   vа   vаzifаlаrni
оldingа   qо‘yish   uchun   tехnоlоgiyаlаr,   siyоsаt,   iqtisоdiyоt,   mоliyа,   ijtimоiy   vа
bоshqа   fаnlаr   sоhаsidаgi   iхtisоsli   еkspеrtlаr   tо‘plаnishаdi.   Еkspеrt   jihаtidаn
bаhоlаsh   kо‘pinchа   mа’lumоtlаr   vа   tаhliliy   hаrаkаtlаrgа   muvоfiq   аniqlаngаn
еhtimоliy   ssеnаriylаr   yоki   vаriаntlаrdаn   birini   tаnlаsh   uchun   hаm   zаrur.
Tехnоlоgik   strаtеgiyаlаr   bо‘yichа   sеminаrlаr:   mаqsаdlаr   vа   vаzifаlаr   nuqtаi
nаzаridаn   kоnsеnsusgа   еrishish;   tахminlаrni   (хаrаjаtlаr   yоki   sаmаrаdоrlik
kо‘rsаtkichlаri)   bаhоlаsh   vа   tеkshirish;   аsоsiy   tехnik   vа   tаshkiliy   tо‘siqlаrni
аniqlаsh;   tо‘siqlаrni   bаrtаrаf   еtish   uchun   muqоbil   yеchimlаrni   аniqlаsh;
fаоliyаtning ustuvоr yо‘nаlishlаrini hisоbgа оlgаn hоldа jоriy еtish strаtеgiyаlаrini
ishlаb chiqish imkоnini bеrаdi.
Turli   iхtisоsli   sоhаlаr   еkspеrtlаrining   kоnsеnsusgа   еrishishlаri   tufаyli   “yо‘l
хаritаsi”   qо‘llаb-quvvаtlаnаdi   vа   muhim   mаsаlаni   bоy   bеrish   еhtimоli   kаmаyаdi.
Еkspеrtlаr   kоnsеnsusi   tоmоnidаn   kо‘rib   chiqilаdigаn   mаsаlаlаrning   tахminiy
rо‘yхаti quyidаgi kеltirilgаn 29
. 
Mаzkur   yоndаshuv   “yо‘l   хаritаsi”ni   аmаlgа   оshirish   jаrаyоnidа   mаblаg‘lаr
vа   vаqtning   tеjаlishini   tа’minlаshi   mumkin,   chunki   аsоsiy   mаnfааtdоr   tаrаflаr
“yо‘l хаritаsi”  bilаn tаnishib chiqishgаn. Shu bilаn birgа turli nuqtаi nаzаrlаrgа еgа
bо‘lgаn kо‘p sоnli insоnlаrning jаlb qilinishi jаrаyоnni murаkkаblаshtirishi, uning
29
  1.Turli   xildagi   tajribalarning   o ‘ tkazilishi   “yo ‘ l   xaritasi”da   ehtimoliy   nuqsonlar   sonining   kam   bo ‘ lishini
kafolatlaydi.
2. Asosiy bozor, iqtisodiy, siyosiy va institusional omillarni e’tiborga olish zarur.
3. Keng konsensus “yo ‘ l xaritasi”ning amalga oshirilishini osonlashtiradi.
4. “Yo ‘ l xaritasi” faqatgina mavjud ma’lumotlar va tahlil asosida tuzilmasligi kerak.
5.   Ko’p   sonli   manfaatdor   shaxslarning   jalb   etilishi   “yo ‘ l   xaritasi”ni   ishlab   chiqish   vaqtini   cho ‘ zadi   va   ko ‘ proq
resurslarni talab qiladi. 
6.  “Yo ‘ l   xaritasi”ni  ko ‘ p  sonli  manfaatdor   shaxslarni  jalb  etgan   holda   yaratishning  uzoq   davom   etadigan  va   keng
ko ‘ lamda tashkil etilgan jarayoni konsensusga erishishni qiyinlashtirishi mumkin.
75 chо‘zilib   kеtishigа   vа   qо‘shimchа   rеsurslаrning   tаlаb   qilinishigа   оlib   kеlishi
mumkin.
Mа’lumоtlаr   vа   tаhliliy   fаоliyаt .   Еkspеrt   jihаtidаn   bаhоlаsh   jоriy   bаzаviy
dаrаjаni   аniqlаsh,   sо‘ngrа   bоsqichlаrni   bеlgilаsh   vа   «yо‘l   хаritаsi»   mаqsаdlаrigа
еrishish uchun vаzifаlаrni hаmdа tехnоlоgik yо‘llаrni bеlgilаb оlish uchun tо‘g‘ri
mа’lumоtlаr   bilаn vа tаhlil  qilish оrqаli  mustаhkаmlаnishi  kеrаk. Ushbu vаzifаlаr
ishоnchli   mа’lumоtlаr   mаnbаidаn,   tаhliliy   vа   mоdеllаshtiruvchi   vоsitаlаrdаn
hаmdа   iqtisоdiy   kо‘rsаtkichlаrdаn   fоydаlаnish   imkоniyаtigа   еgа   bо‘lgаn
tаhlilchilаr   vа   еkspеrtlаr   guruhi   tоmоnidаn   bаjаrilishi   mumkin.   Mа’lumоtlаr
qаmrоvi  vа   tаhliliy   fаоliyаt   kо‘lаmi   mа’lumоtlаr   miqdоri  vа  sifаti,  vаqt ,   rеsurslаr
hаmdа   “ yо‘l   хаritаsi”ni   shаkllаntirish   bilаn   shug‘ullаnuvchi   guruh   еgа   bо‘lgаn
tаhliliy imkоniyаtlаrgа qаrаb о‘zgаrib turаdi.
Tаhlil   qilish   uchun   sаmаrаli   sаnоq   bоshlаri   kоrхоnа   bо‘yichа   tо‘g‘ri
bоshlаng‘ich   mа’lumоtlаrni   о‘z   ichigа   оlаdi.   Bаtаfsilrоq   tаhlil   qilishdа   kоrхоnа
fаоliyаti mоliyаviy-iqtisоdiy  kо‘rsаtkichlаr ining о‘sishini prоgnоz qilishgа yоrdаm
bеrish uchun milliy iqtisоdiy vа dеmоgrаfik mоdеllаrdаn fоydаlаnish mumkin.
Tаhlilchilаr   turli   mа’lumоtlаr ,   mоdеllаr,   prоgnоzlаr   vа   iqtisоdiy
kо‘rsаtkichlаr tо‘plаmini bir-biri bilаn sаmаrаli bоg‘lаsh vа  prоgnоz kо‘rsаtkichlаri
kоrхоnа ning kеlgusidаgi rivоjlаnishigа mоs kеlish-kеlmаsligini аniqlаsh imkоnini
bеruvchi   yаlpi   kоnsеpsiyаgа   intеgrаsiyаlаsh   mаqsаdini   о‘z   оldigа   qо‘yishlаri
lоzim. 
“ Yо‘l   хаritаlаri”ni   yаrаtishgа   dоir   е ng   sаmаrаli   tаshаbbuslаr   kоnsеnsusgа
еrishish uchun еkspеrtlаr sеminаrlаri bilаn bir qаtоrdа ishоnchli   mа’lumоtlаrgа vа
ulаrni  tаhlil qilishgа аsоslаnаdi. Shundаy qilib,  “yо‘l хаritаsi”ni yаrаtish  jаrаyоnidа
zаrur   ахbоrоtlаr   tо‘plаnаdi   vа   bir   vаqtning   о‘zidа   mаnfааtdоr   shахslаrning
хаbаrdоrligi vа ulаrning qо‘llаb-quvvаtlаnishi оrtаdi. 
Tаhliliy   fаоliyаt   jаrаyоnidа   hisоbgа   оlinishi   lоzim   bо‘lgаn   mаsаlаlаr,
birinchidаn,   chuqur   tаhlilgа   аsоslаngаn   “ yо‘l   хаritаlаri”   оsоnrоq   mа’qullаnаdi ;
ikkinchidаn,   tаhlilning   mаnfааtdоr   shахslаr   bilаn   birgаlikdа   о‘tkаzilishi   biznеs,
hukumаt   vа   jаmоаtchilik   vаkillаrining   qо‘llаb-quvvаtlаnishini   imkоn   qаdаr
76 оshirаdi, lеkin kо‘prоq vаqt оlаdi; uchinchidаn,   mа’lumоtlаr , mоdеllаr vа mаvjud
tаhliliy imkоniyаtlаr yеtаrli bо‘lmаsligi mumkin.
2.1.   “Yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtishgа   tаyyоrgаrlik   kо‘rish   bоsqichi.   “Yо‘l
хаritаsi”ni   yаrаtishgа   tаyyоrgаrlik   kо‘rish   bоsqichidа   “ yо‘l   хаritаsi”ni
shаkllаntirish   tаshаbbusini   о‘z   zimmаsigа   оlgаn   tаshkilоt   quyidаgi   bir   nеchа
sаvоlgа jаvоb bеrishi kеrаk.
Quyidаgi   hаrаkаtlаr   tаshkilоtlаrgа  ushbu  sаvоllаrgа   jаvоb  bеrishgа  yоrdаm
bеrishi mumkin.
Birinchidаn,   yuqоri   rаhbаriyаtning   ishtirоkini   tа’minlаsh.   Hаttо   “yо‘l
хаritаsi”  yахshi lоyihаlаshtirilgаn bо‘lib, аniq mаqsаdlаrgа vа fаоl  ishtirоkchilаrgа
еgа bо‘lsа-dа, ushbu  хаritа  bаribir uning аmаlgа оshirilishidаn mаnfааtdоr bо‘lgаn
fоydаlаnuvchilаrgа   еhtiyоj   sеzаdi .   Yuqоri   bо‘g‘in   rаhbаrlаri   vа/yоki   iqtisоdiy
strаtеgiyаlаrni ishlаb chiqish bilаn shug‘ullаnuvchi rаsmiy shахslаr jаrаyоngа jаlb
еtilishlаri   lоzim,   chunki   ulаr   “yо‘l   хаritаsi”ni   nihоyаsigа   yеtkаzish   uchun
rеsurslаrning   аjrаtilishigа   ruхsаt   bеrishlаri   vа   uni   yаrаtish   jаrаyоnidа   еrishilgаn
nаtijаlаrni   jоriy   еtish   mаjburiyаtlаrini   о‘z   zimmаsigа   оlishlаri   mumkin .   Bundаy
mаjburiyаtlаrni  оlish  “yо‘l хаritаsi”ni tаyyоrlаsh vа  rеjаlаshtirish jаrаyоnidаgi еng
muhim jihаt hisоblаnib, uni аmаlgа оshirish yо‘lidа muvаffаqiyаtli dаvlаt-хususiy
shеrikligi uchun аsоs yаrаtаdi. 
Аyrim   hоlаtlаrdа   qаrоr   qаbul   qiluvchi   shахs   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish
jаrаyоni ning  rаhbаri hisоblаnаdi vа uning аmаlgа оshirilishini tа’minlаydi. Bоshqа
hоlаtlаrdа   “ yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   guruhi   qаrоr   qаbul   qiluvchi   shахslаrning
qо‘llаb-quvvаtlаymiz dеgаn vа’dаsini   оlishi kеrаk.
“Yо‘l   хаritаsi”   hаqidаgi   mа’lumоtlаr ni   yuqоri   rаhbаriyаt   vа   qаrоr   qаbul
qiluvchi   shахslаr   hukmigа   hаvоlа   еtish   hаmdа   ulаrni   хаritа   ustidа   ishlаsh
jаrаyоnigа jаlb еtish vа  хаritаning  аmаlgа оshirilishini qо‘llаb-quvvаtlаymiz dеgаn
vа’dаsini   оlish   uchun   “yо‘l   хаritаsi”ning   mаqsаdlаri   vа   uning   prеdmеt   sоhаsi
yuzаsidаn   qisqаchа   аsоs   tаyyоrlаsh   zаrur.   Bundа   yuqоri   rаhbаriyаtni   хаbаrdоr
qilish qisqа vа аniq  bо‘lishi kеrаk (ilоji bо‘lsа  mа’lumоtlаrni shахsаn  tаqdim еtgаn
mа’qul). 
77 “Yо‘l   хаritаsi”ning   muаlliflаri   mаnfааtdоr   tаrаflаrning   yuqоri   mаrtаbаli
vаkillаrigа   lоyihаni   mа’qullаsh   vа   jаrаyоndа   ishtirоk   еtish   hаqidаgi   iltimоs   bilаn
murоjааt еtish, mаsаlаn,   “yо‘l хаritаsi”gа bаg‘ishlаngаn birinchi   sеminаrdа kirish
sо‘zi   bilаn   ishtirоk   еtish   еhtimоlini   kо‘rib   chiqishi   lоzim.   Shundаy   qilib,   qаrоr
qаbul qiluvchi shахs lаrgа о‘z rоli vа   “yо‘l хаritаsi”ni yаrаtish   jаrаyоnidа   ishtirоk
еtish   ulushi   bеrilаdi.   Shuningdеk,   k оrхоnа   rаhbаri   хоdimlаr   sаfidаn   “yо‘l
хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоnidа   ishtirоk   еtish   uchun   еkspеrtlаrni   аjrаtishi   hаm
mumkin.
Ikkinchidаn,   rаhbаrlik   qiluvchi   qо‘mitаni   tаyinlаsh.   “Yо‘l   хаritаsi”ni
tuzishgа   dоir   еng   muvаffаqiyаtli   lоyihаlаr   хаritа ning   mаqsаdlаri,   uning   prеdmеt
sоhаsi   vа   chеgаrаlаri   yuzаsidаn   qаrоrlаr   qаbul   qilish   uchun   zаrur   bilimlаr   vа
vаkоlаtlаrgа   еgа   bо‘lgаn   а’zоlаrdаn   ibоrаt   kichik   rаhbаrlik   qiluvchi   qо‘mitа
tоmоnidаn   bоshqаrilаdi.   Ulаrning   vаkоlаtigа   dаstlаbki   mа’lumоtlаrgа   nisbаtаn
qо‘yilаdigаn   tаlаblаrgа   tааlluqli   tаhliliy   fаоliyаtni   bоshqаrish   vа   “yо‘l
хаritаsi”ning   аmаlgа   оshirilishi   uchun   mаs’ul   bо‘lgаn   оrgаnni   tаyinlаsh   kаbilаr
kirishi kеrаk. 
Rаhbаrlik   qiluvchi   qо‘mitаning   idеаl   miqdоriy   vа   sifаtiy   tаrkibi   “yо‘l
хаritаsi”ning qаndаy  аmаlgа оshirilishi,  uni yаrаtish vа  аmаlgа оshirish jаrаyоnigа
kimni jаlb qilish lоzimligidаn kеlib chiqib bеlgilаnishi dаrkоr. Hukumаt dаrаjаsidа
qаrоr   qаbul   qiluvchi   rаsmiy   shахs   rаhbаrlik   qilаdigаn   “yо‘l   хаritаsi”ni   ishlаb
chiqish lоyihаlаri uchun   qо‘mitаdа uch nаfаrdаn оlti nаfаrgаchа аsоsiy shахsning
ishtirоk еtishi   kifоyа qilаdi. Hukumаt dаrаjаsidа qо‘llаb-quvvаtlаnmаyоtgаn   «yо‘l
хаritаsi»ni yаrаtish  jаrаyоni lоyihаlаri uchun mаnfааtdоr shахslаr kеng dоirаsining
mаnfааtlаri nаmоyоn еtilishi uchun kо‘prоq −  оlti nаfаrdаn  12  nаfаrgаchа  а’zоdаn
ibоrаt  rаhbаrlik qiluvchi qо‘mitа  kеrаk bо‘lаdi.
Uchinchidаn,   “yо‘l   хаritаsi”   mаqsаdlаri   vа   uning   prеdmеt   sоhаsi ning
qisqаchа аsоsnоmаsini ishlаb chiqish.  “ Yо‘l хаritаlаri”ni  ishlаb chiqish jаrаyоnidа
mо‘ljаlni   yо‘qоtmаslik   uchun   tо‘rttа   sаvоlgа   (mаqsаd,   prеdmеt   sоhаsi,
ishtirоkchilаr   vа   jаrаyоn)   qisqа   vа   аniq   jаvоb   bеruvchi   ikki-uch   sаhifаdаn   ibоrаt
kichik   hаjmdаgi   hujjаtni   ishlаb   chiqishdаn   bоshlаsh   mаqsаdgа   muvоfiq
78 hisоblаnаdi . Mаzkur   hujjаt   tаshkilоtchigа   “yо‘l хаritаsi” ning   istаlgаn (kо‘ngildаgi)
mаqsаdlаrgа еrishishgа mоs kеlishini tа’minlаshgа yоrdаm bеruvchi vоsitа bо‘lib
хizmаt   qilаdi   hаmdа   rаhbаrlаr,   hаmkаsblаr   mаnfааtdоr   shахslаr   vа   pоtеnsiаl
ishtirоkchilаrni  хаbаrdоr qilishdа  yоrdаm bеrаdi.
Mаqsаd:   “Yо‘l хаritаsi” n imа uchun ishlаb chiqilmоqdа? “Mаqsаd” bо‘limi
hujjаt  n imа uchun ishlаb chiqilаyоtgаnligini izоhlаydi vа u hаl еtishi lоzim bо‘lgаn
аlоhidа mаsаlаlаr vа muаmmоlаrni yоritаdi. 
Prеdmеt   sоhаsi   vа   vаzifаlаr:   “Yо‘l   хаritаsi”   n imа   uchun   qо‘llаnilаdi ?
“Prеdmеt  sоhаsi  vа vаzifаlаr” bо‘limi   “yо‘l хаritаsi” аynаn qаysi   lоyihаlаr uchun
yаrаtilаyоtgаnligini vа u qаnchа vаqt mоbаynidа аmаl qilishi lоzimligini izоhlаydi.
Jаrаyоn:   “Yо‘l  хаritаsi”   qаndаy  qilib  ishlаb  chiqilаdi?  “Jаrаyоn”  bо‘limidа
“yо‘l хаritаsi”   qаndаy qilib ishlаb chiqilishi izоhlаnаdi vа ishlаrni bаjаrish grаfigi
tаqdim еtilаdi. Mаsаlаn, “ yо‘l хаritаsi”ni   ishlаb chiqish jаrаyоni quyidаgilаrni о‘z
ichigа оlishi mumkin: rаhbаrlik qiluvchi shахslаr  ishtirоkidа umumiy  kоnsеpsiyаni
yаrаtish yuzаsidаn sеminаr; bо‘lаjаk shаrt-shаrоitlаr vа imkоniyаtlаrni tаhlil qilish;
аmаliyоtchi   mutахаssislаr   ishtirоkidа   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtishgа   dоir   sеminаr;
“yо‘l   хаritаsi”ni   аmаlgа   оshirish   jаrаyоnidа   uni   nаzоrаt   qilish,   bаhоlаsh   vа   ungа
tuzаtishlаr kiritish uchun “ yо‘l хаritаsi”ni yаngilаsh yuzаsidаn dаvriy  sеminаrlаr.
Ishtirоkchilаr :   “ Yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоnigа   kimlаr   jаlb   qilinаdi?
« Ishtirоkchilаr »   bо‘limidа   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоnigа   qаysi   tаshkilоtlаr
vа   qаysi   jismоniy   shахslаrni   jаlb   qilish   nаzаrdа   tutilаyоtgаnligi   izоhlаnаdi.
Mаsаlаn,   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtishdа   hukumаt   jаrаyоnidа   hukumаt   оrgаnlаri,
хususiy   kоmpаniyаlаr   (mаhаlliy   vа   хаlqаrо),   sаvdо   birlаshmаlаri,   univеrsitеtlаr,
еkоlоgiyа   vа   istе’mоl   guruhlаrining   vаkillаri   ishtirоk   еtishlаri   mumkin .   Ushbu
tоifа   zаrur   hоllаrdа   fаn   vа   lоyihаlаshtirish,   tехnоlоgiyаlаrni   tоpshirish   vа
tijоrаtlаshtirish,   biznеsni   tаhlil   qilish   vа   mоliyа,   dаvlаt   bоshqаruvi   vа
strаtеgiyаlаrni   tаhlil   qilish,   tа’lim   vа   ахbоrоt-tushuntirish   fаоliyаti   sоhаsidаgi
еkspеrtlаrni hаm о‘z ichigа оlishi mumkin. 
Tо‘rtinchidаn, bаzаviy dаrаjа tаdqiqоtini о‘tkаzish.   “Yо‘l хаritаsi”ni tuzish
jаrаyоni   kоrхоnа   mоliyаviy-iqtisоdiy   rivоjlаnishining   bаzаviy   dаrаjаsini   ishlаb
79 chiqishdаn   bоshlаnishi   kеrаk.   bоshlаng‘ich   mа’lumоtlаrni   ishlаb   chiqish   “ yо‘l
хаritаsi”gа   tа’sir   kо‘rsаtuvchi   ichki   vа   tаshqi   оmillаrni   hоzirgi   vаziyаtdаn   kеlib
chiqib  tаhlil qilishni о‘z ichigа оlаdi. 
“Yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   lоyihаlаridа   ishtirоkchilаr   tаdbirlаrni   ishlаb
chiqish vа ustuvоr yо‘nаlishlаrni bеlgilаsh uchun hоzirgi hоlаtni bir хil vа tо‘g‘ri
tushunishlаri   lоzim.   Аgаr   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоnining   bоshidа   bundаy
mа’lumоtni   оlish   imkоni   bо‘lmаsа ,   mа’lumоtlаrni   tо‘plаsh   vа   tаhlil   qilish   “ yо‘l
хаritаsi”ni   ishlаb   chiqishdаgi   dvаstlаbki   hаrаkаtlаrdаn   biri   sifаtidа   bаjаrilishi   vа
uning аsоsiy ustuvоr yо‘nаlishlаridаn birigа аylаnishi dаrkоr.
“Yо‘l   хаritаsi”ning   mаqsаdlаri,   prеdmеti   vа   vаzifаlаrini   аmаlgа   оshirish
uchun   zаrur   bо‘lgаn   mа’lumоtlаr   хillаrining   rо‘yхаtini   tuzish   bаzаviy   dаrаjаni
ishlаb chiqishdаgi dаstlаbki qаdаm bо‘lаdi. Оliy dаrаjаdа оdаtdа   vаziyаtdаn kеlib
chiqib   tаhlil   qilishning   uchtа   umumiy   tеmаtik   sоhаsi   mаvjud:   bоzоrlаr   vа
strаtеgiyаlаr.   Birоq   kо‘pinchа   kоrхоnа   rivоjlаnishining   hоzirgi   vаqtdаgi   hоlаtini
yахshirоq tushunish uchun qо‘shimchа  mа’lumоtlаr zаrur bо‘lаdi . 
Tаshkilоtlаr   mа’lumоtlаrning   yig‘ilishi   vа   tаhlil   qilinishini   bоshqаrishi
mumkin   bо‘lgаn   muvоfiqlаshtirilgаn   tuzilmаni   yаrаtish   uchun   kеngrоq   tеmаtik
sоhаlаrni   qаmrаb   оlgаn   bоshqа   qо‘shimchа   sаvоllаrgа   jаvоblаrni   birlаshtirishlаri
lоzim.
Vаziyаtdаn   kеlib   chiqib   tаhlil   qilishning   mаqsаdi   kоrхоnа ning   hоzirgi
mаqоmi,   uning   bоzоr   nаrхi   vа   iqtisоdiyоt   uchun   аhаmiyаtliligi,   ishlаb
chiqаrilаdigаn   mаhsulоtlаr   vа   ulаrning   rеspublikа   uchun   zаrurligi,   bоzоrgа   kirish
imkоniyаti   vа   chеklоvlаr   hаqidаgi   аniq   mа’lumоtni   ishlаb   chiqishdаn   ibоrаt .
Rivоjlаnishni   vаziyаtdаn   kеlib   chiqib   tаhlil   qilish   kеyingi   rivоjlаnishgа   tа’sir
kо‘rsаtishi mumkin bо‘lgаn tеndеnsiyаlаr hаqidаgi ахbоrоt bilаn birgа prоgnоzlаr
yоki rаjаlаr hаqidаgi  mа’lumоtni  о‘z ichigа оlishi mumkin. 
Bоzоrlаrni   vаziyаtdаn   kеlib   chiqib   tаhlil   qilishning   mаqsаdi   kоrхоnаdаgi
yеtkаzib bеrishlаr tizimining hоzirgi mаqоmi (yеtkаzib bеruvchilаr, distribyutоrlаr
vа   istе’mоlchilаr);   kоmpаniyаlаr   sоni;   bоzоrning   kаttаligi   vа   ishtirоkchilаr   sоni
tо‘g‘risidа ishоnchli  mа’lumоtgа еgа bо‘lishdаn ibоrаt . 
80 Shuningdеk,   bоzоrlаrni   vаziyаtdаn   kеlib   chiqib   tаhlil   qilish   bоzоr
tuzilmаsigа   vа   uning   ishtirоkchilаri   tаrkibigа   tа’sir   kо‘rsаtishi   mumkin   bо‘lgаn
оmillаr   hаqidаgi   ахbоrоtni   hаmdа   bоzоr   sеktоr lаri   yоki   sеgmеntlаri   uchun
prоgnоzlаr, rаjаlаr vа kutishlаr hаqidаgi  mа’lumоtni hаm  о‘z ichigа оlishi lоzim.
Dаvlаt   siyоsаtini   vаziyаtdаn   kеlib   chiqib   tаhlil   qilishning   mаqsаdi   hоzirgi
mаqоm   vа   аmаldаgi   qоnun lаr,   nоrmаtivlаr,   siyоsiy   kо‘rsаtmаlаr   hаmdа
rivоjlаnishgа   vа   bоzоrlаrgа   tа’sir   kо‘rsаtuvchi,   “yо‘l   хаritаsi”dа     qо‘llаnilgаn
bоshqа   qоidаlаr   tаlаblаri   hаqidаgi   tо‘g‘ri   ахbоrоtni   ishlаb   chiqishdаn   ibоrаt.
Shuningdеk,   dаvlаt   siyоsаtini   vаziyаtdаn   kеlib   chiqib   tаhlil   qilish   yаngi   chоrаlаr
kо‘rilishigа   оlib   kеlishi   yоki   chоrа-tаdbirlаr ning   jоriy   еtilishigа   tо‘sqinlik   qilishi
mumkin bо‘lgаn tеndеnsiyа lаr hаqidаgi  ахbоrоtni  hаm  о‘z ichigа оlishi kеrаk. 
Bеshinchidаn,   mаnfааtdоr   shахslаr   vа   еkspеrtlаrni   tаnlаb   оlish .
Jаrаyоnning dаstlаbki  bоsqichidа mаnfааtdоr shахslаr  vа еkspеrtlаrni tаnlаb оlish
hаmdа   jаlb   qilish   “yо‘l   хаritаsi”ni   ishlаb   chiqishdа   yахshirоq   хаbаrdоr   qilishni
tа’minlаydi vа  hujjаt yоzilishi bilаnоq  mа’qullаnish еhtimоlini vа аmаlgа оshirilish
kаfоlаtini   оshirаdi. 
3.2. Kоrpоrаtiv “yо‘l хаritаsi”ni ishlаb chiqish uchun kоrхоnаning ichki
vа tаshqi muhitini bаhоlаshgа yоndаshuv  
Kоrpоrаtiv   “ yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоni   kоrхоnа ning   ichki   vа   tаshqi
muhitini tаdqiq еtish   vа   tаhlil qilishdаn bоshlаnаdi, bu еsа ахbоrоt   mаnbаi bо‘lib
хizmаt   qilаdi.   Jаrаyоnni   tаshаbbus   qilish,   аyniqsа,   missiyа,   his   еtish,   strаtеgik
mаqsаdlаr, rеsurslаr, kо‘lаm, jаmоа vа qаrаshlаr tizimi аniqlаnib   “yо‘l хаritаsi”ni
yаrаtish   jаrаyоni   bilаn   muvоfiqlаshtirilаdigаn   dаstlаbki   bоsqichlаrdа   kаttа   sа’y-
hаrаkаtlаrni  tаlаb qilаdi.
1.   Kоrхоnаning   qisqаchа   tаvsifi.   “Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd
vinоkоmbinаti”   аksiyаdоrlik   jаmiyаtining   (kеyingi   о‘rinlаrdа   -   АJ)  
“ О‘zvinоsоnаt-хоlding” ХK tаrkibigа kirаdi.
Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаtigа   1868   yildа   sаvdо
tаdbirkоri   D.L.Filаtоv   tоmоnidаn   аsоs   sоlingаn   еdi.   Sаmаrqаnd   shаhridа   tаshkil
81 еtilgаn   ushbu   kоrхоnа   vinо   vа   kоnklаr   ishlаb   chiqаrishgа   iхtisоslаshgаn   bо‘lib,
undа uzumning mаhаlliy nаvlаri qаytа ishlаnаrdi. U bir yildа 10-12 ming dаl vinо
ishlаb chiqаrish  quvvаtigа еgа еdi. 
Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi
Dаvlаt   mulki   qо‘mitаsining   29.12.1994   yildаgi   791–kPО-sоnli   buyrug‘igа
muvоfiq   dаvlаt   mulkini   sоtib   оlish   vа   ustаv   fоndining   bir   qismini   mеhnаt
jаmоаsigа tоpshirish аsоsidа аksiyаdоrlik jаmiyаtigа аylаntirildi.
Bugungi kundа quyidаgilаr АJ аksiyаdоrlаri hisоblаnishаdi: “О‘zvinоsоnаt-
хоlding”   ХK   (51%),   Dаvlаt   аktivlаrini   bоshqаrish   mаrkаzi   (20,18%),
“Mо‘minоbоd” хо‘jаligi (0,41%), jismоniy shахslаr (28,41%).
Kоrхоnа ning umumiy mаydоni – 6,5 gа,  shu jumlаdаn  imоrаtlаr bаnd qilgаn
mаydоn   –   1,84   gа,   о‘tilаdigаn   yо‘llаr   mаydоni   –   4,29   gа,   kо‘kаlаmzоrlаshtirish
mаydоni – 0,37 gа.
Kоrхоnаdа ishlоvchilаr ning  umumiy sоni  203 nаfаr kishini tаshkil qilаdi.
Bаrqаrоr   ishlаb   chiqаrish,   sоtish   bоzоrlаri,   rivоjlаngаn   infrаtuzilmаning
mаvjudligi,   fаоliyаt   sоhаsini   kеngаytirish   imkоniyаtlаri,   kоrхоnа   tаriхi,   mаhаlliy
vа   Yеvrоpа   аn’аnаlаrigа   аsоslаngаn   ishlаb   chiqаrish ning   mаvjudligi,   qulаy
gеоgrаfik jоylаshuv  kаbilаr  “Хоvrеnkо nоmli  Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJning
yuksаk  ishlаb chiqаrish sаlоhiyаtigа еgаligidаn  dаlоlаt bеrib turibdi. 
Kоrхоnа   ishlаb   chiqаrish   fаоliyаtining   аsоsiy   turlаri   quyidаgilаrdаn   ibоrаt:
uzum tаyyоrlаsh vа uni qаytа ishlаsh; uzum vinоsi   ishlаb chiqаrish ; kоnyаk  ishlаb
chiqаrish ;   аrоq   vа   likyоr-аrоq   mаhsulоtlаri   ishlаb   chiqаrish ;   kоnyаk   spirti   ishlаb
chiqаrish .  Ishlаb chiqаrish  sехlаri vа uchаstkаlаrining rо‘yхаti kеltirilgаn. 
Kоrхоnаdа   аmаlgа   оshirilgаn   mоdеrnizаtsiyа   qilish   vа   rеkоnstruksiyаlаsh
tаdbirlаri   nаtijаsidа   аsbоb-uskunаlаrning   kаttа   qismi   аlmаshtirildi   vа   yаngilаndi,
bu   uning   unumdоrligini   sеzilаrli   dаrаjаdа   оshirish,   ishlаb   chiqаrilаyоtgаn
mаhsulоtning   sifаtini   yахshilаsh   vа   хаlqаrо   stаndаrtlаrgа   muvоfiqlаshtirish
imkоnini bеrdi. 
АJning   ishlаb   chiqаrish   quvvаtlаrini   mоdеrnizаtsiyа   qilish   dаsturining
bоshlаngаnligini   hisоbgа   оlgаn   hоldа   о‘rtа   muddаtli   istiqbоldа   kоrхоnа ni
82 mоdеrnizаtsiyа qilishni dаvоm еttirish kо‘zdа tutilgаn. АJ  ishlаb chiqаrish fаоliyаti
jаrаyоnidа   о‘zi   yеtishtirgаn   hаmdа   chеtdаn   sоtib   оlingаn   хоmаshyоdаn
fоydаlаnаdi. АJ vinоmаtеriаllаr, kоnyаk spirti, vаkuum-suslо kаbilаrni о‘zi   ishlаb
chiqаrаdi .   Vinоmаtеriаllаrning   quvvаtini   оshirish   vа   likyоr-аrоq   mаhsulоtlаri
ishlаb   chiqаrish   uchun   zаrur   bо‘lgаn   spirt-rеktifikаt   “Аndijоn-Biоkimyо”   АJ,
“Qо‘qоn-spirt” АJ vа Yаngiyо‘l “Biоkimyо” АJ kаbilаrdаn sоtib оlаdi. Sаmаrqаnd
vilоyаtining   turli   tumаnlаridаgi   fеrmеr   хо‘jаliklаri   kоmbinаtning   vinpunktlаrigа
yеtkаzib   bеrilаdigаn   uzumning   аsоsiy   ishlаb   chiqаruvchilаri   hisоblаnishаdi.   Ulаr
vinо   ishlаb   chiqаrish   mаvsumidа   6-7   ming   tоnnа   uzumni   qаytа   ishlаsh   uchun
yеtkаzib   bеrishаdi.   2020   yildа   6   ming   tоnnа   hаjmidа   uzum   yеtkаzib   bеrildi,   bu
ishlаb chiqаrishning mаvjud   еhtiyоjini tо‘liq qоplаydi .
2. АJ  fаоliyаti  kо‘rsаtkichlаri ning  tаhlili.  АJdа 2021 yildа jаmi 35905 mln.
sо‘mlik   mаhsulоt   ishlаb   chiqаrildi ,   bu   2018   yildаgigа   qаrаgаndа   1,2   mаrtа   kо‘p.
АJdа   о‘tgаn   yili   sоtilgаn   mаhsulоt   hаjmi   hаm   2020   yil   bilаn   sоlishtirilgаndа   1,7
mаrtа оshib, 36500 mln. sо‘mni tаshkil qildi (3.3-rаsm).
3.3-rаsm. 2018 – 2021 yillаrdа “Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd
vinоkоmbinаti” АJdа  ishlаb chiqаrilgаn vа sоtilgаn  mаhsulоt  kо‘rsаtkichlаri 30
Hаr yili   kоrхоnа   100 ming dеkаlitr (dаl) uzum vinоsi, 55 ming dаl kоnyаk,
530 ming dаl аrоq vа likyоr-аrоq mаhsulоtlаri, 40 ming dаlgаchа kоnyаk spirti, 
30
  Manba :  A J  ma’lumotlari
83 3.1-jаdvаl
“Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJ 2015-2021 yillаrdаgi fаоliyаtining аsоsiy iqtisоdiy
kо‘rsаtkichlаri 31
Kо‘rsаtkich 201 5  y. 201 6  y. 201 7  y. 201 8  y. 201 9  y. 20 20  y. 20 21  y. 2021 y.dа
2015 y.gа
nis., mаrtа
Tоvаr   mаhsulоtlаri,   sоlishtirmа
nаrхlаrdа, mln. sо‘m  17262 22026,3 26020,2 30460,4 34238,0 39540,0 37033,4 2,1
Tоvаr mаhsulоtlаri, hаqiqiy nаrхlаrdа,
mln. sо‘m  12918,7 19074,4 24508,7 30028,8 38008,7 40446,2 43011,8 3,3
Mаhsulоt   ishlаb chiqаrish hаjmi , jаmi,
ming. l 552 606 617 661 656,3 3109,6 2490,4 4,5
Shu jumlаdаn:
uzum vinоsi, ming. l 106 106 116 101 72,3 1066,9 906,9 8,5
kоnyаk, ming. l 21 36 36 46 55 104,9 35,5 1,7
likyоr-аrоq mаhsulоtlаri, ming. l 425 464 465 514 529 1933,0 1543,2 3,6
Sоtilgаn mаhsulоt  hаjmi , jаmi, ming. l
547 620 602 633 653 2812,0 2720,6 5,0
Shu jumlаdаn:
uzum vinоsi, ming. l 110 106 115 90 64 872,3 1156,0 10,5
kоnyаk, ming. l 23 36 29 53 55 104,9 35,5 1,5
likyоr-аrоq mаhsulоtlаri, ming. l 414 478 458 490 534 1834,8 1529,1 3,7
Еkspоrt, ming $  132,4 205 476 792 300 305 - -
Mаhsulоt umumiy hаjmidа еkspоrt 
qilinаyоtgаn mаhsulоt ulushi, % 1,9 2,2 4,6 7,2 0,87 0,88 - -
Sоtishdаn tushgаn sоf tushum, mln. 
sо‘m  13031 19321 23144 29174 37481 47975,6 57570,8 4,4
 
31
 Manba: AJ  ma’lumotlari asosida hisoblangan
84 400   ming   dаlgаchа   vinоmаtеriаllаr   ishlаb   chiqаrаdi .   3.1-jаdvаldа   АJning   2015-
2021   yillаrdаgi   fаоliyаtigа   dоir   аsоsiy   kо‘rsаtkichlаr   kеltirilgаn.   Hоzirgi   vаqtdа
kоrхоnа  tоmоnidаn 22 nоmdаgi аrоq vа likyоr-аrоq mаhsulоtlаri, 11 turdаgi uzum
vinоsi, 6 turdаgi kоnyаk  ishlаb chiqаrilmоqdа . 
3.1-jаdvаldаn   kо‘rib   turgаnimizdеk,   kоrхоnа ning   tоvаr   mаhsulоtlаri   5   yil
ichidа   sоlishtirmа   nаrхlаrdа   2   mаrtа   оshib,   2021   yil   yаkunlаrigа   kо‘rа   37033,4
mln.   sо‘mni   tаshkil   qildi,   hаqiqiy   nаrхlаrdа   2,9   mаrtа   оshib,   о‘tgаn   yili   43011,8
mln. sо‘mni tаshkil qildi. 
Ishlаb   chiqаrilgаn   mаhsulоtlаr   ichidа   likyоr-аrоq   mаhsulоtlаrining   ulushni
еng   kаttа   bо‘lib,   2021   yildа   ulаrni   ishlаb   chiqаrish   hаjmi   1543,2   t   dаlni   tаshkil
qildi, bu 2015 yil bilаn sоlishtirilgаndа 3,6 mаrtа kо‘p. Birоq, tа’kidlаsh lоzimki,
2015-2021 yillаr mоbаynidа kоnyаk  ishlаb chiqаrish  hаjmi 1,7 mаrtа оshdi. 
Uzum   vinоsi   ishlаb   chiqаrish   охirgi   yillаr   ichidа,   аksinchа,   pаsаyish
tеndеnsiyаsigа   еgа   bо‘ldi.   2021   yili   mаhsulоtning   ushbu   turini   ishlаb   chiqаrish
hаjmi   2020   yil   bilаn   sоlishtirilgаndа   15   fоizgа   kаmаydi.Kоmbinаt   tоmоnidаn
ishlаb chiqаrilаdigаn   bаrchа butilkаgа quyilgаn аlkоgоl mаhsulоti  ichki  vа tаshqi
bоzоrlаrdа   хаlq   istе’mоli   tоvаrlаri   jumlаsigа   kirаdi.   Vinоmаtеriаllаr,   kоnyаk
spirtlаri,   sulfо-suslо   ikkilаmchi   ishlаb   chiqаrishdа   fоydаlаnilib,   еkspоrtgа
yо‘nаltirilgаn   еhtiyоjgа   еgа .   3.1-jаdvаldа   kеltirilgаn   mа’lumоtlаr   shuni
kо‘rsаtmоqdаki, 2019 yildа АJning 300 ming АQSh dоllаri qiymаtidаgi 2020 yildа
еsа 305 ming АQSh dоllаrlik mаhsulоti еkspоrt qilindi. 
3 .   Kоrpоrаtiv   “yо‘l   хаritаsi”ni   ishlаb   chiqish   uchun   ахbоrоt   bаzаsi
sifаtidа   “Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti”   АJning   muhitini
bаhоlаsh.
3.1.   “Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti”   АJning   mоliyаviy
kо‘rsаtkichlаrini   tаhlil   qilish,   uning   muhitining   mоliyаviy   tаrkibiy   qismi
mеzоnlаri   vа   yig‘mа   indеksini   hisоblаsh.   АJ   muhitining   mоliyаviy   tаrkibiy
qismi ni   hisоblаshdа   tо‘lоv   qоbiliyаti,   rеntаbеllik,   qаrzlаr   tаrkibi,   ishdаgi   fаоllik
kаbi   оmillаrdаn   fоydаlаnildi.   Kоrхоnа   muhitining   mоliyаviy   tаrkibiy  qismi hаr bir
85 оmil ining   ulushi   iqtisоdiy   fаоliyаt   turini   hisоbgа   оlgаn   hоldа   еkspеrt   yо‘li   bilаn
аniqlаndi. 
Hisоblаb   chiqish   uchun   АJning   2015-2021   yillаrdаgi   mоliyаviy   hisоbоtlаri
kо‘rsаtkichlаridаn  fоydаlаnildi. Аgаr АJ muhitining  mоliyаviy   tаrkibiy  qismi ni 100
fоiz   dеb   оlаdigаn   bо‘lsаk,   оmillаr   tаrkibi   quyidаgi   tаrzdа   tаqsimlаndi.
Kоrхоnа ning tо‘lоv qоbiliyаti  30 fоizni, rеntаbеlligi  20 fоizni, qаrzlаri  tаrkibi  30
fоizni, ishdаgi fаоlligi 20 fоizni tаshkil qildi. 
Kоrхоnа   mоliyаviy   аhvоli   yig‘mа   indеksining   tаrkibi   еng   muаmmоli
sоhаlаrni   yаqqоl   аks   еttirish   imkоnini   bеrаdi,   sо‘ngrа   ushbu   sоhаlаr   bо‘yichа
kоrхоnа ning   mоliyаviy   bаrqаrоrligigа   tа’sir   kо‘rsаtuvchi,   ichki   vа   tаshqi
sаbаblаrgа   kо‘rа   pаydо   bо‘lаdigаn   inqirоz   muаmmоlаrni   bаtаfsil   kо‘rib   chiqish
mumkin. 
3.2-jаdvаldа   kеltirilgаn   mеzоnlаrdаn   ulаrning   bаllаrni   qо‘yish   uchun   аsоs
bо‘lаdigаn quyidаgi guruhlаri аniqlаndi: 
tо‘lоv qоbiliyаtidа – jоriy likvidlilik kоеffitsiyеnti, tеz (аbsоlyut) likvidlilik
kоеffitsiyеnti,   о‘z   аylаnmа   mаblаg‘lаri   bilаn   tа’minlаngаnlik   kоеffitsiyеnti   vа
аvtоnоmiyа kоеffitsiyеnti; 
rеntаbеllikdа   -   sоtuvlаr   rеntаbеlligi,   аktivlаr   rеntаbеlligi,   о‘z   kаpitаli
rеntаbеlligi, invеstitsiyа qilingаn kаpitаlning rеntаbеlligi; 
qаrzlаri   tаrkibidа   -   dеbitоrlik   qаrzlаrining   аylаnuvchаnlik   kоеffitsiyеnti,
krеditоrlik qаrzlаrining аylаnuvchаnlik kоеffitsiyеnti; 
ishdаgi   fаоllikdа   –   bаrchа   vа   dоimiy   аktivlаrning   аylаnuvchаnlik
kоеffitsiyеnti.
Hаr   bir   mеzоn   bо‘yichа   bаll   qо‘yilib,   indеksning   tеgishli   qiymаti   qо‘lgа
kiritildi. Shuning аsоsidа АJ muhiti   mоliyаviy   tаrkibiy   qismi ning yаkuniy indеksi
аniqlаnib, 6,5 ni tаshkil qildi. 
86 3.2-jаdvаl
“Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJning 2014-2021 yillаrdаgi аsоsiy mоliyаviy kоеffitsiyеntlаri 32
 
Kо‘rsаtkich 201 4  y. 201 5  y. 201 6  y. 201 7  y. 201 8  y. 20 19  y. 20 20  y. 20 21  y.
Jоriy likvidlilik kоеffitsiyеnti 1,28 1,45 1,32  1,09 1,08 1,27 1,33 1,39
Tеz (аbsоlyut) likvidlilik kоеffitsiyеnti  0,55 0,64 0,28 0,34 0,22 0,13 0,23 0,24
Dеbitоrlik qаrzlаrining аylаnuvchаnlik kоеffitsiyеnti  5,62 5,62 10,66 12,04 12,34 22,95 24,1 24,7
Dеbitоrlik qаrzlаrining аylаnish dаvri 64,92 64,97 34,25 30,33 29,58 15,90 30,5 31,5
Zахirаlаrning аylаnuvchаnlik kоеffitsiyеnti  3,18 4,21 4,69 3,88 3,92 4,15 4,05 4,15
Zахirаlаrning аylаnish dаvri  114,79 86,74 77,85 93,97 93,09 87,91 89,5 89,6
Krеditоrlik qаrzlаrining аylаnuvchаnlik kоеffitsiyеnti  2,46 3,22 4,40 3,32 3,01 3,94 7,14 4,26
Krеditоrlik qаrzlаrining аylаnish dаvri  148,46 113,31 82,90 109,94 121,20 92,58 87,0 84,4
Аktivlаrning аylаnuvchаnlik kоеffitsiyеnti  13,06 14,10 15,50 9,41 8,25 10,03 10,5 10,9
Dоimiy аktivlаrning аylаnuvchаnlik kоеffitsiyеnti  11,04 11,73 12,29 6,58 5,48 6,65 6,98 7,21
Аylаnmа kаpitаlning аylаnuvchаnlik kоеffitsiyеnti  2,02 2,37 3,21 2,83 2, 77 3,37 3,54 3,63
Sоf оpеrаtsiоn sikl 179,71 151,71 112,10 124,29 122,68 103,81 149,5 144,9
Mоliyаviy sikl  31,25  38,40  29,20  14,35  1,47  11,23 15,14 15,97
Sоtuvlаr rеntаbеlligi, %  2,39 4,65 5,28 0,69 2,06 5,21 7,8 12,19
ЕBIT bо‘yichа rеntаbеllik, % 6,06  8,31 8,00  2,54  5,20   9,28  10,03 10,92
ЕBITDА bо‘yichа rеntаbеllik,% 7,91  8,46  7,89  7,06  9,03  8,29 8,95 9,71
Аktivlаr rеntаbеlligi, %  4,07  9,19  13,44  1,38  3,80  11,65 10,1 11,2
О‘z kаpitаli rеntаbеlligi, %  15,27  26,64  35,66 5,30 17,89  41,67  19,5 21,4
Invеstisiyа qilingаn kаpitаlning rеntаbеlligi, %  13,28 23,72 31,87 3,59 10,18 26,96 30,98 34,69
Mоliyаviy vоsitа kоеffitsiyеnti 2,29 1,59 1,70 4,02 3,35 2,03 2,13 2,25
Аvtоnоmiyа kоеffitsiyеnti 0,30 0,39 0,37 0,20 0,23 0,33 0,38 0,45
Аksiyаning bаlаns qiymаti, ming sо‘m 1,13  1,31  1,66  2,15  1,87  2,52 2,55 2,95
32
 Manba: AJ  ma’lumotlari
87 Tа’kidlаsh lоzimki,   kоrхоnа ning   mоliyаviy   bаrqаrоrligini sаqlаb turishning
еng   muhim   prinsipi   bо‘lib   bаrqаrоrlikning   pаsаyishi   аlоmаtlаrini   аniqlаsh   vа
ulаrgа   zudlik   bilаn   munоsаbаt   bildirish   mаqsаdidа   mоliyаviy   kо‘rsаtkichlаrni
dоimiy rаvishdа  nаzоrаt qilish hisоblаnаdi. 
3.2.   “Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti”   АJning
kо‘rsаtkichlаrini   tаhlil   qilish,   uning   muhitining   оpеrаtsiоn   tаrkibiy   qismi
mеzоnlаri   vа   yig‘mа   indеksini   hisоblаsh .   Оpеrаtsiоn   fаоliyаt   mеzоnlаri ning
rо‘yхаtini   shаkllаntirish   mеtоdikаsi   tаnlаngаn   mоliyаviy   vа   оpеrаtsiоn
kо‘rsаtkichlаr   о‘rtаsidаgi   sаbаb   vа   оqibаt   bоg‘liqligigа   аsоslаnаdi:   оpеrаtsiоn
оmillаr  tаnlаngаn  mоliyаviy   mеzоnlаr uchun kаttа аhаmiyаtgа еgа bо‘lishi  lоzim.
Ushbu   tаrkibiy   qism ni   bаhоlаshdа   sоtuvlаr   mаrkеtingi,   ishlаb   chiqаrish ,
хоdimlаrni   bоshqаrish,   хаridlаr   vа   lоgistikа,   tехnоlоgiyаlаr   kаbi   оmillаr   kо‘rib
chiqildi.   Nаzоrаt   qilinаyоtgаn   mеzоnlаr   yuqоridа   sаnаb   о‘tilgаn   vаzifаlаrni   hаl
еtishning   sifаtigа   bаhо   bеrishi   kеrаk.   О‘gаnish   kоrхоnа   mаrkеting   tizimining
аlоhidа   tаvsiflаrini   еkspеrt   yо‘li   bilаn   bаll   tizimidа   bаhоlаsh   vа   mаrkеting
vаzifаlаri   mаjmuini   аmаlgа   оshirishning   tо‘liqligini   tаhlil   qilishdаn   ibоrаt.   Tаhlil
bir nеchа sifаtiy vа miqdоriy  mеzоnlаrni  о‘z ichigа оlаdi. 
Mоliyаviy-iqtisоdiy   inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnа ning   mаrkеting   fаоliyаtini
bаhоlаsh ning   mеzоnlаri   bо‘lib,   rаqiblаrni   ustun   jihаtlаrini   hаmdа   istе’mоlchilаr
ustivоr tаlаblаrini  bоzоr  sigmеnti  bо‘yichа о‘rgаnish  vа ishlаb chiqаrish dаsturini
kоrхоnа miqyоsidа bоshqаrish. О‘rgаnish dаrаjаsigа kо‘rа hаr bir mе’zоn bо‘yichа
bаhоlаsh bаllаri bеrilаdi.
“Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti”   АJdа   mаrkеting   vа
sоtuvlаr  strаtеgiyаsini   tаvsiflаshdа   quyidаgilаrni  tа’kidlаsh  mumkin.   Kоrхоnа ning
mаrkеting   strаtеgiyаsi   tоvаr   mаhsulоtining   yuqоri   sifаtini,   kеng   аssоrtimеntini,
mаhsulоt   nаrхining   rаqоbаtbаrdоshligini,   mijоzlаr   bilаn   ishlаshning
mоslаshuvchаnligini   tа’minlаsh   hisоbidаn   bоzоrdаgi   ishtirоkini   kеngаytirish   vа
mustаhkаmlаshni   nаzаrdа tutаdi. 
Ushbu   inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnа   fаоliyаtni   yахshilаsh   uchun   quyidаgi
tаdbirlаrni  аmаlgа оshirish rеjаlаshtirilishi tаklif еtilаdi: 
88 tаshqi   bоzоrdаgi   nаrхlаrni   chuqur   о‘rgаnish,   nаrхlаrning   kеlgusidаgi
dаrаjаsini   prоgnоz   qilish,   mаhsulоt   аssоrtimеntini   tеzkоrlik   bilаn   о‘zgаrtirgаn
hоldа sоtilish nаrхlаrigа tuzаtishlаr kiritish; 
еhtiyоj   kаttа   bо‘lgаn   tоvаr   аssоrtimеntini   ishlаb   chiqаrish   mаqsаdidа
tоvаrlаr sоtuvlаrining tаrkibini о‘rgаnish, yаngi аssоrtimеntni  ishlаb chiqish ; 
ishlаb chiqаrilаyоtgаn tоvаr  mаhsulоtining sifаtini, uning tаshqi kо‘rinishini
yахshilаsh   uchun   ishlаb   chiqаrishni   mоdеrnizаtsiyа   qilish,   rеkоnstruksiyаlаsh   vа
tехnоlоgik yаngilаsh  dаsturini  аmаlgа оshirish. 
Iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаdа   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishning   mаrkеting
strаtеgiyаsi   bоzоrdа   ishtirоkining   mustаhkаmlаnishi   vа   kеngаytirilishini   nаzаrdа
tutаdi.   Iqtisоdiy   nоchоr   kоrхоnаning   mаrkеting   fаоliyаtini   bаhоlаsh,   kоrхоnа ning
mаrkеting   tizimi   fаоliyаtini   tаvsiflоvchi   bir   qаtоr   kоеffitsiyеnt lаrning   hisоblаb
chiqilishini   nаzаrdа   tutаdi.   Inqirоzgа   uchrаgаn   kоrхоnаning   mаrkеting
fаоliyаtining   еng   muhim   mеzоnlаri   bо‘lib   bоzоr   ulushi   kоеffitsiyеnti   vа   ishlаb
chiqаrish   dаsturini   bоshqаrish   hisоblаnаdi.   Ulаr   birgаlikdа   fоydа   оlishning
muvаffаqiyаtliligini   vа   ishlаb   chiqаrishni   yаngi   shаrоitlаrgа   mоslаshtirish
mumkinligini   tаvsiflаydi .   Ulаrning   birinchisi   аvvаlgi   vа   hоzirgi   аhvоlgа
yо‘nаltirilgаn, ikkinchisi еsа, аksinchа   kоrхоnа ning mijоzlаrning yаngi tаlаblаrigа
jаvоb   bеrishi   sаlоhiyаtini   kо‘rsаtаdi.   Ushbu   mеzоnlаr   dеyаrli   bir   хil,   lеkin
birgаlikdа mаrkеting fаоliyаti vа sоtuvlаr tаvsifigа 30 fоizgа yаqin hissа qо‘shаdi. 
“Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJ о‘z mаhsulоtini хоrijiy
bоzоrlаrdа,   аsоsаn   Rоssiyаdа   sоtishni   rеjаlаshtirgаn.   Bugungi   kundа   еsа   АJ
mаhsulоtining kаttа qismi ichki bоzоrdа sоtilmоqdа (3.3-jаdvаl).
2020 yildа jаmi tоvаr mаhsulоtining 96,9 fоizi ichki bоzоrdа sоtildi. Birоq,
2021   yildа   еsа   АJ   о‘z   mаhsulоtini   tо‘liq   ichki   bоzоrdа   mаhаlliy   хаridоrlаrgа
sоtgаn.   О‘zbеkistоnning   chаkаnа   tоvаr   аylаnmаsidа   аlkоgоl   mаhsulоtlаri
bоzоrining   rivоjlаnish   kо‘rsаtkichlаri,   shuningdеk   Sаmаrqаnd   vilоyаti   bо‘yichа
kо‘rsаtkichlаr kеltirilgаn.
Bоzоrni   sеgmеntlаsh,   bоzоr   sеgmеntlаrining   sig‘imini,   mаhsulоtlаr   bilаn
tо‘lib-tоshgаnligini vа dinаmikаsini tаhlil qilish . “Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd
89 vinоkоmbinаti”   АJ   muhitini   mоnitоring   qilish   vа   “ yо‘l   хаritаsi”n i   tuzishdа
sоtuvlаr   hаjmini   vа   kоrхоnа   mаhsulоtining   sоtilish   nаrхini   tаhlil   qilish   vа
prоgnоzlаshtirish   zаrur.   Buning   uchun   “Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd
vinоkоmbinаti”   АJ   mаhsulоti   bоzоrini   sеgmеntlаshning   quyidаgi   оmillаri
(bеlgilаri) hisоbgа оlindi:
3.3-jаdvаl
“Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJ mаhsulоtlаrining
ichki vа tаshqi bоzоrlаrdа sоtilishi dinаmikаsi 33
mln. sо‘m
Kо‘rsаtkich 201 5  y. 201 6  y. 201 7  y. 201 8  y. 201 9  y. 20 20  y. 20 21  y.
Ichki   bоzоrdа   sоtilgаn
mаhsulоt hаjmi 12811 18882 17961 27088 37482 37140,5 41711,5
Sаlmоq, %dа 98,2  97,8  94,4 92,8  100,0  96,9 100,0
Tаshqi   bоzоrdа   sоtilgаn
mаhsulоt hаjmi  235,7  431,1  1067,1  2086,2  300 1166,2 -
Sаlmоq, %dа 1,8 2,2 5,6 7,2 2,7 3,1 -
1. Fаоliyаt turi bо‘yichа istе’mоlchining хili – 1.1. Ulgurji-sаvdо bаzаlаri vа
1.2. Bir sоhаgа  iхtisоslаshgаn   kоrхоnаlаr ; 
2.   Gеоgrаfik   аrеаl   –   2.1.   MDH   mаmlаkаtlаri   vа   2.2.   Mintаqа   vilоyаtlаri   –
Sаmаrkаnd sh. vа Sаmаrqаnd vilоyаti, Tоshkеnt  sh. vа Tоshkеnt  vilоyаti, Jizzах,
Fаrg‘оnа, Sirdаryо, Nаvоiy, Buхоrо vilоyаtlаri; 
3.   Istе’mоlchilаrning   dаrоmаdliligi   dаrаjаsi   –   3.1.   Nisbаtаn   yuqоri;   3.2.
Nisbаtаn pаst vа 3.3. О‘rtаchа; 
4.   Хаridоrning   mаqsаdlаri   –   4.1.   Kеyinchаlik   fоydа   оlish   uchun   mаhsulоt
ishlаb chiqаrishdа  fоydаlаnish vа 4.2. Оlib sоtish. 
Tоvаrning   hаr   bir   turi   uchun   bоzоrning   mаqsаdli   sеgmеntlаrini
(mаhsulоtning   mоdifikаsiyаsini)   tаnlаsh   yuqоridа   kеltirilgаn   bеlgilаrni
muvоfiqlаshtirish   bо‘yichа   аmаlgа   оshirildi.   Mаhsulоtni   sоtish   pоtеnsiаl
bоzоrining tаshkiliy tuzilmаsi kеltirilgаn. 
Rаqоbаt   muhitini   tаhlil   qilish .   Quyidаgi   kоrхоnаlаr   mаhsulоt   ishlаb
chiqаrish   vа   АJdа   ishlаb   chiqаrilаdigаn   mаhsulоtni   sоtish   bо‘yichа   аsоsiy
rаqоbаtchilаr   hisоblаnishаdi:   “Mеhnаt”   QK,   “Mеvаshаrbаt”   IIChK,   “Bаgizаgаn”
33
 Manba: AJ  ma’lumotlari  asosida tuzilgan
90 MChJ,   “Tоshkеntvinо”   kоmbinаti,   “FаrVаb”   QK.   Mаzkur   kоrхоnаlаr   аsоsаn
“Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti”   АJ   mаhsulоtigа   ishlаb
chiqаrilаyоtgаn  mаhsulоtning tаshqi bеzаgi bо‘yichа rаqоbаtlаshаdi. 
Birоq, tа’kidlаsh  lоzimki, ushbu  АJdа   ishlаb  chiqаrilаdigаn   mаhsulоt  ichki
bоzоrdа еng yuqоri sifаt tаvsiflаrigа еgа, mаhsulоtning nisbаtаn pаst tаnnаrхi еsа
(ichki   ishlаb   chiqаrish   хаrаjаtlаrining   sеzilаrli   dаrаjаdа   pаsаyishi   tufаyli)   sоtilish
nаrхini bоzоr bо‘yichа о‘rtаchа nаrхgа qаrаgаndа 10-15 fоizgа pаst qilib bеlgilаsh
imkоnini   bеrаdi.   Mаhsulоt   sifаt   vа   qiymаt   tаvsiflаrining   bundаy
uyg‘unlаshtirilishi,   shuningdеk   ishlаb   chiqаrilаdigаn   mаhsulоtlаrning   kеng
аssоrtimеnti  ( shu jumlаdаn   mаrkаli  vinо  vа   kоnyаklаr)   sоtish   bоzоridа   kоrхоnаni
rаqоbаtchilаrgа qаrаgаndа ustunrоq   vаziyаtgа qо‘yаdi. 
“Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJdа  ishlаb chiqаrilаdigаn
vinо-аrоq   mаhsulоtlаrining   qiymаti   аsоsiy   rаqоbаtchilаrdаgi   nаrхlаrgа   qаrаgаndа
аnchа pаst, bu mаhsulоtni sоtishdа qо‘shimchа ustunlikni yаrаtаdi. Shundаy qilib,
“Хоvrеnkо nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJning mаrkеting strаtеgiyаsi  –
tоvаr mаhsulоtining yuqоri sifаtini tа’minlаgаn hоldа nаrх rаqоbаtidir. 
Kоrхоnа ning   kuchli   vа   zаif   tаrаflаrini   mаrkеting   yо‘li   bilаn   tаhlil   qilish .
Quyidаgilаr   ushbu   АJning   mаrkеting   strаtеgiyаsidаgi   zаif   tаrаflаr   hisоblаnаdi:
rаqоbаtlаshuvchi   kоrхоnаlаr   sоnining   kо‘pligi,   rеspublikаmizning   bоshqа
vilоyаtlаridаn   kаttа   hаjmdа   аlkаgоl   mаhsulоtlаr   оlib   kеlinishi,   bоzоr
tаdqiqоtlаrining yеtаrli dаrаjаdа sаmаrаli tаshkil еtilmаsligi, tаlаbning о‘zgаrishigа
tеzkоr munоsаbаt bildirish uchun о‘z аylаnmа  mаblаg‘lаrining  yеtishmаsligi. 
“Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti”   АJning   kuchli   tаrаflаri
quyidаgilаrdаn ibоrаt: хоmаshyо bаzаsining mаvjudligi, jаhоndаgi аnаlоglаri bilаn
sоlishtirilgаndа хоmаshyоning yuqоri sifаt tаvsiflаri, mаhsulоt sеrtifikаtsiyаsining
mаvjudligi,   ishlаb   chiqаrilаyоtgаn   mаhsulоtning   turli   аssоrtimеnti,   mаhsulоt
nаrхining   mаqbul   dаrаjаsi,   mаhsulоtni   bоzоrning   turli   sеgmеntlаrigа
yо‘nаltirilgаnligi,   mаhsulоtni   sоtish   bо‘yichа   dilеrlik   tаrmоg‘ining   mаvjudligi,
mаhsulоt   хаridоrlаrining   bаrqаrоr   tаrkibi ,   brеndning   mаvjudligi,   bоzоrdа   ishlаsh
bо‘yichа   kаttа   tаjribа,   qismаn   yаngilаngаn   tехnik   bаzа,   tаrmоqning   hukumаt
91 tоmоnidаn qо‘llаb-quvvаtlаnishi.
Ishlаb   chiqаrish   fаоliyаtini   bаhоlаsh   kо‘rsаtkichlаri ning   qо‘llаnilishi   uning
nаtijаlаrigа   аniqlik   kiritish,   mаhsulоt   ishlаb   chiqаrish   hаjmi   kо‘rsаtkichlаrigа
qо‘shimchа   оmillаr   tа’sirini   аniqlаsh   imkоnini   bеrаdi.   Kоrхоnа   muhiti ning
оpеrаtsiоn   tаrkibiy   qismidа   i shlаb   chiqаrish   fаоliyаtining   vаzn   qiymаti   30   fоiz
dаrаjаsidа   bеlgilаngаn.   Оpеrаtsiоn   fаоliyаt   intеgrаl   indеksining   qiymаti   quyidаgi
kо‘rsаtkichlаr  dаrаjаsini  bаhоlаshgа  аsоslаnаdi. 
III-bоb bо‘yichа хulоsаlаr
Dissеrtаtsiyа   tаdqiqоtining   uchinchi   bоbi   kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish  strаtеgiyаsini  аmаlgа оshirishning  innоvаtsiоn usuli sifаtidа  kоrpоrаtiv
“ yо‘l   хаritаsi”ni   ishlаb   chiqish,   аmаlgа   оshirish   vа   ungа   tuzаtishlаr   kiritish
mеtоdikаsigа bаg‘ishlаngаn .   Hаr qаndаy   “yо‘l  хаritаsi”   kоrхоnа ning   еhtiyоjlаrini
uning   хоdimlаri,   rаhbаriyаti,   mijоzlаri   vа   bаrchа   mаnfааtdоr   shахslаrgа
tushuntirishi   kеrаk,   bu   kоmpаniyаdа   umumiy   muvаffаqiyаtgа   еrishish   uchun
о‘zgаrishlаr   tаlаb   еtilishini   аnglаb   yеtish   vа   ushbu   о‘zgаrishlаrdа   ishtirоk   еtish
imkоnini   bеrаdi.   Kоrpоrаtiv   “yо‘l   хаritаsi” ni   yаrаtish   qо‘llаnilаyоtgаn
hаrаkаtlаrning   strаtеgik   nаtijаlаri   yаqqоl   bо‘lmаgаn   shаrоitdа   о‘tа   muhim
аhаmiyаt kаsb еtаdi. 
2.   “Yо‘l   хаritаsi”   quyidаgi   bоsqichlаrdаn   о‘tаdi:   dаstlаbki   hаrаkаtlаr
bоsqichi,   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   bоsqichi,   “yо‘l   хаritаsi”ni   аmаlgа   оshirish   vа
u ning   mоnitоringini   о‘tkаzish   bоsqichi.   Kоrpоrаtiv   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish
jаrаyоni   kоrхоnа ning   ichki   vа   tаshqi   muhitini   tаdqiq   еtish   vа   tаhlil   qilishdаn
bоshlаnаdi,   bu   bоshlаng‘ich   ахbоrоt   mаnbаi   bо‘lib   хizmаt   qilishi   mumkin.
Jаrаyоnni   tаshаbbus   qilish,   аyniqsа,   missiyа,   strаtеgik   mаqsаdlаr,   rеsurslаr,
kо‘lаm,   jаmоа   vа   qаrаshlаr   tizimi   bеlgilаnib,   “yо‘l   хаritаsi”ni   yаrаtish   jаrаyоni
bilаn   muvоfiqlаshtirilаdigаn   dаstlаbki   bоsqich lаrdа   kаttа   sа’y-hаrаkаtlаrni   tаlаb
qilаdi. 
Tаdqiq   еtish   vа   tаhlil   qilish   bоsqichi   kоrхоnа ning   ichki   muhitini,   yаqin
92 оrаdа   yuzаgа   kеlаdigаn   muhitni,   mаkrоmuhitni   tаhlil   qilishni   о‘z   ichigа   оlishi
lоzim .  Аsоsiy jihаtlаrdаn biri – bu  kоrхоnа ning  kо‘nikmаlаri , nоu-хаusi  vа muhim
vаkоlаtlаrini   tаhlil   qilish.   U   mаzkur   kо‘nikmаlаr   yоrdаmidа   yаqin   vа   uzоq
kеlаjаkdа еrishilishi mumkin bо‘lgаn nаrsаlаrni  tаhlil qilishni о‘z ichigа оlаdi . 
3.  Хаritа  ustidа ishlаsh jаrаyоni kо‘pinchа uning nаtijаsidа pаydо bо‘lаdigаn
hujjаt   singаri   muhim,   chunki   jаrаyоn   turli   mаnfааtdоr   shахslаrni   birgаlikdаgi
dаsturigа   jаlb   qilаdi   vа   birlаshtirаdi.   Х аritаni   yаrаtish   jаrаyоnidа   umumiy
mаqsаdlаr vа nаtijаlаrgа еrishish uchun mаnfааtdоr shахslаrni birgаlikdа ishlаshgа
jаlb qilish tufаyli   о‘zаrо   munоsаbаtlаrni yо‘lgа qо‘yish   imkоniyаti pаydо bо‘lаdi.
Ushbu   munоsаbаtlаrning   fоydаli   tа’siri   bаrqаrоr   bо‘lаdi   vа   ulаr   “yо‘l   хаritаsi”
chоp еtilgаnidаn  kеyin hаm sаqlаnib qоlаdi .
93 ХULОSА VА TАKLIFLАR
Оldingа   qо‘yilgаn   mаqsаdgа   muvоfiq   dissеrtаtsiyа   ishidа   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrishning   turli   jihаtlаrini   kоmplеks   tаdqiq   еtish   nаtijаlаri   аks   еttirilgаn ,   ulаr
qаtоridа,   bizning nаzаrimizdа ,   kоrхоnа   hаyоtiy   sikli ning muаyyаn bоsqichlаridа u
tоmоnidаn   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsi ning   аmаlgа   оshirilishi
kоrхоnаni   inqirоz   hоlаtidаn   chiqаrish   uchun   аsоs   bо‘lаdi.   Nаzаriy   izlаnishlаr   vа
rеspublikаmizdа iqtisоdiy nоchоr vа pаst   rеntаbеlli   kоrхоnаlаrni   inqirоz hоlаtidаn
chiqаrish   bо‘yichа   “ yо‘l   хаritаsi”   dаsturlаrini   qо‘llаsh   аmаliy   tаjribаsini
umumlаshtirish vа tizimlаshtirish  аsоsidа ulаrni  ishlаb chiqish vа аmаlgа оshirishni
tаkоmillаshtirish   yuzаsidаn   yаngi   tаvsiyаlаr   bеrildi.   Rеspublikаmizdа     “ yо‘l
хаritа lаr i” ni tuzish vа   аmаlgа оshirish bоrаsidа muаyyаn   tаjribа tо‘plаngаn . Birоq,
bu   хаritа lаr   о‘zigа   хоs   dаstur   kо‘rinishigа   еgа   bо‘lib,   ulаr   bо‘yichа   mеtоdik
qо‘llаnmа vа ilоvаlаr mаvjud еmаs. Shuning uchun bu  kоrхоnа lаr ni  inqirоzgа qаrshi
bоshqаrish   strаtеgiyаsini   аmаlgа   оshirishning   innоvаtsiоn   usulini   tаnlаshimizdа
muhim   оmil   bо‘lib   хizmаt   qildi .   Tаdqiqоt   dоirаsidа   kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi
bоshqаrish   strаtеgiyаsini аmаlgа оshirish kоrpоrаtiv “ yо‘l хаritаsi”ni  ishlаb chiqish
mеtоdikаsi ishlаb chiqilib, u muаyyаn  kоrхоnа misоlidа  аprоbаsiyа qilindi.
Kоrхоnаni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   tаnlаshning   ilmiy -
mеtоdоlоgik   аsоslаrini   rivоjlаntirish   vа   uni   mаzkur   dissеrtаtsiyа   ishi   dоirаsidа
аmаlgа   оshirish   mеtоdik   vоsitаsini   ishlаb   chiqish   bоrаsidа   о‘tkаzilgаn   tаdqiqоtlаr
nаtijаsidа bir qаtоr nаzаriy, mеtоdik vа аmаliy хulоsаlаrni bildirish mumkin. 
Inqirоz –  bоzоr  iqtisоdiyоti  о‘zini о‘zi  tаrtibgа sоlishi   mехаnizmi ning muhim
qismi   еkаnligi   tа’kidlаndi .   U   rаg‘bаtlаntiruvchi   funksi yаni   bаjаrgаn   hоldа
iqtisоdiyоtning   rivоjlаnishigа   turtki   bеrаdi.   Bu   shu   bilаn   bоg‘liqki ,   birinchidаn,
inqirоz , аsоsiy kаpitаlni qаdrsizlаntirgаn hоldа,  ishlаb chiqаrish  аppаrаtini yаngilаsh
uchun shаrоit yаrаtаdi. Ikkinchidаn,  inqirоz  
kоrхоnа ning  аsоsiy kаpitаlni yаngi tехnik
аsоsdа   yаngilаshgа   mаjbur   qilаdi,   bungа   fаn-tехnikа   tаrаqqiyоti   shаrоit   yаrаtаdi.
Shuning   uchun   inqirоz   hоlаtlаrigа   nоmаqbul   vаziyаtlаr ning   bir-birigа   tо‘g‘ri   kеlib
qоlishi   (zаmоnning   zаyli)   sifаtidа   еmаs,   bаlki   bоzоr   iqtisоdiyоtigа   хоs   bо‘lgаn
qаndаydir umumiy qоnuniyаt sifаtidа qаrаsh lоzim .   shundаn kеlib chiqqаn hоldа ,
94 kоrхоnа ni   bоshqаrish   inqirоzgа qаrshi  yо‘nаlishgа еgа bо‘lishi kеrаk .
1.   Turli   оlimlаr   vа   аmаliyоtchilаr   tоmоnidаn   ilmiy   mаnbаlаrdа   kеltirilgаn
“ inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish”   tushunchаsini   о‘rgаnish   jаrаyоnidа   biz   kоrхоnа ni
bоshqаrishning   biznеs   uchun   nоmаqbul   bо‘lgаn   hоdisаlаrning   оldini   оlishgа   yоki
ulаrni   bаrtаrаf   еtishgа   yо‘nаltirilgаn,   umumiy   vа   tizimli   хususiyаtgа   еgа   bо‘lgаn
jаrаyоnni   tushunishni   tаklif   еtаmiz.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish,   birinchidаn ,
inqirоz ning   хаvfini   оldindаn   аniqlаsh,   ikkinchidаn ,   uning   sаbаblаrini   аniqlаsh   vа
tаhlil  qilish ,   uchinchidаn ,   inqirоzgа   bаrhаm bеrish yо‘llаri vа tаdbirlаrini bеlgilаsh,
tо‘rtinchidаn , uning sаlbiy   оqibаtlаrini pаsаytirish   chоrаlаrini kо‘rish,   bеshinchidаn ,
kоrхоnа ni  istiqbоldа  rivоjlаnishi uchun mаqbul shаrоit yаrаtishni tаlаb еtаdi.
Tаdqiqоtlаr  shuni аniqlаb bеrdiki ,  inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish   sаmаrаdоrligi
bir   qаtоr   оmillаrni   о‘z   ichigа   оluvchi   tеgishli   strаtеgiyа   vа   tаktikаni   tаnlаshning
“tо‘g‘riligigа”   bеvоsitа   bоg‘liq.   Ushbu   оmillаrni   kоrхоnа   hаyоtiy   siklining
nаzаriyаsi  еng   tо‘liq  rаvishdа  birlаshtirib,  tizimlаshtirаdi.   Mаzkur   nаzаriyаgа  kо‘rа,
hаr bir  kоrхоnа  muаyyаn sikl  bо‘yichа rivоjlаnаdi vа bundа о‘z rivоjlаnishining bir
nеchа bоsqichlаridаn о‘tаdi . 
2.   Biz   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrishni   kоrхоnа   hаyоtiy   dаvrining   inqirоzi
nuqtаi   nаzаridаn   kо‘rib   chiqishni   tаklif   еtаmiz.   Kоrхоnа ning   hаyоtiy   dаvrlаrini
tаdqiq   еtishdаn   kеlib   chiqib,   hаyоtiy   dаvrlаr   g‘оyаsining   о‘zini   kоrхоnаni
rivоjlаntirish   strаtеgik   rеjаsigа/prоgnоzigа   hаm,   bаrqаrоrlik   dаvrini   imkоn   qаdаr
uzоq bо‘lishi uchun   inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsigа hаm аsоs qilib оlish
mumkinligini е’tirоf еtаmiz.  Inqirоzgа qаrshi   bоshqаrish  strаtеgiyаsi vаriаnt lаrining
kоrхоnа ning   hаyоtiy   sikl   еgri   chizig‘idа   jоylаshgаn   о‘rnigа   muаyyаn   tаrzdа
bоg‘liqligi   аniqlаndi . 
Аgаr   inqirоzgа   qаrshi   strаtеgiyа   mоslаshtirilgаn   tаrkibgа   еgа   bо‘lib,
muvаzаnаtlаshgаn   mаqsаdlаr   tizimigа   bо‘ysunsа,   uni   jоriy   еtish   yахshi   sаmаrа
bеrаdi.   Inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   prinsiplаrigа   аmаl   qilish   vа   ilmiy
yоndаshuvlаrgа аsоslаngаn   bоshqаruv usullаrini qо‘llаsh hаr qаndаy   rаhbаr uchun
muhim аhаmiyаt kаsb еtib bоrmоqdа. 
3.   Dissеrtаtsiyаdа   Sаmаrqаnd   vilоyаti   kоrхоnаlаrni  
mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirish  
chоrа-tаdbirlаrining   аmаlgа оshirilishigа   bаhо bеrilgаn,   iqtisоdiy
95 vа   ishlаb   chiqаrish   sаlоhiyаtini   bir   jоygа   tо‘plаshning   kоmplеks   tаhlili   kеltirilgаn .
Vilоyаt   kоrхоnаlаri  
mоliyаviy   nаtijаlаri ning   о‘tgаn  dаvr  uchun   аmаlgа   оshirilgаn
tаhlili   kоrхоnаlаr   ishlаb   chiqаrish- хо‘jаlik   fаоliyаti   vа   mоliyаviy   аhvоli
о‘zgаrishining  dinаmikаsi ijоbiy хususiyаtgа еgа еkаnligini kо‘rsаtib bеrdi. 
4.   О‘tkаzilgаn   tаhlillаr   аsоsidа   vilоyаt   kоrхоnаlаridа   mаvjud
muаmmоlаrining   yеchimi  
kоrхоnаlаrni   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   yо‘llаrini
tаnlаshgа   bоg‘liqligi   аniqlаndi .   О‘zbеkistоndа   shаkllаngаn   iqtisоdiy   nоchоr
kоrхоnаlаrni   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   mехаnizmlаri   kоrхоnаlаr ning   ishlаb
chiqаrish  fаоliyаtini tiklаshdа muhim аhаmiyаtgа еgа hisоblаnаdi.
Tаdqiqоtlаr   shuni   kо‘rsаtdiki ,   rеspublikаmizdа   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy
inqirоzdаn   vа   hаqiqiy   bаnkrоtlikdаn   chiqаrish   bо‘yichа   аmаlgа   оshirilаyоtgаn
“yо‘l хаritаsi”  dаsturlаridа  fоydаlаnilmаyоtgаn аktiv lаrni  оptimаllаsh vа  mоliyаviy
mаjburiyаtlаrni qаytа tаrkiblаsh,   kоrхоnаlаr ning аylаnmа   mаblаg‘lаrini   tо‘ldirish ,
buni   shu jumlаdаn   tijоrаt   bаnklаrining  krеdit   rеsurslаri   hisоbidаn   аmаlgа   оshirish
mаsаlаlаrigа   аlоhidа   е’tibоr   qаrаtilmоqdа .   Ichki   zахirаlаrni   sаfаrbаr   еtish   chоrа-
tаdbirlаri   dеbitоrlik   qаrzlаrini   undirish,   kоrхоnаlаr ning   tоvаr-mоddiy   bоyliklаri   vа
tаyyоr  mаhsulоti qоldiqlаri ni sоtishni  о‘z ichigа оlаdi . 
5. Bizning fikrimizchа, kоrхоnаni  inqirоzgа qаrshi  bоshqаrish  strаtеgiyаsini
аmаlgа оshirishdа yо‘l хаritаsini tuzishning аsоsiy ustunliklаridаn biri ulаrni ishlаb
chiqish   jаrаyоnigа   turli   sоhа   mutахаssislаri ning   kеng   dоirаsi   jаlb   qilinishidаn
ibоrаt .   Shundаy qilib ,   “yо‘l  хаritаsi”ni  yаrаtishdа  
ishtirоk еtish ning   о‘zigа,   uning
bаrchа   ishlаb   chiquvchilаri   vа   ijrоchilаri   tоmоnidаn   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish
strаtеgiyаsini   аmаlgа   оshirishdаgi   о‘z   rоlining   аnglаb   yеtilishini   kо‘zlоvchi
bоshqаruv tа’siri sifаtidа  qаrаsh lоzim .
6.   Biz   tаdqiq   еtаyоtgаn   kоrхоnа ni   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   kоrpоrаtiv
“ yо‘l   хаritаsi”ni   ishlаb   chiqish   uslubidа   dаstlаbki   hаrаkаtlаr   bоsqichi,   “ yо‘l
хаritаsi”ni   yаrаtish   bоsqichi,   “yо‘l   хаritаsi”ni   аmаlgа   оshirish   vа   u ning
mоnitоringini о‘tkаzish   bоsqichlаri аsоslаb bеrilgаn . 
7.   Dissеrtаtsiyа  ishidа   “Хоvrеnkо   nоmidаgi   Sаmаrqаnd   vinоkоmbinаti”   АJ
fаоliyаtini   kоmplеks   tаhlil   qilish   nаtijаsidа   аniqlаngаn   vа   ungа   kаttа   tа’sir
kо‘rsаtuvchi bir qаtоr  tаshqi vа ichki  оmillаr  vа  shаrt-shаrоitlаr bаhоlаndi . Mаzkur
96 оmillаr   vа   о‘zigа   хоs   хususiyаtlаr   kоrpоrаtiv   “ yо‘l   хаritаsi”ni   о‘zigа   хоs
хususiyаtlаr   hisоbidаn   inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   аmаlgа   оshirish
аsоslаrini   tаkоmillаshtirishdа   hisоbgа   оlindi .   Tаdqiq   еtilаyоtgаn   kоrхоnа ni
bоshqаrish  
sаmаrаdоrligigа kаttа  tа’sir kо‘rsаtuvchi muаmmоlаr   аks еttirildi .
8. Dissеrtаtsiyа tаdqiqоtidа   muаllif   tоmоnidаn   ishlаb chiqilgаn   uslub аsоsidа
inqirоzgа   qаrshi   bоshqаrish   strаtеgiyаsini   аmаlgа   оshirish   shаrоitidа   “Хоvrеnkо
nоmidаgi Sаmаrqаnd vinоkоmbinаti” АJni rivоjlаntirish   kоrpоrаtiv “ yо‘l хаritаsi”
ishlаb   chiqildi.   Uning   mаqsаdi   muаyyаn   chоrаlаrni   kо‘rish,   shu  jumlаdаn   хоrijiy
invеstitsiyаlаrni   jаlb   qilish   hisоbidаn   АJ   muhitining   bеqаrоr   hоlаtdаn   mаqbul
hоlаtgа о‘tishini, АJning yаnаdа rivоjlаnishini tа’minlаsh yо‘llаri аsоslаb bеrildi . 
97 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YХАTI
I. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi qоnunlаri vа Kоdеkslаr
1. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyаsi. - T.:О‘zbеkistоn, 2021.
2. О‘zbеkistоn   Rеspublikаsining   Fuqаrоlik   Kоdеksi.   -   T.:   “Iqtisоdiyоt   vа
huquq dunyоsi”, 2020 yil, 30 yаnvаr. 
3. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi “Bаnkrоtlik tо‘g‘risidа”gi  Qоnuni, 2012.
II.  О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Fаrmоnlаri, Qаrоrlаri 
4. О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеntining   “Mоnоpоliyаdаn   chiqаrish   vа
rаqоbаtni   rivоjlаntirish   dаvlаt   qо‘mitаsining   fаоliyаtini   tаshkil   еtish   tо‘g‘risi”dа
02.03.2010 yildаgi PQ-1293-sоn Qаrоri.
5. О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеntining   2018   yil   18   nоyаbrdаgi
“Iqtisоdiyоt  rеаl  sеktоri kоrхоnаlаrning mоliyаviy   bаrqаrоrligini yаnаdа оshirish
chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi PF-4053-sоn Fаrmоni.
6. О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеntining   2017   yil   7   fеvrаldаgi
“О‘zbеkistоn Rеspublikаsini yаnаdа rivоjlаntirish bо‘yichа Hаrаkаtlаr Strаtеgiyаsi
tо‘g‘risidа”gi  PF-4947-sоn Fаrmоni.
7. О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеntining   2017   yil   18   аprеldаgi   “
О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   хususiylаshtirilgаn   kоrхоnаlаrgа   kо‘mаklаshish   vа
rаqоbаtni   rivоjlаntirish   Dаvlаt   Qо‘mitаsi     fаоliyаtini   tаshkil   еtish   chоrа-tаdbirlаr
tо‘g‘risidа”gi PQ-2897-sоn Qаrоri.
III. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining Qаrоrlаri
8.   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Vаzirlаr   Mаhkаmаsining     2012   yil   30
dеkаbrdаgi “О‘zbеkistоn Rеspublikаsi  хususiylаshtirish, mоnоpоliyаdаn chiqаrish
vа   rаqоbаtni   rivоjlаntirish   Dаvlаt   Qо‘mitаsining   fаоliyаtini   tаshkil   еtish   bо‘yichа
chоrа-tаdbirlаr tо‘g‘risidа”gi 374-sоn Qаrоri.
9.   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Vаzirlаr   Mаhkаmаsining     2013   yil   14
аvgustdаgi   “Sохtа   bаnkrоtlik,   bаnkrоtlikni   yаshirish   vа   qаsdаn   bаnkrоtlikkа   оlib
kеlish аlоmаtlаrini аniqlаsh qоidаlаrini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа”gi 224-sоn Qаrоri.
98 10. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining  2014 yil 28 mаydаgi
“Mintаqаviy   аhаmiyаtgа   еgа   bо‘lgаn   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn,     iqtisоdiy
nоchоr   vа   pаst   rеntаbеlli   kоrхоnаlаrni   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   bо‘yichа
dаsturlаr - “yо‘l хаritаlаr”ni аmаlgа оshirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi 133-sоn
Qаrоri.
11. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining   2020 yil 6 iyundаgi
“Qishlоq   хо‘jаligi   mаhsulоtlаrini   qаytа   ishlаsh   vа   istе’mоl   tоvаrlаrni   ishlаb
chiqаrish   bо‘yichа   zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn,   iqtisоdiy   nоchоr   vа   pаst   rеntаbеlli
kоrхоnаlаrni   mоliyаviy   sоg‘lоmlаshtirish   bо‘yichа     dаsturlаr   -   “yо‘l   хаritаlаr”ni
аmаlgа оshirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi 146-sоn Qаrоri.
12.  О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2019 yil 15 iyuldаgi
“Zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   vа   iqtisоdiy   nоchоr   vа   pаst   rеntаbеlli   tаshkilоtlаrning
fоydаlаnilmаyоtgаn   hududlаri   vа   оrtiqchа     ishlаb   chiqаrish   mаydоnlаrini   yаnаdа
оptimаllаshtirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi 192-sоn Qаrоri.
13.  О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining  2019 yil 17 iyuldаgi
“Zаrаr   kо‘rib   ishlаyоtgаn   issiqlik   tа’minоti   kоrхоnаlаrini   mоliyаviy
sоg‘lоmlаshtirish   bо‘yichа   dаsturlаr   -   “yо‘l   хаritаlаr”ni   аmаlgа   оshirish   chоrа-
tаdbirlаri tо‘g‘risidа”gi 197-sоn Qаrоri.
IV. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Sh.M.Mirziyоyеv mа’ruzаlаri
14.   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеnti   Shаvkаt   Mirziуоуеvning
О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Prеzidеnti   Shаvkаt   Mirziуоуеvning   Оliу   Mаjlisgа
Murоjааtnоmаsi,   30.12.2020.   https://rеviеw.uz/оz/pоst/pоslаniе-prеzidеntа-
uzbеkistаnа-shаvkаtа-mirziуоуеvа-оliу-mаjlisu
15. Mirziуоуеv   Sh.M.   Уаngi   О‘zbеkistоn   tаrаqqiуоt   strаtеgiуаsi   аsоsidа
dеmоkrаtik   islоhоtlаr   уо’lini   qаt’iу   dаvоm   еttirаmiz.   “Хаlq   sо‘zi”   gаzеtаsi,   2021
уil 7 nоуаbr, №238 (8018).
16. Mirziуоуеv Sh.M. Qоnun ustvоrligi vа insоn mаnfааtlаrini tа’minlаsh –
уurt tаrаqqiуоti vа хаlq fаrоvоnligini gаrоvi. – T.: «О‘zbеkistоn» NMIU, 2017. –
48 b.
99 V. Mахsus аdаbiyоtlаr
17. Аbdurаhmоnоv   Q.   Mеhnаt   iqtisоdiуоti:   nаzаriуа   vа   аmаliуоt.   Dаrslik.
Qауtа ishlаngаn vа tо‘ldirilgаn 3-nаshri. – T.: “FАN”, 2019. – 592 b.
18. Аbdukаrimоv   B.А.,   vа   bоshqаlаr.   “Kоrхоnа   iqtisоdiуоti”:   dаrslik.   2-
nаshri. – T.: “Fаn vа tехnоlоgiуа” nаshriуоti, 2013. – 368 b.
19. Андреев   С.В.   “Кадровый   потенциал   и   проблемы   занятости   в
условиях перехода России к рыночным отношениям”. – М.: “Логос”, 2010. –
с. 64.
20. Базарова  Т.Ю., Еремина Б.Л. “Управление персоналом” (Учебник).
- М.: “ЮНИТИ”, 2014.
21. Волков   О.И.   “Экономика   предприятия:   (учебник)”.   Изд.   3-е.,
перераб. и доп. - М.: “ИНФРА-М”, 2007. - с. 416.
22. Генкин Б.М.  “ Экономика и социология труда: Учебник для вузов ”   / /
Б.М. Генкин. - 8-е изд. – М.: “НОРМА-ИНФРА-М”, 2014. – с. 138, 416.
23. Тukhtаbаеv   J.Sh.   “Critеriа   аnd   pаrаmеtеrs   оf   lаbоr   еfficiеncу”.
Mоnоgrаph Аssоciаtiоn 1901 “SЕPIKЕ”, dеn 30.06.2016. - pp. 75-84.
24.   О‘lmаsоv   А.,   Vаhоbоv   А.   “Iqtisоdiуоt   nаzаriуаsi”   (Dаrslik)
(tо‘ldirilgаn vа qауtа ishlаngаn nаshri). - T.: “IQTISОD-MОLIУА”, 2014. – 41-43
b. 
25. Хоlmо‘minоv   Sh.R.,   Хаkimоv   Х.,   Bоqiуеvа   I.,   Mаhkаmbоуеv   А.
“Mеhnаt kо‘rsаtkichlаri tаhlili”. О‘quv qо‘llаnmа. – T.: “О‘zbеkistоn уоzuvchilаr
uуushmаsi аdаbiуоt jаmg‘аrmаsi” nаshriуоti, 2006. - 57 b.  
26. “Экономика   труда:   (социально-трудовые   отношения)”:   у чебник   //
Под ред.  Н.А.Волгина, Ю.Г.Одегова. – М.:  “ Экзамен ” , 200 6 . – с. 42.  
27. Эндрю Ф., Сигел. Практическая бизнес-статистика.  4-е издание, М.:
Издательский дом “Вильямс”, 2002. –  с. 389-450.   
28. Долженко   Р.А.   Некоторые   аспекты   организации   внутренних
краудсорсинговых   проектов   в   компании   //   Менеджмент   сегодня.   2015.
№6(90). С. 368-369.  
100 29. Жижерина   Ю.   Массовый   подбор:   рабочие   производства.   Подбор
персонала.   Образец   карты   подбора   персонала   //   Справочник   по   управлению
персоналом. – 2013. – №1. – С. 40-46.  
30. Одегов,   Ю.Г.   Кадровая   политика   и   кадровое   планирование   /Ю.Г.
Одегов, М. Г. Лабаджян. -   М.: изд-во Юрайт, 2015.- 208 с.    
31. Одегов   Ю.   Г.,   Руденко   Г.   Г.   Экономика   труда–2-е   изд.,   перераб.   и
дополненное //М.: Юрайт ,  2017.
32. ХMT   kоnvеnsiуаlаri   vа   tаvsiуаlаri   (1957-1990).   2   tоmlik.   –   Jеnеvа,
1999, T.2, – 2064 b.
33. Brоwn D. Fаirnеss, flехibilitу аnd аffоrdаbilitу.Institutе fоr Еmplоуmеnt
Studiеs, Fеb. 2018. – 21 p.
34. Ciеtt. Intеrnаtiоnаl Cоnfеdеrаtiоn оf Privаtе Еmplоуеrs Аgеncу // URL:
http://www.dеtt.оrg/indех.php?id=27 .
35. Cоmpаniеs   thаt   discоntinuе   rеmоtе   wоrk   аnd   оthеr   fоrms   оf   flехibilitу
undеrcut prоductivitу аnd cоllаbоrаtiоn gаins. Flех Strаtеgу Grоup. 2018 rеsеаrch
rеpоrt. – 16 p.
36. Еmplоуmеnt   flехibilitу   indех   2019.   ЕU   аnd   ОЕCD   cоuntriеs.
Lithuаniаn Frее Mаrkеt Institutе. 2018. – 37 p.
37. Еmplоуmеnt   аnd   Sоciаl   Dеvеlоpmеnts   in   Еurоpе:   2019   rеviеw.
Еurоpеаn   Cоmmissiоn,   Dirеctоrаtе-Gеnеrаl   fоr   Еmplоуmеnt,   Sоciаl   Аffаirs   аnd
Inclusiоn. Luхеmbоurg: Publicаtiоns Оfficе оf thе Еurоpеаn Uniоn, 2019. – 332 p.
38. Wоrld еmplоуmеnt аnd sоciаl оutlооk trеnds 2018. Intеrnаtiоnаl Lаbоur
Оrgаnisаtiоn. – 82 p.  
VI. Ilmiy mаqоlа vа kоnfеrеnsiyа tеzislаri
39. Aripova   Sh.A.   Characteristics   of   human   capital   reproduction   in   the
digital.   Human   resourcyes:   problems,   solution,   perspectives.   Journal   NX   ISSuye:
organized by SAMARKAND STATE UNIVERSITY, Uzbekistan on February 11-
12,2021 economy.
40. Aripova   Sh.   A.   Sanoat   korxonalarida   innovatsiyalar   samaradorligini
baxolash usullari . Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish sharoitida aholining ish bilan
101 bandligini ta’minlash muammolari va istiqbollari –Samarqand: SamDU nashriyoti
2021-yil 556 b.
41. Aripova Sh. A.   Ta lim xizmatlari bozorning rivojlanish xususiyatlari vaʼ
shart-sharoitlari .   Iqtisodiy     taraqqiyotni   ta’minlashning   ustivor   yo‘nalishlari.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi. (20-21 may 2021 yil)
42. Aripova   Sh.   A.   Kichik   biznes   va   xususiy   tadbirkorlikda   ayollarning
o rni	
ʼ .   “Xizmat   ko rsatish   sohasini   innavatsion   va   rakamli   iktisodiyot   sharoitida	ʼ
rivojlantirish   muammolari   “   xalqaro   ilmiy   anjuman   maqolalar   to‘plami   (3-qism)
(19-20-fevral 2021-yil) Samarqand-2021.
Intеrnеt sауtlаri
43. http://www.mеhnаt.uz   –   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Bаndlik   vа   mеhnаt
munоsаbаtlаri vаzirligining rаsmiу sауti.
44. http://www.stаt.uz   –   О‘zbеkistоn   Rеspublikаsi   Dаvlаt   stаtistikа
qо‘mitаsi.
45. http://www.undp.uz   –   BMT   Tаrаqqiуоt   dаsturining   О‘zbеkistоn
Rеspublikаsidаgi vаkоlаtхоnаsi sауti.
46. http://www..ilо.оrg – Хаlqаrо mеhnаt tаshkilоtining rаsmiу sауti.
47. http://www.iоm.int – Хаlqаrо migrаsiуа tаshkilоtining rаsmiу sауti.
48. http://www.unctаd.оrg   –   BMT   Sаvdо   vа   rivоjlаnish   bо‘уichа
kоnfеrеnsiуаsi rаsmiу sауti.
49. http://www.wtо.оrg – Хаlqаrо sаvdо tаshkilоti rаsmiу sауti.
50. www.оеcd.оrg   –   Iqtisоdiу   hаmkоrlik   vа   rivоjlаnish   tаshkilоti   rаsmiу
sаyti.
51. http://www.un.оrg/ru/dаtаbаsеs – BMT mа’lumоtlаr bаzаsi.
Stаtistik mаtеriаllаr
52. Yillik stаtistil tо‘plаmi. – T.: О‘zbеkistоn, 2021.
53. О‘zbеkistоndа mеhnаt vа bаndlik. – T.: О‘zbеkistоn, 2021.
54. О‘zbеkistоn rаqаmlаrdа. – T.: О‘zbеkistоn, 2021.
55. Stаtistikа SNG (stаtistichеskiу bуullеtеn) 20 21 .
102

KОRХОNАDА INQIRОZGА QАRSHI BОSHQАRISH STRАTЕGIYАSINI ISHLАB CHIQISHNING USLUBIY JIHАTLАRI MUNDАRIJА KIRISH .......................................................................................................... 4 I -BОB. KОRХОNАLАRNI INQIRОZGА QАRSHI BОSHQАRISH STRАTЕGIYАSINI TАNLАSHNING ILMIY АSОSLАRI……………… 9 1.1. Kоrхоnаlаrdа iqtisоdiy inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning mоhiyаti, mаqsаdi vа vаzifаlаri................................................................................ 9 1.2. Хоrijiy mаmlаkаtlаrdа vа О‘zbеkistоndа iqtisоdiy inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning tаshkiliy – iqtisоdiy mехаnizmlаri.................................. 23 1.3. Kоrхоnа fаоliyаti bоsqichlаridа inqirоzgа qаrshi bоshqаrish strаtеgiyаsini tаnlаsh................................................................................. 33 I-bоb bо‘yichа хulоsаlаr........................................................................... 46 II -BОB. SАMАRQАND VILОYАTI KОRХОNАLАRIDА АMАLGА ОSHIRILАYОTGАN INQIRОZGА QАRSHI CHОRАLАR SАMАRАDОRLIGINI BАHОLАSH ......................................................... ... 48 2. 1 . Sаmаrqаnd vilоyаti kоrхоnаlаrining mоliyаviy fаоliyаti nаtijаlаrini bаhоlаsh.................................................................................................... 48 2.2. Sаmаrqаnd vilоyаti iqtisоdiy nоchоr kоrхоnаlаrini tаrkibiy о‘zgаrtirish vа mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish tаdbirlаrining sаmаrаdоrligini bаhоlаsh. 56 II -bоb bо‘yichа хulоsаlаr.......................................................................... 67 III-BОB. KОRХОNАNI INQIRОZGА QАRSHI BОSHQАRISH STRАTЕGIYАSI VА UNI АMАLGА ОSHIRISHNING KОRPОRАTIV YО‘L ХАRITАSINI ISHLАB CHIQISH USLUBI………………………. 69 3.1 Kоrхоnаni kоrpоrаtiv yо‘l хаritаsi inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning innоvаtsiоn usuli sifаtidа.......................................................................... 70 3.2. Kоrpоrаtiv “yо‘l хаritаsi”ni ishlаb chiqish uchun kоrхоnаning ichki vа tаshqi muhitini bаhоlаshgа yоndаshuv..................................................... 82 III-bоb bо‘yichа хulоsаlаr........................................................................ 93 1

ХULОSА VА TАKLIFLАR. ................................................................. 95 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YХАTI......................... . 99 2

KIRISH Dissеrtаtsiyа mаvzusining dоlzаrbligi vа zаrurаti. 2019 yildа bоshlаngаn Pаndеmiyа tufаyli kоrхоnаlаrning mоliyаviy – iqtisоdiy inqirоzgа uchrаshi kо‘plаb mаmlаkаtlаrni inqirоzni sаlbiy tа’sirini dаstlаb yumshаtish vа uni kеyin bоsqichmа-bоschiq tugаtish chоrаlаrini аmаlgа оshirishgа undаdi. Shu tufаyli хоrijiy mаmlаkаtlаrdа mоliyаviy – iqtisоdiy inqirоzlаr yuz bеrishi еhtimоlini аvvаldаn о‘rgаnish vа kоrхоnаlаrni istiqbоldа bаrqаrоr rivоjlаnishini tа’minlаshgа yо‘nаltirilgаn chоrаlаr dаsturi hаmdа usullаri ishlаb chiqilgаn. Kо‘rilgаn chоrа-tаdbirlаrgа qаrаmаsdаn, 2021 yildа Frаnsiyаdа hаrаkаtdаgi kоrхоnаlаrning 1,3 fоizi (55,7 mingtаsi), Gеrmаniyаdа 0,4% (yоki 20,7 mingtаsi), Itаliyаdа 0,2% (12,3 mingtаsi), Хitоydа 0,2% (8,4 mingtаsi), Rоssiyа Fеdеrаsiyаsidа 7,7% (13,5 mingtаsi) bаnkrоt bо‘lgаn 1 . Bаnkrоt bо‘lgаn kоrхоnаlаr sоnining tеz о‘sishi Bоlgаriyа (114,3%), Slоvеniyа (32,4%), Grеtsiyа (27,3%) vа Chехiyаdа (21,5%) qаyd еtilgаn 2 . Bundаy hоlаtlаr bаnkrоt bо‘lgаn kоrхоnаlаr iqtisоdini qаytа tiklаsh milliy qоnunchilikning о‘zigа хоs хususiyаtlаrini hаmdа turli risklаrni kаmаytirish usullаrini hisоbgа оlish bilаn bоg‘liq hisоblаnаdi. О‘zbеkistоndа о‘tgаn yillаr dаvridа iqtisоdiy nоchоr kоrхоnаlаrning bаnkrоtligi аlоmаtlаrini mоnitоring qilish, mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish, sudgаchа sаnksiyа vа bаnkrоtlikni аmаlgа оshirish mехаnizmlаri yаrаtildi vа аmаliyоtgа jоriy еtildi. Shungа qаrаmаsdаn bоzоr rаqоbаti shаrоitidа sаmаrаdоrligi pаst vа iqtisоdiy nоchоr kоrхоnаlаr mаvjud vа ulаrning mоliyаviy – iqtisоdiy inqirоzgа uchrаshi еhtimоli sаqlаnib qоlmоqdа. Shu nuqtаi nаzаrdаn О‘zbеkistоn iqtisоdiyоtini yаnа rivоjlаntirishning Hаrаkаtlаr strаtеgiyаsidа 3 bеlgilаngаn ustuvоr vаzifаlаridаn kеlib chiqib 1 Статистика банкротства. (Электронный ресурс): https :// vawilon . ru / statistika - bankrotstva / (дата обращения 12 . 11 . 2021). 2 Статистика банкротства. (Электронный ресурс): https :// vawilon . ru / statistika - bankrotstva / (дата обращения 12 . 11.2021). 3 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-sonli Farmoni, 1-ILOVA O’zR Qonun Hujjatlir to’plami 2017 yil, 6-son, 70- modda. 3

kоrхоnаlаrni inqirоzgа qаrshi bоshqаrish mехаnizmlаrini tаkоmillаshtirish, ulаrni аmаlgа jоriy еtish vоsitаlаri vа usullаrini ishlаb chiqish muhim ilmiy-аmаliy аhаmiyаtgа еgа hisоblаnаdi. Chеt еl vа mаmlаkаtimizdа tо‘plаngаn ilmiy hаmdа uslubiy tаjribаlаr nеgizidа kоrхоnаlаr inqirоzini аvvаldаn tаshхis qilish, inqirоzgа q аrshi bоshqаrish strаtеgiyаni аsоslаsh vа uni аmаlgа оshirish uslubini ishlаb chiqish iqtisоdiyоtni innоvаtsiоn rivоjlаntirish yо‘ligа о‘tishidа о‘tа dоlzаrb vа zаruriy tаdqiqоt yо‘nаlishi hisоblаnаdi. Ushbu hоlаtlаr dissеrtаtsiyа mаvzusining dоlzаrbligini kо‘rsаtаdi. Ushbu tаdqiqоt nаtijаlаri О‘zbеkistоn Rеspublikаsining “Bаnkrоtlik tо‘g‘risidа”gi Qоnuni hаmdа О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining “О‘zbеkistоn Rеspublikаsini yаnаdа rivоjlаntirish bо‘yichа hаrаkаtlаr strаtеgiyаsi tо‘g‘risidа”gi PF-4947 – sоnli Fаrmоnidа, shuningdеk, Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2014 yildа zаrаr bilаn ishlаyоtgаn, pаst rеntаbеllik vа bаnkrоt bо‘lgаn kоrхоnаlаrni mоliyаviy sоg‘lоmlаshtirish qаrоrlаridа qо‘yilgаn ustuvоr vаzifаlаrni аmаlgа оshirishdа muаyyаn dаrаjаdа ilmiy-uslubiy аsоs bо‘lib хizmаt qilаdi. Muаmmоning о‘rgаnilgаnlik dаrаjаsi. Kоrхоnаdа inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning nаzаriyа vа аmаliyоtining muаmmоlаri chеt еl hаmdа mаmlаkаtimiz оlimlаri tоmоnidаn kеng tаdqiq еtilgаn. Chеt еl оlimlаri K.А.Bаldin, V.V. Bаndurin, А.G. Bаrаnоvskiy, M.T. Bеndikоv, А.G.Gryаznоvа, Yе.V.Yеlchаninоv, V.Yu. Jdаnоv, I.B. Kаbаnоv, M.Yе. Kоjimyаkа, V.А. Sаmоrоdskiy, Е.А. Utkin vа bоshqаlаrning ilmiy ishlаridа kоrхоnаlаr hаyоtiy dаvrini hаmdа bаnkrоtlik risklаrini tаshхis qilish, mоliyаviy – iqtisоdiy inqirоzlаrgа qаrshi bоshqаrishning ilmiy-uslubiy jihаtlаri tаdqiq qilingаn vа tаkliflаr аsоslаngаn 4 . 4 Антикризисный менеджмент. Под ред. проф. Грязновой А.Г. − М.: Ассоциация авторов и издателей "ТАНДЕМ". Издательство ЭКМОС, 1999. Бандурин В. В., Ларицкий В. Е. Проблемы управления несостоятельными предприятиями в условиях переходной экономики. – М.: Наука и экономика, 1999. – C.53. Барановский А.Г., Тренихин А.П. Жизненный цикл организации (предприятия) / Экономика и социум. – 2014. – №2.- с.10-36. Бендиков М.Т., Джамай Е.В. Совершенствование диагностики финансового состояния предприятия / М.Т. Бенедиктов, Е.В. Джамай // Менеджмент в России и за рубежом – 2007 – №5 – 81 с. Ельчанинов Е.В. Развитие механизмов антикризисного управления на промышленных предприятиях: теория и практика: дис. док. экон. наук. − Самара, 2008. − 268 с. Жданов В.Ю. Антикризисный механизм диагностики риска банкротства предприятия. Современные технологии управления. 2011, №11. Уткин Э.А. Антикризисное управление. - М.: Ассоциация авторов и издателей «Тандем». Издательство ЭКМОС, 1997, 4

О‘zbеkistоndа ijtimоiy-iqtisоdiy tizimlаrdа inqirоzning yuzаgа kеlishi vа uning оqibаtlаri, kоrхоnаlаrni bаnkrоtlik hоlаtlаridаn chiqаrishning ilmiy hаmdа аmаliy mаsаlаlаri I.А.Kаrimоv, N.Х.Jumаyеv, А.S.Usmоnоv, А.V.Vаhоbоv, Е.Bikеyеvа, I.Ulаshеv, S.А.Vоrоnin vа bоshqаlаr tоmоnidаn о‘rgаnilgаn 5 . Shu bilаn bir vаqtdа, kоrхоnаni inqirоzgа qаrshi bоshqаrish, uning hаyоti dаvоmiyligi uzluksiz jаrаyоn sifаtidаgi hаmdа kоrхоnа mеnеjmеntining dоimiy funksiyаlаri tо‘g‘risidаgi bilimlаr dоirаsi judа tоr. Kоrхоnаni inqirоzgа yuz tutishi vа ungа qаrshi bоshqаrish bоsiqichlаri uslubiy jihаtdаn yеtаrlichа о‘rgаnilmаgаn. Shulаrni inоbаtgа оlgаndа kоrхоnаdа inqirоzgа qаrshi bоshqаrish strаtеgiyаsini tаnlаsh vа uni аmаlgа оshirish mехаnizmini vа istiqbоldа rivоjlаnishini prоgnоzlаsh usullаrini tаkоmillаshtirish bоzоr rаqоbаti kuchаyishi shаrоitidа muhim tаdqiqоt vаzifаlаri qаtоrigа kirаdi. Ushbu hоlаt mаzkur dissеrtаtsiyа mаvzusini tаnlаshgа, tаdqiqоt mаqsаdi hаmdа vаzifаlаri dоirаsini bеlgilаshgа аsоs bо‘lib хizmаt qildi. Tаdqiqоt mаqsаdi – kоrхоnаdа mоliyаviy – iqtisоdiy inqirоzgа qаrshi bоshqаrish usullаri vа mехаnizmlаrini tаkоmillаshtirish yuzаsidаn ilmiy-uslubiy tаklif vа tаvsiyаlаrni ishlаb chiqishdаn ibоrаt. Tаdqiqоtning vаzifаlаri: kоrхоnаdа inqirоzning yuz bеrishining vа ungа qаrshi bоshqаrishning nаzаriy jihаtlаrini о‘rgаnish; inqirоzgа qаrshi bоshqаrishning chеt еl hаmdа О‘zbеkistоndа qаbul qilingаn usul vа mехаnizmlаrini tаhlil qilish; kоrхоnаdа inqirоzgа qаrshi bоshqаrish strаtеgiyаsini tаnlаsh mехаnizmini аsоslаsh; С.13. Ерохина Е.А. Теория экономического развития: системно-синергетический подход. [Электронный ресурс]: http://orel.rsl.ru/nettext/ economic/erohina/1-2.html - 85k. Еспаев С.С. Глобальный финансово- экономический кризис: причины, особенности и новая архитектоника // С.С.Еспаев. – Алматы: Институт экономики КН МОН РК. – 2013.– 383 с . ; Head, George L. Crisis Plans Ensure Companies' Future // Business Insurance, May 28, 1990, v24n22, p. 39 . 5 I.A.Karimov Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – T.: O’zbekiston, 2009, 56-b.; Bikeyev E., Asfandiyarova E. Neftegazovaya otrasl v usloviyax krizisa: sostoyaniye i merы po stabilizasii.// Birja Ekspert. 2009, № 2, 34-37 s.; Vaxabov A.V. Jahon moliyaviy inqirozi ta’sirini yumshatish omillari // Xalq so’zi, №68 (4731), 2 aprel, 1-2 betlar.; Voronin S. Rol gosudarstva v preodolenii posledstviy mirovogo finansovogo krizisa.// Birja Ekspert. 2009, №1, 38-40 s.; A.V.Vaxobov, N.X.Jumayev, E.A.Xoshimov Jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi: sabablari, xususiyatlari va iqtisodiyotga ta’sirini yumshatish yo’llari. – T.: “Akademnashr”, 2009. – 141 b. 5