Korxonada buxgalteriya hisobini tashkil etish

Yuklangan vaqt:

07.05.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.923828125 KB

Ko'chirib olish

Korxonada buxgalteriya hisobini tashkil etish
Reja:

Kirish
I bob Korxonada buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning ahamiyati
1.1. Korxonada buxgalteriya hisobining ahamiyati va asosiy vazifalari
1.2.Korxonada buxgalteriya hisobini qurishning umumiy tamoyillari
II bob Korxonalarda buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish va
hisob siyosati.
2.1. Buxgalteriya hisobini tashkil etish texnologiyasi va buxgalteriya
ma'lumotlarini qayta ishlashning asosiy yondashuvlari
III bob Buxgalteriya hisobidagi islohotlar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

Kirish

Hozirgi kunda bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy faoliyat markazi
butun iqtisodiyotning asosiy bo'g'ini – korxonaga o'tmoqda. Aynan mikroiqtisodiy
darajada jamiyat uchun zarur bo'lgan mahsulotlar yaratiladi, zarur xizmatlar
ko'rsatiladi. Korxonada eng malakali kadrlar to'plangan. Bu erda resurslarni
iqtisodiy va oqilona sarflash, yuqori samarali texnologiyalar, texnologiyalardan
foydalanish va mahsulotlarni sotish masalalari hal qilinadi.
Ushbu masalalarning aksariyatini hal qilish uchun korxona buxgalteriya
hisobi usuliga murojaat qiladi, bu birlamchi kuzatuv (hujjatlar va inventarizatsiya),
xarajatlarni o'lchash (baholash va hisoblash), joriy guruhlash (hisoblar va ikki
tomonlama yozuvlar) va iqtisodiy faoliyat faktlarini yakuniy umumlashtirish
(balans va hisobot).
Ushbu kurs ishining maqsadlari quyidagilardan iborat:
buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning ahamiyati;
buxgalteriya hisobining umumiy tamoyillarini ko'rib chiqish;
o'rganilayotgan korxonada buxgalteriya ma'lumotlarini qayta ishlashning
tashkiliy shakli va texnologiyasi o'rganildi
korxonada buxgalteriya hisobini yanada takomillashtirish yo'llarini aniqlash.

I bob K orxonada buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning
ahamiyati

1.1. Korxonada
buxgalteriya hisobining ahamiyati va asosiy vazifalari

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda buxgalteriya hisobini shunday tashkil
etish kerakki, u tejamli bo‘lib, kam mablag‘ sarflangan holda ichki va tashqi
foydalanuvchilarni ko‘proq axborotlar bilan ta’minlasin.
Bozor munosabatlariga o‘tish va davlat mulkini xususiylashtirish xo‘jalik
yuritishning mazmuni, tuzilishi hamda psixologiyasida jiddiy o‘zgarishlarga olib
keladi. Bu o‘z navbatida, buxgalteriya hisobida tub o‘zgarishlarni talab qiladi.
Buxgalteriya hisobi xalqaro biznes tili sifatida davlat qonunlarining bajarilishini
kafolatlashi, tadbirkorlikni rivojlantirishiga, mulkni saqlash va ko‘payishiga
xizmat qilishi, manfaatdor (investorlar, aksiyadorlar, banklar, fondlar, mol
yuboruvchilar, mol oluvchilar, rasmiy organlar va h.k.) lar tomonidan muhim
iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda (kapitalini investitsiya qilish, bozorga chiqish,
xodimlarni yollash, soliq siyosati, moliyalash manbalarini qidirib topish,
hisoblashishlar va h.k.) zarur bo‘ladigan to‘liq va ishonarli axborotlarni o‘z vaqtida
yetkazib berish kerak.
Buxgalteriya hisobini Korxonalarda hozirgi zamon talabi darajasida tashkil etish
quyidagi kompleks tadbirlar bilan ta’minlanadi:
1.Buxgalteriya hisobini qonuniy tartibga solish va uning me’yoriy bazasiii
shakllantirish bilan;
2.Uslubiy ta’minot (yo‘riknomalar, uslubiy ko‘rsatmalar, sharhlar) bilan;
3. Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bilan;
4.X alqaro professional tashkilotlar bilan hamkorlik qilish yo‘li orqali;
5.Hisobni boshqarish tizimini qaytadan tashkil etish yo‘li bilan.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonunda buxgalteriya hisobini tashkil etish
va yuritishning quyidagi asosiy tamoyillari keltirilgan:
♦ buxgalteriya hisobini ikkiyoqlamali yozuv usulida yuritish;

♦ buxgalteriya hisobining uzluksizligi;
♦ aktiv va passiv operatsiyalarini pulda baholash;
♦ axborotlarning ishonchliligi;
♦ hisoblash;
♦ ehtiyotkorlik;
♦ shakldan iqtisodiy mazmunning ustuvorligi;
♦ Korxonalarfaoliyatining davomiylik tamoyili;
♦ hisobot ko‘rsatkichlarini tahhoslab bo‘lishligi;
♦ moliyaviy hisobotning xolisligi (betarafligi);
♦ o‘rinlilik (joyidaligi);
♦ hisobot davri daromadi va xarajatlarining muvofiqligi;
♦ aktiv va majburiyatlarni haqiqiy baholash.
Qonun korxonalarning ichki buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi asosiy talablarni
qo‘yadi: Korxonalar rahbar lari ning q onunchilikka itoat qilishi; moliyaviy hisobotd a
keltirilgan axborotlarga tashqi foydalanuvchilar tomonidan ishonch hosil q ilish
maqsadida auditor tomonidan tasdiq l angandan so‘ng hisobot yilidan keyingi
yilning 1 mayigacha chop etish.
Buxgalteriya hisobi yuritishning tamoyillaridan biri maxfiylik (oshkor qilmaslik)
bo‘lib hisoblanadi . Bunda buxgalteriya hisobi reg i strlari mazmuni bilan tanishish
ma’muriyat roziligi yoki qonunchilikda nazarda t u tilgan hollarda ruxsat etiladi.
Buxgalteriya hisobi registrlari bilan tanishishga ruxsat etilgan shaxslar maxfiylikni
saqlashi kerak.
Korxonalarda buxgalteriya hisobi va hisobotini Korxonalar rahbari tashkil etadi
va u quyidagi huquqlarga ega:
♦ bosh buxgalter rahbarligida buxgalteriya hisobi xizmatini tashkil etish yoki
shartnoma asosida jalb qilingan buxgalterlar xizmatidan foydalanish;
♦ buxgalteriya hisobini yuritishda shartnoma asosida ixtisoslashgan buxgalteriya
firmalariga yoki tarkibiga buxgalteriya hisobi sub’ekti kiradigan markazlashgan
xo‘jalik A.J.lari hisob bo‘limiga topshirish;
♦ buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish.

Korxonalar rahbarlariga ko‘yidagilarni ta’minlash mas’uliyati yuklatilgan:
♦ hisob siyosatini ishlab chiqish va tasdiqlash;
♦ ichki hisob va hisobot tizimini ishlab chiqish;
♦ xo‘jalik operatsiyalarini nazorat qilish tartibi;
♦ to‘liq va ishonchli buxgalteriya hisobini yuritish;
♦ hisob hujjatlarini saqlash;
♦ tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarni tayyorlash;
♦ soliq hisobotlari va boshqa moliyaviy hujjatlarni tayyorlash;
♦ hisob - kitoblarni o‘z vaqtida yuritish.
Korxonalarda buxgalteriya hisobini yuritishga aloqador bo‘lgan shaxslar
buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritiщda buxgalteriya hisobining asosiy
tamoyillariga rioya qilishlari kerak.
Buxgalteriya apparati hujjatlarni ishlab chiqishi, buxgalteriya registrlarida hisob
yozuvlarini oqilona olib borishi va ular asosida boshqaruv va moliyaviy
hisobotlarni o‘z vaqtida tuzishlari zarur.
Korxonalarda buxgalteriya quyidagi bo‘limlardan tashkil topishi mumkin:
♦ material bo‘limi, bu yerda sotib olingan material qiymatliklarni, material
yuboruvchilar bilan hisob - kitoblarni, materiallarni saqlash hamda foydalanish
joylari bo‘yicha kirimi va sarflanishining hisobi yuritiladi. Unchalik katta
bo‘lmagan Korxonalarningbu bo‘limida asosiy vositalar, arzon va tez eskiruvchi
buyumlar va tayyor mahsulotlar hisobi ham yuritiladi. Yirik Korxonalarda bu
uchastkaning ma’lumotlarini ishlab chiqish uchun maxsus bo‘lim tashkil etiladi;
♦hisoblashish bo‘limi, bu yerda dastlabki hujjatlarga asosan ish haqi hisoblash va
undan ushlanmalar bo‘yicha barcha hisoblashishlar olib boriladi, mehnat haqi
fondi va iste’mol fondidan foydalanish bo‘yicha nazorat amalga oshiriladi, ijtimoiy
sug‘urta va ta’minotga ajratmalar bo‘yicha, pensiya fondi, bandlik fondi va
boshqalar bo‘yicha hisoblashishlar hisobini olib boradi;
♦ishlab chiqarish - kalkulyatsiya bo‘limi, bu bo‘limda barcha turdagi ishlab
chiqarishga qilingan xarajatlar hisobi yuritiladi, ishlab chiqarilgan maqsulotlarning

xaqiqiy tannarxi aniqlanadi va hisobot tuziladi, tugallanmagan ishlab chiqarishga
sarflangan xarajatlar tarkibi aniqlanadi;
♦umumiy bo‘lim, bu bo‘limda yuqorida sanab o‘tilgan bo‘limlarda hisobga
olinmaydigan operatsiyalar hisobi yuritiladi, Bosh daftar yuritiladi va buxgalteriya
hisoboti tuziladi. Yirik Korxonalarda moliyaviy bo‘lim ajratilib, unda pul
mablag‘lari, Korxonalarva ayrim shaxslar bilan hisob - kitoblar hisobi yuritiladi.
Buxgalteriya Korxonalarningbarcha ishlab chiqarish bo‘linmalari bilan bevosita
munosabatda bo‘ladi. U ulardan buxgalteriya hisobini yuritish uchun tegishli
ma’lumotlar oladi, chunonchi:
♦kadrlar bo‘limidan - ishga qabul qilinganligi, ishdan bo‘shatilganligi, ta’tilga
chiqqanligi, Korxonalarichida bir joydan ikkinchi joyga o‘tkazilganligi
to‘g‘risidagi shaxslar ro‘yxati (buyruq)ni alohida kategoriya ishlovchilariga haq
to‘lash va mukofotlash, stavkalar, okladlar, shtatlarning o‘zgarishi to‘g‘risidagi
Nizomlarini. ;
♦omborlardan - tovar - material qiymatliklarining harakati (kirim, chiqim, bir
joydan ikkinchi joyga o‘tkazilishi) to‘g‘risidagi hujjatlarni;
♦ishlab chiqarish bo‘linmalaridan - ayrim xo‘jalik operatsiyalari (maqsulotni
ishlab chiqarish va h.k.) bo‘yicha hujjatlar, xarajatlar bo‘yicha ishlab chiqarish
hisoboti va boshqalarni;
♦reja bo‘limidan - Korxonalarningbarcha faoliyati bo‘yicha tasdiqlangan reja
ko‘rsatkichlari (daromad va xarajatlar smetasi) ni ;
Buxgalteriya hisobining mazmuni tegishli xo'jalik yurituvchi sub'ektning
iqtisodiy hayotini kuzatish tizimi bilan belgilanadi. Ushbu tizim amalga
oshirilayotgan xo'jalik operatsiyalarining uzluksiz, uzluksiz va hujjatlashtirilgan
o'zaro bog'liqligi asosida miqdoriy va qiymat ko'rsatkichlaridan foydalanish orqali
amalga oshiriladi.
Buxgalteriya hisobi nuqtai nazaridan iqtisodiy operatsiya-bu iqtisodiy hayot
yoki iqtisodiy hodisaning sodir etilgan faktini hujjatlashtirishning vaqt va makonda
aniq belgilangan momenti.
Buxgalteriya hisobining vazifalari quyidagilardan iborat::

Xo 'jalik yurituvchi subyekt tomonidan mol-mulkni sotib olish va undan
foydalanish bo' yicha amalga oshirilgan xo 'jalik operatsiyalari, uning
majburiyatlari to' g 'risida ishonchli, to' liq va o 'z vaqtida ma' lumotlarni
shakllantirish
Iqtisodiy vositalar aylanishining barcha bosqichlarida, ularning paydo bo'lish
sabablaridan qat'i nazar, samarasiz yo'qotishlarning oldini olish va zararsizlantirish
Foydalanuvchilarga xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyatining barcha sohalari
bo'yicha amaldagi Qonunchilik talablariga javob beradigan zarur ma'lumotlarni
taqdim etish
Xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyatining moliyaviy natijalari va uning
moliyaviy holati, shuningdek tovarlar, ishlar yoki xizmatlarning tegishli bozoridagi
mavqei to'g'risidagi buxgalteriya ma'lumotlarining ichki va tashqi
foydalanuvchilariga sifatli hisobotlarni o'z vaqtida va to'liq taqdim etish
Xo'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyati natijalari uning daromadlari va
xarajatlari miqdorida, moliyaviy holati esa aktivlarni, majburiyatlarni, shuningdek
o'z va qarz kapitalini joylashtirish shaklida ifodalanadi.

1.2. Korxonada buxgalteriya hisobini qurishning umumiy tamoyillari

Buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillari ma'lum taxminlar va talablardan
foydalanishni o'z ichiga oladi.
Taxminlar ro'yxati quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Xo'jalik yurituvchi sub'ektning mulkiy izolyatsiyasi
Ikkilik
Qiymat momenti
Faoliyatning uzluksizligi
Ishlab chiqarish va uzoq muddatli aktivlarga investitsiyalarning joriy
xarajatlarini farqlash
Tanlangan ustuvorliklarni qo'llash ketma-ketligi

Xo'jalik operatsiyalarini hisobga olishda aks ettirishning vaqtinchalik
aniqligi
Xarajatlar va daromadlarning muvofiqligi
Iqtisodiy sub'ektning ehtiyotkorligi
Pul o'lchovining mavjudligi
Iqtisodiy voqealarni umumlashtirish chastotasi.
Mulkni ajratish taxminlari mulk huquqidan kelib chiqadi. Har bir
korxonaning mol-mulki va majburiyatlari qat'iy ajratilgan va uning mulkdorlari
yoki boshqa korxonalarning mol-mulki va majburiyatlaridan alohida
mavjud. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda bu taxmin
buxgalteriya hisobining iqtisodiy birligi printsipiga mos keladi. Korxona mustaqil
xo'jalik yurituvchi sub'ekt ekanligi tan olinadi. Buxgalteriya hisobi uni tartibga
solish tizimlaridan biriga mos keladigan ma'lum bir tizimga muvofiq amalga
oshiriladi. Ma'lumot faqat ushbu iqtisodiy birlik faoliyatiga tegishli. Muayyan
iqtisodiy birlik egalarining faoliyati bo'ysunuvchi xususiyatga ega va shuning
uchun uning buxgalteriya ma'lumotlari iqtisodiy jarayonlarni boshqarish
jarayonida dastlabki ahamiyatga ega bo'ladi.
Buxgalteriya hisobidagi ikkilik tashkilot faoliyatining har qanday sanasida
tashkilot aktivlarining ta'lim manbalari bilan majburiy tengligini ta'minlaydi.
Bozor iqtisodiyotining shakllanishi sharoitida qiymat momenti alohida
ahamiyat kasb etdi, chunki buxgalteriya hisobida ob'ektning qiymati faqat talab va
taklif ta'siri ostida shakllanadi, deb ishoniladi. Shuning uchun sotib olish qiymati
buxgalteriya hisobida birlamchi, sotib olingan mol - mulkdan foydalanishdan
kutilayotgan daromad esa ikkilamchi hisoblanadi. Ikkinchisi faqat tashkilotning
uzluksizligi printsipi asosida amalga oshiriladi, bu inflyatsiya jarayonlari sharoitida
har doim ham kuzatilmaydi, bu esa xo'jalik yurituvchi sub'ektning bankrotligiga
olib keladi.
Moliyaviy hisobotlar belgilangan shakllar bo'yicha tuziladi, unga
qo'yiladigan talablarga zid kelmaydi va belgilangan manzillarda va belgilangan
muddatlarda tegishli foydalanuvchilarga taqdim etiladi.

Faoliyatning uzluksizligi yoki davom etayotgan faoliyat printsipi, korxona
bir marta ro'yxatdan o'tgan bo'lsa, yaqin yoki uzoq muddatda o'z-o'zini yo'q qilish
maqsadlarini qo'ymaydi degan taxmindan kelib chiqadi. Majoziy ma'noda, ushbu
tamoyil buxgalterlarning xalqaro gerbida tasvirlangan Bernulli egri chizig'ining
mazmuniga - hisob xodimlarining xalqaro emblemasiga mos keladi. Bernulli egri
chizig'i buxgalteriya hisobi paydo bo'lganidan keyin abadiy mavjud bo'lishining
ramzi.
Binobarin, dastlab ushbu tamoyil tashkilotning ekspluatatsiya davrining
noaniqligini nazarda tutadi, uning davomida u o'zining qonuniy maqsadlarini
amalga oshirishi kerak. Aslida, ushbu printsip ko'pincha muassislar tomonidan
soliq to'lashdan bo'yin tovlash uchun soxta bankrotlik shartlarini yaratish orqali
buziladi.
Ishlab chiqarish va uzoq muddatli aktivlarga investitsiyalarning joriy
xarajatlarini farqlash mahsulotning ayrim turlari, bajarilgan ishlar yoki ko'rsatilgan
xizmatlar xarajatlarini to'g'ri va to'liq hisoblash imkonini beradi.
Tanlangan ustuvorliklarni qo'llash ketma-ketligi shuni ko'rsatadiki, korxona
tanlangan standartlardan (ustuvorliklardan) ushbu hisobot davridan boshqasiga
doimiy ravishda foydalanadi. Ushbu vakolatlar Yuklangan organlarning qaroriga
binoan amaldagi me'yoriy hujjatlarning o'zgarishi yoki turli xil qayta tashkil etish
protseduralarining paydo bo'lishi (birlashish, ajratish va boshqalar) tufayli ushbu
qoidadan istisnolar mumkin.
Bunday holda, buxgalteriya siyosatining o'zgarishi tegishli tashkiliy va
ma'muriy hujjat bilan tasdiqlangan yildan keyingi yilning 1 yanvaridan (moliyaviy
yil boshidan) kiritilishi kerak.
Xo'jalik operatsiyalarini hisobga olishda aks ettirishning vaqtinchalik
aniqligi shuni anglatadiki, daromadlar va xarajatlar buxgalteriya hisobida ular sodir
bo'lgan hisobot davrida emas, balki ushbu daromadlar olinganda va shunga mos
ravishda ushbu hisobot davrida faqat ushbu davr daromadlarini olishga hissa
qo'shgan xarajatlar qayd etiladi. Masalan, ijarachidan chorak uchun ijara haqini
olish ijaraga olingan bino egasiga - uy egasiga (egasiga) olingan summani hisobot

davri daromadi sifatida ko'rib chiqishga asos bermaydi. Ushbu daromad har bir
hisobot oyi boshlanganda faqat 1/3 qism miqdorida tan olinadi. Ushbu mablag'larni
kreditlash paytida-bu faqat kechiktirilgan daromad. Shu bilan birga, ijarachi uchun
sanab o'tilgan mablag'lar bo'lishi kerak u tomonidan kechiktirilgan xarajatlar
sifatida ko'rib chiqiladi, oylik joriy xarajatlarga keyingi hisobot davriga tegishli
qismning 1/3 qismi miqdorida kiritiladi. Xo'jalik operatsiyalarini hisobga olishda
aks ettirishning vaqtinchalik aniqligini taxmin qilish buxgalteriya hisobi bo'yicha
xalqaro standartlarda qo'llaniladigan hisoblash printsipiga mos keladi. Ikkala
holatda ham, ma'lum bir iqtisodiy operatsiya uchun ma'lum bir moliyaviy natijani
shakllantirishning dastlabki tabiati: egasining o'zgarishi odatda naqd pul
oqimlarining harakati bilan yuqoridagi voqealar bilan bog'liq huquqiy
majburiyatlar o'rtasidagi vaqtga to'g'ri kelmaydi. Ularning tasodiflarini istisno
qilmasdan, shunga qaramay, u yoki bu hodisaning boshqasiga nisbatan ta'rifi keng
tarqalgan. Shuningdek, ushbu voqealarni hisobga olishda aks ettirish nuqtai
nazaridan talqin qilishda mumkin bo'lgan xatolarni istisno qilish mumkin
emas. Bunday holatlar daromadlar va xarajatlar bo'yicha ham sodir bo'lishi
mumkin.
Bozor munosabatlari hisoblash printsipiga rioya qilishga katta e'tibor beradi,
chunki nafaqat tashkilotning moliyaviy natijalarini to'g'ri hisoblash, balki soliqlar
va turli xil yig'imlar bo'yicha, birinchi navbatda byudjet oldidagi majburiyatlarni
shakllantirish ham bunga bog'liq.
Xarajatlar va daromadlarning shakllanishi vaqtga to'g'ri kelganda,
daromadlar va xarajatlar mos keladigan vaqt keladi. Buxgalteriya hisobi uchun bu
holat ideal ko'rinadi, chunki u nafaqat olingan daromadlarni ushbu hisobot davriga
tegishli xarajatlar bilan taqqoslash, balki taqqoslash imkonini beradi.
Shu bilan birga, xaridorlar tomonidan to'langanligi sababli buxgalteriya
hisobi uchun mahsulot sotishdan tushgan daromadni belgilaydigan kichik biznes
tashkilotlari uchun ruxsat etilgan holatlarda xarajatlarni aks ettirishning yana bir
metodologiyasi taqdim etiladi, ya'ni: xarajatlar o'z xizmatlariga o'tkazish yoki

egalik qilish natijasida kelib chiqqan qarzni to'lashdan keyin tan olinadi.,
buyurtmachilarga yoki xaridorlarga ish yoki mahsulotni bajarish.
Xo'jalik yurituvchi sub'ektning ehtiyotkorligi – bu e'lon qilinmagan, ammo
shunga qaramay buxgalteriya hisobida tan olingan taxmin. Ba'zida bu taxmin
konservatizm deb hisoblanadi-ehtiyotkorlik korxonaning potentsial daromadlarni
emas, balki potentsial yo'qotishlarni hisobga olishga ko'proq tayyorligida namoyon
bo'ladi. Shu sababli, bozor iqtisodiyotida umume'tirof etilgan printsip aktivlar va
daromadlarni mumkin bo'lgan eng past darajada baholashdir. Bunday ehtiyotkorlik
natijasi shubhali qarzlar uchun turli xil zaxiralarni shakllantirish yoki mulkning
ayrim turlarini eng past narxda baholashdir. Masalan, buxgalteriya hisobi qimmatli
qog'ozlarga investitsiyalarni ikkita bahoning eng pasti bo'yicha baholashni tan
oladi: balans yoki bozor. Shu bilan birga, xarajatlar va majburiyatlar eng yuqori
baho bilan qabul qilinadi. Shunday qilib, ushbu taxmin qabul qilingan qarorlarning
oqibatlari to'g'risida yuqori darajadagi noaniqlik bilan tavsiflanadi.
Pul o'lchovining mavjudligi. Ushbu printsip mohiyatan buxgalteriya hisobi
faoliyatining asosini tashkil etuvchi aniqlovchi printsiplardan biri sifatida ko'rib
chiqilishi kerak. U buxgalteriya hisobini tartibga solish tizimida e'lon qilinadi,
chunki u tabiiy deb hisoblanadi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobiga qo'yiladigan
asosiy talablar orasida (Rossiya Federatsiyasining "buxgalteriya hisobi to'g'risida"
federal qonunining 8 – moddasi), birinchi talab shundan iboratki, tashkilotlarning
mol-mulki, majburiyatlari va xo'jalik operatsiyalarini hisobga olish Rossiya
federatsiyasi valyutasida-rublda amalga oshiriladi.
Shu bilan birga, pul hisoblagichining afzalliklarini ta'kidlab, unga xos
bo'lgan kamchiliklarni ko'rsatish kerak. Ulardan asosiysi inflyatsiya jarayonlari
natijasida beqarorlik. Holbuki, individual aktivlar kamdan-kam hollarda o'tgan
voqealarni baholashga asoslangan holda ustav yoki boshqa maqsadlarda
foydalanishda davom etaveradi, vaqti-vaqti bilan ularni joriy pul qiymatiga
moslashtirish zarurati tug'iladi.
Pul hisoblagichini qo'llash doirasi pul shaklida ifodalanishi mumkin bo'lgan
xo'jalik yurituvchi sub'ektning iqtisodiy faoliyati chegaralari bilan belgilanadi.

Iqtisodiy voqealarni umumlashtirish chastotasi kompaniyaning moliyaviy-
iqtisodiy faoliyati, uning ma'muriyati, egalari, ya'ni aktsiyadorlar to'g'risida davriy
hisobotlarni taqdim etishni nazarda tutadi. Shunday qilib, bunday ma'lumotlar
qonun hujjatlarida belgilangan muddatlarda taqdim etilishi tabiiy deb
hisoblanadi. "Buxgalteriya hisobi to'g'risida" federal qonunining 14-moddasida
aytilishicha, oylik va choraklik hisobotlar oraliq bo'lib, hisobot yilining boshidan
boshlab hisob-kitob asosida tuziladi. Ushbu moddaning boshqa qoidalari yangi
tashkil etilgan tashkilotlar uchun davlat ro'yxatidan o'tgan kundan tegishli yilning
31 dekabrigacha, tashkil etilgan tashkilotlar uchun esa 1 oktyabrdan keyingi
yilning 31 dekabrigacha bo'lgan davrni birinchi hisobot yili deb hisoblash
zarurligini tan oladi. Boshqa hollarda, barcha tashkilotlar uchun hisobot yili
kalendar yil hisoblanadi – 1 yanvardan 31 dekabrgacha.
Xalqaro moliyaviy hisobot standarti "moliyaviy hisobotni taqdim etish" ham
ushbu hisobotni tayyorlashning odatiy doimiy davri sifatida bir yilni tan oladi. Shu
bilan birga, hisobot sanasidan keyin tegishli foydalanuvchilar uchun hisobot berish
muddati olti oyda belgilanadi. Shu bilan birga, standart aniqroq chegara
muddatlarini belgilaydigan mamlakatlarning milliy qoidalarini ham tan oladi.
Ushbu taxminga rioya qilish buxgalteriya hisobini tashkil etishning ustuvor
yo'nalishlaridan biridir, chunki u korxona direktorlarining mulkdorlar oldidagi
davriy hisobotining majburiyligini tartibga soladi va shuning uchun ularning
mulkidan samarali foydalanish uchun javobgarlikni oshiradi.
Shunday qilib, iqtisodiy voqealarni umumlashtirish davriyligi printsipining
mazmuni asosan hisobot davri printsipiga asoslanadi, bu ma'lum bir davr uchun –
chorak, yarim yil, 9 oy va bir yil uchun tegishli hisobot shakllarida individual
ko'rsatkichlar shaklida tegishli buxgalteriya ma'lumotlarini taqdim etishni
ta'minlaydi.
Buxgalteriya hisobining taxminlar nuqtai nazaridan ko'rib chiqilgan asosiy
printsiplari faqat ularning to'liq bajarilishi buxgalteriya ma'lumotlariga taqdim
etiladigan mulk va majburiyatlarni boshqarish vazifalarini amalga oshirishga

imkon beradi degan xulosaga kelish uchun asos beradi. So'nggi paytlarda ikkita
asosiy printsip mavjud:
Iqtisodiy birlik printsipi (mulkni ajratish)
Pul o'lchovi printsipi
Qolganlarning barchasi moliyaviy va buxgalteriya ma'lumotlarining sifati
bilan bog'liq va protsessual deb tan olingan.
Belgilangan printsiplar orasida bozor munosabatlari rivojlangan
mamlakatlarda keng qo'llaniladigan dastlabki (tarixiy) yozuv printsipi mavjud
emas. Ushbu printsipning mazmuni shuni anglatadiki, dastlabki yozuv, agar u
hujjatlashtirilgan va to'g'ri tuzilgan bo'lsa va tomonlar tomonidan boshqacha
ko'rsatilmagan yoki sudda isbotlanmagan bo'lsa, buxgalteriya hisobida ishonchli
deb tan olinadi. Bu amalga oshirilgan iqtisodiy operatsiyaning huquqiy
dalilidir. So'nggi paytlarda iqtisodiyotdagi inflyatsiya jarayonlari pulning sotib
olish qobiliyatining pasayishi va mulk qiymatini aks ettirishning noaniqligi tufayli
pul o'lchovi printsipini silkitdi. Biroq, bu buxgalteriya hisobiga qo'yiladigan asosiy
talablarning mazmunini o'zgartirmadi. Ushbu talablarga quyidagilar kiradi:
Iqtisodiy voqealarni hujjatlashtirish
Buxgalteriya ko'rsatkichlarining rejalashtirilgan ko'rsatkichlar bilan
taqqoslanishi
To'liqlik
O'z vaqtida
Tarkibning shakldan ustunligi
Aniqlik
Muhimlik
Muvofiqlik
Aniqlik va mavjudlik
Iqtisodiyot va ratsionallik
Iqtisodiy voqealarni hujjatlashtirish iqtisodiy faoliyatning har bir haqiqati
yozma ravishda qayd etilishi kerakligini anglatadi. Hujjatning yo'qligi iqtisodiy
voqea sodir bo'lmaganligini anglatadi. Va agar biron bir voqea sodir bo'lganligi

aniqlansa, lekin buxgalteriya hisobida aks etmasa, bu hisobga olish
ma'lumotlarining qasddan yoki bexosdan buzilishi yoki buxgalteriya hisobining
individual hodisalarga ta'sir qilishi mumkin emasligi (masalan, tabiiy yo'qotish
tufayli inventarizatsiya yo'qotishlarining paydo bo'lishi) natijasi sifatida ko'rib
chiqilishi kerak.
Buxgalteriya ko'rsatkichlarining rejalashtirilgan ko'rsatkichlar bilan
taqqoslanishi buxgalteriya hisobining muhim funktsiyalaridan biri – nazorat
funktsiyasini amalga oshiradi.
Buxgalteriya ko'rsatkichlarini biznes-reja ko'rsatkichlari bilan taqqoslash
kerak, chunki bir tomondan, korxonaning iqtisodiy faoliyatini bashorat qilish
bosqichida ikkinchisi buxgalteriya ko'rsatkichlari asosida ishlab chiqilgan, boshqa
tomondan, rejalashtirilgan ko'rsatkichlarning bajarilishi to'g'risida ma'lumot olish
buxgalteriya ma'lumotlarisiz mumkin emas.
To'liqlik buxgalteriya ma'lumotlarini pul hisoblagichi tomonidan
belgilanadigan chegaralar doirasida boshqarish ehtiyojlariga javob beradigan
hajmda shakllantirishni o'z ichiga oladi.
Buxgalteriya ma'lumotlarining to'liqligining kafolati hisobot davridagi
barcha xo'jalik operatsiyalarini hisobga olishda tashkilotning aktivlari va
majburiyatlarini inventarizatsiya qilish materiallari bilan tasdiqlangan so'zsiz aks
ettirishdir.
O'z vaqtida boshqaruv apparati va tashqi foydalanuvchilarga "darhol, o'z
vaqtida"hisobot berishni ta'minlaydi. Qabul qilingan ma'lumotlarning bajarilgan
xo'jalik operatsiyalaridan vaqt o'tishi bilan kechikishi boshqaruv jarayoniga o'z
vaqtida ta'sir ko'rsatishga imkon bermaydi va uni mohiyatan keraksiz qiladi.
Tarkibning shakldan ustunligi shuni anglatadiki, huquqiy normaga rioya
qilish va iqtisodiy faoliyatning mukammal faktlarining iqtisodiy maqsadga
muvofiqligi tegishli me'yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadigan shakldan ustun
bo'lishi kerak. Ushbu talab e'lon qilingan bo'lsa-da, haqiqiy hayotda uni amalga
oshirish muammoli ko'rinadi.

Aniqlik dastlab buxgalteriya hisobiga xosdir, chunki bu uning o'ziga xos
fazilatlaridan kelib chiqadi – hujjatlarni rasmiylashtirish va ularni amalga oshirish
uchun mas'ul bo'lgan shaxslar tomonidan iqtisodiy voqealarni doimiy ravishda
ro'yxatdan o'tkazish.
Buxgalteriya ma'lumotlarining aniqligi talablariga bevosita bog'liq holda
uning ahamiyati talab qilinadi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tishdan oldin ushbu yondashuv mahalliy buxgalteriya
hisobida e'lon qilinmagan. Endi, agar ahamiyatlilik darajasi tegishli
foydalanuvchilarning qaror qabul qilishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan chegara
ichida bo'lishi mumkin bo'lsa, u tan olinadi va hisobga olinadi. Shu bilan birga,
moliyaviy hisobotning qasddan yoki bexosdan buzilishi sodir bo'lganligi muhim
emas. Asosiysi, bunday hisobot asosida noto'g'ri xulosalar chiqargan yoki noto'g'ri
qarorlar qabul qilgan malakali foydalanuvchiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatgan uning
hajmi qanday.
Bunday noto'g'ri xulosalarni qabul qilishning boshlang'ich bazasi juda katta
yoki juda kichik miqdordagi hisobga olish ma'lumotlari bo'lishi mumkin.
Kompyuter texnologiyalaridan foydalangan holda turli xil variantlarni ishlab
chiqish va keyinchalik aniq qarorlar qabul qilish jarayonida ularni taqqoslash
orqali muhimlikni aniqlashda xato chegarasini kamaytirish mumkin.

II bob Korxonalarda buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish va
hisob
siyosati.
Korxonalardagi hisob axborotlarini bozor iqtisodiyoti talablariga javob berishiga,
ob’ektiv, hammaga tushunarli bo‘lishida amaldagi me’yoriy bazaga bog‘liq.
O‘zbekiston hududida buxgalteriya hisobi va hisobotining tashkiliy – uslubiy
asosini 1996 yil 30 avgustida qabul qilish qilingan «Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida»gi Qonun,O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan
1999 yil 5 fevralda tasdiqlangan «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va
sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi
to‘g‘risida Nizom», Buxgalteriya hisobining Milliy standartilari hamda
karxonaning hisob siyosati tashkil etadi. Buxgalteriya hisobining Milliy standarti
№ 21 - sonli «Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy - xo‘jalik faoliyatining
buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma» 2004
yilning 1 yanvaridan amalga tadbiq etildi.Shu bilan birga Korxonalarda
buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishning umumiy qoidalarini O‘zbekiston
Respublikasi Adliya vazirligida 2008 yil 26 martda 1781-son bilan ro‘yxatga
olingan Moliya vazirligi va Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining 2008 yil 21
yanvardagi 1, 1/2-son qarori bilan tasdiqlangan “Korxonalarda buxgalteriya
hisobining soddalashtirilgan tizimini tashkil etish to‘g‘risida NIZOM” tartibga
soladi.
Bu me’yoriy hujjatlar Korxonalarda buxgalteriya hisobini tashkil etish va
yuritishning umumiy qoidalarini belgilaydi, shuningdek kimning qaramog‘ida
bo‘lishi, mulk shakllari hamda faoliyat turlaridan qat’iy nazar barcha Korxonalarva
tashkilotlarga ham tegishlidir.
Shu bilan birga Korxonalarbu me’yoriy hujjatlarga asoslanib xo‘jalik yuritishning
tashkiliy - huquqiy shakllari, tarmoq xususiyatlari va faoliyat xarakrediterlari,
xodimlar malakasi va boshqa vazifalarni inobatga olgan holda buxgalteriya hisobi
hamda nazoratni tashkil etish usullarini o‘zlari mustaqil belgilash huhuqiga ega.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonun O‘zbekiston Respublikasi hududida
ham undan tashqarida joylashgan barcha O‘zbekiston Respublikasida ro‘yxatdan

o‘tgan davlat tashkilotlari va boshqarmalari, yuridik shaxslar, ularning sho‘ba
fermer xo‘jaliklarilari, filiallari, vaqilliklari va boshqa tashkiliy bo‘linmalari
buxgalteriya hisobining sub’ektlari ekanligini belgilaydi.
Buxgalteriya hisobining maqsadi foydalanuvchilarni to‘liq, ishonarli, o‘z vaqtida
tuzilgan moliyaviy va buxgalteriya hisobining boshqa axborotlari bilan ta’minlash
bo‘lib hisoblanadi.
Bu maqsadga muvaffaqiyatli erishish uchun buxgalteriya hisobi quyidagi
vazifalarni hal etishi kerak:
♦ buxgalteriya hisobi schyotlarida aktivlar holati va harakati, mulkiy hukuq va
majburiyatlar holati to‘g‘risida to‘liq, ishonarli ma’lumotlarni shakllantirish;
♦samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
umumlashtirish;
♦ moliyaviy, soli q va boshqa hisobotlarni t u zish.
Korxonalarda buxgalteriya hisobi ma’lum qoidalar va tamoyillar bo‘yicha
yuritiladi.
Tamoyil va qoidalarning shunday majmuini o‘rnatish kerakki, uni amal da qo‘llash
hisob yuritishining maksimal samarasini ta’minlasin. Bunda samara deb moliyaviy
va boshqaruv axborotlarni o‘z vaqtida shakllantirish keng doiradagi foydalanuvchilar
uchun ishonchliligi, ravonligi va foyda liligini ta’minlash tushuniladi.
Nazariy jihatdan Korxonalarda buxgalteriya hisobini yuritish qoida larini
o‘rnatishga uch xil yondoshish mavjud:
Markazlashtirilgan - bunda buxgalteriya hisobini yuritish yagona markazdan
boshqariladi;
Markazlashtirilmagan - h ar bir xo‘jalik sub’ekti uchun buxgalteriya hisobi
qoidalarini individuallashtirish. Bu xil yondoshish hisob ishlarini faoliyat
xarakrediteriga aynan mos kelishini ta’minlagani bilan bu bozor iqtisodiyoti
sharoitida to‘g‘ri kelmaydi;
Aralash - bu birinchi va ikkinchi yondoshishni oqilona birlashtirish dir.
Ja h on amaliyoti shuni ko‘rsatmoqdaki, aralash usulda markazlashti rilgan tartibda
quyidagilar belgilanadi.

Moliyaviy axborotlarning ishonchliligi, taqqoslanuvchanligi va foy daliligini
ta’minlaydigan hisob yuritishning asosiy qoida h amda tamoy illarini belgilash.
Hisob yuritishning umumiy qoidalari va tamoyillari h ar bir Korxonalarning faoliyat
ko‘rsatish sharoitlari, xodimlar kvalifikatsiyasi, mavjud boshqaruv texnik bazasidan
kelib chiqqan qolda konkretlashtiriladi. Boshqacha qilib aytganda Korxonalaro‘zining
hisob siyosatini ishlab chiqadi va amal ga oshiradi.
№1 BHMS ”Moliyaviy hisobot va hisob siyosati ” ga asosan Korxonalar h ar bir
xo‘jalik yili uchun o‘z hisob siyosatini ishlab chiqishi kerak.
Buxgalteriya siyosatiga xo‘jalik faoliyati faktlarini guruhlash va ba h o lash, aktivlar
qiymatini hisobdan chiqarish, h ujjat aylanish va inventarizatsiyani tashkil etish
usullari, buxgalteriya hisobi schyotlarini qo‘llash usullari, hisob tizimi, axborotlarni
ishlab chiqish va boshqa tegishli usul lar kiradi. Shunday qilib hisob siyosati
buxgalteriya hisobini yuritish usullari yig‘indisidan iborat.
Bu hisob siyosatida moddiy qiymatliklarni tayyorlash, sotib olish va bah olash
qoidalari hamda tartibi, buyumlarni asosiy vositalar, inventar va xo‘jalik jihozlariga
kiritish mezoni, ularning eskirishi, tayyor mahsulotlarni baholash va sotish tartibi,
buxgalteriya hisobini ish schyotlar rejasi ni ishlab chiqish belgilanadi. Navbatdagi
hisobot yili uchun ishlab chiqil gan hisob siyosati korxonalar rahbari tomonidan
tasdiqlangandan so‘ng yuridik kuchga ega hujjat statusiga ega bo‘ladi.
Korxonalarning hisob siyosati korxonalar rahbarining buyrug‘i bilan tasdiqlanadi.
Hisob siyosatining shakllantirishda sub’ekt tomonidan qabul qilingan
buxgalteriya hisobini yuritish usullari buyruq chiqqan yildan keyingi yilning 1
yanvaridan qo‘llaniladi. Bunda xo‘jalik sub’ekti bo‘linmalarining joylashgan
joylaridan qat’i nazar, barcha strukturaviy bo‘linmalari tomonidan qo‘llaniladi.
Yangi tashkil etilgan korxonalar qabul qilgan hisob siyosatini korxonalarning
moliyaviy hisobotini matbuotda birinchi nashr etilishigacha, lekin davlat
ro‘yxatidan o‘tgan sanadan 90 kundan kechikmasdan rasmiylashtirishi kerak.
Kalendar yili ichida hisob siyosati o‘zgartirilmaydi.
Faqat quyidagi hollarda korxonalarning hisob siyosati o‘zgarishi mumkin:
1. Korxonalar qaytadan tashkil etilsa (birlashish, ajralish);

2.Mulkdorlarning almashishi natijasida;
3.O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi o‘zgarsa yoki O‘zbekiston
Respublikasida buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi normativ tizimida o‘zgarish
bo‘lsa;
4.Buxgalteriya hisobining yangi usullari ishlab chiqilsa.
Hisob siyosati oldiga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi:
♦ To‘liqlilik (barcha faktlarni hisobda to‘liq aks ettirishni ta’minlash);
♦ Ehtiyotkorlik - nobudgarchiliklarni aks ettirishga tayyor bo‘lish;
♦ Mazmunning shakldan ustunligi (operatsiyalarni iqtisodiy mazmuniga qarab aks
ettirilishi);
♦Qarama-qarshiliksiz(sintetik va analitik hisoblar ma’lumot larining tengligi);
♦Oqilonalilik (hisobni tejamkorlik bilan yuritish).
Korxonalarda buxgalteriya hisobi”Korxonalarda buxgalteriya hisobining
soddalashtirilgan tizimini tashkil etish to‘g‘risida nizom”( Moliya vazirligi va
Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining 2008 yil 21 yanvardagi 1,1/2-son qarori bilan
tasdiqlangan, Adliya vazirligi tomonidan 26.03.2008 yilda 1781-son bilan
ro‘yxatga olingan) asosida tashkil etiladi.Fermer xo‘jaliklari, o‘z xo‘jalik
faoliyatlarining ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, hisob siyosatini mustaqil
ravishda shakllantiradi. Buxgalteriya hisobi Korxonalartomonidan qonunchilik
bilan belgilangan yagona uslubiy asoslar va tartibga muvofiq yuritiladi. Bunda
korxonalar qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobi registrlarini, quyidagi talablarga
rioya qilgan holda, mustaqil ravishda o‘z faoliyatining xususiyatlariga
moslashtirishi mumkin:
a)yagona uslubiy asos (ikki yoqlama yozuv tamoyili);
b)analitik va sintetik hisob ma’lumotlarining o‘zaro bog‘liqligi;
v)boshlang‘ich hujjatlar asosida barcha xo‘jalik operatsiyalarining hisob
registrlarida yoppasiga aks ettirish;

g)boshlang‘ich hujjatlar ma’lumotlarini fermer xo‘jaligini boshqarish, nazorat
qilish va xo‘jalik faoliyatini tahlil qilish, shuningdek moliyaviy hisobotni tuzish
uchun zarur bo‘ladigan ko‘rsatkichlar bo‘yicha jamlash va tizimlash.
Korxonalarda xo‘jalik operatsiyalarining buxgalteriya hisobini yuritish uchun
asos bo‘lib, operatsiyalarning haqiqatda amalga oshirilganligini qayd etadigan va
ularni amalga oshirish uchun farmoyish beradigan boshlang‘ich hisob hujjatlari
hisoblanadi. Korxonalarda boshlang‘ich hisob hujjatlari xo‘jalik operatsiyalari
amalga oshilgan paytda yoki ular sodir etilgandan so‘ng darhol
(kechikreditirmasdan) tuziladi.
Korxonalarda tuziladigan boshlang‘ich hujjatlarning majburiy rekvizitlari,
ularni tuzish, qabul qilish, saqlash va buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi,
shuningdek hujjatlar aylanmasini amalga oshirish tartibi "Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 9-moddasiga va O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirining 2003 yil 23 dekabrdagi 131-sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan Buxgalterlik hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanuvi to‘g‘risidagi
nizomga muvofiq tartibga solinadi.
Boshlang‘ich hujjatlar qonunchilikda belgilangan namunaviy shakllarda yoki
korxonalar tomonidan ishlab chiqiladigan va tasdiqlanadigan blankalarda tuziladi.
Korxonalarga kelib tushadigan boshlang‘ich hujjatlar albatta tekshirilishi shart.
Bunda tekshirish shakl bo‘yicha (hujjatlarning rasmiylashtirilishi to‘liqligi va
to‘g‘riligi, rekvizitlarning to‘ldirilishi), mazmun bo‘yicha (hujjatlashtirilgan
operatsiyalarning qonuniyligi, alohida ko‘rsatkichlarning mantiqiy bog‘liqligi)
amalga oshiriladi.
Hisobni soddalashtirilgan shaklda tashkil etish uchun fermer xo‘jaligi xo‘jalik
operatsiyalari buxgalteriya hisobining ishchi schyotlar Rejasini tuzadi, bu esa
mablag‘lar va ular manbalarining hisobini asosiy schyotlar bo‘yicha yuritish
imkoniyatini yaratadi va shu bilan mulkning mavjudligi va saqlanishi,

majburiyatlarning bajarilishi va buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining ishonchliligi
ustidan nazoratni ta’minlaydi.
Korxonalar buxgalteriya hisobining ishchi schyotlar Rejasini O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 9 sentyabr dagi 103-sonli buyrug‘i bilan
tasdiqlangan, Adliya vazirligida 2002 yil 23 oktyabrda ro‘yxatga olingan
O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standarti (21-sonli
BHMS) "Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya
hisobi schyotlar rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnoma"ga va Moliya vazirligi
va Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligining 2008 yil 21 yanvardagi 1, 1/2-son qarori
bilan tasdiqlangan, Adliya vazirligida 2008 yil 26 martda 1781-son bilan ro‘yxatga
olingan “Korxonalarda buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tizimini tashkil
etish to‘g‘risida Nizom”ning 1-ilovasida keltirilgan Korxonalarning moliyaviy-
xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi namunaviy Schyotlar rejasiga muvofiq tuzadi.
Xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining ishchi schyotlar rejasida fermer
xo‘jaligining hisob siyosatiga asosan qonunchilikda belgilangan tartibda aks
ettirilishi lozim.
Korxonalarda buxgalteriya hisobining shakli quyidagi shakllar bo‘yicha
yuritilishi mumkin:
a) buxgalteriya hisobining oddiy shakli;
b) buxgalteriya hisobining kombinatsiyalashgan shakli.
Fermer xo‘jaligi o‘zining ishlab chiqarish va boshqaruv talablaridan kelib
chiqqan holda buxgalteriya hisobi shaklini mustaqil tanlaydi.

III bob Buxgalteriya hisobidagi islohotlar.
Buxgalteriya hisobini isloh qilish rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
o‘tganda iqtisodiy islohatlarining zaruriy elementi hisoblanadi. Xar qanday
boshqaruv tizimi, u ma’muriy yoki bozor boshqaruv tizimi bo‘lishidan qatiy nazar,
iqtisodiy qarorlar qabul qilishda tegishli axborotlar kerak bo‘ladi. Buxgalteriya
hisobi bunday iqtisodiy axborotlarni to‘plash va umumlashtirish vositasidar.
Buxgalteriya hisobi turli tizimlarda turli vazifalarni bajaradi va turli maqsadlarni
nazardan tutadi, shuning uchun bir iqtisodiy tizimdan boshqasiga o‘tishda
buxgalteriya hisobi tizimi ham shunga muvofiq o‘zgartirildi.
Mamlakatimizda buxgalteriya hisobi tizimini jahon standartlariga mos va bozor
iqtisodiyoti talablarigi javob berishini ta’minlash maqsadidia quyidagi qonun va
me’eriy hujjatlar qabul qilindi.
1.«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» qonun. 1996 yil 30 – avgust.
2.«Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom». 1999 yil 5 – fevralda
Vazirlar Maxkamasining № 54 - sonli qarori bilan tasdiqlangan.
3.«Fermer xo‘jaliklarilarning chorakli va yillik moliyaviy hisobot shakllarini
tasdiqlash to‘g‘risida» Moliyaviy vazirligining 2002 yil 27–dekabrdagi 140-sonli
buyrug‘i.
4.«Buxgalteriya hisobining milliy standartlari» . 1998 – 2009 yillarda Moliya
vazirlagi tomonidan tasdiqlanib, Adliya vazirligida ro‘yxatdan o‘tkazilgan. Bunga
“Moliyaviy hisobotni tayyorlash va takdim etishning konseptual asosi”hamda
№1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,14,15,16,17,19,20,21,22, 23,24- Buxgalteriya
hisobining milliy standartlari kiradi.
«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonun buxgalteriya hisobi yuritilishini
tartibga soladi. Shuningdek,«Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonunning 2-
moddasida buxgalteriya hisobining maqsadi va vazifalari belgilab berildi.

Buxgalteriya hisobining maqsadi foydalanuvchilarni o‘z vaqtida hamda aniq
moliyaviy va boshqa buxgalteriya axboroti bilan ta’minlashdir.
Buxgalteriya hisobining vazifalari :
- Buxgalteriya hisobi hisob varaqalarida (registrlarida ) aktivlarining holati va
harakati , mulkiy huquqlar va majburiyatlarning holati t o‘g‘ risidagi to‘liq hamda
aniq ma’lumotlarni sh ak llantirish;
- Samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
umumlashtirish;
- Moliyaviy , soliq q a doir va boshqa hisobotlarni tuzishdan iboratdir.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 5 fevraldagi №54
sonli qarori bilan tasdiqlangan «Mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida
Nizom» mamlakatimizdagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda mahsulot (ish, xizmat)
ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibini belgilab berdi. Korxonalarda ham moliyaviy natijalar hisobi
« M ahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi h amda
m oliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida Nizom» va Buxgalteriya
hisobining milliy standartsi №3 «Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot»ga asosan
hisobga olib boriladi va Korxonalar xarajatlari quyidagi to‘rt guruhga bo‘linadi:
1. Mahsulot (ish, xizmat) tannarxiga kiradigan xarajatlar.
2. Davr xarajatlari.
3. Moliyaviy faoliyat xarajatlari.
4. Favqulodda zararlar.
Shuningdek, Korxonalar daromadlari h am to‘rt guruhga bo‘linadi:
1. Mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushum.
2. Asosiy faoliyatining boshqa daromadlari .
3. Moliyaviy faoliyat daromadlari .
4. Favqulodda foyda.

Korxonalarning xarajatlari va daromadlarining to‘rt guruhga bo‘linishidan,
moliyaviy natijalarning besh ko‘rsatkichi aniqlanadi.
1. Mahsulot (ish, xizmat) sotish ning yalpi moliyaviy natijasi.
2. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatdan moliyaviy natija.
3. Umumxo‘jalik faoliyatdan moliyaviy natija.
4. Soliq to‘laguncha bo‘lgan foyda.
5. Sof foyda.
Moliyaviy natija korxonalarda yil oxirida aniqlanadi, chunki, xo‘jalikda ishlab
chiqarilgan mahsulotlar haqiqiy tannarxi yil oxirida aniqlanib, s o‘ ngra sotilgan
mahsulotlarning moliyaviy natijasi aniqlanadi.
Hozirgi kunda «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida» gi konunning 16-moddasiga
asosan, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 27-dekabrdagi
140-sonli buyrug‘iga asosan moliyaviy hisobotning quyidagi shakllari mavjud:
1) Buxgalteriya balansi (1-shakl)
2) Moliya natijalar to‘g‘risida hisobot (2-shakl)
3) Asosiy vositalar to‘g‘risida hisobot (2-3 shakl)
4) Pul oqimlari to‘g‘risida hisobot (4-shakl)
5) Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot (5-shakl)
6) Debetorlik va kreditorlik qarzlar to‘g‘risida ma’lumotnoma (2 a -shakl)
Hozirgi kunda mamlakatimizda buxgalteriya hisobini buxgalteriya hisobining
halqaro standartlariga mos ravishda olib borish uchun tegishli me’yoriy hujjatlar
qabul qilingan va huquqiy baza yaratilgan.

Xulosa

Mamlakatni yanada rivojlantirish va rivojlangan davlatlar darajasiga yetkazish
maqsadida qabu) qilingan ushbu hujjatning uchinchi yo‘nalishida belgilangan
iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari borasidagi
vazifalar ijrosi tayyorlanayotgan kadrlar sifatiga ham bog‘liqdir. Bunday ustuvor
vazifani bajarish iqtisodiyotning rivojlanishini zamon talablariga moslashtirib,
takomillashtirib borishni taqozo etadi. Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z
faoliyatining fovdalilik darajasini doimo tahlil etib, oshirilayotgan jarayonlarning
hisobini to‘g‘ri tashkil qilishlari zarur. Bu sharoitda, buxgalteriya hisobi va
tahlilning ahamiyati katta bo'lib, ulardan yanada unumli foydalanish zaruriyati
ortib boradi Chunki, aynan shu sohalar iqtisodiyot subyektlarining talablari
bajarilishida muhim o‘rinni egallaydi. Nazariy jihatdan hanuzgacha buxgalteriya
hisobining tashkiliy tuzilishi borasida har xil qarash, g‘oya va fikrlar mavjud
bo‘lib, amaliy jihatdan ba’zi bir muammolarni keltirib chiqarmoqdaki, uning
natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mablaglarini boshqarish, ularning
harakati ustidan nazorat o‘matish va aniq m a’lumotlami olish, hisobini to‘g‘ri
tashkil etishda noaniqlik va kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishi asossiz yo‘qotishlarga
olib kelmoqda

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

1. Karimov I.A. Uzbekiston: bozor iktisodiyotiga utishning uziga
xos yo`li. - T. Uzbekiston, 1995.
2. Karimov I.A. Uzbekiston iktisodiy isloxotlarni chukurlashtirish
yo`lida. - T. Uzbekiston, 1995.
3. M. Ostonakulov. Buxgalteri hisobi nazariyasi. Toshkent
"Uzbekiston" 1993 y.
4. M. Umarova, U. Eshboyev, K. Axmadjonov. Buxgalteriya
hisobi. Toshkent "Mexnat" 1999 y.
5. www.ziyonet.uz
6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Hisob-kitoblar
mexanizmini takomillashtirish va respublika hamda mahalliy
byudjetlarga to’lovlarning o’z vaqtida kelib tushishini
rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni. 1998 y.
4 fevral.
7. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank buxgalteriya
hisobining hisobvaraqlar rejasi.
8. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining buxgalteriya
hisobining hisobvaraqlar rejasi.
9. O’zbekiston Respublikasida «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni
tashkil qilish haqida»gi 60-sonli Nizom. 2002 y. 12 yanvar.
10. O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank
hisobvaraqlari haqidagi 1-sonli yo’riqnoma. 2001 y. 6 oktyabr.
11. O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va
hisoboti to’g’risidagi 61-sonli yo’riqnoma. 1997 y. 5 sentyabr.

Korxonada buxgalteriya hisobini tashkil etish Reja: Kirish I bob Korxonada buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning ahamiyati 1.1. Korxonada buxgalteriya hisobining ahamiyati va asosiy vazifalari 1.2.Korxonada buxgalteriya hisobini qurishning umumiy tamoyillari II bob Korxonalarda buxgalteriya hisobini me’yoriy tartibga solish va hisob siyosati. 2.1. Buxgalteriya hisobini tashkil etish texnologiyasi va buxgalteriya ma'lumotlarini qayta ishlashning asosiy yondashuvlari III bob Buxgalteriya hisobidagi islohotlar. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati

Kirish Hozirgi kunda bozor munosabatlari sharoitida iqtisodiy faoliyat markazi butun iqtisodiyotning asosiy bo'g'ini – korxonaga o'tmoqda. Aynan mikroiqtisodiy darajada jamiyat uchun zarur bo'lgan mahsulotlar yaratiladi, zarur xizmatlar ko'rsatiladi. Korxonada eng malakali kadrlar to'plangan. Bu erda resurslarni iqtisodiy va oqilona sarflash, yuqori samarali texnologiyalar, texnologiyalardan foydalanish va mahsulotlarni sotish masalalari hal qilinadi. Ushbu masalalarning aksariyatini hal qilish uchun korxona buxgalteriya hisobi usuliga murojaat qiladi, bu birlamchi kuzatuv (hujjatlar va inventarizatsiya), xarajatlarni o'lchash (baholash va hisoblash), joriy guruhlash (hisoblar va ikki tomonlama yozuvlar) va iqtisodiy faoliyat faktlarini yakuniy umumlashtirish (balans va hisobot). Ushbu kurs ishining maqsadlari quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning ahamiyati; buxgalteriya hisobining umumiy tamoyillarini ko'rib chiqish; o'rganilayotgan korxonada buxgalteriya ma'lumotlarini qayta ishlashning tashkiliy shakli va texnologiyasi o'rganildi korxonada buxgalteriya hisobini yanada takomillashtirish yo'llarini aniqlash.

I bob K orxonada buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil etishning ahamiyati 1.1. Korxonada buxgalteriya hisobining ahamiyati va asosiy vazifalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda buxgalteriya hisobini shunday tashkil etish kerakki, u tejamli bo‘lib, kam mablag‘ sarflangan holda ichki va tashqi foydalanuvchilarni ko‘proq axborotlar bilan ta’minlasin. Bozor munosabatlariga o‘tish va davlat mulkini xususiylashtirish xo‘jalik yuritishning mazmuni, tuzilishi hamda psixologiyasida jiddiy o‘zgarishlarga olib keladi. Bu o‘z navbatida, buxgalteriya hisobida tub o‘zgarishlarni talab qiladi. Buxgalteriya hisobi xalqaro biznes tili sifatida davlat qonunlarining bajarilishini kafolatlashi, tadbirkorlikni rivojlantirishiga, mulkni saqlash va ko‘payishiga xizmat qilishi, manfaatdor (investorlar, aksiyadorlar, banklar, fondlar, mol yuboruvchilar, mol oluvchilar, rasmiy organlar va h.k.) lar tomonidan muhim iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda (kapitalini investitsiya qilish, bozorga chiqish, xodimlarni yollash, soliq siyosati, moliyalash manbalarini qidirib topish, hisoblashishlar va h.k.) zarur bo‘ladigan to‘liq va ishonarli axborotlarni o‘z vaqtida yetkazib berish kerak. Buxgalteriya hisobini Korxonalarda hozirgi zamon talabi darajasida tashkil etish quyidagi kompleks tadbirlar bilan ta’minlanadi: 1.Buxgalteriya hisobini qonuniy tartibga solish va uning me’yoriy bazasiii shakllantirish bilan; 2.Uslubiy ta’minot (yo‘riknomalar, uslubiy ko‘rsatmalar, sharhlar) bilan; 3. Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bilan; 4.X alqaro professional tashkilotlar bilan hamkorlik qilish yo‘li orqali; 5.Hisobni boshqarish tizimini qaytadan tashkil etish yo‘li bilan. «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi Qonunda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritishning quyidagi asosiy tamoyillari keltirilgan: ♦ buxgalteriya hisobini ikkiyoqlamali yozuv usulida yuritish;

♦ buxgalteriya hisobining uzluksizligi; ♦ aktiv va passiv operatsiyalarini pulda baholash; ♦ axborotlarning ishonchliligi; ♦ hisoblash; ♦ ehtiyotkorlik; ♦ shakldan iqtisodiy mazmunning ustuvorligi; ♦ Korxonalarfaoliyatining davomiylik tamoyili; ♦ hisobot ko‘rsatkichlarini tahhoslab bo‘lishligi; ♦ moliyaviy hisobotning xolisligi (betarafligi); ♦ o‘rinlilik (joyidaligi); ♦ hisobot davri daromadi va xarajatlarining muvofiqligi; ♦ aktiv va majburiyatlarni haqiqiy baholash. Qonun korxonalarning ichki buxgalteriya hisobi oldiga quyidagi asosiy talablarni qo‘yadi: Korxonalar rahbar lari ning q onunchilikka itoat qilishi; moliyaviy hisobotd a keltirilgan axborotlarga tashqi foydalanuvchilar tomonidan ishonch hosil q ilish maqsadida auditor tomonidan tasdiq l angandan so‘ng hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha chop etish. Buxgalteriya hisobi yuritishning tamoyillaridan biri maxfiylik (oshkor qilmaslik) bo‘lib hisoblanadi . Bunda buxgalteriya hisobi reg i strlari mazmuni bilan tanishish ma’muriyat roziligi yoki qonunchilikda nazarda t u tilgan hollarda ruxsat etiladi. Buxgalteriya hisobi registrlari bilan tanishishga ruxsat etilgan shaxslar maxfiylikni saqlashi kerak. Korxonalarda buxgalteriya hisobi va hisobotini Korxonalar rahbari tashkil etadi va u quyidagi huquqlarga ega: ♦ bosh buxgalter rahbarligida buxgalteriya hisobi xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalterlar xizmatidan foydalanish; ♦ buxgalteriya hisobini yuritishda shartnoma asosida ixtisoslashgan buxgalteriya firmalariga yoki tarkibiga buxgalteriya hisobi sub’ekti kiradigan markazlashgan xo‘jalik A.J.lari hisob bo‘limiga topshirish; ♦ buxgalteriya hisobini mustaqil yuritish.

Korxonalar rahbarlariga ko‘yidagilarni ta’minlash mas’uliyati yuklatilgan: ♦ hisob siyosatini ishlab chiqish va tasdiqlash; ♦ ichki hisob va hisobot tizimini ishlab chiqish; ♦ xo‘jalik operatsiyalarini nazorat qilish tartibi; ♦ to‘liq va ishonchli buxgalteriya hisobini yuritish; ♦ hisob hujjatlarini saqlash; ♦ tashqi va ichki foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarni tayyorlash; ♦ soliq hisobotlari va boshqa moliyaviy hujjatlarni tayyorlash; ♦ hisob - kitoblarni o‘z vaqtida yuritish. Korxonalarda buxgalteriya hisobini yuritishga aloqador bo‘lgan shaxslar buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritiщda buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillariga rioya qilishlari kerak. Buxgalteriya apparati hujjatlarni ishlab chiqishi, buxgalteriya registrlarida hisob yozuvlarini oqilona olib borishi va ular asosida boshqaruv va moliyaviy hisobotlarni o‘z vaqtida tuzishlari zarur. Korxonalarda buxgalteriya quyidagi bo‘limlardan tashkil topishi mumkin: ♦ material bo‘limi, bu yerda sotib olingan material qiymatliklarni, material yuboruvchilar bilan hisob - kitoblarni, materiallarni saqlash hamda foydalanish joylari bo‘yicha kirimi va sarflanishining hisobi yuritiladi. Unchalik katta bo‘lmagan Korxonalarningbu bo‘limida asosiy vositalar, arzon va tez eskiruvchi buyumlar va tayyor mahsulotlar hisobi ham yuritiladi. Yirik Korxonalarda bu uchastkaning ma’lumotlarini ishlab chiqish uchun maxsus bo‘lim tashkil etiladi; ♦hisoblashish bo‘limi, bu yerda dastlabki hujjatlarga asosan ish haqi hisoblash va undan ushlanmalar bo‘yicha barcha hisoblashishlar olib boriladi, mehnat haqi fondi va iste’mol fondidan foydalanish bo‘yicha nazorat amalga oshiriladi, ijtimoiy sug‘urta va ta’minotga ajratmalar bo‘yicha, pensiya fondi, bandlik fondi va boshqalar bo‘yicha hisoblashishlar hisobini olib boradi; ♦ishlab chiqarish - kalkulyatsiya bo‘limi, bu bo‘limda barcha turdagi ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar hisobi yuritiladi, ishlab chiqarilgan maqsulotlarning

O'xshashlar

Talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish

HESH JADVALLAR VA ULARNI TASHKIL ETISH

Oilaga psixologik xizmat ko'rsatishni tashkil etish

Sinfdan tashqari asosiy bosqich darslarni tashkil etish

Korxonalar marketing faoliyatining axborot jarayonlarini aftomatlashtirish