KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATALOGNING MODELI,ALGORITMI VA DASTURIY TAMINOTINI YARATISH M U N D A R I J A KIRISH ……………………………………………………………………... 3 I BOB. KUTUBXONALAR FAOLIYATIDAGI ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURIY TAMINOTINI ARATISH BO`YICHA ILMIY ADABIYOTLAR TAHLILI …. ……………………….16 1.1 Kutubxonalar faoliyatidagi i lmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturiy taminotini yaratish bo`yicha xorijiy olimlarning tadqiqot ishlari…….………………………………………………………………....16 1.2 Kutubxonalar faoliyatidagi i lmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasyturiy taminotini yaratish bo`yicha resbublika olimlarining tadqiqot ishlari.………………………………………………………………………24 Birinchi bob bo`yicha xulosalar…..................................................................... 40 II BOB. ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURINI MODELINI YARATISH ………. …….....................................41 2.1. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturiy taminotini modeli…………….……..……………….………………41 2.2. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturi algoritmi………..........……….………………...……………………..46 Ikkinchi bob bo`yicha xulosalar……………….……………………….…61 III BOB. ILMIY ADABIYOTLAR UCHUN ELEKTIRON KATOLOG DASTURINING SINOV NATIJALARI …….…………...…………..........62 3.1. Kutubxonalar faoliyatidagi ilmiy adabiyotlar uchun elektiron katolog dasturiy ta`minotini yo`llanmasi…..………..……………………………….62 Uchinchi bob bo`yicha xulosalar....................................................... ……..70 Umumiy xulosalar…………………….……………………………….…..71 Foydalanilgan adabiyotlar …....……………………..……………………..72 Ilovalari…………..………..……………………..…………………………..76 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. El е ktron turd a g i ma`lumotlarni ishlab chiqish , saq l a shni, qidiri s hni v a ula rn ing i st е ` m olchiga y etka z ib b е rilishining k u n d a n - k unga qiyin lashib ketmoqda . Ma`lumotlardan fo y da l anu v chilarning shaxsiy a x bo ro tl a rning zudlik bilan qidi r ib to pi s hda va ularga m aq qul shakldagi bu ax b o r o t l ar ni e g a bo ` lishlarini istasalar , axborotni y aratuvchil a rni esa o`zlarin i m ua ll if l igi h u q u q l a r ining ximoya qil inishining, m е n е d j е r ham e l е k t r o n shakldagi m a`lu m otl arining boshqarishlarida adminlik m a jburi y a tl arining o ` z bo`yinlariga olis hin i ( m a s a l a n, a xbo r otla r n ing u zo qroq m uddatga s aql a shni ta` m inlani s hi)ni xoxlaydilar . Soha vakillarining fikri ga ko`ra m a`lu m o t larini t o ` g`ri s i d ag i m a`lu m otlari y a`ni m е ta m a` l u m otlari y u q o r i d agicha m u a m m o l ari n ing h al q i l inishida a s o si y r o` li n i o ` y n ashi mumkin ekan . Hujjatlarning o qi m in i har kuni o`sib b o rishi k е ra k li ma`lumotlarni izlashni q i y inl a s h tir m oqda ekan. Int е rn е tdagi izlash m a sh inasi “ I n f o r m ati k ani” a t a m alari b o` y ic h a izlashni t opsh i r i g `i b е r s angiz u 6 1 4 4 ta s a y tin i n g 7 2 13 2 80 s ahifasining “ I n f o r m a tik ani ” gapidagi kelishi m u m kin ligini haqidagi x abarlar b е r a di. Shu nd ay yirik o`lchovdagi ma`lumotlar o qi m in i k o`r i b c hiqishga ham 1 ko`rinishda kitobxo nlar da h a m i m koni y atlar bo`lmasa k е rak. Jahonda ta’limni axborotlashtirish asosida virtual ta’lim texnologiyalari, axborot ta’lim resurslari, multimediali elektron o‘quv majmualarni shakllantirish va ulardan o‘quv jarayonida samarali foydalanish orqali ta’lim tizimini takomillashtirish vazifalari qo‘yilmoqda. Multimedia yordamida o‘qitishli tizimlardan foydalanishni 2

avtomatlashtirilgan ta’limning resurslaridan, darsliklardan va o‘quv- adabiyotlaridan elektroni tarzida axborot kommunikatsion texnologiyalar bilan tushuntirish tajribalari, malakali va zamonaviy mutaxassislarni tayyorlashda muhim ustuvor vazifalar sifatida belgilangan. Hozirgi k unlarda “ E l е k tron k utu b xo n alar”, “El е kt r on k at a loglar” haqidagi ma`lumotlar v a q ti-vaqti bilan m atbu o t larda t е z- t е z aytilmoqda. AR m arkazlarining el е kt ro n k u t ub x o n alar i , e l е k t ro n k a taloglari t ushu n chala si ba `zida tushunib , boshqa vaqtlarda esa ushbu t ushu n chalarni m anisiga tushunmasdan i s hl at i l m o q da. El е kt ro n kutubxo n alar (EK) q aysi ko`rinishlarda tuzulishi k е rak? Matn m u har irla r i da tuzulib bitta p a pkaga jo y l ashtirilgan fa y llar(fayl) to `p l a m i(to`plamlari) y o k i bo`lmasa m u a l l i f lik h u q u q lari ga qarab bajarilmasdan , ilmiy adabiyotlarni elektiron shaklda ifodalash orqali j a m l a ngan , bi ror “ Ma` lu m otl arning b a z asi b o s h qari s hning ti z i m lari” d an fo y d a l a ni b , « Axb o r o t izlash ti z i m lari»ni hosil qilish orqali el е kt r on k utub x o n alarni hosil qildik , - d е ya aytishi t o `g`r i e k a nmi? K o ` p AR m arka l arining i l m i y - ad ab i y o tl a rni elektiron qilish yordamida ula r ni skaner qilib o`tkazishni yoki oddi y sinflashtirish (aloh i da- alohida p apka(papkalar)ga saqlash) yordamida e l е kt ro n k utub x o n ani y arat gan edik d е b o` y la s hlari t o ` g`r i ek anmi? Bugungi kunda hamma ko m p y ut е r l a s hti r ish, avto m a t lashtirish, el е ktronlashtirish, virtu a l k u t u b x o n alashtirish t us h u n c h alari n ing yoki ularni f un k si y a l arining aniq far q lash imiz lozim. Oliy ta`lim sohalarida ilmiy izlanishlarni bir saytga(dasturga) jamlash bo`yicha multimedia vositalaridan foydalanish va shu jarayonda ta`lim mazmundorligi va samaradorligini ta`minlash maxsus dissertatsion tadqiqot darajasida ishlab chiqilmagan. Bu esa tadqiqot mavzusini dolzarbligini belgilovchi eng muhim omildir. 3

Muammoning o`rganilganlik darajasi. Oliy ta`limga oxirgi yillarda talab ko`payib borgani sari oliy ta`limda ilmiy izlanishlar olib bori sh ham . Oliy ta`limda ham kadrlarga bo`lgan talab ko`paygani sari oliy talimda o`qituvchiga bo`lgan talab ham ortib bormoqda bunda esa o`qituvchilar albatta magistr yoki Phd ilmiy darajaga ega bo`lishi kerak. Shundan kelib chiqgan holda tabiiy holki ilmiy izlanuvchi kadrlarga bo`lgan talab ortib bormoqda. Bunda esa izlanuvchilar o`z mavzusi bo`yicha qilingan ishlar kerak bo`ladi. Shundan kelib chiqgan holda ilmiy yo`nalishda qilingan maqola, dissertatsiyalarni bir joyga jamlashga ehtiyoj tug`uldi. Oliy o`quv yurtlarida tahsil olayotgan bo`lajak o`qituvchilarni hozirgi zamon talablari asosida puxta kasbiy tayyorgarlikka ega, zamonaviy, ilg`or pedagogik texnologiyalar, didaktik o`yinlar, texnika vositalaridan chuqur bilim, malakaga ega bo`lib yetishishlariga asosiy e`tiborni qaratmoq bugungi kunning eng muhim vazifasidir. Ilmiy izlanuvchi o`zi tanlagan mavzusi bo`yicha qanchalik ko`p ma`lumotg ega bo`lsa, keng qamrovli o`rgansa shunga yarasha izlanish olib boradi. Shunga yarasha ilmiy yangilik qilaoladi. Albatta qilingan ishlar ijtimoiy tarmoqlarda yo`q deyaolmaymiz lekin har kim har xil tarmoqlarda rasmiy saytlarga joylagan uni izlab haqiqatga to`g`ri kelishi qanday, shunday muammolarni hisobga olgan holda ushbu dastur ishlab chiqishga to`g`ri keldi. Oddiy oladigan bo`lsak o`qituvchilar xox maktab bo`lsin, xox oliy talim hamma joyda ilmi bilimi yuqori bo`lsa shunga yarasha o`quvchi o`qita oladi. Vizual k utubx o na (the v i th ua lny l ibrary) – bir nechta e axborot elektiron k u t ub x o n a l arning ti z i m lari ko m m un i k atsi y alar 4

v o s italarining y ord a m i bilan bi r lashti rilib , ax bo ro tning m osligi j i h ati dan birlashtirilgan a loqalarini o `rnatil g anligi v a f o y d al a n u v ch i l a rning ax bo ro tlari m a n ba lar orqali t a` m inlashtirish a x b o r o t - el е kt ro n k utubx o nalarini ijtimoir tarmoqlari m aj m ui(majmuasiga) tushuniladi. Axborot resurs markazlari n i n g m a`lu m otlari-bibl i ografikasi a p p a r atidan (MBA) m a`lu m otlar v a b i bliograf i kli n ash r l aridan bazasi , k at al ogi va k art o chkasi s istе m alari, qilingan axborotlar f o n d idan (arxivi)d a n tashkil topgan dir . Unaqa m a tbuotlar a sarlaridan va b oshqa axborotlardan ifodalash orqali va o `qish m aqsadi g a m uvofiq r ahba r liklar q i l i nishi yoki zarur axbo r otlarning zudlik bilan izlab t op i s h ga yordamlashishga m o` l ja l- langan. Axborot elektiron kutu b xolarining axborot b ibliogra f ikli vositasi n i m a dan tashkil topadi ? E l е kt ro nli k a t a l og lari mavjud bo`lmagan elеk t r o n k utubx on a larida zarur ilmiy kitoblarni izlash natijasi judayam kam d araj a d agi kutubxona hisoblanadi . Shuning uchun ham a x b o r o t - e l е ktronni k u t u b x o n alar hosil qilishda u uchun e l е k tr o n k atal o g lari chet el ta l a b l a rini qo`llab quvvatlaydigan d a r aj agacha ishlab chiqish judayam muhim dir . Chet el m a m l a k at l arid a gi k utu b xo na ishi hozirgi kunda ushbu fi k rlar ni qo`llab quvvatlab turibdi . Ana endi o`zimning mavzuyimga keladigan bo`lsam kutubxona katalogi o`zi nima? Kutubxonachilik kataloglari - birqancha ilmiy-kutubxonachilik bazasida mavjud bo`lgan adabiyotlar va ilmiy-hujjatlarni tashkiletuvchisi va mazmunini ifodalab beruvchi bibliografikli yozuvlarning jadvali(bunda harfli, belgili ko`rinishda bo`lishi ham mumkin). Kutubxonachilar katalogi kartali yoki kompyuterning yozuvlaridan tashkil topgan bo`lishi mumkin va elektronni disketalar yoki kitobli hollarda nusxalanib saqlanib kelishi mumkin. Kutubxonadagi mavjud katalog kutubxonaning fondining 5