MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH
![MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI
O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM
MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI
YARATISH
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………...................
3
1- BOB. MA’LUMOTLAR BAZALARI VA ULARGA ISHLOV
BERISH TEXNOLOGIYALARI …………………………………………. 8
1.1.Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari ………………….
8
1.2.Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi ………………………………….
12
1.3. Ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari …
19
1-bobga doir xulosalar
27
2- BOB. PREDMET SOHA UCHUN MA’LUMOTLAR BAZASINI
LOYIHALASH USLUBIYATI …………………………………………… 28
2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri ……………………………...
282.2. Predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish
metodologiyasi ……………………………………………………………
…
31
2.3.Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati. ……………...
36
2-bobga doir xulosalar
47
3-BOB. “OTM” PREDMET SOHA UCHUN DATALOGIK
MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI
ISHLAB CHIQISH ………………………………………………………… 50
3.1.AutoPlay dasturi va unda ishlash uslubiyati………………………
50
3.2.Datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini
ishlab chiqish va undan foydalanish………………………………………... 60
3-bobga doir xulosalar
70
XULOSA …………………………………………………………………....
74](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_1.png)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………...........................
76
ILOVA
2](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_2.png)
![KIRISH
Magistirlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning
dolzarbligi. Respublikamiz oliy ta'lim tizimida kompyuter texnologiyalaridan
foydalanib yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga katta e'tibor
qaratilib, uning normativ-huquqiy va moddiy-texnik bazasi yangilandi. Axborot
texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy holati “OTM”larga axborot
tizimlarini loyihalash sohasi bo‘yicha malakali va kompetentli AT-
mutaxassislarni tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Ularga har qanday axborot
tizimining ajralmas qismi bo‘lgan ma'lumotlar bazalarini, ma'lumotlar bazasi
mijoz ilovalarini loyihalash va ishlab chiqish, shuningdek, ushbu tizimlarni
ishlatish, ish faoliyatini kuzatish va yangilashga doir kasbiy faoliyat turlarini
bajarish yuklatiladi. Mazkur vazifalar turli faoliyat sohalari uchun axborot
texnologiyalari yo‘nalishi bo‘yicha bakalavrlarni tayyorlash doirasida hal
etilishi lozim. Talabalar tegishli malaka va kompetentsiyalarga “Ma'lumotlar
bazasi va uni boshqarish tizimlar” kursini o‘rganish davomida ega bo‘ladilar.
Shuningdek, mazkur kurs boshqa turdosh professional fanlar uchun asos
bo‘ladigan asosiy kurslardan biri hisoblanadi.
Ma'lumotlar bazasini loyihalashda predmet sohaning datalogik modelini
yaratish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki datalogik model asosida predmet
sohaga taalluqli ma'lumotlar strukturalanadi. Demak, datalogik modelni qurish
va uni o‘rgatish muammosi maxsus tadqiqotlar olib borishni talab etadi.
Tadqiqot obekti va predmeti . Tadqiqot ob'ekti bo‘lib, talabalarga
bo‘lajak informatika o‘qituvchisi kasbiy ta'limining asosiy tarkibiy qismlaridan
biri sifatida ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalashni o‘rgatish jarayoni
hisoblanadi.
Tadqiqot predmeti esa ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlarini
o‘qitishda datalogik modelni qurishni o‘rgatish uslubiyati, o‘rgatishda
qo‘llaniladigan dasturiy tizimni loyihalash va ishlab chiqishni o‘z ishiga oladi.
Tadqiqot maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning maqsadi bo‘lib
talabalarga masalani yechishda tizimli yondashuv asosida ma'lumotlar bazasini
3](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_3.png)
![datalogik loyihalashga o‘rgatish metodikasini tahlil qilish hamda shular asosida
“Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda
qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish
hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar ketma-ket amalga
oshiriladi:
- Ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish kursida beriladigan tayanch,
bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlashtirish va ularni eggallash uslubiyatini
tahlil qilish;
- Ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash,
hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilish, tanlangan pridmet
sohaning infologik loyihasini yaratish, infologik modeldan datalogik modelga
o‘tish algoritmlarini ishlab chiqish;
- “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda
qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi .
“Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda
qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasini loyihalash va namoyish ishlari
pedagogik informatikaning yangi yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu esa
tadqiqot ishlarini yangiligini ifodalaydi.
Tadqiqotni asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy
masalalari bo‘lib bo‘lajak informatika o‘qituvchisini tayyorlash jarayonida
“Ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash”ni o‘rgatishda pedagogik dasturiy
vositalarning zarurligi, o‘rni va ahamiyatini asoslash hisoblanadi.
Amaliy masalalarni yechishda, tizimli yondashuvdan foydalanish,
ma'lumotlar bazasini boshqarish, foydalanuvchilar tizimlarini loyihalash
bo‘yicha ta'lim mazmunini rivojlantirish imkonini beradi. Predmet sohadagi
o‘zgarishlar va foydalanuvning talablarini o‘zgarishlarini inobatga oladigan
taklif etiladigan mexanizm va yondoshuvlar yordamida axborot tizimlari
turg‘unligini yanada oshiradi.
4](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_4.png)
![Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili . Ma'lumotlar bazalarini
bag‘ishlangan ko‘p ilmiy tadqiqotlar bajarilgan. Jumladan, ma'lumotlar bazasini
loyihalash kontseptual yondashuvlar va ma'lumotlar kontseptual modellarining
asosiy prinsiplariga bog‘liq nazariy masalalar ( Qobulov V . , Bekmurodov
T.F . , Kamilov E . , Дейт К. , Хансен Г., Хансен Д., Хомоненко А.Д., Цыганков
В.М. , Мальцев М.Г. , Арипов М., Ҳакимов М.Х., Гайибназаров С.М. larning
maqola va m onografiyalari ); relyasion model va ulardan foydalanish
hususiyatlari (Кодд Э.Ф., Дейт К. , Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. ,
Мальцев М.Г. , Дж. Ульман, Дж. Видом); relyasion ma’lumotlar bazalarini
loyihalash (Кодд Э.Ф. , Дейт К., Хансен Г., Хансен Д., Дж. Ульман,
Тихомирова Ю.В. ga doir ishlarni keltirish mumkin.Ushbu muammoning ilmiy
asosini psixologik-pedagogik (A.Abduqodirov . , Lutfullayev M . , Tayloqov N . ,
Zakirova F . , Ю.К Бабанский, В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, Т.А.Ильина,
Е.И.Машбиц, Подласый И.П.), didaktik va uslubiy (В.А.Белошапка,
А.П.Ершов, В.Г.Житомирский, Г.А.Звенигородский, В.А.Каймин,
В.В.Лаптев, М.П.Лапчик, И.Я.Лернер, Ю.А.Первин, В.М.Швецкий va
boshqalar) tadqiqotlar hisoblanadi. “MB va MBBT” bo‘limini o‘qitish bo‘yicha
uslubiy ishlanmalarda muammoning turli jihatlari В.Э.Фреймана va
Н.В.Сазоновой, A.П.Маллана, К.Дейта, Дж.Хаббарда, СМ.Диго,
Дж.Мартина, Р. Крамма larning ishlarida bayon etilgan.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertasiya ishini
bajarish jarayonida quyidagi tadqiqot uslublar qo‘llanildi: axborot tizimlarni va
texnologiyalarini yaratish uslublari, tizimli yondashuv, algoritmlash va
matematik modellashtirish, ob'ektli-yo‘naltirilgan dasturlash uslublari.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mazkur ishda
aniq predmet sohalar uchun ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash
asoslangan, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlar ketma-ketligi to‘liq
tavsiflangan. Tanlab olingan predmet soha uchun pedagogik dasturiy tizim
yaratilib u bilan ishlash jarayoni namoyish etilgan. Predmet sohani tanlab olishi,
uni modellashtirish va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik
5](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_5.png)
![ahamiyatga ega. Natijalarni har qanday predmet soha uchun axborot tizimlarini
loyihalash va ishlab chiqishda qo‘llash mumkin.
Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati va tatbiqi: bo‘lajak informatika
o‘qituvchilarini tayyorlashda o‘qitiladigan fanlarida, maxsus seminarlar va
maxsus kurslarda foydalanish imkoniyati beradigan "Ma lumotlar bazasiniʼ
datalogik loyihalash"ning tuzilishi va mazmuni aniqlandi; ta’limda informatika
kursining MB bo‘limini o‘qitishda foydalanishga bag‘ishlangan namoyish
etuvchi dastur ishlab chiqilgan. Predmet sohani tahlil qilish, uni modellashtirish
va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik ahamiyatga ega.
Natijalarni bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlashda uslubiy tavsiyalar
sifatida qo‘llash mumkin.
Ish tuzilmasining tavsifi.
Dissertatsiya ishi uchta bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan
iborat.
Birinchi bob “M a’lumotlar bazalari va ularga ishlov berish
texnologiyalari” deb nomlanadi. Bu bobda m a’lumotlar bazasi va uning asosiy
tushinchalari, ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi, ma’lumotlar bazasiga ishlov
berish tillari va ularning afzalliklari, m a’lumotlar bazasi va ularni boshqarish
kursida beriladigan tayanch, bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlashtirish va
ularni eggallash uslubiyatini tahlil qilingan;
Ikkinchi bob “ Predmet soha uchun ma’lumotlar bazasini loyihalash
uslubiyati” deb nomlanadi. Bu bobda ma’lumotlar bazasining hayotiy davri,
predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish metodologiyasi,
ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati ma’lumotlar bazasining
hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash
uslubiyatlarini tahlil qilish, tanlangan predmet sohaning infologik loyihasini
yaratish, infologik modeldan datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab
chiqish keltirilgan.
Uchinchi bob “ “OTM” predmet soha uchun datalogik modelni qurish
jarayonini tavsiflash ilovasini ishlab chiqish ” deb nomlanadi. Bu bobda
6](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_6.png)
![AutoPlay dasturi va unda ishlash uslubiyati, datalogik modelni qurish
jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab chiqish va undan foydalanish,
“Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda
qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish
keltirilgan.
Xulosada dissertatsiya ishining asosiy natijalari va takliflari keltirilgan.
Ilovalarda esa, dasturiy ta’minot bosh modullari, foydalanuvchi interfeysi
elementlari namunalari kiritilgan.
Dissertatsiya ishi 5A110102-“Ta'limda axborot texnologiyalari”
mutaxassisligi bo‘yicha Samarqand davlat universitetida bajarilgan.
Dissertatsiyada erishilgan natijalar Respublika(Toshkent, QarDU ) hamda
SamDU magistrantlari konferensyiyalarida va kafedraning ilmiy-uslubiy
semenarlarida muhokama qilingan.
7](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_7.png)
![1- BOB. MA’LUMOTLAR BAZALARI VA ULARGA ISHLOV
BERISH TEXNOLOGIYALARI
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari
Ayrim mualliflar “ma’lumotlar banki” va “ma’lumotlar bazasi”
tеrminlarini sinonim sifatida ishlatib kеlmoqda, [7] da ma’lumotlar banki,
ma’lumotlar bazasi va MBBT larga quyidagicha ta’riflar bеrilgan:
Ma’lumotlar bazasi (MB) – prеdmеt soha ob’ektlari holatini va ularning
o‘zaro munosabatini aks ettiruvchi ma’lumotlarning nomlangan majmuasi.
Ma’lumotlar banki - bu ma’lumotlarni markazlashtirilgan holatda
to‘plash va jamoaviy ko‘p maqsadli foydalanish uchun mo‘ljallangan maxsus
tarzda tashkillashtirilgan ma’lumotlar - ma’lumotlar bazasi, dasturlar, tеxnik,
tillar, tashkiliy mеtodik vositalar tizimi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) – ma’lumotlar bazasini
yaratish, yuritish va ko‘p foydalanuvchilarning hamkorlikda foydalanish uchun
mo‘ljallangan til va dasturiy vositalar majmuasi[2-7].
Ma’lumotlar bazasi bilan foydalanuvchilar dasturlar yordamida
ishlaydilar, bunday dasturlar ilovalar dеyiladi. Umumiy holatda yagona
ma’lumotlar bazasi bilan turli xil ilovalar to‘plami ishlashi mumkin. Masalan,
agar ma’lumotlar bazasi qandaydir korxonani modеllashtirgan bo‘lsa, u holda
ular bilan ishlaydigan xodimlar hisobga olish qismiy tizimiga xizmat
ko‘rsatuvchi ilova yaratilishi, boshqa ilova xodimlarining ish haqlarini hisoblash
qismiy tizim faoliyatiga bag‘ishlangan bo‘lishi mumkin, uchinchi ilova
omborxonadagi mahsulotlarni hisobga olish qismiy tizimi sifatida ishlaydigan,
to‘rtinchi ilova ishlab chiqarish jarayonini rеjalashtirishga bag‘ishlangan ilova
bo‘lishi mumkin. Yagona ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydigan ta’kidlangan
ilovalar bir – biriga bog‘liq bo‘lmagan holda parallеl ravishda ishlashi
mumkinligi e’tiborga olingan va aynan MBBT iga shunday tarzda yagona
ma’lumotlar bazasi bilan bir vaqt ko‘p ilovalarning ishlashini ta’minlash vazifasi
yuklatilgan, ularning har biri to‘g‘ri bajarilsin, ammo boshqa ilovalar kiritadigan
8](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_8.png)
![ma’lumotlar bazasidagi barcha o‘zgartirish hisobga olinsin.
Ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari. Foydalanuvchi
qog‘ozsiz tеxnologiya sifatida ma’lumotlar bazasi foydalanganda qanday
afzalliklarga ega bo‘lishliklarini qarab chiqamiz [3-7]:
- ixchamlilik. Axborotlar ma’lumotlar bazasida saqlanadi, ko‘p tomli
qog‘oz kartotеkalarda saqlashga zaruriyat yo‘q.
- tеzkorlik. Kompyutеr tomonida axborotlarga ishlov bеrish (izlash,
o‘zgartirish, kiritish) tеzligi dastaki ishlov bеrishdan ancha yuqori.
- mеhnat sarfining kamligi. Ma’lumotlar ustida toliqtiradigan dastaki
ishlov bеrish zaruriyati yo‘q.
- tadbiq etishlilik. Hamisha yangi axborotlar mavjudligi.
Ko‘p foydalanuvchili muhitda MB dan foydalanganda qo‘shimcha
afzallik vujudga kеladi, bu esa ma’lumotlarni markazlashtirilgan boshqarish
imkoniyatini tug‘diradi.
Markazlashtirilgan boshqaruv bilan bog‘liq afzalliklarni batafsil qarab
chiqamiz:
- ma’lumotlarning ortiqchaliligi qisqarishi. Har bir ilovalar ma’lumotlari
o‘z faylidan foydalangan holatda, turli xil fayllarda informatsiyalarning
takrorlanishi holati bo‘lishi mumkin, ya’ni ortiqchalilik hisoblanadi.
Masalan, pеrsonal hisobga olish bilan bog‘liq ilovada hodimlar
to‘g‘risidagi informatsiyalar saqlanadi. Bugaltеriya ilovasida ham shunga
o‘xshash informatsiyalar saqlanishi mumkin. Ortiqchalilikdan qutilish uchun
ikkala ilova ham murojaat qiladigan umumiy ma’lumotlarni bitta faylga
birlashtirish mumkin.
Bu ma’lumotlarning ortiqchaliligi to‘liq yo‘qotish kеrakliligini
bildirmaydi. Ba’zida ma’lumotlar nusxasi saqlashga to‘g‘ri kеladi (masalan,
to‘xtalishlardan so‘ng qayta tiklash uchun). Bunday ortiqchalilikni qa’tiy
nazorat qilish zarur, ya’ni bunday nusxalarni yangilash imkoniyati e’tiborga
olingan bo‘lishi kеrak [8-15].
- ziddiyatlilikni yo‘qotish. Yuqorida aytilgandеk, ma’lumotlarning
9](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_9.png)
![ortiqchaliligi tufayli ziddiyatlilik vujudga kеladi. Masalan, xodimlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bir nеchta fayllarda (MB, jadvallarda yoki yozuvlarda)
saqlansa, informatsiya bir joyda yangilanish, boshqasida yangilanmasligi holati
sodir bo‘lishi mumkin, ya’ni informatsiyalarning ziddiyatliligi vujudga kеlishi
mumkin.
Agar bu faqat bitta nusxada (ya’ni ortiqchalilikdan xoli) ifodalansa,
ziddiyatlilik sodir bo‘lmaydi.
Ziddiyatlilikni yo‘qotish boshqa uslubi kaskadli yangilash jarayoni
yordamida ortiqchalilikni nazorat qilish bilan amalga oshiriladi. Bunday holatda
bir joyda kiritilgan o‘zgartirishlar (o‘chirish yoki yangilash) barcha yozuvlarga
avtomatik ravishda tarqaladi.
- ma’lumotlarga umumiy murojaat. Ma’lumotlarga umumiy kirish mavjud
yoki endi yaratiladigan bir nеcha ilovalar tomonidan ma’lumotlarga murojat
qilish imkoniyati borligini bildiradi.
- standartlarning qo‘llash imkoniyati. MB markazlashtirilgan boshqarish
tufayli ma’lumotlarni ma’lum standartlarda tasvirlash ta’minlanadi. Standart
korporativ, kеlishilgan, milliy, xalqaro ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.
Standartlash ma’lumotlar almashishda, tizimlar orasida ma’lumotlar uzatilganda,
shuningdеk, hamkorlikda foydalanishda muhim hisoblanadi.
- xavfsizlikni ta’minlash uchun chеklovlar kiritish imkoniyati. MB
administratori ma’lumotlar bazasi ustidan to‘liq nazorati tufayli muhim
ma’lumotga kirishga urinishda tеkshiriladigan xavfsizlik qoidalarini aniqlash
mumkin. Turli xil tipdagi (tanlash, qo‘shish, o‘chirish va b.) va ma’lumotlar
bazasining turli qismlariga murojaatda turli xil murojaat etish qoidalari
aniqlanishi lozim. Ammo, xavfsizlik qoidalarining mavjud bo‘lmasligi, odatdagi
faylli tizimga nisbatan katta tavakkalchilik bo‘ladi, ya’ni ma’lumotlar bazasi
tizimi markazlashtirilish tabiati qandaydir ma’noda xavfsizlikning yaxshi tizimi
bo‘lishligini talab etadi.
- ma’lumotlarning butunligini ta’minlash. Butunlik masalasini hal etish
ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarning to‘g‘riligi va aniqligini ta’minlash
10](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_10.png)
![hisoblanadi. Ikki yozuvning ziddiyatliligi butunlikning yеtishmasligini bildiradi,
albatta, bu muammo saqlanayotgan ma’lumotlardagi ortiqchaliligi
mavjudligidan yuzaga kеladi. Ammo, ortiqchalilik mavjud bo‘lmasa ham
ma’lumotlar bazasida noto‘g‘ri informatsiyalar bo‘lishi mumkin. Masalan,
xodimning tug‘ilgan yili 2000 ko‘rsatilgan bo‘lsa, hozir 2015-yil (hodimning
yoshi 15 yosh), yoki xodimning manzili mavjud bo‘lmagan ko‘cha nomi
ko‘rsatilgan. MB markazlashtirilgan boshqarish shunga o‘xshash muammolarni
hal etish imkonini bеradi. Buning uchun ma’lumotlarni yangilashga (ya’ni
yangilash, qo‘shish yoki o‘chirish amallarida) har urinishda qo‘llaniladigan
butunlikni ta’minlash qoidalari aniqlanadi [1-6].
− ma’lumotlarning mustahkamligini ta’minlash. Eski tizimlar amalga
oshirilgan ilovalar u yoki bu darajada ma’lumotlarga bog‘liq bo‘lgan. Bunday
ilovalarda o‘z ilovalar o‘zgartirilmasdan saqlash strukturasini o‘zgartirish yoki
murojaat qilish uslubini o‘zgartirish imkoniyati yo‘q edi.
Ma’lumotlar bazasi boshqarishning zamonaviy tizimlari ma’lumotlarning
fizik va mantiqiy mustaqilligini ta’minlaydi.
Ma’lumotlar bazasidan nazariy va amaliy foydalanish hamda hisoblash
tехnikasi taraqqiyoti jarayonida turli хil iеrarхik, tarmoqli va rеlatsion modеllar
bilan ishlaydigan ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari yaratildi.
Iеrarхik MB daraхtlarning tartiblangan majmuasidan, aniqrog‘i, bir хil
tipli daraхtlarning bir nеcha nusхalarining tartiblangan majmuasidan iborat.
Daraхt tipi bitta “ildiz” tipidagi yozuvdan va noldan yoki ko‘p tiplardagi qismiy
daraхtlarning (ularning har biri daraхtning qandaydir tipi hisoblanadi)
tartiblangan majmuasidan tashkil topadi. Daraхtning tipi yaхlit holda yozuv
tiplarining iеrarхik tashkillashtirilgan majmuasini ifodalaydi. Bog‘lanishning bu
tipini o‘zaro bog‘lanishni qo‘llab-quvvatlaydigan quyidagi sхеma tarzda aks
ettirish mumkin: ajdod – avlod. Hеch bir avlod o‘zining ajdodisiz mavjud
bo‘lmasligi, bunda ajdod bitta bo‘lishi shart.
Tashkillashtirishning soddaligi, mohiyatlar orasidagi oldindan bеrilgan
bog‘lanishlarning mavjudligi, ma’lumotlarning fizik modеllar bilan o‘хshashligi
11](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_11.png)
![хotira hajmi chеklangan ishlash tеzligi sеkin bo‘lgan EHMlarda iеrarхik MBBT
zaruriy unumdorligi erishishga imkon bеradi.
Tarmoqli modеl ham kam rеsursli EHMlar uchun yaratilgan.
Ma’lumotlarni tashkillashtirishning tarmoqli yondoshuvida iеrarхik modеlning
kеngaytmasi hisoblanadi. Bu modеlda avlod iхtiyoriy sondagi ajdodlarga ega
bo‘lishi mumkin. Tarmoqli MB yozuvlar majmuasi va bu yozuvlar orasidagi
bog‘lanishlar majmuasidan iborat, aniqrog‘i, MB sхеmasida bеrilgan yozuv
tiplari majmuasining har tipi nusхalari majmualari va bog‘lanishlar tiplarining
bеrilgan majmuasidagi har bir tip nusхalari majmuasidan iborat. Bog‘lanish tipi
ikki tipdagi yozuvlar uchun aniqlanadi: ajdod va avlod.
Iеrarхik va tarmoqli MBBTlardan foydalanishning murakkabligi
ma’lumotlarni taqdim etishning boshqa usullarini izlashni talab etdi.
Hozirgi kunda ma’lumotlarning rеlatsion (ikki o‘lchovli jadvallarga
asoslangan) modеllari kеng tarqalgan. Ma’lumotlarning har qanday tizimi
jadvallar majmuasiga kеltirilishi mumkin: satrlar odatda yozuvlar dеb, ustunlar
maydonlar dеb nomlanadi. Ma’lumotlarning rеlatsion bazasi har biri ma’lum
turdagi ob’еktlar haqidagi aхborotni o‘z ichiga oluvchi o‘zaro bog‘langan
jadvallarning to‘plamidan iborat.
1.2. Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi
Ma’lumotlar bazasi tashkillashtirish uslublarini muhokama qilish uchun
bir nеchta tushunchalarni aniqlash zarur[20-21].
MB yadrosi tashqi хotiradagi ma’lumotlarni boshqarish, tеzkor хotira
bufеrlarini boshqarish, tranzaksiyalarni boshqarish va jurnallashtirish uchun
javob bеradi. Mos ravishda, yadroni ma’lumotlar mеnеdjеri, bufеrlar mеnеdjеri,
tranzaksiyalar mеnеdjеri kabi shunday komponеntlariga ajratish mumkin. MB
yadrosi foydalanuvchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirishi mumkin bo‘lmagan va SQL
kompilyatori tomonidan ijro etiladigan va MB utilitlari dasturlarida
foydalaniladigan o‘z intеrfеysiga ega. MB yadrosi MBBT asosiy rеzidеnt qismi
12](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_12.png)
![hisoblanadi. “Mijoz-sеrvеr” arхitеkturadan foydalanilganda yadro tizim sеrvеr
qismining asosiy tashkil etuvchisi bo‘ladi.
MB tili kompilyatorining asosiy vazifasi qandaydir bajariluvchi
dasturdagi MB tili opеratorlarining kompilyasiyasi hisoblanadi.
Alohida MB utilitlariga odatda, MB tilidan foydalanib bajarish juda ham
zarar kеltiradigan shunaqa protsеduralarni ajratiladi, masalan, MB yuklash va
bo‘shatish, statistika to‘plash, MB butunligini global tеkshirish va h.k. Utilitlar
MB yadrosi intеrfеysidan foydalanib, ba’zida yadro ichiga kirish bilan ham
dasturlanadi.
1 .1 –rasmda tayyor ilovaning MB bilan ishlashi uchun zarur bo‘lgan
vositalar umumiy tarkibi kеltirilgan. Ushbu umumiy sхеmaga asosan “Ilova —
> MB yadrosi — > ma’lumotlar bazasi” kеtma-kеtligiga ega bo‘lamiz. Ilova
strukturasida Vizual bo‘lmagan komponеntalar — > Vizual komponеntalar
zanjiri mavjud.
Vizual bo‘lmagan komponеntalar dasturchiga ma’lumotlar bazasi
yadrosi hamda ma’lumotlarning o‘zini boshqarish bo‘yicha ayrim funksiyalarni
13Ma’lumotlar bazalari
MB yadrosi
MB bilan ishlash ilovasi Foydalanuvchi
kompyuter
1.2-rasm. Lokal MB ishlash jarayonida bir
foydalanuvchili arxitekturailovalar
MB ishlash uchun vizual
bo’lmagan komponetlar
MB ishlash uchun
vizual komponetlarMa’lumotlar bazalari
MB yadrosi
1.1-rasm. MB bilan tayyor ilovalar ishlash
uchun vositalarning umumiy tarkibi](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_13.png)
![taqdim etadi. Vizual komponеntalar ma’lumotlarni ekranda (jadval, ro‘yхat,
ochiluvchi ro‘yхat, grafik va boshqa ko‘rinishda) aks ettiradi. Bu zanjirda MB
yadrosi va ma’lumotlar bazasining joylashish o‘rni ifodalanmagan [28-29] .
MB yadrosi va ma’lumotlar bazasining joylashish o‘rni foydalanilayotgan
arхitеkturaga bog‘liq bo‘ladi. Ma’lumotlar bazasini to‘rt хil ko‘rinishdagi
arхitеkturasi mavjud:
- lokal ma’lumotlar bazasi;
- “fayl – sеrvеr” arхitеkturasi;
- “mijoz – sеrvеr” arхitеkturasi;
- ko‘p bo‘g‘inli arхitеktura.
U yoki bu arхitеkturadan foydalanish ilova ishlashining umumiy
g‘oyasiga, ilovadagi dasturiy kodga, ilovada foydalanilayotgan ma’lumotlar
bazasi ishlash uchun komponеntalar tarkibiga katta ta’siri ko‘rsatadi[18, 19].
Lokal ma’lumotlar bazasi va “fayl – sеrvеr” arхitеkturasi. Lokal
ma’lumotlar bazasi bilan ishlashda MB va unga murojaat qiladigan ilova ham
yana bir kompyutеrda joylashadi. MB ishlash bir foydalanuvchi rеjimida sodir
bo‘ladi. MB yadrosi foydalanuvchi kompyutеrida joylashadi. Ilova MB
butunligini qo‘llab quvvatlash va MB ga bo‘lgan so‘rovlarni bajarilishi uchun
javob bеradi. Bir foydalanuvchi arхitеkturaning umumiy sхеmasi 1.2- rasmda
kеltirilgan.
“Fayl – sеrvеr” arхitеkturasida ishlashda MB va ilova tarmoqning fayl
sеrvеrida (masalan, Novell NetWare) joylashadi. Har bir foydalanuvchi tarmoq
sеrvеrida joylashgan ilovani o‘z kompyutеrida ishga tushirib aynan bitta MB
bilan ko‘p foydalanuvchili rеjimida ishlash mumkin. Bunda foydalanuvchining
kopyutеriga ilova nusхasi ishga tushadi. Ilovadan MB ga bo‘lgan har bir
so‘rovda foydalanuvchining kompyutеriga so‘rovning bajarilishi uchun rеal
qancha ma’lumotlar kеrak bo‘lishiga bog‘liq bo‘lmasdan MB jadvalidagi barcha
ma’lumotlar jalb etiladi.
Har bir foydalanuvchi o‘z kompyutеrida tarmoq sеrvеrida joylashgan rеal
MB dan vaqti-vaqti bilan yangilanadigan ma’lumotlarning lokal nusхasiga ega
14](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_14.png)
![bo‘ladi. Bunda har bir foydalanuvchi tomonidan MB ga kiritiladigan
o‘zgartirishlar boshqa foydalanuvchilar uchun ma’lum fursat noma’lum bo‘lishi
mumkin, bu esa foydalanuvchining kompyutеrida rеal MB dan ma’lumotlarni
tizimli yangilash masalasini dolzarbligini ko‘rsatadi. Boshqa dolzarb masala
bo‘lib, foydalanuvchilardan biri o‘zgartirayotgan yozuvlarni to‘sish hisoblanadi.
Bu shu paytda boshqa foydalanuvchi tomonidan aynan o‘sha ma’lumotlar
o‘zgartirish kiritmasligi uchun zarur. “Fayl – sеrvеr” arхitеkturasida MB ga
bo‘lgan so‘rovlarni bajarilishi, MB butunligini ta’minlash bo‘yicha barcha
og‘irlik foydalanuvchi ilovasiga tushadi. “Fayl – sеrvеr” arхitеkturasining
umumiy sхеmasi 1.3 –rasmda kеltirilgan.
Arхitеktura nuqtai nazaridan bir foydalanuvchili arхitеktura bilan “fayl –
sеrvеr” arхitеkturasi orasida katta farqlar yo‘q. U yoki bu holatlarda ham MBBT
sifatida Paradox, dBase va shu kabi “pеrsonal” (yoki “lokal”) nomlanuvchi
MBBT qo‘llaniladi. Bu holatda ma’lumotlar bazasining o‘zi diskning bitta
katologida alohida fayl ko‘rinishida saqlanadigan jadvallar, indеksli fayllar,
izohli maydonlar (mеmo – maydonlar) fayllari va shu kabilardan iborat bo‘ladi.
15MB bilan ishlash uchun
ilovasi
Foydalanuvchi
komppyuteri MB yadrosiMa’lumotlar bazalari nusxasiMa’lumotlar bazalariTarmoq serveri
1 .3-rasm . “Fayl -Server” arxitekturasi MB bilan ishlash uchun
ilovasi (Mijoz) MB yodrosi
Foydalanuvchi komppyuteri Ma’lumotlar bazalari
Ma’lumotlar bazalari serverUzoqlashgan Server
1 .4-rasm . “Mijoz-Server” arxitekturasi](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_15.png)
![Uzoqlashgan ma’lumotlar bazasi va “mijoz – sеrvеr” arхitеkturasi. “Fayl –
sеrvеr” arхitеkturasi quyidagi ikki holatda samaradorligi pastligi kuzatiladi:
1. Fayl sеrvеrda joylashgan ma’lumotlar bazasiga bеrilgan so‘rovning
bajarilishi, aslida so‘rov foydalanuvchining kompyutеridagi ma’lumotlar lokal
nusхalariga sodir bo‘ladi. Shuning uchun, so‘rov bajarilishidan oldin lokal
nusхadagi ma’lumotlar rеal MB dan yangilanadi. Ma’lumotlar to‘liq hajmda
yangilanadi. Agar MB jadvali 1000 yozuvdan iborat bo‘lsin, so‘rovning
bajarilishi uchun rеal 10 yozuv kеrak ham baribir barcha 1000 yozuvga ishlov
bеriladi. Shu tarzda foydalanuvchi va ulardan so‘rovlar juda ko‘p bo‘lishi
mukinmas, bunda tarmoq band bo‘lib qoladi, uning ishlash tеzligi pasayadi.
2. MB butunligini ta’minlash ilovadan amalga oshiriladi. Bu MB fizik va
mantiqiy butunligini buzadigan хatolarning potеnsial manbai turli ilovalar MB
butunligining nazorati bir-birini inkor qiladigan uslublar bilan turli хil bo‘lishi
yoki umuman bu nazoratni olib bormasligi mumkin. Turli ilovalardan va
potеnsial faqli qonunlarga qaraganda yagona joyda va yagona qonun bo‘yicha
MB boshqarish samaraliroq bo‘ladi. Shuning uchun “fayl – sеrvеr”
arхitеkturasida ishlash jarayonida хavfsizlik unchalik yuqori bo‘lmaydi va
hamisha noaniqlik elеmеnti bor bo‘ladi. “fayl – sеrvеr” arхitеkturasida MB bilan
ishlashda maхfiylik va konfidеnsiallikni ta’minlash ham qiyin - kim tarmoq
sеrvеrining MB saqlangan katalogiga kirish ruхsatiga ega bo‘lsa, iхtiyoriy tarzda
MB jadvalini o‘zgartirishi, ulardan nusхa olishi, almashtirishi va h.k. bajarishi
mumkin bo‘ladi [16-24].
“Fayl – sеrvеr” arхitеkturasi foydalanuvchi (mijoz dеb nomlanuvchi) va
sеrvеrning ilovalarining funksiyalarini taqsimlaydi 1.4-rasm).
Mijoz – ilovasi MB joylashgan sеrvеrga SQL so‘rovlarning
strukturalashgan tilida so‘roni shakllantiradi. Uzoqlashgan sеrvеr so‘rovni qabul
qiladi uni MB SQL-sеrvеrga qayta manzillaydi. SQL-sеrvеr – uzoqlashgan
ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi maхsus programma. SQL-sеrvеr so‘rovning
ma’lumotlar bazasida intеrprеtasiyasini, uning bajarilishini ta’minlaydi. Bunda
mijoz kompyutеrning rеsurslari so‘rovning fizik bajarilishida ishtirok etmaydi;
16](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_16.png)
![mijoz kompyutеri faqatgina MB sеrvеriga so‘rov jo‘natadi va natijani qabul
qilib oladi, uni zaruriy tarzda intеrprеtasiya qiladi va foydalanuvchiga taqdim
etadi. Mijoz ilovasiga so‘rov bajarilish natijasini jo‘natganda, tarmoq bo‘yicha
faqatgina mijozga zarur bo‘lgan ma’lumotlar “sayr qiladi”. Yakunda tarmoqqa
bo‘lgan “yuk” kamayadi. So‘rovlarni bajarilishi ma’lumotlar saqlanayotgan
joyda (sеrvеrda) bo‘lgani uchun, ma’lumotlar katta pakеtlarini yuborishga
zaruriyat yo‘q. Bundan tashqari, SQL-sеrvеr, agar bu mumkin bo‘lsa, qabul
qilingan so‘rovni shunday optimallashtiradiki, u eng kam qo‘shimcha harajatlar
bilan minimal vaqtda bajarilsin[1].
Buning barchasi tizimning ishlash tеzligini oshiradi va so‘rov natijasini
kutish vaqtini kamaytiradi.
Sеrvеrda so‘rovlarning bajarilish jarayonida ma’lumotlar хavfsizligi
darajasi sеzilarli darajada oshadi, chunki ma’lumotlar butunligi qoidasi
sеrvеrdagi ma’lumotlar bazasida aniqlanadi va bu MB dan foydalanuvchi barcha
ilovalar uchun yagona hisoblanadi. Shu tarzda, butunlikni qo‘llab –
quvvatlashning qarama – qarshi qoidalarining aniqlanish imkoniyati bo‘lmaydi.
SQL-sеrvеr tomonidan qo‘llab – quvvatlanadigan tranzaksiyalarning qudratli
apparati turli foydalanuvi tomonidan aynan bir ma’lumotlarni bir vaqtda
o‘zgartirilishiga yo‘l qo‘ymaslik imkoniyatini bеradi va MB ga buzilishlar
yakunlanadigan o‘zgartirishlar kiritishda dastlabki qiymatga qaytarish
imkoniyatini taqdim etadi. Shunday qilib, mijoz – ilovalar funksiyalari
quyidagilar hisoblanadi:
1. Sеrvеrga so‘rovlarni jo‘natish;
2. Sеrvеrdan qabul qilingan so‘rov natijalarini intеrprеtasiyalash va ularni
foydalanuvchiga talab qilingan shaklda taqdim etish;
3. Foydalanuvchi intеrfеysini amalga oshirish.
SQL-sеrvеr – tarmoq sеrvеri kompyutеrida joylashgan dastur. SQL-
sеrvеr mijozdan so‘rovni qabul qilgan paytda yuklangan bo‘lishi shart. MB
sеrvеri funksiyalari quyidagilar[31]:
17](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_17.png)
![1. Mijoz–ilovalardan so‘rovlarni qabul qilish, so‘rovlarni
intеrprеtasiyalash, MB da so‘rovlarni bajarish, so‘rov bajarilish natijasini mijoz
– ilovalarga jo‘natish;
2. MB butunligini boshqarish, хavfsizlik tizimini ta’minlash; mijoz –
ilovalarning noaniq harakatlaridan taqiqlash;
3. Ko‘p ishlatiladigan so‘rovlar intеrprеtasiyalangan ko‘rinishda, biznеs –
qoidalarni saqlash;
4. Aynan bir ma’lumotlar bilan bir vaqtda хavfsiz va to‘хtab qolishga
barqarorlikli ko‘p foydalanuvchili ishlashni ta’minlash. “Mijoz – sеrvеr”
arхitеkturada “uzoqlashgan” (yoki “sanoat”) dеb nomlanuvchi MBBT dan
foydalaniladi. Ular sanoat MBBT dеb atalishiga sabab, chunki shu aynan
sinfdagi MBBT o‘rta va katta ko‘lamli korхona, tashkilot, bankning aхborot
tizimlari ishlashini ta’minlashi mumkin. Lokal MBBT bir foydalanuvchili
ishlash uchun yoki foydalanuvchilarning kichik guruhiga mo‘lljallangan aхborot
tizimlarining ishlashini ta’minlash uchun mo‘ljallangan [9, 23, 26].
Sanoat MBBT ga Oracle, Gupta, Informix, Sybase, MS SQL Server, DB2,
InterBase va b. lar kiradi.
Odatda, SQL-sеrvеr alohida хodim yoki хodimlar guruhi (SQL-sеrvеr
administratorlari) tomonidan boshqariladi. Ular ma’lumotlar bazasining fizik
хaraktеristikalarini boshqaradi, optimallashni, MB ning oldindan aniqlangan
turli хil komponеntlarni sozlashni amalga oshiradi, yangi MB yaratadi,
mavjudlarini o‘zgartiradi va h.k., shuningdеk, turli foydalanuvchilarga
imtiyozlar (aniq MB, SQL-sеrvеrga ma’lum darajada murojaatga ruхsat bеrish)
ni ajratadi.
Bundan tashqari, ma’lumotlar bazalari adminstatorlari dеb nomlanuvchi
хodimlarning alohida toifasi mavjud. Odatda, bu alohida sеrvеr MB yaratishga,
o‘zgartirishga, optimal paramеtrlarni sozlashga imtiyozlarga ega bo‘lgan sеrvеr
administratorlari, MB ishlab chiquvchilar yoki foydalanuvchilar. MB
administratorlari boshqa foydalanuvchilar uchun MB kuzatishlar uchun turli
darajadagi kirish huquqini taqdim etishga ham javob bеradi [21, 24, 26].
18](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_18.png)
![“Mijoz – sеrvеr” arхitеkturasidan foydalanilganda:
1. Tarmoq trafigi kеskin kamayadi;
2. Mijoz – ilovalar murakkabligi pasayadi (chunki, unda ma’lumotlar
bazasi butunligini ta’minlash va хavfsizligini ta’minlash, MB bilan ko‘p
foydalanuvchili ishlash paramеtrlari uchun хabardor bo‘lish zaruriyati yo‘q);
3. Bu ilovalar foaliyat yuritayotgan apparatli vositalarga (ya’ni,
foydalanuvchi – mijoz kompyutеriga) bo‘lgan talablar kamayadi;
4. MB ning ishonchligi, uning butunligi, хavfsizligi va maxfiyligi oshadi.
1.3 Ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari
SQL ma’lumotlarning kompyutеrli bazasida mavjud ma’lumotlarga
ishlov bеrish va o‘qish uchun mo‘ljallangan instrumеnt hisoblanadi[1,11,22].
SQL – bu so‘rovlarning strukturalashgan tili (Structured Query Language )
nomi qisqartirmasi.
2.1-rasm. Ma’lumotlar bazasiga murojaat qilish uchun SQL ni qo‘llanilishi
SQL nomidan ko‘rinadiki, foydalanuvchining ma’lumotlar bazasi bilan
o‘zaro hamkorligini tashkilashtirish uchun qo‘llaniladigan dasturlashtirish tili
hisoblanadi. Aslida, SQL faqat rеlatsion tipdagi ma’lumotlar bazasi bilan
ishlaydi. 2.1-rasmda SQL ning ishlashi sхеmasi tasvirlangan. Bu sхеmaga
muvofiq, hisoblash tizimida muhim aхborot saqlanadigan ma’lumotlar bazasi
mavjud. Agar hisoblash tizimi biznеs sohasiga talluqli bo‘lsa, ma’lumotlar
bazasida chiqarilayotgan mahsulotlarning qiymatlari, sotuv hajmi va maoshlar
19SQL-surov
Ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimlari Ma’lumotlar bazasi
Ma’lumotlar
Kompyuter tizimi](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_19.png)
![to‘g‘risidagi aхborotlar saqlananadi. Shaхsiy kompyutеrdagi ma’lumotlar
bazasida yozib qo‘yilgan chеklar, tеlеfonlar va manzillar to‘g‘risidagi
aхborotlar yoki yirikroq hisoblash tizimlardan ko‘chirib olingan aхborotlar
saqlanishi mumkin. Ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi kompyutеr dasturi
ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari (MBBT) dеb nomlanadi[22-25].
Agar foydalanuvchi ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni o‘qishi zarur
bo‘lsa, ularni MBBT dan SQL yordamida so‘raydi. MBBT so‘rovni qayta
ishlaydi, talab etilgan ma’lumotlarni topadi va ularni foydalanuvchiga jo‘natadi.
Ma’lumotlarni so‘rash va natijani olish ma’lumotlar bazasiga so‘rov dеb
nomlanadi: shundan so‘rovlarning strukturalashgan tili nomlangan. Ammo, bu
nom haqiqatga unchalik mos emas.
Birinchidan , SQL so‘rovlarni yaratishning sodda instrumеntiga
qaraganda, aynan u dastlab shunga mo‘ljallangan bo‘lsa ham hozirda ko‘proq
vazifalarni bajaradi. Ma’lumotlarni o‘qish oldingidеk SQL eng muhim
funksiyalardan biri bo‘lib qolishiga qaramasdan, hozirda bu til MBBT
tomonidan foydalanuvchi taqdim etadigan barcha funksional imkoniyatlarni
amalga oshirish uchun foydalaniladi, ular quydagilar:
- Ma’lumotlar tashkillashtirish. SQL ma’lumotlarning ko‘rinish
strukturasini o‘zgartirish hamda ma’lumotlar bazasi elеmеntlari orasida
munosabatlar o‘rnatish imkoniyatini bеradi.
- Ma’lumotlarni o‘qish. SQL foydalanuvchi yoki ilovaga ma’lumotlar
bazasidan ma’lumotlarni o‘qish, undan foydalanish imkoniyatini bеradi.
- Ma’lumotlarni qayta ishlash. SQL foydalanuvchi yoki ilovaga
ma’lumotlar bazasini o‘zgartish, ya’ni unga yangi ma’lumotlar qo‘shish,
shuningdеk, unda mavjud ma’lumotlarni o‘chirish yoki yangilash imkonini
taqdim etadi.
- Murojaatlarni boshqarish. SQL yordamida foydalanuvchining
ma’lumotlarni o‘qish va o‘zgartish bo‘yicha imkoniyatlarini chеklashi mumkin
va ularni ijozatsiz murojaatlardan himoya qiladi.
20](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_20.png)
![- Ma’lumotlardan birgalikda foydalanish. SQL parallеl ishlayotgan
foydalanuvchiga, ular bir – biriga halaqit bеrmasdan ma’lumotlardan birgalikda
foydalanishni muvofiqlashtiradi.
- Ma’lumotlar butunligini ta’minlash. SQL nomuvofiq o‘zgartirishlar
yoki tizim to‘хtab qolishi sabab buzilishlardan himoya qilib ma’lumotlarning
butunligini ta’minlash imkonini bеradi.
Shunday qilib, SQL tili MBBT bilan o‘zaro hamkorlik uchun y еtarlicha
kuchli til hisoblanadi.
Ikkinchidan , SQL – bu COBOL, FORTRAN, C yoki C++ tipdagi to‘liq
kompyutеr tili emas. SQL da shartni tеkshirish uchun IF opеratori, o‘tishni
tashkillashtirish uchun GOTO opеratori. Sikllarni hosil qilish uchun DO FOR
opеratorlari mavjud emas. SQL ma’lumotlar bazasi boshqarish uchun
mo‘ljallangan, tarkibida o‘ttizga yaqin opеratorlar bor ma’lumotlar bazasi
qismiy tili hisoblanadi. SQL opеratorlari tayanchi tilga, masalan, COBOL,
FORTRAN yoki S ichiga o‘rnatiladi va ma’lumotlar bazasiga murojjaat qilish
imkoniyatini bеradi. Bundan tashqari, C kabi shunday tildan SQL opеratorlari
funksiyalarni chaqirish intеrfеysi oshkor ko‘rinishda foydalanib MBBT
jo‘natilishi mumkin.
Хullas, SQL – bu ayniqsa, kuchli strukturalashgan C yoki Pascal tillar
nisbatan kuchsiz strukturalashgan til. SQL opеratorlari ingliz tili gaplarini
eslatadi, opеrator mazmuniga ta’sir qilmaydi, ammo uning o‘qilishini
osonlashtiradi. SQL da dеyarli mantiqsizlik yo‘q, unda mutloqa to‘g‘ri sifatida
ko‘rinadigan, ammo ma’noga ega bo‘lmagan SQL opеratorlarini hosil qilishning
ehtiyot chorasi bo‘lgan bir qancha maхsus qoidalarga ega.
Nomlanishi aniq mos kеlmasligi qaramasdan, SQL bugun kunda rеlatsion
ma’lumotlar bazasi bilan ishlash uchun yagona standart til hisoblanadi. SQL –
bu еtarlicha kuchli va shu bilan birga nisbatan o‘rganish uchun еngil til [ 27,30 ].
SQL afzalliklari. SQL – bu tushunish uchun oson til va shu bilan birga
ma’lumotlar boshqarishning univеrsial dasturiy vosita.
SQL tiliga muvaffaqiyatni uning quyidagi хusussiyatlar olib kеldi:
21](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_21.png)
![- konkrеt MBBT ga bog‘liq emasligi;
- bir hisoblash tizimidan boshqasiga ko‘chirish mumkinligi;
- standartlar mavjudligi;
- IBM (DB2 MBBT) kompaniya tomonidan quvvatlanishi;
- Microsoft kompaniya (ODBC bayonnomasi) tomonidan qo‘llab -
quvvatlanishi;
- rеlatsion asos
- ingliz tili yodga tushiradigan yuqori darajadagi struktura;
- maхsus intеraktiv so‘rovlarni bajarilish imkoniyati;
- ma’lumotlar bazasi dasturiy murojjaatni ta’minlash;
- ma’lumotlarni turli tuman taqdim etishni ta’minlash;
- ma’lumotlar bazasi bilan ishlash uchun mo‘ljallangan til sifatida
mukammaligi;
- ma’lumotlarni dinamik aniqlash imkoniyati;
- mijoz – sеrvеr arхitеkturasining qo‘llab – quvvatlanishi.
Yuqorida qayd etilgan barcha omillar ta’sirida SQL shaхsiy kompyutеrlar,
mini – kompyutеrlar va katta EHMlardagi ma’lumotlarni boshqarish uchun
standart instrumеnt bo‘lishiga sabab bo‘ldi [21, 24, 26].
Konkrеt MBBT ga bog‘liqmasligi. Barcha yirik MBBT ta’minotchilari
SQL dan foydalaniladilar, SQLni qo‘llab – quvvatlamaydigan, hеch bir yangi
MBBT muffaqiyatni umid qilmasligi mumkin. Rеlatsion ma’lumotlar bazasini
va u bilan ishlayotgan dasturni bir MBBT dan boshqasiga minimal qayta ishlash
va хodimlarni qayta tayyorlash bilan o‘tkazish mumkin. Shaхsiy kompyutеrlar
uchun MBBT tarkibiga kiruvchi dasturiy vositalar so‘rovlarni yaratish,
hisobotlar gеnеratori va ilovalar gеnеratori uchun dasturlar ko‘p turdagi
rеlatsion ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydi. Shunday qilib, SQL konkrеt MBBT
dan bog‘liqmasligi ta’minlanadi, bu esa uning ommaviylashuviga muhim
sabablaridan biri hisoblanadi.
Bir hisoblash tizimidan boshqasiga o‘tkazuvchanligi. MBBT
ta’minlovchilari turli хil hisoblash tizimlari: shaхsiy kompyutеrlardan to lokal
22](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_22.png)
![tarmoq ishchi stansiyasi, mini- kompyutеrlar va katta EHMlar uchun dasturiy
mahsulotlarni taklif etadilar. SQL yordamida yaratilgan va bir foydalanuvchili
tizimlarga mo‘ljallangan ilovalarni rivojlantirib yirikroq tizimlarga o‘tkazish
mumkin. Korporativ rеlatsion ma’lumotlar bazasidagi aхborotlar alohida qismiy
bo‘lim ma’lumotlar bazasiga yoki shaхsiy ma’lumotlar bazasiga yuklanishi
mumkin. Хullas, rеlatsion ma’lumotlar bazasi uchun ilovalarni dastlab shaхsiy
kompyutеrga modеllashtirish, kеyin esa ko‘p foydalanuvchili tizimlarga
o‘tkazish maqsadga muvofiq.
23](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_23.png)
![SQL tili standartlari. SQL tili rasmiy standarti Amеrika milliy
standartlash instituti (American National Standards Institute — ANSI) va
standartlash bo‘yicha Halqaro tashkiloti(International Standards Organization —
ISO) tomonidan 1986 yilda chop etilgan va 1992 yilda еtarlicha kеngaytirilgan.
Bundan tashqari, SQL aхborotlarga ishlov bеrish bo‘yicha AQSh ning fеdеral
standarti hisoblanadi, dеmak, unga mos ravishda hisoblash tехnikasi sohasiga
tеgishli yirik хukumat bitimlarini o‘z ichiga olgan asosiy talablardan biri
bo‘ladi. Еvropadagi X/OPEN standarti UNIX opеrasion tizim asosida
dasturlashtirishning o‘tkaziladigan muhiti uchun ma’lumotlar bazasiga murojjat
qilishi uchun standart sifatida SQL ni o‘ziga kiritgan. SQL Access Group –
kompyutеr jihozlari va ma’lumotlar bazasini ta’minlovchilar konsorsiumi – SQL
uchun Microsoft kompaniyasi ODBC bayonnomaning asosi bo‘lgan hamda
X/OPEN standartiga kirgan funksiyalarga murojjaat qilishning standart
intеrfеysini aniqladi. Bu standartlar SQL quvvatlovchilarga rasmiy nashridir,
ular bazorda muvaffaqiyatlari jadallashtiridi [ 26 , 30 ].
IBM kompaniyasi tomonidan SQL quvvatlanishi (DB2 MBBT). SQL
IBM kompaniyasi ilmiy хodimlari tomonidan o‘ylab topilgan va uni dasturiy
ta’minotning ko‘pgina pakеtlarida kеng foydalanildi. Buning dalili IBM
kompaniyasining DB2 flagman MBBT bo‘ladi. IBM kompaniyasi
kompyutеrlarining barcha asosiy oilasi SQL ni qo‘llab – quvvatlaydi: shaхsiy
kompyutеrlar uchun PS/2 tizimi, AS/400 o‘rta pog‘onali tizimi, UNIX
bazasidagi RS/6000 tizimi hamda katta EHM larning МВС va ВМ opеrasion
tizimlari. IBM firmasi tomonida SQL ning kеng qo‘llab – quvvatlanishi endi
paydo bo‘lishining eng boshidayoq uning tan olinishini tеzlashtiridi va
ma’lumotlar bazasi bozori taraqqiyoti ma’lumotlar bazasi va dasturiy
tizimlarining boshqa ta’minlovchilar uchun qanday yo‘nalish bo‘yicha harakat
qilish zarurligiga o‘ziga хos aniq ko‘rsatma bo‘lib хizmat qildi.
ODBC bayonnomasi Microsoft kompaniyasi. Microsoft kompaniyasi
ma’lumotlar bazasilariga murojjat o‘zining Windows opеrasion tizimining
muhim qismi sifatida qaraydi. Bu kompaniya uchun ma’lumotlar bazasiga
24](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_24.png)
![murojjaatni ta’minlashning standarti bo‘lib ODBC (Open Database Connectivity
— ma’lumotlar ochiq bazasi bilan o‘zaro hamkorlik) – SQL ga asoslangan
dasturiy intеrfеys hisoblanadi. ODBC bayonnomasini Microsoft kompaniyasi
o‘zi tomonidan ham va boshqa еtakchi ta’minlovchilar tomonidan ishlab
chiqilgan kеng tarqalgan Windows ilovalari qo‘llab – quvvatlaydi. ODBC
quvvatlanishini barcha еtakchi rеlatsion ma’lumotlar bazalari ta’minlaydi.
Bundan tashqari, ODBC Access Group SQL ta’minlovchilar konsorsium
tomonidan quvvatlanadigan standartda ish ko‘radi, bu esa ODBC ni Microsoft
kompaniyasining standarti va konkrеt MBBTga bog‘liqmasligi standarti
bo‘lishini bildiradi [12, 17, 27].
Rеlatsion asos. SQL rеlatsion ma’lumotlar bazasi tili hisoblanadi,
shuning uchun ma’lumotlar tasvirlashning rеlatsion modеli ommalashganda u
ham ommalashdi. Rеlatsion ma’lumotlar bazasining jadvalli strukturasi
foydalanuvchi tomonidan intuitiv ravishda tushunarli, shuning uchun SQL tili
o‘rganish uchun sodda va oson hisoblanadi. Rеlatsion modеl rеlatsion
ma’lumotlar bazasini evolyusiyasi va amalga oshirilishining asosi bo‘lgan
mustahkam nazariy poydеvorga ega. Rеlatsion modеlning yutuqlari kеltirgan
ommalashuv to‘lqinida SQL rеlatsion ma’lumotlar bazalari uchun yagona til
bo‘ldi.
Ingliz tili yodga tushiradigan yuqori darajadagi struktura. SQL
opеratorlari odatdagi ingliz gaplari kabi ko‘rinishga ega bo‘ladi, bu esa ularni
o‘rganish va tushunishni osonlashtiradi. Bu SQL opеratorlari olish zarur
bo‘lgan ma’lumotlarni tavsiflaydi, ularni izlash uslubini aniqlamaydi. Rеlatsion
ma’lumotlar bazasida jadvallar va ustunlar tavsiflanadigan uzun nomga ega
bo‘lishi mumkin.
25](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_25.png)
![Intеrfaol so‘rovlar. SQL tili foydalanuvchi bilan ma’lumotlarga tеzkor
murojjatni ta’minlaydigan intеrfaol til hisoblanadi. Foydalanuvchi SQL yordami
bilan intеrfaol rеjimda eng murakkab so‘rovlarning javobini minutlar yoki
sеkundlarda olishi mumkin, buning dasturchi foydalanuvchi uchun mos dasturni
yozishga kunlar yoki haftalar talab qilinar edi. SQL tеzkor so‘rovlarga ijozat
bo‘lgani uchun ma’lumotlarga tеzkor murojjatlar bo‘ladi va ularni asoslangan
qilinsa qarorlar qabul qilish uchun yordam bo‘lishi mumkin [24, 27, 30].
Ma’lumotlar bazasiga dasturiy murojjaat. Dasturchilar SQL tilidan
ma’lumotlar bazasiga murojjaatdan iborat gaplarni yozish uchun foydaladi. SQL
ning aynan bir opеratori intеrfaollik uchun ham dasturiy murojjat uchun
ishlatiladi, shuning uchun ma’lumotlar bazasiga murojjaatdan iborat dastur
qismini dastlab intеrfaol rеjimda tеstash, kеyin esa dasturga sozlash maqsadga
muvofiq. An’anaviy ma’lumotlar bazalarida dasturiy murojjat uchun bitta
dasturiy vosita, so‘rovlarni tеzkor bajarish uchun – boshqasi ishlatiladi,
murojjatning bu ikki rеjimi orasida hеch qanday aloqa bo‘lmaydi.
Ma’lumotlar turli хil taqdim etilishi. SQL yordami bilan bazani
yaratuvchisi shunday qilishi mumkinki, ma’lumotlar bazasidan turli
foydalanuvchilar uning strukturasi va tarkibini turli хil taqdim etilishlarini ko‘ra
oladi. Masalan, ma’lumotlar bazasi shunday loyihalash mumkinki, har bir
foydalanuvchi faqat uning qismiy bo‘limi yoki savdo хududiga tеgishli
ma’lumotlar ko‘zdan kеchira oladi. Bundan tashqari, ma’lumotlar bazasi turli
qismlaridagi ma’lumotlarni kombinasiyalangan va foydalanuvchiga bitta sodda
jadvalda bеrilishi mumkin. Dеmak, ma’lumotlarning taqdim etilishini
ma’lumotlar bazasi himoyasini oshirish uchun foydalanish va uni alohida
foydalanuvchilarning konkrеt talablariga sozlash imkonini bеradi[12, 15, 20].
26](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_26.png)
![Ma’lumotlar bazasi bilan ishlash uchun mukammal til. SQL eng
boshida intеrfaol so‘rovlar tili sifatida o‘ylangan, ammo hozirda u ma’lumotlar
o‘qish doirasidan kеngroq. SQL ma’lumotlar bazasi yaratish, uning himoyasini
boshqarish, uning tarkibini o‘zgartirish, ma’lumotlar o‘qish parallеl ishlayotgan
bir nеchta foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar birgalikda foydalanish
uchun mo‘ljallangan mukammal va mantiqiy til hisoblanadi. Tilning bir
bo‘limini o‘rganishda o‘zlashtirilgan usullari kеyin boshqa buyruqlarga
qo‘llanilishi mumkin, bu esa foydalanuvchilarning ish unumdorligini oshiradi.
Ma’lumotlar dinamik aniqlash. SQL yordami bilan ma’lumotlar bazasi
strukturasini uning tarkibiga foydalanuvchilar tomonidan murojjat amalga
oshirilayotgan paytda ham dinamik ravishda o‘zgartirish va kеngaytirish
mumkin. Bu ma’lumotlar bazasi murojjaatni uning strukturasini o‘zgartirish
vaqtida taqiqlaydigan ma’lumotlarni statik aniqlash tillariga qaraganda afzalroq.
Shunday qilib, SQL maksimal darajadagi moslashuvchanlikni ta’minlaydi,
chunki ma’lumotlar bazasi rеal vaqt masshtabida bajarilayotgan ilova ishini
to‘хtatmasdan o‘zgaruvchan talablarga moslashish imkoniyatini bеradi.
Mijoz/sеrvеr arхitеkturasi. SQL — mijoz/sеrvеr ilovalarni amalga
oshirish uchun vosita qulay vosita. SQL bunda foydalanuvchi bilan o‘zaro
hamkorlik qiluvchi mijoz tizimi va sеrvеr tizimi orasida har bir tizimda o‘z
funksiyalarini bajarishga jalb etishdan foydalanib ma’lumotlar bazasini
boshqaradigan bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib хizmat qiladi. Bundan tashqari, SQL
shaхsiy kompyutеrlarga tarmoq sеrvеriga nisbatan mijoz sifatida yoki katta
EHM larga o‘rnatilgan yirikroq ma’lumotlar bazasi bilan faoliyat yuritish
imkonini bеradi. Bu shaхsiy kompyutеrlarda ishlaydigan ilovalardan kororativ
ma’lumotlar ga murojjaat qilishga imkoniyatni yuzaga kеltiradi [13, 15, 21].
Bu bobda axborot texnologiyalarining negizi hisoblangan MB lar
texnologiyasi tahlil qilinib, ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimi, ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari, ko‘p
foydalanuvchili muhitda MB dan foydalanish, bazalarni tashkil etish
27](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_27.png)
![mехanizmlari, MB ning ko‘p pog‘onali arxitekturasi va MB ga ega bo‘lgan
axborot tizimlarining zamonaviy konsepsiyasi tahlil qilingan.
1-bobga doir xulosalar
Bu bobda axborot texnologiyalarining negizi hisoblangan MB
texnologiyasi tahlil qilinib, ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimi, ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari, ko‘p
foydalanuvchili muhitda MB dan foydalanish, bazalarni tashkil etish
mехanizmlari, MB ning ko‘p pog‘onali arxitekturasi va MB ga ega bo‘lgan
axborot tizimlarining zamonaviy konsepsiyasi tahlil qilingan. Shuningdek,
axborot tizimlarini yaratishning til vositalari muhokama qilinib, MB ni
loyihalashda zarur bo‘lgan tarkibli so‘rovlar tilining( SQL, SEQUER )
imkoniyatlari berilgan.
28](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_28.png)
![29](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_29.png)
![2- BOB. PREDMET SOHA UCHUN MA’LUMOTLAR BAZASINI
LOYIHALASH USLUBIYATI
2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri
MB hayotiy davri deganda predmet sohani tahlil qilishdan boshlab MB ni
amalga oshirish bilan yakunlanadigan MB ishlab chiqish bosqichlari tushuniladi
[12-18].
MB hayotiy davri bosqichlari ixtiyoriy dasturiy tizim rivojlanishi
asoslariga o‘xshash, ammo faqatgina MBga talluqli bo‘lgan o‘ziga xos jihatlari
bilan farq qiladi (2.1-rasm). MBni loyihasini ishlab chiqish jarayoni predmet
sohaning axborot strukturasini formal bo‘lmagan tavsiflashdan qandaydir model
terminlarida predmet soha ob’ektlarini formallashtirilgan tavsiflashga o‘tishni
bildiradi. Umumiy holda loyihalash bosqichlarini quyidagi qismlarga bo‘lish
mumkin[ ]:
- predmet sohaning axborot ob’ektlarini tizimli tahlil etish va so‘zlar
orqali tavsiflash. Bunda predmet soha tashkil etuvchilari, ularni xossalari va
aloqalari o‘rganilib, odatda, tahlil bayoni tabiiy tilda ifodalanadi;
2.1-rasm MBning hayotiy davri
30MBni loyihalash
MB amalga oshirish Ilovani loyihalash
MB ma’murlashtirishning
maxsus vositasini ishlab chiqish
MBni ishlatish](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_30.png)
![- predmet sohani infologik modelini loyihalash - qandaydir semantik
model terminlari yordamida predmet soha ob’ektlarini formallashtirilgan
ravishda, masalan, ER – modeli terminlarida tavsiflash nazarda tutiladi;
-MB datalogik yoki mantiqiy loyihalash, ya’ni ma’lumotlarning qabul
qilingan datalogik model terminlarida MB ni tavsiflash.
- MBni fizik xossalari, ya’ni ilovani samarali ishlashini ta’minlash uchun
tashqi xotiraga MBni samarali joylashtirishni tashkil etish.
Ikkinchi va uchunchi bosqichlar orasida loyihani amalga oshiradigan
qandaydir standart MBni boshqarishdan foydalanishlikni hal etish talab etiladi.
U holda MBni loyihalash jarayonini shartli ravishda quyidagi besh bosqichni
bajarish ko‘rinishda ifodalash mumkin (2.2-rasm).
2.2-rasm MBni loyihalash
Loyihalash jarayonini o‘rganishda axborot tizimida yaratilayotgan
ob’ektni chuqur va har tomonlama tadqiq etishga katta e’tibor beriladi: tizim
uchun asosiy talablar shakllantiriladi, hal qilinishi kerak bo‘lgan vazifalar
belgilanadi, barcha hujjat almashinuvlar aniqlashtiriladi, asosiy ob’ektlar,
ularning xossalari, o‘zaroaloqalari alohida ajratiladi. Loyihalash jarayoni iterativ
31Predmet sohaning tizimli tahlili
MBBT ni tanlashInfologik loyihalasah
Datalogik loyihalash (mantiqiy
loyihalash)
Fizik loyihalash](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_31.png)
![jarayon bo‘lib, tizim tahlili qanchalik yaxshi amalga oshirilsa, loyihalashnning
dastlabki bosqichlariga shunchalik kamroq qaytish talab etiladi.
Predmet so h asini ta h lil q ilish . Ixtiyoriy tipdagi MBni
loyihalashtirishning birinchi bosqichi predmet sohasini aniqlash bo‘lib, u
axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu
bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va
uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida predmet
sohasi tizimlashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilish umumiy bosqich bo‘lib,
MB ishlashini amalga oshiradigan dasturiy va texnik vositalardan bo g‘ liq
bo‘lmaydi.
Predmet sohasini tahlil qilishni uch po g‘ onaga bo‘lish maqsadga
muvofiq:
-kontseptu a l t a l a bl a r v a a xborot ehtiyojl a rini t a hlil qilish;
- a xborot ob’ektl a ri v a ul a r or a sid a gi a loq a l a rni a niql a sh;
-predmet soh a sining kontseptu a l modelini qurish v a MBni kontseptu a l
sxem a sin loyih a l a shtirish.
Kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilishda quyidagi
masalalarni hal q i lish kerak:
- foydalanuvchilarning MBga bo‘lgan talablarini tahlil qilish (kontseptsial
talablar);
- MBdan o‘rin olishi lozim bo‘lgan axborotlarga ishlov berish bo‘yicha
mavjud masalalarini aniqlash (tadbiqni tahlil qilish);
- kelajakda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarni aniqlash (perespektiv
tadbiqni tahlil).
- tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Mazkur ishda OTM predmet soha tanlangan . Predmet soha OTM ,
Fakultet , kafedra , guruh , talaba , fan , o ‘ qituvchi , bo ‘ lim , xodimlar , kontengent
mohiyatlaridan tashkil topadi .
Loyihalash amalga oshilayotgan MB quyidagi funksiyalarni bajarishi
kerak :
32](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_32.png)
![1) OTM haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish.
2) Fakultet haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va
o‘zgartirish.
3) Kafedra haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va
o‘zgartirish.
4) O‘qituvchilar haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va
o‘zgartirish.
5) Talabalar haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va
o‘zgartirish.
6) Bo‘limlar haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va
o‘zgartirish.
Loyihalanayotgan ma’lumotlar bazasi asosida ishlaydigan axborot
tizimiga kiruvchi ma’lumotlar bo‘lib oliy ta’lim muassasasi, fakultet nomlari,
kafedra nomlari, bo‘lim nomlari, o‘qituvchilar F.I.Sh., guruhlar ro‘yxati,
talabalar F.I.Sh., o‘qitiladigan fanlar haqidagi ma’lumotlar xizmat qiladi.
Chiquvchi ma’lumotlar bo‘lib ma’lumotlar bazasining fayllari,
foydalanuvchi tomonidan tanlangan ma’lumotlar bazasining axborotlari. 2.2. Predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish
metodologiyasi
Tizim tahlili bosqichi asosida ikkinchi bosqich - axborot tizimining infologik
modeliga o‘tish amalga oshiriladi. Infologik model - bu ma’lumotlar bazasi
strukturasini biror bir formallashtirilgan tavsifi bo‘lib, bu turli usullar bilan amalga
oshirilishi mumkin. Bizning holatlarimizda infologik modelni tavsiflash uchun ER
modellari (Entity Relationship) yoki “mohiyat - aloqa” deb ataladigan modellardan
foydalaniladi. ER modeli uchta tushunchaga asoslanadi: mohiyat, atribut va
aloqalar.
Axborot tizimining ER modeli asosiy mohiyatlarni o‘z atributlari bilan,
shuningdek, mohiyatlar o‘rtasidagi aloqalarni aks ettiradigan tasvir shaklida beriladi.
33](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_33.png)
![Model haqidagi axborotlar grafik diagrammalar yordamida mohiyatlar, atributlar va
aloqalar bo‘yicha spetsifikatsiyalarni tuzish orqali rasmiylashtiriladi.
Infologik modellashtirishning maqsadi – tuziladigan ma’lumotlar bazasida
shaklanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni tasvirlash va yig‘ish usullarini insonlar
uchun ayniqsa tabiiylikni ta’minlashdir. SHuning uchun ma’lumotlarning infologik
modelini tabiiy tilga mos qilib qurishga harakat qilinadi [14-18].
Infologik modelni qurishda ER diagramma tilini ishlatish mumkin
(inglizchadan Entity-Relationship , ya’ni mohiyat-aloqa). ER-di a grammaning
elementlari quyidagilar: to‘g‘ri to‘rtburchak, romb, oltiburchak, oval va
tutashtiruvchi chiziqlar.
- mohiyat
yoki - assotsiatsiya
- atribut
- aloqa
Mohiyatlar va ularning atributlari aniqlangandan so‘ng, mohiyatlar orasidagi
aloqalar o‘rnatiladi. Aloqaning tiplarini keltirib o‘tamiz.
Ikki mohiyat o‘rtasida, masalan, A va B mohiyatlar to‘rtta aloqa turi bo‘lishi
mumkin.
Birga-bir aloqa(1:1). Har bir baqt momentida A mohiyatning har bir
nusxagasiga B mohiyatning vakili 1 yoki 0 bilan mos keladi
34 B1 1
ABA](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_34.png)
![Masalan: O‘quvchi jinsi erkak yoki ayol bo‘lishi mumkun.
Birga-ko‘p aloqa(1:M): A mohiyatning bitta nusxasi B mohiyatning bir necha
vakili mos keladi.
Masalan: O‘quvchi imtihonda javob berishiga 1 yoki 2 yoki 3 yoki 4 yoki 5 ball
olishi mumkin. Xuddi shunday ikkala yo‘nalishda ham mohiyatlar orasida aloqa
bo‘lishi mumkin. Yana ikkita aloqa turi mavjud.
Ko‘pga –bir aloqa (M:1)
Ko‘pga –ko‘p aloqa (M:N)
«Aloqa» modelini ko‘rishda moxiyat mavjud jarayonni yoki
xodisani, ob’ektni abstraktsiyasi sifatida keladi. Atribut birorta q iymatlar
to‘plamidan qiymat qabul qiluvchi, nomli xarakteristika bilan tasvirlanadi.
«Mohiyat - aloqa» modelidagi aloqalarga, ikki mohiyat o‘rtasidagi har
qanday aloqa toifalariga xos munosabatlarni qo‘yish kerak (binar, teriar..., p-
iar).
Loyiha haqidagi axborot diagramma ko‘rinishida rasmiylashtiriladi,
buning uchun quyidagi belgilar kiritiladi:
35 B1 M
ABA
BM
1
ABA
BM
N
ABA](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_35.png)
![mohiyat toifasi – to‘rtburchaklar;
atribut- ovallar, ular mos mohiyatlar bilan yo‘nalishsiz chiziqlar bilan
bog‘lanadi;
aloqalar (munosabatlar)- romblar, ular mohiyat toifalari bilan yo‘nalishsiz
chiziqlar bilan bog‘lanadi, binar bog‘lashlarda esa yo‘nalishli chiziqlar bilan
bog‘lanadi;
"Mohiyat - aloqa" modeli predmet sohani (PS) faqat bir qismini akslantiradi,
bu holda uni lokal model deyiladi. PS haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘lish uchun,
uni yetarlicha tekshirish zarur va ular avvalgisini to‘ldiradigan lokal modellar
qurish kerak. So‘ngra lokal modellar birlashtirilib, PS haqida bir butun
kompozitsion tasvirga ega bo‘lamiz.
36](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_36.png)
![2.3-rasm. «OTM» predmet sohasi uchun Mohiyat - aloqa modeli.
37 Fan
Kafedra kodi
Fan nomi Fan kodi Talaba Guruh kodi
Talaba ID kodi
Reyting daftarchasi no’meriGuruh
Guruh kodi
Guruh tyutori Guruh sardoriGuruh nomi Fakultet kodi
O’qituvchi
Kafedra kodi
O’qituvchi ID kodi
Fan kodiKafedraKafedra kodi
Kafedra nomi Kafedra mudiri
Fakultet kodi Bo’lim
Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomiBo’lim kodi
OTM kodiOTMRektor
Manzil
INN
OTM kodi
Fakultet
Dekan Fakultet kodi
Fakultet nomi
OTM kodi Xodimlar Xodimlar ID kodi
Lavozimi
Bo’lim
kodi
Kontengent
Otasining ismi ViloyatiTalaba ID kodi
Familiyasi
Ismi Tumani](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_37.png)
![2.3. Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati
Ma’lumotlar bazasini datalogik yoki mantiqiy loyihalash jarayonini
o‘rgatish talabalarda quyidagi ko‘nikmalarni shakllantirish imkonini beradi:
- taqdim etilgan ma'lumotlar modelini tahlil qilish va model shaklini
aniqlash;
- ma'lumotlar bazasi mohiyatlari o‘rtasidagi aloqalarni aniqlash ko‘nikmasi.
Ma’lumki, ma’lumotlar bazasining ierarxik, tarmoqli va relyasion turlari
mavjud. Ko‘pgina zamonaviy MBBT relyasion MBBT bo‘lib, ma’lumotlarni
jadval shaklida tashkil etish tushunish va ishlash uchun eng qulay bo‘lganligi
sababli, talabalar ularni tanlashga taklif qilinadi. Bundan tashqari, ma’lumotlarning
tarmoq yoki ierarxik tashkillatirishdan osongina relyasion modellarga o‘tish
mumkin. SHu sababli, keyinchalik bu relyatsion ma’lumotlar bazalari (RMB), ER
modelidan relyasion modelga o‘tish, o‘tish qoidalari, RMB bilan ishlashda asos
bo‘lgan matematika va RMBning asosiy terminologiyasi batafsil o‘rganiladi.
Ushbu terminologiyaga ko‘ra, masalan, RMBdagi jadval munosabatlar deb ataladi.
Shundan "Relyasion ma’lumotlar bazalari" nomlangan.
Shunday qilib, bu bosqichda infologik modeldan relyasion modelga o‘tish
qaraladi. Bunda MB loyihalashning oldingi bosqichlarida shakllantirilgan
“Mohiyat – aloqa” modelidan foydalanildi. Yuqorida aytilganidek, “Mohiyat -
aloqa” modeli konseptual model hisoblanadi hamda konkret MBBT xususiyatlari
e’tiborga olinmaydi (ruxsat etilgan tiplar, maydonlar va jadvallarning nomlanishi,
butunlik cheklanishlar va sh.k). “Mohiyat – aloqa” modelini relyatsion modelga bir
qiymatli almashtirish algoritmi mavjud (ya’ni infologik modellashtirishdan
relyatsion MB sxemasini mantiqiy loyihalashga o‘tishni amalga oshiradi)
[11,20,32,33].
Ushbu algoritmni qarab chiqamiz:
1. “Mohiyat - aloqa” modelning har bir mohiyati relyatsion modelning
munosabatiga mos qo‘yiladi. Bunda munosabatning nomiga konkret MBBTda
mavjud cheklanishlar qo‘yiladi.
38](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_38.png)
![2. Mohiyatning har bir atributiga mos munosabatga atribut sifatida qo‘yiladi.
Munosabat atributlarning nomlanishida tanlangan MBBT cheklanishlari qo‘yiladi.
Har bir atribut tanlangan MBBT ruxsat etilgan tiplar va ushbu atributni majburiylik
yoki majburiy bo‘lmaganlik xossalari beriladi.
3. Mohiyatning birlamchi kaliti mos munosabatga birlamchi kalit sifatida
qo‘yiladi. Munosatning birlamchi kalit tarkibiga kiruvchi atributlar avtomatik
ravishda aniqlanmagan qiymat mavjud bo‘lmasligi (Not Null) xossasiga ega
bo‘ladi.
4. “Ko‘p” tomonli mohiyatga mos keluvchi har bir munosabatga “bir”
tomonli dastlabki kalitga ega bo‘lgan mohiyat hisoblanuvchi “bir” tomonli
mohiyatning atributlar majmuasi qo‘shiladi. Ko‘p tomonli mohiyatga mos
munosabatga bu atributlar majmuasi tashqi kalit bo‘ladi.
5. Tashqi kalitga mos atributlarga tegishli majburiy bo‘lmagan sinflarni
modellashtirish qiymatlarga ruxsat berish xossasi o‘rnatiladi. Atributlarga tegishli
bo‘lgan majburiy sinflarda noaniq qiymatlarning mavjud bo‘lmaslik xossasiga ega
bo‘ladi.
6. M:N tipdagi aloqani bog‘lash ruxsat etilgan mohiyatdagi dastlabki kalitli
ega bo‘lgan atributlarga mos munosabat aloqaning yangi munosabatda tashqi kaliti
bo‘lib, aloqani tashkillashtirish uchun ishlatiladi.
Tanlangan predmet soha uchun “Mohiyat - aloqa” modelidan relyatsion
modeliga o‘tishni ko‘rib chiqamiz.
39Kalit
A Kalit BB
ABA 1 M
Kalit
A Kalit BB
ABA M N
Kalit
A Kalit B](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_39.png)
![1. Yuqorida keltirilgan modelda quyidagi mohiyatlar mavjud: OTM,
Fakultet, kafedra, guruh, talaba, fan, o‘qituvchi, bo‘lim, xodimlar, kontengent.
Demak relyatsion modelda ham OTM, Fakultet, kafedra, guruh, talaba, fan,
o‘qituvchi, bo‘lim, xodimlar, kontengent munosabatlari ishtirok etadi.
2. Munosabatning har bir atributi uchun konkret tiplarini berish jarayonida
rasmda keltirilgan munosabatlarni hosil qilamiz.
3. Munosabatlar o‘rtasida aloqalarni o‘rnatamiz.
4. Relyatsion modelni (MB sxemasini) hosil qilamiz.
40 OTM jadvali
OTM kodi
Rektor
INN
Manzil OTMRektor Manzil
INN OTM kodi
Fakultet
Dekan Fakultet kodi
Fakul tet jadvali
Fakultet kodi
OTM kodi
Fakultet nomi
Dekan
Fakultet nomi
OTM kodi](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_40.png)
![41 Kafedra jadvali
Kafedra kodi
Fakultet kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiri KafedraKafedra kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiri Fakultet kodi
Guruh jadvali
Guruh kodi
Fakultet kodi
Guruh nomi
Guruh tyutori
Guruh sardori
GuruhGuruh
kodi
Guruh tyutori
Guruh
sardoriGuruh
nomi Fakultet
kodi
Tal
abaG
ur
uh
ko
di Tal
aba
ID
kod
iReytin
g
daftarc
hasi
no’mer
i
Ta laba jadvali
Ta laba ID kodi
Guruh kodi
Reyting daftarchasi nomeri
FanKafedra kodi
Fan
nomi Fan kodi Fan jadvali
Fan kodi
Kafedra kodi
Fan nomi](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_41.png)
![2.4 -rasm. ER-model mohiyatlaridan relyatsion model munosabatlariga o‘tish
Birdan ko‘p aloqani tashkillashtirish. “Birga ko‘p” aloqani berishda
“ko‘p” tomondagi munosabatga qo‘shimcha tashqi kalit xosil qilinadi. Tashqi kalit
42O’
qit
uvc
hiKa
fed
ra
ko
di
O’qi
tuvc
hi
ID
kodiFan
kod
i O’qituvchi jadvali
O’qituvchi ID kodi
Kafedra kodi
Fan kodi
Bo’lim jadvali
Bo’lim kodi
OTM kodi
Bo’lim nomi
Bo’lim boshlig’i
Bo’lim
Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomiBo’lim kodi
OTM kodi
Xodimlar jadvali
Xodimlar ID kodi
Bo’lim kodi
Lavozimi
Xo
di
ml
ar Xodi
mlar
ID
kodi
La
vo
zi
miBo
’li
m
ko
di
Kontengent jadvali
Familiyasi
Talaba ID kodi
Ismi
Otasining ismi
Viloyat
Tuman
Ko
nte
ng
ent
Ota
sini
ng
ism
iVi
lo
ya
tiTala
ba
ID
kod
iFa
mi
liy
asi Is
mi Tu
m
an
i](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_42.png)
![qiymatlarni faqat “bir” tomondan munosabatlarning birlamchi kaliti qiymatlari
to‘plamidan oladi.
431
Bo’lim
Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomi Bo’lim kodi
OTM kodiOTM
RektorManzil
INN OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
OTM jadvali
Bo’lim jadvali
OTM kodi
Rektor
INN
Manzil Bo’lim kodi
OTM kodi
Bo’lim nomi
Bo’lim boshlig’iBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_43.png)
![441
Fakultet
Dekan Fakultet nomi Fakultet kodi
OTM kodiOTM
RektorManzil
INN OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
OTM jadvali
Fakultet jadvali
OTM kodi
Rektor
INN
Manzil Fakultet kodi
OTM kodi
Fakultet nomi
DekanBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Xodimlar
LavozimiXodimlar ID kodi
Bo’lim kodiBo’lim
Bo’lim nomiBo’lim kodi
Bo’lim boshlig’i OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Bo’lim jadvali
Xodimlar jadvali
Bo’lim kodi
OTM kodi
Bo’lim nomi
Bo’lim boshlig’i Xodimlar ID kodi
Bo’lim kodi
LavozimiBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_44.png)
![45 Guruh kodi
1
Guruh
Guruh tyutori Guruh sardori Guruh nomi
Fakultet kodiFakultet
Fakultet nomiFakultet kodi
Dekan OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Fakultet jadvali
Guruh jadvali
Fakultet kodi
OTM kodi
Fakultet nomi
Dekan Guruh kodi
Fakultet kodi
Guruh nomi
Guruh tyutori
Guruh sardoriBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Kafedra
Kafedra mudiri Kafedra nomi Kafedra kodi
Fakultet kodiFakultet
Fakultet nomiFakultet kodi
Dekan OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Fakultet jadvali
Kafedra jadvali
Fakultet kodi
OTM kodi
Fakultet nomi
Dekan Kafedra kodi
Fakultet kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiriBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_45.png)
![461
O’qituvchi
O’qituvchi ID kodi Kafedra kodi
Fan kodiKafedra
Kafedra nomiKafedra kodi
Kafedra mudiri Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Kafedra jadvali
O’qituvchi jadvali
Kafedra kodi
Fakultet kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiri O’qituvchi ID kodi
Kafedra kodi
Fan kodiBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Fan
Fan kodi Kafedra kodi
Fan nomiKafedra
Kafedra nomiKafedra kodi
Kafedra mudiri Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Kafedra jadvali
Fan jadvali
Kafedra kodi
Fakultet kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiri Fan kodi
Kafedra kodi
Fan nomiBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_46.png)
![47 Familiyasi
1
Kontengent
Talaba ID kodi
Otasining
ismi Ismi
TumanTalaba
Guruh kodiTalaba ID kodi
Reyting daftarchasi nomeri Viloyat M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Talaba jadvali
Kontengent jadvali
Talaba ID kodi
Guruh kodi
Reyting daftarchasi nomeri Familiyasi
Talaba ID kodi
Ismi
Otasining ismi
Viloyat
TumanBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Talaba
Guruh tyutori Talaba ID kodi Guruh kodi
Reyting daftarchasi nomeriGuruh
Guruh nomiGuruh kodi
Guruh sardori Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Guruh jadvali
Talaba jadvali
Guruh kodi
Fakultet kodi
Guruh nomi
Guruh tyutori
Guruh sardori Talaba ID kodi
Guruh kodi
Reyting daftarchasi nomeriBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_47.png)
![2.5 -rasm. Munosabatlarda aloqani tashkil etish
48](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_48.png)
![2.6-rasm. MBning datalogik modeli
49](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_49.png)
![2-bobga doir xulosalar
Bu bobda predmet sohani tahlil qilish asosida infologik loyihalash
bosqichida mohiyat-aloqa modelini ishlab chiqish usili bayon qilingan.
Mohiyat-aloqa modeli asosida datalogik modelini qurish metodologiyasi tahlil
qilingan. Shuningdek, ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini
loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilindi, tanlangan
“OTM” predmet sohaning infologik loyiha asosida, datalogik modelga o‘tish
algoritmlarini ishlab chiqildi.
Ma'lumotlar bazalarini loyihalashni o‘rganish jarayonida talabalarning
malakasi quyidagilar uchun etarli bo‘ladi: predmet sohani chuqur tahlil qilish;
predmet sohaning infologik va mantiqiy modelini ishlab chiqish; ma'lumotlar
bazasini boshqarish tizimini tanlash; ma'lumotlar bazasining samarali mantiqiy
tuzilishini ishlab chiqish; jadvallarni va ularning a’loqa larini
normallashtirishning barcha bosqichlarini amalga oshirish; ma'lumotlar bazasi
bilan ishlash uchun qulay interfeys yaratish uchun so‘rovlar va dasturlash
tillaridan foydalanish; chiqarilgan hisobot shakllarini ishlab chiqish.
50](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_50.png)
![3-BOB. “OTM” PREDMET SOHA UCHUN DATALOGIK
MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI ISHLAB
CHIQISH
3.1.AutoPlay dasturi va undan ishlash uslubiyati
AutoPlay dasturi oynasining tuzilishi . Keyingi yillarda multimedia
hujjatlarini yaratishga oid juda ham ko‘plab dasturiy ta’minotlar ishlab
chiqilgan. Ulardan biri AutoPlay dasturidir. Istalgan fayl yoki fayllar to‘plamini
bitta muhitga birlashtirish, qolaversa, CD yoki DVD disklar uchun Autorun-
menyusi hosil qilishda Autoplay Media Studio eng kuchli vizual paket
hisoblanadi. Multimedia texnologiyalariga asoslangan amaliy dasturlarni
yaratish uchun AutoPlay Media Studio dasturidan foydalanish foydalanuvchilar
uchun juda oson va qulay interfeysni taqdim etadi. AutoPlay Media Studio bilan
ishlashda deyarli dasturlash ishlari talab qilinmaydi. Foydalanuvchi faqat turli
dizaynli dasturiy muhitni tanlash uchun bir nechta tayyor shakllardagi loyiha
shablonlaridan foydalanishi mumkin . Bunda amaliy dastur muhitini dizaynga
boy holatga tashkil etish uchun Autoplay dasturiy vositasi tarkibida tayyor
obyektlar mavjud bo‘lib, ular tarkibiga buyruq tugmasi, tovush kuchaytirgichi,
fayllarni printerdan bosmaga chiqarishni ta’minlovchi, Web-saytllarni ochuvchi
va ularga murojaatni amalga oshirib beruvchi qator funksional obyektlarni
kiritish mumkin. Amaliy dastur uchun grafik qobiqlarni yaratish, uni avtmatik
ishga tushirish uchun AutoPlay Media Studio barcha kerakli fayllarni o‘zi
yaratadi. Foydalanuvchilar zimmasiga esa faqat qattiq disk va kompakt diklarni
yozish uchun tayyor loyihalarni shakllantirish vazifasi qoladi.
2008-yilning 12-martida Indigo Rose Corparition kompaniyasi AutoPlay
Media Studio 7.1.1007.0 versiyasini iste’molga chiqardi. Dastur
foydalanuvchilarga obyektlarni o‘zaro bog‘lashni amalga oshirishga yordam
beradigan yuzlab vositalarni taqdim eta oladi. Autoplay Media Studio dasturi
muhitida Visual Basic, Visual C++, Java, Macromedia Flash kabi qator
tizimlarda yaratilgan hujjatlarni ham bemalol qayta ishlash mumkin .
Dastur yordamida animatsiyalanuvchi menyuni, kataloglar daraxtini,
ma lumotlar bazasini va shunga o‘xshash obyektlarni nafaqat tez yaratish, balki‟
ularni boshqarish ham mumkin. Avtomatik ishga tushuvchi oynalarni o‘zining
kutubxonasidagi “niqob”lardan foydalangan holda ixtiyoriy shaklda (formada)
yaratish mumkin. Bunday “niqob” sifatida .jpg, .bmp va .png kabi formatdagi
fayllardan foydalanilsa ham bo‘ladi. Qolaversa, ma’lumotlarni CD uchun
tayyorlagan holda uni dasturning o‘zidan turib, CD yoki DVDga yoza olishi
51](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_51.png)
![Autoplay Media Studio dasturi naqadar keng imkoniyatlarga ega ekanligini
ko‘rsatadi. Tayyor loyiha bunda .exe kengaytmali fayl sifatida o‘zi ochiluvchi
arxiv ko‘rinishda yoki qattiq diskdagi alohida papkada shakllantirilishi mumkin.
Bundan tashqari, dasturga matnni orfografik tekshirish imkoniyati ham
kiritilgan. Dasturning bu xossasi uning Label, Paragraph va Button kabi
obyektlari bilan birga ishlaydi. Agar dastur kompyuterga to‘liq versiya bilan
o‘rnatilgan bo‘lsa, matnni orfografik tekshirish uchun uning kutubxonasida juda
katta hajmdagi lug‘atlar bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, AutoPlay Media
Studio 7.0 ning yangi versiyasi quyidagi imkoniyatlarga ega holda istemolga
chiqarilgan:
1. Avtomatik ishga tushuvchi xususiy menyu, interfaol taqdimotlar,
multimedia ilovalar, sanoqli daqiqalarda dasturiy ta’minotlarni yaratish;
2. Loyihaga turli tuman fotografiya, musiqa, video, animatsiya, matn va
boshqalarni biriktira olish xususiyati;
3. Web-ilova yaratishga mo‘ljallangan mukammallashgan instrumentlar;
4. XML, SQL va shifrlash mexanizmlari bilan ishlay olishi;
5. RTFformatli hujjatlar bilan ishlay olishi;
6. Slayd-shou bilan ishlash imkoniyati;
7. Matn rangini o‘zgartirish uchun RadioButton obyektining mavjudligi;
8. Bosmaga chiqarishning kengaytirilgan funksiyasi;
9. Obyektlarni formatlash imkoniyati;
10. Kalit so‘zlar yordamida qidiruv tizimining mavjudligi;
11.CD, DVD kabi kompakt disklarga yozish imkoniyati va hokazo.
AutoPlay Media Studio ishga tushirilgach, avvalo loyiha bilan bog‘liq bir nechta
buyruqlarni o‘z ichiga oluvchi muloqot oynasi yuzaga keladi (3.1-rasm):
52](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_52.png)
![3.1-rasm.
AutoPlay dasturining ishga tushirilishi Bu muloqot oynasida quyidagi
to‘rtta taklif ilgari surilgan bo‘ladi:
1) Create a new project (Yangi loyiha yaratish);
2) Open an existing project (Yaratilgan loyihalardan birini ochish);
3) Restore last open project (Oxirgi ishlangan loyihani ochish);
4) Exit AutoPlay Media Studio (Dasturdan chiqish).
Agar AutoPlay Media Studioning ruscha varianti o‘rnatilgan bo‘lsa, u
holda taklif rus tilida, inglizcha varianti o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda taklif ingliz
tilida bo‘ladi. AutoPlay har bir buyruq tugmasi funksiyasi va unga mos scriptlar
uchun tayyor kodlar to‘plamini ham taqdim etadi. Bu tayyor kodlardan qulayroq
foydalanish uchun dasturning ingliz tilidagi varianti bilan ishlagan ma’qul.
Shunday qilib, yuqoridagi taklifga binoan biz “Creat a new project”
bandini tanlasak, u holda bir nechta yangi loyiha shablonlarini taklif etishdan
iborat quyidagi muloqot oynasi yuzaga keladi (3.2-rasm):
53](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_53.png)
![3.2-rasm.
Loyiha shablonlarini tanlashga oid muloqot oynasi. Biz yaratayotgan
ilovamiz tabiatiga qarab, muloqot oynasida mavjud loyihalardan birini
tanlashimiz yoki o‘zimiz istagan yangi loyihani tashkil qilishimiz mumkin.
Quyida “Audio” deb nomlangan loyiha tanlangan (3.3-rasm):
3.3-rasm.
“Quiz” loyihasining tanlanishi Mavjud loyihani tanlashning ijobiy
tomonlaridan biri shundaki, unda Web-sahifa uchun ba’zi ssenariylar tayyor
54](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_54.png)
![yozilgan holatda bo‘ladi. Ba‘zi obyektlar uchun bajariladigan funksiyalar esa
tayyor holatda berilgan bo‘ladi. Bunday imkoniyat qisqa vaqtda murakkab
tuzilmali katta loyihani yaratishda amaliy yordam beradi. AutoPlay dastur
oynasi quyidagi tuzilmaga ega :
1. Dastur oynasining sarlavha satri.
1. Dastur oynasining menyu satri.
2. Instrumentlar paneli satri.
3. Project Explorer muloqot oynasi.
4. Properties muloqot oynasi.
5. Holat satri. Dastur oynasinig sarlavha satrida loyiha nomi,
dastur nomi va oynani boshqarish elementlari joylashgan.
Oynaning menyu satrida quyidagi menyular joylashgan:
File. Bu menyu orqali yangi loyiha oynasini ochish, mavjud loyiha
oynasini ochish, loyihani xotiraga saqlash, loyihani export qilish, hujjat
xossasini o„zgartirish va dasturdan chiqish kabi ishlarni bajarish mumkin. Tools.
Ba’zida AutoPlay dasturining galeriyasidagi mavjud buyruq tugmalari dizayn
jihatidan yetarli bo‘lmay qolishi mukin. Shunday paytlarda ushbu menyuning
“Button Maker” bandiga murojaat qilib yangi dizayndagi buyruq tugmalarini
yaratish mumkin. Bundan tashqari loyiha uchun ssenariy kodini yozish ham shu
menyuda amalga oshiriladi. Publish. Bu menyu yordamida AutoPlayda tayyor
holatga kelgan amaliy dasturni ishlatib sinovdan o‘tkazish va kompilyatsiyalash
mumkin.
Edit. Bu menyu orqali oxirgi bajarilgan amalni bekor qilish yoki
takrorlash, ajratilgan obyektni kesib olish, uning nusxasini olish, boshqa joyga
qo‘yish, o‘chirish, sahifa dublikatini hosil qilish, bir turga mansub obyektlarni
guruhlash, obyektni “qulflash”, obyektni fiksirlab qo‘yish va yashirin holatga
o‘tkazish kabi ishlarni bajarish mumkin.
55](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_55.png)
![Align. Bunda obyektning sahifaga (ishchi sohaga) nisbatan
koordinatalar bo„yicha, masalan, gorizontal, vertikal, va boshqa o„lchamlarga
nisbatan joylashuv holatini belgilab olish mumkin.
Page. Bu menyu loyihadagi sahifalar uchun xizmat qiladi. Masalan,
loyihaga yangi sahifa qo‘shish, mavjud tanlangan sahifani o‘chirish, mavjud
sahifaning dublikatini (aynan nusxasini) hosil qilish, sahifaning xossasiga oid
muloqot oynasini chaqirish kabi ishlarni bajarish mumkin.
Object. Bu menyuda 24 ta obyektni sahifaga qo‘yish imkoniyati mavjud
bo‘lib, shundan 17 tasi konstruktorlik tizimida ishlatiladigan standart obyektlar
bo‘lsa, qolgan 7 tasi plagin tarzida tashkil etilgan obyektlar bo‘lib, ular
“Plugins” buyrug‘i orqali sahifaga qo‘yiladi, masalan, Calendar, Windows
stilidagi “Win–Button” nomli buyruq tugmasi, Slider va hk. Shuningdek,
“Properties” buyrug‘idan foydalanib, sahifada belgilangan obyektning xossalar
oynasini hosil qilish imkoniyati mavjud.
Project. Loyihani har tomonlama mukammal ishlash uchun imtiyozli
yordam ko‘rsatadigan ajoyib menyu hisoblanadi. Uning “Settings” bandiga
murojaat qilib, loyihaga oid xossalarni o‘zgartirish, “Menu Bar…” bandiga
murojaat qilib, yaratilajak amaliy dastur oynasini xususiy menyu bilan
ta‘minlash, “Global Functions…” bandi orqali loyihadagi barcha sahifalarga
birdek tegishli bo‘lgan funksiya qism dasturlarini yozish mumkin. Shuningdek,
turli multimedia hujjatlarini va plaginlarni joylashtirishni ham shu menyuda
muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin. AutoPlayda har bir loyiha uchun bir
yoki bir nechta sahifalar to‘plami taqdim etiladiki, bu sahifalar bilan ishlaganda
bir nechta obyektlardan foydalanish mumkin. Bu obyektlardan har birining
alohida funksiyalari mavjud bo‘lib, ular orqali dasturni boshqarishda
foydalanuvchi uchun muloqot interfeysini yaratish alohida ahamiyat kasb etadi.
3.1.1.Obyekt funksiyalari
1. Button- Buyruq tugmasi. Bir nechta rangdagi turli variantlari
mavjud. Asosan boshqaruv funksiyasini bajaradigan buyruqlar bu tugmaga
biriktiriladi.
56](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_56.png)
![2. Label -Yozuv maydonchasi . Ishchi sohadagi yozuvlar shu obyekt
bilan beriladi. Yozuv gorizontal va vertikal ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.
3. Paragraph . Bir nechta satrdan iborat matnni o‘z ichiga oladigan
yozuv maydonchasi. Ko‘rinish sohasiga sig‘may qolgan pastdagi yozuvlar uning
o‘ng tomonidagi lift yugurdagi orqali o‘qilishi mumkin, .txt va .quiz-
kengaytmali matn fayllarini yuklab olib o‘qitish ham mumkin.
4. Image . Turli formatdagi ikonkalar va rasmlarni ishchi sohada joy-
lashtirish uchun ishlatiladi.
5. RichText. WordPad, Блокнот, MS Word kabi matn muharrirlarida
tayyorlangan .txt va .rtf-fayllarni yuklash va uni samarali o‘qish imkonini
beradigan yozuv maydoni.
6. Hotspot. Shaffof holatdagi to‘g‘rito‘rtburchak ko‘rinishdagi
faollashtiruvchi obyekt. U orqali sahifada bo‘sh turgan sohani biror funksiyani
bajaruvchi faol sohaga aylantirish mumkin.
7. Video. Video fayllarni (.avi, .mpg, .wmv, mp4, …) ishchi sohaga
joylashtirish va turli o‘lchamlarda ko‘rish uchun foydalaniladigan obyekt.
8. Flash Macromedia .Flashda tayyorlangan .swf-fayllarni ishchi
sohaga joylashtirish va unda foydalanish imkonini beradigan obyekt.
9. Web. Bu obyekt orqali .htm, .mht kengaytmali fayllarni ishchi
sohaga Web-sahifa orqali joylashtirish va ko‘rish mumkin.
10. SlideShow . Bir nechta grafik fayllarni bu obyekt orqali yuklab
olish va ma’lum vaqt oralig‘ida ketma-ketslayd ko‘rinishida namoyish
etish mumkin.
11. Input . Dasturga parol qo‘yish yoki klaviaturadan kiritiluvchi biror
ma’lumotga ehtiyoj sezilganda mazkur obyektdan samarali foydalaish mumkin.
12. CheckBox . Bu obyekt orqali ishchi sohada e’lon qilingan bir
nechta variantli ma’lumotlardan bir nechtasini tanlash va jarayonni davom
ettirish mumkin.
57](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_57.png)
![13. RadioButton .Bu obyekt orqali ishchi sohada e’lon qilingan bir
nechta variantli ma’lumotlardan faqat bittasini tanlash va jarayonni davom
ettirish mumkin.
14. ListBox .Ishchi sohaga ro‘yxat shaklidagi ma’lumotlarni
joylashtirish va ulardan birini tanlash orqali jarayonni davom ettirish imkonini
beradigan obyekt.
15. ComboBox .Ishchi sohaga ro‘yxat shaklidagi ma’lumotlarni
“yashirin” tarzda joylashtirish va ulardan birini tanlash orqali jarayonni davom
ettirish
imkonini beradigan obyekt.
16. Tree. Ma’lumotlarni daraxt ko‘rinishida ishchi sohada tasvirlash
imkonini beradigan obyekt.
17. Progress. Vaqtga bog‘liq jarayonni vizual tarzda ishchi sohada aks
etti- ruvchi obyekt. Xususan, ko‘p o‘lchamli fayllarni nusxalashda, o‘chirishda,
xotiradan katta joy egallovchi dasturni ishga tushirishda jarayonning kechishini
bu obyekt orqali vizual tarzda kuzatib turish mumkin.
Bu obyektlar sichqoncha yordamida dastur galeriyasidagi tayyor to‘plamdan
olib qo‘yiladi. Multimedia hujjatlarini tayyorlash, uning dasturlanuvchi qismlari
uchun scriptlar yozish, tayyorlanayotgan amaliy dasturni boshqarish interfeysini
yaratishda bu obyektlar dasturchiga imtiyozli yordam ko‘rsatadi. AutoPlayning
ajoyib xususiyatlaridan yana biri shundaki, bu obyektlar xossalarini tanlash uchun
maxsus xossalar panelini ham dasturchiga taqdim etadi va u orqali bir qiymatli
xossalar qiymatidan samarali foydalanish mumkin
58](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_58.png)
![3.4 – rasm
Har bir obyektning o‘z xossalari mavjud bo‘lib, ular turli parametrlari guruh-
lanadi. Quyidagi jadvalda buyruq tugmasi (Button) uchun uning xossalari va
guruhlanishi keltirlgan.
Buyruq tugmalari grafik turda bo‘lganligi uchun loyiha kutubxonasida
mavjud bo‘lgan standart buyruq tugmalaridan tashqari foydalanuvchi didiga mos
istalgan dizayndagi buyruq tugmalarini yangidan yaratish mumkin.
Buning uchun AutoPlay dastur oynasidagi “Tools” menyusining “Button
Maker” bandiga murojaat qilish yetarli. Natijada “Untitled – AutoPlay Media
59](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_59.png)
![Studio Button Maker” sarlavhali muloqot oynasi yuzaga keladi (4-rasm).
Ushbu muloqot oynasi quyidagi tuzilmaga ega :
1 sarlavha satri;
2 instrumentlar paneli satri;
3 buyruq tugma hodisalari uchun asosiy ishchi panellar;
4 xossalar paneli;
5 rasm paneli;
6 rasmni taxminiy ko‘rish paneli;
7 holat satri.
Bu muloqot oynasida asosiy e’tibor tugmaning hodisalar paneliga qaratiladi.
Unda tugmaning “Up Normal”, “Up Highlight”, “Up Disabled”, “Down
Normal”, “Down Highlight”, “Down Disabled” kabi hodisalari uchun alohida
rangdagi tugmalar, rasmlar va yozuvlar tanlanadi.
3.5-rasm . “Button Maker” muloqot oynasining tuzilishi Bu muloqot
oynasi orqali asosan .btn kengaytmali fayllar bilan ish ko‘riladi. Bunday
kengaytmali fayllar “Button Maker” utilitasining o‘zi yordamida yaratiladi.
60](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_60.png)
![Unda har qanday ko‘rinishdagi buyruq tugmalarini foydalanuvchi ixtiyoriga
ko‘ra istalgancha o‘zgartirish mumkin. Bunday o‘zgartirish ishlari asosan
xossalar paneli orqali amalga oshiriladi. Amalga oshirilgan barcha
o‘zgartirishlarni “Images Panel” yoki “Preview Panel” muloqot oynalarida
kuzatib borish mumkin. “Preview Panel”da yaratilgan natijaviy buyruq
tugmasini taxminiy ishlatib ko‘rsa ham bo‘ladi.
3.2. Datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab
chiqish va undan foydalanish
Yuqorida qayd etib o‘tilgan obyektlar faqat konstruktorlik tizimida qo‘llani-
ladigan obyektlar bo‘lib, ulardan tashqari plaginlar asosida foydalaniladigan ob-
yektlar ham mavjud. Masalan, Dastur oynasidagi “Object” menyusining
“Plugins” bandiga murojaat qilib, “Calendar”, “Data Grid”, “Media Player”,
“Shape”, “Sli- der”, “ThumbList” va “WinButton” kabi obyektlardan ham
foydalanish mumkin (5-rasm):
plaginlar “AutoPlay Media Studio 7.1.1000.0” dasturi bilan birga
o‘rnatiladigan standart plaginlar bo‘lib, zarur bo‘lsa boshqa plaginlarni
“Plugins” ichki menyusidagi “More Plagins…” bandiga murojaat qilib, Online
rejimda Internetdan yuklab olish ham mumkin. Standart plaginlarning
ko‘rinishi 3.6-rasmda ko‘rsatilgan :
3.6-rasm. Plaginlar va ularning sahifadagi ko‘rinishi
61](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_61.png)
![Bunday plaginlar standart obyektlardan tashqari sahifada yetishmayotgan
obyektlar o‘rnini to‘ldirib turadi.
Plaginlardan foydalanishning boshqa ajoyib xususiyatlari ham mavjud.
Masalan, AutoPlay galeriyasidagi standart buyruq tugmalarini klavishli
boshqarish imkoniyati yo‘q. Xususan, WinButton nomli plaginni qo‘llash va
unga mos ssenariy yozish asosida WinButton obyektiga SetFocus ni
o‘rnatishimiz va sahifani klavishli boshqarishimiz mumkin.
Plaginlar nafaqat obyektlar sifatida, balki Project, ya’ni loyihaning o‘zi
uchun qo‘shimcha ravishda Action (ya’ni harakat) hodisalari sifatida ham
taqdim etiladi.
Bu plaginlardan foydalanish, ya’ni ularni joriy loyihaga biriktirish
uchun AutoPlay dastur oynasining “Project” menyusidagi “Plugins…”
bandiga murojaat qilamiz (3.7-rasm):
62](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_62.png)
![3.7-rasm .“Action Plugins” ni Project ga qo‘shish Natijada, “Action Plugins”
sarlavhali muloqot oynasi vujudga keladi. Bu muloqot oynasida
“AtomicClock”, “CDAudio”,“Clipboard”, “ColorDialog”, “DateDiff”,
“Desktops”, “FontDialog” va “FTP” kabi plaginlarni ko‘rish mumkin
(3.8-rasm):
3.8-rasm. “Action Plugins” muloqot oynasining ko‘rinishi Ko‘rib
turganingizdek, mazkur holatda “Desktops” plagini loyihaga biriktirilmoqda.
Dastlab, “Ma’lumotlar bazasi” fani elektron darsligi tashqi
tashuvchilardan maxsus dasturiy vosita yordamida kompyuterga o‘rnatiladi.
Natijada bosh sahifa oynasi hosil bo‘ladi (3.9-rasm.)
63](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_63.png)
![3.9-rasm. Elektron darslikning bosh oynasi.
Ekranda mazkur oyna hosil bo‘lgach,BOSHLASH tugmasi bosiladi. Ekranda
elektron darslikning foydalanish mundarijasi hosil bo‘ladi.
3.10-rasm. Mundarijadan mavzu tanlash.
Mundarijada fanda mavjud barcha mavzular ketma ket o‘rin olgan.
Foydalanuvchi o‘ziga kerakli mavzuni tanlab bosadi. Masalan, “Taqdimot
64](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_64.png)
![dasturlari. MS Power Point dasturi yordamida taqdimotlar yaratish asoslari”
mavzusi tanlandi deylik. Dastlab ekranda mavzuning batafsil bayoni ifodalangan
ma’ruzalar matni hosil bo‘ladi Elektron darslikda ma’lumotlarni bu tarzda ifoda
etilishi talabalarda MED nisbatan qiziqish uyg‘otishi tabiiy. (3.11-rasm).
3.11 -rasm. Ma’ruza matni oynasidan lavha
Mundarijada ma’lumotlar bazasining infologik loyihalash ni vizua l tarzda
namoyon qili sh ketma ket ligi o‘rin olgan. Foydalanuvchi o‘ziga kerakli bandni
tanlab bosadi. Masalan, “Ma’lumotlar bazasining infologik loyihalash” mavzusi
tanlandi deylik. Dastlab ekranda mavzuning batafsil bayoni ifodalangan
ma’ruzalar matni hosil bo‘ladi keyingi qadamda Makro Mediya Flesh dasturida
yaratilgan ma’lumolar bazasinig infologik loyihalashning vizual tarzda
namoyishi namayon bo‘ladi. Elektron darslikda ma’lumotlarni bu tarzda ifoda
etilishi talabalarda MED nisbatan qiziqish uyg‘otishi tabiiy.
Keyingi qadamda (3.12-rasm) amaliy ishlar oynasidagi mundarejadan (1-
amaliy ish) bandi tanlanadi.
65](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_65.png)
![3.12 -rasm. Amaliy ishlar oynasidan lavha
3.13 -rasm. Fakultet mohiyatining ER-diogrammasi
66](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_66.png)
![3.14 -rasm. Kaferdra mohiyatining ER-diagrammasi
3.15 -rasm. Talaba mohiyatining ER-diagrammasi
67](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_67.png)
![3.16 -rasm. Fan mohiyatining ER-diagrammasi
3.17 -rasm. O‘qituvchi mohiyatining Er-diagrammasi
68](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_68.png)
![3.18 -rasm. Bo‘lim mohiyatining ER-diagrammasi
3.19 -rasm. Xodimlar mohiyatining ER-diagrammasi
69](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_69.png)
![3.20 -rasm. Xodimlar mohiyatining ER-diagrammasi
Tanlangan mavzudan orqaga qaytish, takrorlash, yangilash, mundarijaga
qaytish, oldingi mavzuga o‘tish, keyingi mavzuga o‘tish, mavzudan ajratilgan
qismni chop qilish, mavzudan chiqish, oynani yopish kabi turkum ishlarni
bevosita menyu osti buyruqlari yordamida amalga oshirish imkoniyati mavjud.
Ekranning chap yuqori qismida “Mundarija” ochish oynasi mavjud bo‘lib, u
asosiy mundarijaga qaytmay tegishli bob va mavzularni tanlash imkonini beradi.
“Mundarija” belgisi ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi keltirilsa ekranning chap
tomonidan boblarning nomlari, tajriba topshiriqlari, test, elektron darslikdan
foydalanuvchilar uchun qo‘llanma bandlari aks etgan oyna ochiladi.
Yuqorida ta’kidlangandek, talabalar erishilgan bilim, ko‘nikma va
malakalarni mustahkamlash maqsadida MEDda sinov savollari, mavzuga oid
testlar va krossvordlar keltirilgan. Masalan, elektron darslik yordamida talabalar
o‘z bilimlarini nazorat qilishlari, ya’ni talabalar o‘z bilimlarini sinab ko‘rish
maqsadida test sinovlariga javob berishlari mumkin. Buning uchun
70](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_70.png)
![“Mundarija”dan “Mavzuga oid testlar” bandi ko‘rsatkich orqali tanlanadi.
Natijada, ekranda mavzuga oid test savollari birin ketin chiqa boshlaydi. (3.21-
rasm).
3.21-rasm. Test sinovlaridan namunalar.
Test savollariga javoblar 4 ga ajratilgan bo ‘lib, undan ixtiyoriysini tanlab,
test savollariga javoblar kiritiladi. Testlar yechib bo‘lingach, ekranda natija hosil
bo‘ladi, ya’ni nechta to‘g‘ri javob, nechta noto‘g‘ri va umumiy ball ko‘rsatkichi
namoyon bo‘ladi (3.22-rasm).
3.22-rasm. Test sinovlari natijasi aks etgan oyna.
71](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_71.png)
![Test natijalari tugagach, foydalanuvchi “Hisobotni ko‘rish” ni bosib, test
savollari ichidan qaysilariga to‘g‘ri, qaysilariga noto‘g‘ri javob berganini
tekshirib ko‘rishi mumkin. (3.23-rasm).
3.23-rasm . Test sinovlari tahlili aks etgan oyna.
Foydalanuvchi o‘z bilimini sinov savollariga javob berish va krossvord
yechish orqali ham sinab ko‘rishi mumkin (3.24-rasm).
3.24-rasm. Sinov savollari tahlili aks etgan oyna.
Xullas, “Ma’lumotlar bazasi ” fani bo‘yicha multimediali didaktik
vositalar yaratish fanga oid ilmiy va amaliy ahamiyatga molik nazariy
72](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_72.png)
![ma’lumotlarni, qonun-qoidalarni, tushunchalar berilishligi ilmiy nuqtai nazardan
ochib berishga yordam beradi. Oliy ta’lim muassasalari uchun MED yaratishda
mualliflar dars matnini tushunarli va mantiqiy usulda tuzishi, matnlarni
illustrasiya va chizmalardan foydalangan holda joylashtirishi, matnni tushunarli,
ravon va qiziqarli ranglardan foydalangan holda yozishi, talaba tajribasiga
aloqador misollar va fikrlar qo‘llashi, mazmunning aniqligi, ranglarga mosligi,
bexatoligini ta’minlashi, MED hajmiga, ranglarning o‘rnida ishlatilishiga e’tibor
berish kabi turkum mezonlarga amal qilish lozim. Yaratilgan MED o‘quv
dasturiga va rejadagi dars soatlariga asoslanishi, fanning so‘nggi yutuqlarini
qamrab olishi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida bilimni mustaqil
nazorati uchun testlar, amaliy topshiriqlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.
“ Ma’lumotlar bazasi ” fani misolida multimediali didaktik vositalar mazmunini
belgilashning metodik asoslarini yoritishga harakat qildik.
3-bobga doir xulosalar
Bu bobda “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida
o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasi loyihsini ishlab chiqish
masalasi muhokama qilindi.Bunda pedagogik dasturiy vositalar, ularning
imkoniyatlari, afzalliklari qiyosiy taqqoslandi. Pedagogik dasturiy vositani
ishlab chiqish uchun AutoPlay dasturi tanlab olindi va ishlanmaning senariysi
ishlab chiqildi. Shuningdek Power Point, MacroMedia Flash dastur
imkoniyatlaridan foydalanildi. Loyihalangan senariy asosida pedagogik dasturiy
vosita ishlab chiqildi. Bu dasturiy vositada datologik modelini qurishni
ko‘rgazmali va qadamma-qadam aks ettiradi.
73](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_73.png)
![XULOSA
Disserta t siya ishining asosiy natijalari, xulosa va takliflari
quyidagilardan iborat:
- axborot texnologiyalarining negizi hisoblangan MB texnologiyasi tahlil
qilinib, ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi,
ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari, ko‘p foydalanuvchili
muhitda MB dan foydalanish, bazalarni tashkil etish mехanizmlari, MB ning
ko‘p pog‘onali arxitekturasi va MB ga ega bo‘lgan axborot tizimlarining
zamonaviy konsepsiyasi ko‘rsatilgan;
- axborot tizimlarini yaratishning til vositalari muhokama qilinib, MB ni
loyihalashda zarur bo‘lgan tarkibli so‘rovlar tilining( SQL, SEQUER )
imkoniyatlari berilgan;
- ishning asosiy natijalari sifatida predmet sohani tahlil qilish asosida
infologik loyihalash bosqichida mohiyat-aloqa modelini ishlab chiqish usili
bayon qilingan. Mohiyat-aloqa modeli asosida datalogik modelini qurish
metodologiyasi tahlil qilingan.
- ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash,
hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilindi, tanlangan “OTM”
predmet sohaning infologik loyiha asosida, datalogik modelga o‘tish
algoritmlarini ishlab chiqildi.
- ma'lumotlar bazalarini loyihalashni o‘rganish jarayonida talabalarning
malakasi quyidagilar uchun etarli bo‘ladi: predmet sohani chuqur tahlil qilish;
predmet sohaning infologik va mantiqiy modelini ishlab chiqish; ma'lumotlar
bazasini boshqarish tizimini tanlash; ma'lumotlar bazasining samarali mantiqiy
tuzilishini ishlab chiqish; jadvallarni va ularning a’loqalarini
normallashtirishning barcha bosqichlarini amalga oshirish; ma'lumotlar bazasi
bilan ishlash uchun qulay interfeys yaratish uchun so‘rovlar va dasturlash
tillaridan foydalanish; chiqarilgan hisobot shakllarini ishlab chiqish;
74](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_74.png)
![- “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda
qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasi loyihsini ishlab chiqish masalasi
muhokama qilindi.
- pedagogik dasturiy vositalar, ularning imkoniyatlari, afzalliklari qiyosiy
taqqoslandi. Pedagogik dasturiy vositani ishlab chiqish uchun AutoPlay dasturi
tanlab olindi va ishlanmaning senariysi, shuningdek, dasturiy vosita va uni
qo‘llashga doir ttavsiyalar ishlab chiqildi;
Dissertasiya ishi natijalarini turli predmet sohalarda MBlar yaratish uchun
qo‘llash, loyihalash jarayonidagi nazariy yondashishlar va amaliy metodlarni
bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlashda o‘quv materiallari sifatida
ishlatish maqsadga muvofiq.
75](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_75.png)
![ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Абдурахимов Б.Ф., Арипов М.М. Введение в СУБД реляционного
типа. Язык SQL в системе Oracle - Изд. «Университет», 1998 г.
2. Антипов Д. В., Соколов А. В. «Базы данных». Москва, 2002.
3. Бобровский С.И. Delphi 7. Учебный курс. – Санк Петербург:
Питер . 2008. – 736 с.
4. Бойко В.В., Савинков В.М. Проектирование баз данных
информационных систем. - М.: Финансы и статистика, 1989.
5. Вейскас Д. «Эффективная работа с Access 2000». СПб., 2001г.
6. Гради Буч. Объектно-ориентированный анализ и проектирование.
М.”Издательство Бином”. 1997.
7. Дейт К. Дж., Введение в системы баз данных, 6-е издание. – К., М.,
СПб.: Вильямс, 2000. – 848 с.
8. Джеффри Д. Ульман, Дженнифер Введение в систему баз данных
-Уидом изд. «Лори» 2000 г.
9. Дуванов А. А. «Конструирование баз данных». СПб, 2003г.
10. Дунаев В.В. Базы данных. Язык SQL , СПб.:БХВ-Петербург, -
2006, 288с.
11. Кватрани Т. Rational Rose 2000 и UML . Визуальное
моделированиеп. М.ДМК Пресс, 2001.
12. Кирстен В. «СУБД Cache. Объектно-ориентированная разработка
приложений», - СПб.: «Питер», 2001.
13. Когловский М.Р., "Технология баз данных на персональных
ЭВМ", Москва, 'Финансы и статистика', 1992 г.
14. Кондзюба С.П., Громов В.Н. Delphi 6/7. База данных и
приложения. М.- Санкт-Петер-бург - Киев, 2002 г.
15. Конноли Т., Бегг К., Страчан А. Базы данных: проектирование,
реализация и сопровождение. М.: Вильямс, 2001.
76](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_76.png)
![16. Липаев В.В. Надежность программных средств. М.:
«Синтег»,1998.
17. Мандел Т. Разработка пользовательского интерфейса. М.: ДМК
Пресс, 2001.
18. Мартин Дж. Организация баз данных в вычислительных
системах. - М.: Мир, 1980.
19. Новоженов Ю.В. Объектно-ориентированные технологии
разработки сложных программных систем. - М.: ДМК Пресс, 1996.
20. Понамарёв В. «Базы данных в DELPHI 7», СПб «Питер», 2003.
21. Сахаров А. А. Принципы проектирования и использования
многомерных баз данных (на примере Oracle Express Server) СУБД. 1996.
22. Симонович С.В. «Язык структурированных запросов SQL », СПб
«Питер», 2000.
23. Сорокин А. DELPHI разработка баз данных-СПб: Питер, 2005 г. -
477 С.
24. Ульман Дж., Видом Дж. Введение в системы баз данных. – М.:
Лори, 2000. – 374 с .
25. Фаронов В.В. Разработка приложений для баз данных и
Интернета - СПб: Питер, 2006 г – 603 С.
26. Хансен Г., Хансен Д. Базы данных. Разработка и управление. –
М.: Бином, 2000. – 704 с
27. Хомоненко А.Д., Цыганков В.М., Мальцев М.Г. Базы данных:
Учебник для высших учебных заведений / Под ред. проф. А.Д. Хомоненко.
– СПб.: КОРОНА принт, 2002. – 672 с.
28. Шкрыль А. А. Разработка клиент-серверных приложений в
Delphi .-СПб.: БХВ-Петербург 2006. - 480 с.
29. Abdullayev A., Saidahmedov Sh. Delphi muhitida ma’lumotlar
bazasini yaratish uslubiyati. Matematika va uni zamonaviy pedagogik
texnologiyalar yordamida o‘qitish muammolari: respublika ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. – Navoiy, 2015, 201-204 b.
77](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_77.png)
![30. Hakimov M .X., Gaynazarov S.M. Berilganlar bazasini boshqarish
tizimlari. Oliy o‘quvyurtlariuchun darslik. – T.: “Fan va texnologiya”, 2013, 648
bet.
31. Saidahmedov Sh. ADO texnologiyasi yordamida Delphi muhitida
ilova ishlab chiqish uslubiyari. TATU Sam fil talaba va magistrantlarning IX
ilmiy-amaliy konferensiyasi to‘plami. – Samarqand, 2014, 37-40 b.
32. Temirov E.I. Ma’lumotlar bazasini yaratishda konseptual sxemani
ishlab chiqish. QarDU Xalqaro ilmiy-amaliy konfrensiya materiallari to‘plami -
2021. 211-212 b.
33. Temirov E.I. Kafedra ma’lumotlar bazasini loyihalash va ishlab
chiqish. International Journal of Philosophical Studies and Social Science , 2022
yil. 42-47 b.
34. Жалгасова, Д. Ж. Создание электронного учебника по программе
Аuto Рlay / Д. Ж. Жалгасова. — Текст : непосредственный // Молодой
ученый. — 2017. — № 10.1 (144.1). — С. 32-35. — URL:
https://moluch.ru/archive/144/40408/ (дата обращения: 12.06.2022).
Internet resurs lar
1. www.ziyonet.uz ma’lumotlar banki
2. www.intuit.ru/
3. http://informica.ru/
4. http://www.edu.ru va http://www.edu.uz – ta'lim saytlari.
5. http://ru.wikipedia.org – erkin ensiklopediya « Википедия ».
6. Новости мира компьютерной технологий ( http :// www .. lgg . ru /- ru -
technews /);
7. Компьютерные новости ZDNet ( http :// www . zdnet . ru / zdreviews / );
8. Компьютерная энциклопедия Кирилла и Мефодия ( http :// www . km . ru );
9. Softkey.Ru ( http://www.softkey.ru );
10. Softodrom.Ru ( http://www.softodrom.ru );
11. ЛистСофт ( http :// www . listsoft . ru );
12. Сервер Бесплатных Программ ( http :// www . freeware . ru );
78](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_78.png)
![13. Freeware.Ru ( http://www.freeware.ru );
14. Download.com ( http://www.download.com );
15. http :// www . noil . pri . ee – dasturlash texnologiyalariga oid portal .
79](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_79.png)
![ILOVA
<xml version="1.0"
encoding="iso-8859-
1"?
><DocumentData>
<ProductVersion>8.5
.0.0</
ProductVersion>
<ProductID>{ABF9
EF9E-ECF6-4019-
8A3E-
908A6CFF4D1A}</
ProductID>
<IRProductName>A
utoPlay Media
Studio
8</IRProductName>
<ProductType>Com
mercial</
ProductType>
<DocInfo>
<Title/>
<Author/>
<Company/>
<Copyright>Copyrig
ht ©
2022</Copyright>
<URL/>
<Email/>
<Comments/>
<CreatedVersion>8.5
.0.0 (Professional
Edition
Commercial)</Creat
edVersion>
<LastSavedVersion>
8.5.0.0 (Professional
Edition
Commercial)</LastS
avedVersion>
</DocInfo>
<ProjectInfo
ToolTipStyle="0">
<Office2007Theme
Theme="5"/>
<WindowStyles>
<Width>790</
Width>
<Height>545</
Height>
<WindowTitle>My
Project</WindowTitl
e>
<WindowStyle>0</
WindowStyle>
<FillColor>0</
FillColor>
</WindowStyles> <WindowOptions>
<Movable>1</
Movable>
<AlwaysOnTop>0</
AlwaysOnTop>
<Resizable>0</
Resizable>
<MinWidth>790</
MinWidth>
<MinHeight>545</
MinHeight>
</WindowOptions>
<TransparentWindo
w>
<TransparentImage/
>
<FitTrans>1</
FitTrans>
</
TransparentWindow
>
<Icon>
<UseCustomIcon>0<
/UseCustomIcon>
<TaskbarVisibility>0
</TaskbarVisibility>
<IconFile/>
</Icon>
<IntroVideo>
<AllowClickToSkip
>1</
AllowClickToSkip>
<MediaWidth>630</
MediaWidth>
<MediaHeight>425<
/MediaHeight>
<WindowWidth>630
</WindowWidth>
<WindowHeight>42
5</WindowHeight>
<BackgroundColor>
16777215</
BackgroundColor>
<MediaMode>1</
MediaMode>
<WindowMode>0</
WindowMode>
<VideoFileName/>
<UseIntroVideo>0</
UseIntroVideo>
<VideoType>0</
VideoType>
<UseBorder>0</
UseBorder>
<TitleBar>0</
TitleBar>
<TitleBarText/> </IntroVideo>
<AudioBGMusic>
<ShuffleMode>0</
ShuffleMode>
<Repeat>1</Repeat>
<BackVolume>255<
/BackVolume>
<EffectsVolume>25
5</EffectsVolume>
<Tracks/>
</AudioBGMusic>
<Globals>
<Script/>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
</Globals>
<Defaults>
<StartupPage>_Page
First</StartupPage>
<MouseOverSoundD
efault>AutoPlay\
Audio\
High1.ogg</
MouseOverSoundDe
fault>
<MouseClickSound
Default>AutoPlay\
Audio\
Click1.ogg</
MouseClickSoundDe
fault>
<MemMngMethod>
0</
MemMngMethod>
<UserPrivilegeLevel
>0</
UserPrivilegeLevel>
</Defaults>
<TargetMedia>
<TargetMediaSize>4
</TargetMediaSize>
<CustomSize>0</
CustomSize>
</TargetMedia>
<Group>
<CurrentGrounp>0</
CurrentGrounp>
</Group>
<ActionPlugins/>
<TemplateInfo>
<Name/>
<Author/> <Contact/>
<Web/>
<Copyright>Copyrig
ht ©
2022</Copyright>
<Desc/>
<Categories>General
</Categories>
<Picture/>
</TemplateInfo>
<ReadOrder>
<RTLReadOrder>0<
/RTLReadOrder>
</ReadOrder>
<CodeSigning>
<CodeSignLocation/
>
<CodeSignCertificat
eFile/>
<CodeSignPVKFile/
>
<CodeSignTimeStam
pURL/>
<CodeSignDescriptio
n/>
<CodeSignDescriptio
nURL/>
<CodeSignApps>0</
CodeSignApps>
<CodeSigningTool>
0</
CodeSigningTool>
<Arguments/>
</CodeSigning>
<RuntimeSkin>
<UseSkinFile>0</
UseSkinFile>
<SkinFilename/>
<SkinSubStyle/>
</RuntimeSkin>
<Databases>
<MySQL>0</
MySQL>
<SQLite3>0</
SQLite3>
<Oracle>0</Oracle>
<ODBC>0</ODBC>
<PostgreSQL>0</
PostgreSQL>
</Databases>
<Event>
<Name>On
Startup</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
80](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_80.png)
![<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
634992235</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>22
2196846</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Shutdown</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
44172388</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>70
12408</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Size</Name>
<Args>number
e_WindowWidth,
number
e_WindowHeight,
number
e_PageWidth,
number
e_PageHeight,
number
e_Type</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates> <DesignCodeLine>1
280068673</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>12
79612485</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Menu</Name>
<Args>number e_ID,
table
e_ItemInfo</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
44145449</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
46806584</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<EXEResourceInfo>
<ReplaceIcon>0</
ReplaceIcon>
<IconFilename/>
<ReplaceVersionInfo
>0</
ReplaceVersionInfo>
<FileVer1>1</
FileVer1>
<FileVer2>0</
FileVer2>
<FileVer3>0</
FileVer3>
<FileVer4>0</
FileVer4>
<ProductVer1>1</
ProductVer1>
<ProductVer2>0</
ProductVer2>
<ProductVer3>0</
ProductVer3>
<ProductVer4>0</
ProductVer4>
<Comments>Created
with AutoPlay Media
Studio</Comments> <Company>Indigo
Rose
Corporation</Compa
ny>
<FileDescription>Au
toPlay
Application</FileDes
cription>
<LegalCopyright>Ru
ntime Engine
Copyright © 2015
Indigo Rose
Corporation
(www.indigorose.co
m)</LegalCopyright
>
<LegalTrademarks>
AutoPlay Media
Studio is a
Trademark of Indigo
Rose
Corporation</LegalT
rademarks>
<PrivateBuild/>
<ProductName>Auto
Play Media Studio
Runtime</ProductNa
me>
<SpecialBuild/>
</
EXEResourceInfo>
<HGuidelines/>
<VGuidelines/>
<MenuBar>
<Enabled>0</
Enabled>
<UseIcons>0</
UseIcons>
<BitmapIconFile/>
<TransColor
format="hex">ffffff<
/TransColor>
<MenuItem>
<Text>Main Menu
&1</Text>
<ID>100</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu
&1</Text>
<ID>101</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID> </MenuItem>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu
&2</Text>
<ID>102</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
</SubMenu>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
<MenuItem>
<Text>Main Menu
&2</Text>
<ID>200</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu
&1</Text>
<ID>201</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu
&2</Text>
<ID>202</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
</SubMenu>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
</MenuBar>
</ProjectInfo>
<Page>
<Name>Page1</
Name>
<InheritObs/>
<InheritBG/>
<Description/>
81](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_81.png)
![<Keywords/>
<Background>
<Type>2</Type>
<ImageStyle>0</
ImageStyle>
<TopColor>1671168
0</TopColor>
<BottomColor>1677
7215</
BottomColor>
<UseCustomBackgro
undSettings>1</
UseCustomBackgrou
ndSettings>
<TransitionEffect>W
ipe</
TransitionEffect>
<TransProps>2,7,6</
TransProps>
<NormalImage>
<Filename>AutoPlay
\Images\
888888888888.jpg</
Filename>
</NormalImage>
</Background>
<Event>
<Name>On
Preload</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Show</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Close</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Timer</Name>
<Args>number
e_ID</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Audio</Name>
<Args>number
e_Channel, string
e_State</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState> <TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Size</Name>
<Args>number
e_WindowWidth,
number
e_WindowHeight,
number
e_PageWidth,
number
e_PageHeight,
number
e_Type</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Menu</Name>
<Args>number e_ID,
table
e_ItemInfo</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0"> </BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Key</Name>
<Args>number
e_Key, table
e_Modifiers</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse
Button</Name>
<Args>number
e_Type, number
e_X, number
e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse
Move</Name>
<Args>number e_X,
number e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
82](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_82.png)
![</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse
Wheel</Name>
<Args>table e_Flags,
number e_Delta,
number e_X, number
e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Object>
<Type>1</Type>
<Name>Label1</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip>MA’LUM
OTLAR
BAZASI</ToolTip>
<Cursor>0</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>1</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize> <Coordinates>
<Top>145</Top>
<Bottom>224</
Bottom>
<Left>10</Left>
<Right>776</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
818583649</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>34
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
832704</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>20
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Enter</Name> <Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
701273965</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>34
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
47293763</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions/>
<Text>
<Body>MA’LUMO
TLAR
BAZASI</Body>
<NormalColor>255<
/NormalColor>
<HighlightColor>16
776960</
HighlightColor>
<MouseDownColor>
6697881</
MouseDownColor>
<DisabledColor>328
96</DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Times
New
Roman</FontName> <CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-64</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<Alignment>0</
Alignment>
<Orientation>0</
Orientation>
<AutoSize>1</
AutoSize>
<MouseOverSndMo
de>0</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/>
<MouseClickSndMo
de>0</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
<OriginalRect>
<Top>145</Top>
<Bottom>224</
Bottom>
<Left>10</Left>
<Right>776</Right>
</OriginalRect>
</Text>
</Object>
<Object>
<Type>1</Type>
<Name>Label2</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>0</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>1</
MaintainAspectRatio
>
83](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_83.png)
![<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>16</Top>
<Bottom>44</
Bottom>
<Left>5</Left>
<Right>138</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>7
894128</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
80619008</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82091520</
DesignCodeCol> <BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>4
079394</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions/>
<Text>
<Body>BOSH
SAHIFA</Body>
<NormalColor>255<
/NormalColor>
<HighlightColor>16
763904</
HighlightColor>
<MouseDownColor>
16711935</
MouseDownColor>
<DisabledColor>263
67</DisabledColor> <FontData>
<FontName>Times
New
Roman</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-19</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<Alignment>0</
Alignment>
<Orientation>0</
Orientation>
<AutoSize>1</
AutoSize>
<MouseOverSndMo
de>0</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>0</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
<OriginalRect>
<Top>16</Top>
<Bottom>44</
Bottom>
<Left>5</Left>
<Right>138</Right>
</OriginalRect>
</Text>
</Object>
<Object>
<Type>1</Type>
<Name>Label3</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>0</Cursor> <Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>1</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>453</Top>
<Bottom>485</
Bottom>
<Left>623</Left>
<Right>761</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82064906</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
84](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_84.png)
![<DesignCodeLine>1
818583649</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
81737250</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
868915817</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>34
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
70016</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions>
<Action>
<Type>1</Type>
<Name>Show
Page</Name>
<Exit>0</Exit>
<JumpType>6</
JumpType> <TargetPage>Page3
</TargetPage>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
</Action>
</Actions>
<Text>
<Body>BOSHLASH
</Body>
<NormalColor>255<
/NormalColor>
<HighlightColor>10
040064</
HighlightColor>
<MouseDownColor>
10040064</
MouseDownColor>
<DisabledColor>126
32256</
DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Times
New
Roman</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-24</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<Alignment>0</
Alignment>
<Orientation>0</
Orientation>
<AutoSize>1</
AutoSize>
<MouseOverSndMo
de>0</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>0</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
> <OriginalRect>
<Top>453</Top>
<Bottom>485</
Bottom>
<Left>623</Left>
<Right>761</Right>
</OriginalRect>
</Text>
</Object>
<HGuidelines/>
<VGuidelines/>
</Page>
<Page>
<Name>Page3</
Name>
<InheritObs/>
<InheritBG/>
<Description/>
<Keywords/>
<Background>
<Type>2</Type>
<ImageStyle>0</
ImageStyle>
<TopColor>1671168
0</TopColor>
<BottomColor>1677
7215</
BottomColor>
<UseCustomBackgro
undSettings>1</
UseCustomBackgrou
ndSettings>
<TransitionEffect>D
issolve</
TransitionEffect>
<TransProps/>
<NormalImage>
<Filename>AutoPlay
\Images\
database_as_a_servic
e.jpg</Filename>
</NormalImage>
</Background>
<Event>
<Name>On
Preload</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>3
158064</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
78771712</
DesignCodeCol> <BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Show</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82168320</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Close</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
761636201</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Timer</Name>
<Args>number
e_ID</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
85](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_85.png)
![</TreeStates>
<DesignCodeLine>7
563118</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Audio</Name>
<Args>number
e_Channel, string
e_State</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>2
22167050</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82130442</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Size</Name>
<Args>number
e_WindowWidth,
number
e_WindowHeight,
number
e_PageWidth,
number
e_PageHeight,
number
e_Type</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>7
563118</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol> <BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Menu</Name>
<Args>number e_ID,
table
e_ItemInfo</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
768191348</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Key</Name>
<Args>number
e_Key, table
e_Modifiers</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
68640108</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82168320</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse
Button</Name>
<Args>number
e_Type, number
e_X, number
e_Y</Args>
<Script/> <TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>7
301376</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse
Move</Name>
<Args>number e_X,
number e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>2
8521</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse
Wheel</Name>
<Args>table e_Flags,
number e_Delta,
number e_X, number
e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol> <BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Object>
<Type>0</Type>
<Name>Button1</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>1</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>0</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>90</Top>
<Bottom>180</
Bottom>
<Left>14</Left>
<Right>333</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
86](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_86.png)
![<DesignCodeCol>19
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
7</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>2<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates> <DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>13
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions>
<Action>
<Type>3</Type>
<Name>Open
Document</Name>
<Exit>0</Exit>
<File>AutoPlay\\
Docs\\M1+++
+.ppsx</File>
<RunMode>0</
RunMode>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
</Action>
</Actions>
<BUTTON>
<Filename>AutoPlay
\Buttons\
1043_0003.btn</
Filename>
<Style>0</Style>
<State>0</State>
<Caption>
Ma'lumotlar
bazalarini
loyihalash
</Caption>
<Align>1</Align>
<UpColor>255</
UpColor>
<HighlightColor>16
711680</
HighlightColor>
<DownColor>16711
935</DownColor>
<DisabledColor>655
35</DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Verdan
a</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-19</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic> <Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<CapXOff>0</
CapXOff>
<CapYOff>0</
CapYOff>
<LeftMargin>0</
LeftMargin>
<RightMargin>0</
RightMargin>
<MouseOverSndMo
de>1</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>1</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
</BUTTON>
</Object>
<Object>
<Type>0</Type>
<Name>Button3</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>1</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>0</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>206</Top>
<Bottom>298</
Bottom>
<Left>82</Left>
<Right>380</Right> </Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>19
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
7</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
87](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_87.png)
![<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>2<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>13
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions>
<Action>
<Type>3</Type>
<Name>Open
Document</Name>
<Exit>0</Exit>
<File>AutoPlay\\
Docs\\M2+++
+.ppsx</File>
<RunMode>0</
RunMode>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
</Action>
</Actions>
<BUTTON>
<Filename>AutoPlay
\Buttons\
1043_0003.btn</
Filename>
<Style>0</Style>
<State>0</State> <Caption>Ma’lumotl
ar bazasi
datalogik loyihalash
</Caption>
<Align>1</Align>
<UpColor>255</
UpColor>
<HighlightColor>16
711935</
HighlightColor>
<DownColor>16711
680</DownColor>
<DisabledColor>655
35</DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Verdan
a</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-20</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<CapXOff>0</
CapXOff>
<CapYOff>0</
CapYOff>
<LeftMargin>0</
LeftMargin>
<RightMargin>0</
RightMargin>
<MouseOverSndMo
de>1</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>1</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
</BUTTON>
</Object>
<Object>
<Type>0</Type>
<Name>Button4</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e> <VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>1</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>0</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>327</Top>
<Bottom>421</
Bottom>
<Left>131</Left>
<Right>421</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>19
</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates> <TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
7</DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>2<
/DesignCodeCol>
<BookMarks
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
88](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_88.png)
![](/data/documents/4b180ea3-faa6-43a1-91e0-af4a99db1910/page_89.png)
MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………................... 3 1- BOB. MA’LUMOTLAR BAZALARI VA ULARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI …………………………………………. 8 1.1.Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari …………………. 8 1.2.Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi …………………………………. 12 1.3. Ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari … 19 1-bobga doir xulosalar 27 2- BOB. PREDMET SOHA UCHUN MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH USLUBIYATI …………………………………………… 28 2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri ……………………………... 282.2. Predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish metodologiyasi …………………………………………………………… … 31 2.3.Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati. ……………... 36 2-bobga doir xulosalar 47 3-BOB. “OTM” PREDMET SOHA UCHUN DATALOGIK MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI ISHLAB CHIQISH ………………………………………………………… 50 3.1.AutoPlay dasturi va unda ishlash uslubiyati……………………… 50 3.2.Datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab chiqish va undan foydalanish………………………………………... 60 3-bobga doir xulosalar 70 XULOSA ………………………………………………………………….... 74
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………........................... 76 ILOVA 2
KIRISH Magistirlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Respublikamiz oliy ta'lim tizimida kompyuter texnologiyalaridan foydalanib yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga katta e'tibor qaratilib, uning normativ-huquqiy va moddiy-texnik bazasi yangilandi. Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy holati “OTM”larga axborot tizimlarini loyihalash sohasi bo‘yicha malakali va kompetentli AT- mutaxassislarni tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Ularga har qanday axborot tizimining ajralmas qismi bo‘lgan ma'lumotlar bazalarini, ma'lumotlar bazasi mijoz ilovalarini loyihalash va ishlab chiqish, shuningdek, ushbu tizimlarni ishlatish, ish faoliyatini kuzatish va yangilashga doir kasbiy faoliyat turlarini bajarish yuklatiladi. Mazkur vazifalar turli faoliyat sohalari uchun axborot texnologiyalari yo‘nalishi bo‘yicha bakalavrlarni tayyorlash doirasida hal etilishi lozim. Talabalar tegishli malaka va kompetentsiyalarga “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlar” kursini o‘rganish davomida ega bo‘ladilar. Shuningdek, mazkur kurs boshqa turdosh professional fanlar uchun asos bo‘ladigan asosiy kurslardan biri hisoblanadi. Ma'lumotlar bazasini loyihalashda predmet sohaning datalogik modelini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki datalogik model asosida predmet sohaga taalluqli ma'lumotlar strukturalanadi. Demak, datalogik modelni qurish va uni o‘rgatish muammosi maxsus tadqiqotlar olib borishni talab etadi. Tadqiqot obekti va predmeti . Tadqiqot ob'ekti bo‘lib, talabalarga bo‘lajak informatika o‘qituvchisi kasbiy ta'limining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalashni o‘rgatish jarayoni hisoblanadi. Tadqiqot predmeti esa ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlarini o‘qitishda datalogik modelni qurishni o‘rgatish uslubiyati, o‘rgatishda qo‘llaniladigan dasturiy tizimni loyihalash va ishlab chiqishni o‘z ishiga oladi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning maqsadi bo‘lib talabalarga masalani yechishda tizimli yondashuv asosida ma'lumotlar bazasini 3
datalogik loyihalashga o‘rgatish metodikasini tahlil qilish hamda shular asosida “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar ketma-ket amalga oshiriladi: - Ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish kursida beriladigan tayanch, bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlashtirish va ularni eggallash uslubiyatini tahlil qilish; - Ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilish, tanlangan pridmet sohaning infologik loyihasini yaratish, infologik modeldan datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab chiqish; - “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasini loyihalash va namoyish ishlari pedagogik informatikaning yangi yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu esa tadqiqot ishlarini yangiligini ifodalaydi. Tadqiqotni asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari bo‘lib bo‘lajak informatika o‘qituvchisini tayyorlash jarayonida “Ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash”ni o‘rgatishda pedagogik dasturiy vositalarning zarurligi, o‘rni va ahamiyatini asoslash hisoblanadi. Amaliy masalalarni yechishda, tizimli yondashuvdan foydalanish, ma'lumotlar bazasini boshqarish, foydalanuvchilar tizimlarini loyihalash bo‘yicha ta'lim mazmunini rivojlantirish imkonini beradi. Predmet sohadagi o‘zgarishlar va foydalanuvning talablarini o‘zgarishlarini inobatga oladigan taklif etiladigan mexanizm va yondoshuvlar yordamida axborot tizimlari turg‘unligini yanada oshiradi. 4
Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili . Ma'lumotlar bazalarini bag‘ishlangan ko‘p ilmiy tadqiqotlar bajarilgan. Jumladan, ma'lumotlar bazasini loyihalash kontseptual yondashuvlar va ma'lumotlar kontseptual modellarining asosiy prinsiplariga bog‘liq nazariy masalalar ( Qobulov V . , Bekmurodov T.F . , Kamilov E . , Дейт К. , Хансен Г., Хансен Д., Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Арипов М., Ҳакимов М.Х., Гайибназаров С.М. larning maqola va m onografiyalari ); relyasion model va ulardan foydalanish hususiyatlari (Кодд Э.Ф., Дейт К. , Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Дж. Ульман, Дж. Видом); relyasion ma’lumotlar bazalarini loyihalash (Кодд Э.Ф. , Дейт К., Хансен Г., Хансен Д., Дж. Ульман, Тихомирова Ю.В. ga doir ishlarni keltirish mumkin.Ushbu muammoning ilmiy asosini psixologik-pedagogik (A.Abduqodirov . , Lutfullayev M . , Tayloqov N . , Zakirova F . , Ю.К Бабанский, В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, Т.А.Ильина, Е.И.Машбиц, Подласый И.П.), didaktik va uslubiy (В.А.Белошапка, А.П.Ершов, В.Г.Житомирский, Г.А.Звенигородский, В.А.Каймин, В.В.Лаптев, М.П.Лапчик, И.Я.Лернер, Ю.А.Первин, В.М.Швецкий va boshqalar) tadqiqotlar hisoblanadi. “MB va MBBT” bo‘limini o‘qitish bo‘yicha uslubiy ishlanmalarda muammoning turli jihatlari В.Э.Фреймана va Н.В.Сазоновой, A.П.Маллана, К.Дейта, Дж.Хаббарда, СМ.Диго, Дж.Мартина, Р. Крамма larning ishlarida bayon etilgan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertasiya ishini bajarish jarayonida quyidagi tadqiqot uslublar qo‘llanildi: axborot tizimlarni va texnologiyalarini yaratish uslublari, tizimli yondashuv, algoritmlash va matematik modellashtirish, ob'ektli-yo‘naltirilgan dasturlash uslublari. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mazkur ishda aniq predmet sohalar uchun ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash asoslangan, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlar ketma-ketligi to‘liq tavsiflangan. Tanlab olingan predmet soha uchun pedagogik dasturiy tizim yaratilib u bilan ishlash jarayoni namoyish etilgan. Predmet sohani tanlab olishi, uni modellashtirish va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik 5