logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH

MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5943 KB
Ko'chirib olish
MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………................... 3 1- BOB. MA’LUMOTLAR BAZALARI VA ULARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI …………………………………………. 8 1.1.Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari …………………. 8 1.2.Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi …………………………………. 12 1.3. Ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari … 19 1-bobga doir xulosalar 27 2- BOB. PREDMET SOHA UCHUN MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH USLUBIYATI …………………………………………… 28 2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri ……………………………... 282.2. Predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish metodologiyasi …………………………………………………………… … 31 2.3.Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati. ……………... 36 2-bobga doir xulosalar 47 3-BOB. “OTM” PREDMET SOHA UCHUN DATALOGIK MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI ISHLAB CHIQISH ………………………………………………………… 50 3.1.AutoPlay dasturi va unda ishlash uslubiyati……………………… 50 3.2.Datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab chiqish va undan foydalanish………………………………………... 60 3-bobga doir xulosalar 70 XULOSA ………………………………………………………………….... 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………........................... 76 ILOVA 2 KIRISH Magistirlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Respublikamiz oliy ta'lim tizimida kompyuter texnologiyalaridan foydalanib yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga katta e'tibor qaratilib, uning normativ-huquqiy va moddiy-texnik bazasi yangilandi. Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy holati “OTM”larga axborot tizimlarini loyihalash sohasi bo‘yicha malakali va kompetentli AT- mutaxassislarni tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Ularga har qanday axborot tizimining ajralmas qismi bo‘lgan ma'lumotlar bazalarini, ma'lumotlar bazasi mijoz ilovalarini loyihalash va ishlab chiqish, shuningdek, ushbu tizimlarni ishlatish, ish faoliyatini kuzatish va yangilashga doir kasbiy faoliyat turlarini bajarish yuklatiladi. Mazkur vazifalar turli faoliyat sohalari uchun axborot texnologiyalari yo‘nalishi bo‘yicha bakalavrlarni tayyorlash doirasida hal etilishi lozim. Talabalar tegishli malaka va kompetentsiyalarga “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlar” kursini o‘rganish davomida ega bo‘ladilar. Shuningdek, mazkur kurs boshqa turdosh professional fanlar uchun asos bo‘ladigan asosiy kurslardan biri hisoblanadi. Ma'lumotlar bazasini loyihalashda predmet sohaning datalogik modelini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki datalogik model asosida predmet sohaga taalluqli ma'lumotlar strukturalanadi. Demak, datalogik modelni qurish va uni o‘rgatish muammosi maxsus tadqiqotlar olib borishni talab etadi. Tadqiqot obekti va predmeti . Tadqiqot ob'ekti bo‘lib, talabalarga bo‘lajak informatika o‘qituvchisi kasbiy ta'limining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalashni o‘rgatish jarayoni hisoblanadi. Tadqiqot predmeti esa ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlarini o‘qitishda datalogik modelni qurishni o‘rgatish uslubiyati, o‘rgatishda qo‘llaniladigan dasturiy tizimni loyihalash va ishlab chiqishni o‘z ishiga oladi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning maqsadi bo‘lib talabalarga masalani yechishda tizimli yondashuv asosida ma'lumotlar bazasini 3 datalogik loyihalashga o‘rgatish metodikasini tahlil qilish hamda shular asosida “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar ketma-ket amalga oshiriladi: - Ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish kursida beriladigan tayanch, bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlashtirish va ularni eggallash uslubiyatini tahlil qilish; - Ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilish, tanlangan pridmet sohaning infologik loyihasini yaratish, infologik modeldan datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab chiqish; - “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasini loyihalash va namoyish ishlari pedagogik informatikaning yangi yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu esa tadqiqot ishlarini yangiligini ifodalaydi. Tadqiqotni asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari bo‘lib bo‘lajak informatika o‘qituvchisini tayyorlash jarayonida “Ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash”ni o‘rgatishda pedagogik dasturiy vositalarning zarurligi, o‘rni va ahamiyatini asoslash hisoblanadi. Amaliy masalalarni yechishda, tizimli yondashuvdan foydalanish, ma'lumotlar bazasini boshqarish, foydalanuvchilar tizimlarini loyihalash bo‘yicha ta'lim mazmunini rivojlantirish imkonini beradi. Predmet sohadagi o‘zgarishlar va foydalanuvning talablarini o‘zgarishlarini inobatga oladigan taklif etiladigan mexanizm va yondoshuvlar yordamida axborot tizimlari turg‘unligini yanada oshiradi. 4 Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili . Ma'lumotlar bazalarini bag‘ishlangan ko‘p ilmiy tadqiqotlar bajarilgan. Jumladan, ma'lumotlar bazasini loyihalash kontseptual yondashuvlar va ma'lumotlar kontseptual modellarining asosiy prinsiplariga bog‘liq nazariy masalalar ( Qobulov V . , Bekmurodov T.F . , Kamilov E . , Дейт К. , Хансен Г., Хансен Д., Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Арипов М., Ҳакимов М.Х., Гайибназаров С.М. larning maqola va m onografiyalari ); relyasion model va ulardan foydalanish hususiyatlari (Кодд Э.Ф., Дейт К. , Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Дж. Ульман, Дж. Видом); relyasion ma’lumotlar bazalarini loyihalash (Кодд Э.Ф. , Дейт К., Хансен Г., Хансен Д., Дж. Ульман, Тихомирова Ю.В. ga doir ishlarni keltirish mumkin.Ushbu muammoning ilmiy asosini psixologik-pedagogik (A.Abduqodirov . , Lutfullayev M . , Tayloqov N . , Zakirova F . , Ю.К Бабанский, В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, Т.А.Ильина, Е.И.Машбиц, Подласый И.П.), didaktik va uslubiy (В.А.Белошапка, А.П.Ершов, В.Г.Житомирский, Г.А.Звенигородский, В.А.Каймин, В.В.Лаптев, М.П.Лапчик, И.Я.Лернер, Ю.А.Первин, В.М.Швецкий va boshqalar) tadqiqotlar hisoblanadi. “MB va MBBT” bo‘limini o‘qitish bo‘yicha uslubiy ishlanmalarda muammoning turli jihatlari В.Э.Фреймана va Н.В.Сазоновой, A.П.Маллана, К.Дейта, Дж.Хаббарда, СМ.Диго, Дж.Мартина, Р. Крамма larning ishlarida bayon etilgan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertasiya ishini bajarish jarayonida quyidagi tadqiqot uslublar qo‘llanildi: axborot tizimlarni va texnologiyalarini yaratish uslublari, tizimli yondashuv, algoritmlash va matematik modellashtirish, ob'ektli-yo‘naltirilgan dasturlash uslublari. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mazkur ishda aniq predmet sohalar uchun ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash asoslangan, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlar ketma-ketligi to‘liq tavsiflangan. Tanlab olingan predmet soha uchun pedagogik dasturiy tizim yaratilib u bilan ishlash jarayoni namoyish etilgan. Predmet sohani tanlab olishi, uni modellashtirish va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik 5 ahamiyatga ega. Natijalarni har qanday predmet soha uchun axborot tizimlarini loyihalash va ishlab chiqishda qo‘llash mumkin. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati va tatbiqi: bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlashda o‘qitiladigan fanlarida, maxsus seminarlar va maxsus kurslarda foydalanish imkoniyati beradigan "Ma lumotlar bazasiniʼ datalogik loyihalash"ning tuzilishi va mazmuni aniqlandi; ta’limda informatika kursining MB bo‘limini o‘qitishda foydalanishga bag‘ishlangan namoyish etuvchi dastur ishlab chiqilgan. Predmet sohani tahlil qilish, uni modellashtirish va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik ahamiyatga ega. Natijalarni bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlashda uslubiy tavsiyalar sifatida qo‘llash mumkin. Ish tuzilmasining tavsifi. Dissertatsiya ishi uchta bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Birinchi bob “M a’lumotlar bazalari va ularga ishlov berish texnologiyalari” deb nomlanadi. Bu bobda m a’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari, ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi, ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari, m a’lumotlar bazasi va ularni boshqarish kursida beriladigan tayanch, bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlashtirish va ularni eggallash uslubiyatini tahlil qilingan; Ikkinchi bob “ Predmet soha uchun ma’lumotlar bazasini loyihalash uslubiyati” deb nomlanadi. Bu bobda ma’lumotlar bazasining hayotiy davri, predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish metodologiyasi, ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilish, tanlangan predmet sohaning infologik loyihasini yaratish, infologik modeldan datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab chiqish keltirilgan. Uchinchi bob “ “OTM” predmet soha uchun datalogik modelni qurish jarayonini tavsiflash ilovasini ishlab chiqish ” deb nomlanadi. Bu bobda 6 AutoPlay dasturi va unda ishlash uslubiyati, datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab chiqish va undan foydalanish, “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish keltirilgan. Xulosada dissertatsiya ishining asosiy natijalari va takliflari keltirilgan. Ilovalarda esa, dasturiy ta’minot bosh modullari, foydalanuvchi interfeysi elementlari namunalari kiritilgan. Dissertatsiya ishi 5A110102-“Ta'limda axborot texnologiyalari” mutaxassisligi bo‘yicha Samarqand davlat universitetida bajarilgan. Dissertatsiyada erishilgan natijalar Respublika(Toshkent, QarDU ) hamda SamDU magistrantlari konferensyiyalarida va kafedraning ilmiy-uslubiy semenarlarida muhokama qilingan. 7 1- BOB. MA’LUMOTLAR BAZALARI VA ULARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI 1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari Ayrim mualliflar “ma’lumotlar banki” va “ma’lumotlar bazasi” tеrminlarini sinonim sifatida ishlatib kеlmoqda, [7] da ma’lumotlar banki, ma’lumotlar bazasi va MBBT larga quyidagicha ta’riflar bеrilgan: Ma’lumotlar bazasi (MB) – prеdmеt soha ob’ektlari holatini va ularning o‘zaro munosabatini aks ettiruvchi ma’lumotlarning nomlangan majmuasi. Ma’lumotlar banki - bu ma’lumotlarni markazlashtirilgan holatda to‘plash va jamoaviy ko‘p maqsadli foydalanish uchun mo‘ljallangan maxsus tarzda tashkillashtirilgan ma’lumotlar - ma’lumotlar bazasi, dasturlar, tеxnik, tillar, tashkiliy mеtodik vositalar tizimi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) – ma’lumotlar bazasini yaratish, yuritish va ko‘p foydalanuvchilarning hamkorlikda foydalanish uchun mo‘ljallangan til va dasturiy vositalar majmuasi[2-7]. Ma’lumotlar bazasi bilan foydalanuvchilar dasturlar yordamida ishlaydilar, bunday dasturlar ilovalar dеyiladi. Umumiy holatda yagona ma’lumotlar bazasi bilan turli xil ilovalar to‘plami ishlashi mumkin. Masalan, agar ma’lumotlar bazasi qandaydir korxonani modеllashtirgan bo‘lsa, u holda ular bilan ishlaydigan xodimlar hisobga olish qismiy tizimiga xizmat ko‘rsatuvchi ilova yaratilishi, boshqa ilova xodimlarining ish haqlarini hisoblash qismiy tizim faoliyatiga bag‘ishlangan bo‘lishi mumkin, uchinchi ilova omborxonadagi mahsulotlarni hisobga olish qismiy tizimi sifatida ishlaydigan, to‘rtinchi ilova ishlab chiqarish jarayonini rеjalashtirishga bag‘ishlangan ilova bo‘lishi mumkin. Yagona ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydigan ta’kidlangan ilovalar bir – biriga bog‘liq bo‘lmagan holda parallеl ravishda ishlashi mumkinligi e’tiborga olingan va aynan MBBT iga shunday tarzda yagona ma’lumotlar bazasi bilan bir vaqt ko‘p ilovalarning ishlashini ta’minlash vazifasi yuklatilgan, ularning har biri to‘g‘ri bajarilsin, ammo boshqa ilovalar kiritadigan 8 ma’lumotlar bazasidagi barcha o‘zgartirish hisobga olinsin. Ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari. Foydalanuvchi qog‘ozsiz tеxnologiya sifatida ma’lumotlar bazasi foydalanganda qanday afzalliklarga ega bo‘lishliklarini qarab chiqamiz [3-7]: - ixchamlilik. Axborotlar ma’lumotlar bazasida saqlanadi, ko‘p tomli qog‘oz kartotеkalarda saqlashga zaruriyat yo‘q. - tеzkorlik. Kompyutеr tomonida axborotlarga ishlov bеrish (izlash, o‘zgartirish, kiritish) tеzligi dastaki ishlov bеrishdan ancha yuqori. - mеhnat sarfining kamligi. Ma’lumotlar ustida toliqtiradigan dastaki ishlov bеrish zaruriyati yo‘q. - tadbiq etishlilik. Hamisha yangi axborotlar mavjudligi. Ko‘p foydalanuvchili muhitda MB dan foydalanganda qo‘shimcha afzallik vujudga kеladi, bu esa ma’lumotlarni markazlashtirilgan boshqarish imkoniyatini tug‘diradi. Markazlashtirilgan boshqaruv bilan bog‘liq afzalliklarni batafsil qarab chiqamiz: - ma’lumotlarning ortiqchaliligi qisqarishi. Har bir ilovalar ma’lumotlari o‘z faylidan foydalangan holatda, turli xil fayllarda informatsiyalarning takrorlanishi holati bo‘lishi mumkin, ya’ni ortiqchalilik hisoblanadi. Masalan, pеrsonal hisobga olish bilan bog‘liq ilovada hodimlar to‘g‘risidagi informatsiyalar saqlanadi. Bugaltеriya ilovasida ham shunga o‘xshash informatsiyalar saqlanishi mumkin. Ortiqchalilikdan qutilish uchun ikkala ilova ham murojaat qiladigan umumiy ma’lumotlarni bitta faylga birlashtirish mumkin. Bu ma’lumotlarning ortiqchaliligi to‘liq yo‘qotish kеrakliligini bildirmaydi. Ba’zida ma’lumotlar nusxasi saqlashga to‘g‘ri kеladi (masalan, to‘xtalishlardan so‘ng qayta tiklash uchun). Bunday ortiqchalilikni qa’tiy nazorat qilish zarur, ya’ni bunday nusxalarni yangilash imkoniyati e’tiborga olingan bo‘lishi kеrak [8-15]. - ziddiyatlilikni yo‘qotish. Yuqorida aytilgandеk, ma’lumotlarning 9 ortiqchaliligi tufayli ziddiyatlilik vujudga kеladi. Masalan, xodimlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar bir nеchta fayllarda (MB, jadvallarda yoki yozuvlarda) saqlansa, informatsiya bir joyda yangilanish, boshqasida yangilanmasligi holati sodir bo‘lishi mumkin, ya’ni informatsiyalarning ziddiyatliligi vujudga kеlishi mumkin. Agar bu faqat bitta nusxada (ya’ni ortiqchalilikdan xoli) ifodalansa, ziddiyatlilik sodir bo‘lmaydi. Ziddiyatlilikni yo‘qotish boshqa uslubi kaskadli yangilash jarayoni yordamida ortiqchalilikni nazorat qilish bilan amalga oshiriladi. Bunday holatda bir joyda kiritilgan o‘zgartirishlar (o‘chirish yoki yangilash) barcha yozuvlarga avtomatik ravishda tarqaladi. - ma’lumotlarga umumiy murojaat. Ma’lumotlarga umumiy kirish mavjud yoki endi yaratiladigan bir nеcha ilovalar tomonidan ma’lumotlarga murojat qilish imkoniyati borligini bildiradi. - standartlarning qo‘llash imkoniyati. MB markazlashtirilgan boshqarish tufayli ma’lumotlarni ma’lum standartlarda tasvirlash ta’minlanadi. Standart korporativ, kеlishilgan, milliy, xalqaro ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Standartlash ma’lumotlar almashishda, tizimlar orasida ma’lumotlar uzatilganda, shuningdеk, hamkorlikda foydalanishda muhim hisoblanadi. - xavfsizlikni ta’minlash uchun chеklovlar kiritish imkoniyati. MB administratori ma’lumotlar bazasi ustidan to‘liq nazorati tufayli muhim ma’lumotga kirishga urinishda tеkshiriladigan xavfsizlik qoidalarini aniqlash mumkin. Turli xil tipdagi (tanlash, qo‘shish, o‘chirish va b.) va ma’lumotlar bazasining turli qismlariga murojaatda turli xil murojaat etish qoidalari aniqlanishi lozim. Ammo, xavfsizlik qoidalarining mavjud bo‘lmasligi, odatdagi faylli tizimga nisbatan katta tavakkalchilik bo‘ladi, ya’ni ma’lumotlar bazasi tizimi markazlashtirilish tabiati qandaydir ma’noda xavfsizlikning yaxshi tizimi bo‘lishligini talab etadi. - ma’lumotlarning butunligini ta’minlash. Butunlik masalasini hal etish ma’lumotlar bazasidagi ma’lumotlarning to‘g‘riligi va aniqligini ta’minlash 10 hisoblanadi. Ikki yozuvning ziddiyatliligi butunlikning yеtishmasligini bildiradi, albatta, bu muammo saqlanayotgan ma’lumotlardagi ortiqchaliligi mavjudligidan yuzaga kеladi. Ammo, ortiqchalilik mavjud bo‘lmasa ham ma’lumotlar bazasida noto‘g‘ri informatsiyalar bo‘lishi mumkin. Masalan, xodimning tug‘ilgan yili 2000 ko‘rsatilgan bo‘lsa, hozir 2015-yil (hodimning yoshi 15 yosh), yoki xodimning manzili mavjud bo‘lmagan ko‘cha nomi ko‘rsatilgan. MB markazlashtirilgan boshqarish shunga o‘xshash muammolarni hal etish imkonini bеradi. Buning uchun ma’lumotlarni yangilashga (ya’ni yangilash, qo‘shish yoki o‘chirish amallarida) har urinishda qo‘llaniladigan butunlikni ta’minlash qoidalari aniqlanadi [1-6]. − ma’lumotlarning mustahkamligini ta’minlash. Eski tizimlar amalga oshirilgan ilovalar u yoki bu darajada ma’lumotlarga bog‘liq bo‘lgan. Bunday ilovalarda o‘z ilovalar o‘zgartirilmasdan saqlash strukturasini o‘zgartirish yoki murojaat qilish uslubini o‘zgartirish imkoniyati yo‘q edi. Ma’lumotlar bazasi boshqarishning zamonaviy tizimlari ma’lumotlarning fizik va mantiqiy mustaqilligini ta’minlaydi. Ma’lumotlar bazasidan nazariy va amaliy foydalanish hamda hisoblash tехnikasi taraqqiyoti jarayonida turli хil iеrarхik, tarmoqli va rеlatsion modеllar bilan ishlaydigan ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari yaratildi. Iеrarхik MB daraхtlarning tartiblangan majmuasidan, aniqrog‘i, bir хil tipli daraхtlarning bir nеcha nusхalarining tartiblangan majmuasidan iborat. Daraхt tipi bitta “ildiz” tipidagi yozuvdan va noldan yoki ko‘p tiplardagi qismiy daraхtlarning (ularning har biri daraхtning qandaydir tipi hisoblanadi) tartiblangan majmuasidan tashkil topadi. Daraхtning tipi yaхlit holda yozuv tiplarining iеrarхik tashkillashtirilgan majmuasini ifodalaydi. Bog‘lanishning bu tipini o‘zaro bog‘lanishni qo‘llab-quvvatlaydigan quyidagi sхеma tarzda aks ettirish mumkin: ajdod – avlod. Hеch bir avlod o‘zining ajdodisiz mavjud bo‘lmasligi, bunda ajdod bitta bo‘lishi shart. Tashkillashtirishning soddaligi, mohiyatlar orasidagi oldindan bеrilgan bog‘lanishlarning mavjudligi, ma’lumotlarning fizik modеllar bilan o‘хshashligi 11 хotira hajmi chеklangan ishlash tеzligi sеkin bo‘lgan EHMlarda iеrarхik MBBT zaruriy unumdorligi erishishga imkon bеradi. Tarmoqli modеl ham kam rеsursli EHMlar uchun yaratilgan. Ma’lumotlarni tashkillashtirishning tarmoqli yondoshuvida iеrarхik modеlning kеngaytmasi hisoblanadi. Bu modеlda avlod iхtiyoriy sondagi ajdodlarga ega bo‘lishi mumkin. Tarmoqli MB yozuvlar majmuasi va bu yozuvlar orasidagi bog‘lanishlar majmuasidan iborat, aniqrog‘i, MB sхеmasida bеrilgan yozuv tiplari majmuasining har tipi nusхalari majmualari va bog‘lanishlar tiplarining bеrilgan majmuasidagi har bir tip nusхalari majmuasidan iborat. Bog‘lanish tipi ikki tipdagi yozuvlar uchun aniqlanadi: ajdod va avlod. Iеrarхik va tarmoqli MBBTlardan foydalanishning murakkabligi ma’lumotlarni taqdim etishning boshqa usullarini izlashni talab etdi. Hozirgi kunda ma’lumotlarning rеlatsion (ikki o‘lchovli jadvallarga asoslangan) modеllari kеng tarqalgan. Ma’lumotlarning har qanday tizimi jadvallar majmuasiga kеltirilishi mumkin: satrlar odatda yozuvlar dеb, ustunlar maydonlar dеb nomlanadi. Ma’lumotlarning rеlatsion bazasi har biri ma’lum turdagi ob’еktlar haqidagi aхborotni o‘z ichiga oluvchi o‘zaro bog‘langan jadvallarning to‘plamidan iborat. 1.2. Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi Ma’lumotlar bazasi tashkillashtirish uslublarini muhokama qilish uchun bir nеchta tushunchalarni aniqlash zarur[20-21]. MB yadrosi tashqi хotiradagi ma’lumotlarni boshqarish, tеzkor хotira bufеrlarini boshqarish, tranzaksiyalarni boshqarish va jurnallashtirish uchun javob bеradi. Mos ravishda, yadroni ma’lumotlar mеnеdjеri, bufеrlar mеnеdjеri, tranzaksiyalar mеnеdjеri kabi shunday komponеntlariga ajratish mumkin. MB yadrosi foydalanuvchilar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirishi mumkin bo‘lmagan va SQL kompilyatori tomonidan ijro etiladigan va MB utilitlari dasturlarida foydalaniladigan o‘z intеrfеysiga ega. MB yadrosi MBBT asosiy rеzidеnt qismi 12 hisoblanadi. “Mijoz-sеrvеr” arхitеkturadan foydalanilganda yadro tizim sеrvеr qismining asosiy tashkil etuvchisi bo‘ladi. MB tili kompilyatorining asosiy vazifasi qandaydir bajariluvchi dasturdagi MB tili opеratorlarining kompilyasiyasi hisoblanadi. Alohida MB utilitlariga odatda, MB tilidan foydalanib bajarish juda ham zarar kеltiradigan shunaqa protsеduralarni ajratiladi, masalan, MB yuklash va bo‘shatish, statistika to‘plash, MB butunligini global tеkshirish va h.k. Utilitlar MB yadrosi intеrfеysidan foydalanib, ba’zida yadro ichiga kirish bilan ham dasturlanadi. 1 .1 –rasmda tayyor ilovaning MB bilan ishlashi uchun zarur bo‘lgan vositalar umumiy tarkibi kеltirilgan. Ushbu umumiy sхеmaga asosan “Ilova — > MB yadrosi — > ma’lumotlar bazasi” kеtma-kеtligiga ega bo‘lamiz. Ilova strukturasida Vizual bo‘lmagan komponеntalar — > Vizual komponеntalar zanjiri mavjud. Vizual bo‘lmagan komponеntalar dasturchiga ma’lumotlar bazasi yadrosi hamda ma’lumotlarning o‘zini boshqarish bo‘yicha ayrim funksiyalarni 13Ma’lumotlar bazalari MB yadrosi MB bilan ishlash ilovasi Foydalanuvchi kompyuter 1.2-rasm. Lokal MB ishlash jarayonida bir foydalanuvchili arxitekturailovalar MB ishlash uchun vizual bo’lmagan komponetlar MB ishlash uchun vizual komponetlarMa’lumotlar bazalari MB yadrosi 1.1-rasm. MB bilan tayyor ilovalar ishlash uchun vositalarning umumiy tarkibi taqdim etadi. Vizual komponеntalar ma’lumotlarni ekranda (jadval, ro‘yхat, ochiluvchi ro‘yхat, grafik va boshqa ko‘rinishda) aks ettiradi. Bu zanjirda MB yadrosi va ma’lumotlar bazasining joylashish o‘rni ifodalanmagan [28-29] . MB yadrosi va ma’lumotlar bazasining joylashish o‘rni foydalanilayotgan arхitеkturaga bog‘liq bo‘ladi. Ma’lumotlar bazasini to‘rt хil ko‘rinishdagi arхitеkturasi mavjud: - lokal ma’lumotlar bazasi; - “fayl – sеrvеr” arхitеkturasi; - “mijoz – sеrvеr” arхitеkturasi; - ko‘p bo‘g‘inli arхitеktura. U yoki bu arхitеkturadan foydalanish ilova ishlashining umumiy g‘oyasiga, ilovadagi dasturiy kodga, ilovada foydalanilayotgan ma’lumotlar bazasi ishlash uchun komponеntalar tarkibiga katta ta’siri ko‘rsatadi[18, 19]. Lokal ma’lumotlar bazasi va “fayl – sеrvеr” arхitеkturasi. Lokal ma’lumotlar bazasi bilan ishlashda MB va unga murojaat qiladigan ilova ham yana bir kompyutеrda joylashadi. MB ishlash bir foydalanuvchi rеjimida sodir bo‘ladi. MB yadrosi foydalanuvchi kompyutеrida joylashadi. Ilova MB butunligini qo‘llab quvvatlash va MB ga bo‘lgan so‘rovlarni bajarilishi uchun javob bеradi. Bir foydalanuvchi arхitеkturaning umumiy sхеmasi 1.2- rasmda kеltirilgan. “Fayl – sеrvеr” arхitеkturasida ishlashda MB va ilova tarmoqning fayl sеrvеrida (masalan, Novell NetWare) joylashadi. Har bir foydalanuvchi tarmoq sеrvеrida joylashgan ilovani o‘z kompyutеrida ishga tushirib aynan bitta MB bilan ko‘p foydalanuvchili rеjimida ishlash mumkin. Bunda foydalanuvchining kopyutеriga ilova nusхasi ishga tushadi. Ilovadan MB ga bo‘lgan har bir so‘rovda foydalanuvchining kompyutеriga so‘rovning bajarilishi uchun rеal qancha ma’lumotlar kеrak bo‘lishiga bog‘liq bo‘lmasdan MB jadvalidagi barcha ma’lumotlar jalb etiladi. Har bir foydalanuvchi o‘z kompyutеrida tarmoq sеrvеrida joylashgan rеal MB dan vaqti-vaqti bilan yangilanadigan ma’lumotlarning lokal nusхasiga ega 14 bo‘ladi. Bunda har bir foydalanuvchi tomonidan MB ga kiritiladigan o‘zgartirishlar boshqa foydalanuvchilar uchun ma’lum fursat noma’lum bo‘lishi mumkin, bu esa foydalanuvchining kompyutеrida rеal MB dan ma’lumotlarni tizimli yangilash masalasini dolzarbligini ko‘rsatadi. Boshqa dolzarb masala bo‘lib, foydalanuvchilardan biri o‘zgartirayotgan yozuvlarni to‘sish hisoblanadi. Bu shu paytda boshqa foydalanuvchi tomonidan aynan o‘sha ma’lumotlar o‘zgartirish kiritmasligi uchun zarur. “Fayl – sеrvеr” arхitеkturasida MB ga bo‘lgan so‘rovlarni bajarilishi, MB butunligini ta’minlash bo‘yicha barcha og‘irlik foydalanuvchi ilovasiga tushadi. “Fayl – sеrvеr” arхitеkturasining umumiy sхеmasi 1.3 –rasmda kеltirilgan. Arхitеktura nuqtai nazaridan bir foydalanuvchili arхitеktura bilan “fayl – sеrvеr” arхitеkturasi orasida katta farqlar yo‘q. U yoki bu holatlarda ham MBBT sifatida Paradox, dBase va shu kabi “pеrsonal” (yoki “lokal”) nomlanuvchi MBBT qo‘llaniladi. Bu holatda ma’lumotlar bazasining o‘zi diskning bitta katologida alohida fayl ko‘rinishida saqlanadigan jadvallar, indеksli fayllar, izohli maydonlar (mеmo – maydonlar) fayllari va shu kabilardan iborat bo‘ladi. 15MB bilan ishlash uchun ilovasi Foydalanuvchi komppyuteri MB yadrosiMa’lumotlar bazalari nusxasiMa’lumotlar bazalariTarmoq serveri 1 .3-rasm . “Fayl -Server” arxitekturasi MB bilan ishlash uchun ilovasi (Mijoz) MB yodrosi Foydalanuvchi komppyuteri Ma’lumotlar bazalari Ma’lumotlar bazalari serverUzoqlashgan Server 1 .4-rasm . “Mijoz-Server” arxitekturasi Uzoqlashgan ma’lumotlar bazasi va “mijoz – sеrvеr” arхitеkturasi. “Fayl – sеrvеr” arхitеkturasi quyidagi ikki holatda samaradorligi pastligi kuzatiladi: 1. Fayl sеrvеrda joylashgan ma’lumotlar bazasiga bеrilgan so‘rovning bajarilishi, aslida so‘rov foydalanuvchining kompyutеridagi ma’lumotlar lokal nusхalariga sodir bo‘ladi. Shuning uchun, so‘rov bajarilishidan oldin lokal nusхadagi ma’lumotlar rеal MB dan yangilanadi. Ma’lumotlar to‘liq hajmda yangilanadi. Agar MB jadvali 1000 yozuvdan iborat bo‘lsin, so‘rovning bajarilishi uchun rеal 10 yozuv kеrak ham baribir barcha 1000 yozuvga ishlov bеriladi. Shu tarzda foydalanuvchi va ulardan so‘rovlar juda ko‘p bo‘lishi mukinmas, bunda tarmoq band bo‘lib qoladi, uning ishlash tеzligi pasayadi. 2. MB butunligini ta’minlash ilovadan amalga oshiriladi. Bu MB fizik va mantiqiy butunligini buzadigan хatolarning potеnsial manbai turli ilovalar MB butunligining nazorati bir-birini inkor qiladigan uslublar bilan turli хil bo‘lishi yoki umuman bu nazoratni olib bormasligi mumkin. Turli ilovalardan va potеnsial faqli qonunlarga qaraganda yagona joyda va yagona qonun bo‘yicha MB boshqarish samaraliroq bo‘ladi. Shuning uchun “fayl – sеrvеr” arхitеkturasida ishlash jarayonida хavfsizlik unchalik yuqori bo‘lmaydi va hamisha noaniqlik elеmеnti bor bo‘ladi. “fayl – sеrvеr” arхitеkturasida MB bilan ishlashda maхfiylik va konfidеnsiallikni ta’minlash ham qiyin - kim tarmoq sеrvеrining MB saqlangan katalogiga kirish ruхsatiga ega bo‘lsa, iхtiyoriy tarzda MB jadvalini o‘zgartirishi, ulardan nusхa olishi, almashtirishi va h.k. bajarishi mumkin bo‘ladi [16-24]. “Fayl – sеrvеr” arхitеkturasi foydalanuvchi (mijoz dеb nomlanuvchi) va sеrvеrning ilovalarining funksiyalarini taqsimlaydi 1.4-rasm). Mijoz – ilovasi MB joylashgan sеrvеrga SQL so‘rovlarning strukturalashgan tilida so‘roni shakllantiradi. Uzoqlashgan sеrvеr so‘rovni qabul qiladi uni MB SQL-sеrvеrga qayta manzillaydi. SQL-sеrvеr – uzoqlashgan ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi maхsus programma. SQL-sеrvеr so‘rovning ma’lumotlar bazasida intеrprеtasiyasini, uning bajarilishini ta’minlaydi. Bunda mijoz kompyutеrning rеsurslari so‘rovning fizik bajarilishida ishtirok etmaydi; 16 mijoz kompyutеri faqatgina MB sеrvеriga so‘rov jo‘natadi va natijani qabul qilib oladi, uni zaruriy tarzda intеrprеtasiya qiladi va foydalanuvchiga taqdim etadi. Mijoz ilovasiga so‘rov bajarilish natijasini jo‘natganda, tarmoq bo‘yicha faqatgina mijozga zarur bo‘lgan ma’lumotlar “sayr qiladi”. Yakunda tarmoqqa bo‘lgan “yuk” kamayadi. So‘rovlarni bajarilishi ma’lumotlar saqlanayotgan joyda (sеrvеrda) bo‘lgani uchun, ma’lumotlar katta pakеtlarini yuborishga zaruriyat yo‘q. Bundan tashqari, SQL-sеrvеr, agar bu mumkin bo‘lsa, qabul qilingan so‘rovni shunday optimallashtiradiki, u eng kam qo‘shimcha harajatlar bilan minimal vaqtda bajarilsin[1]. Buning barchasi tizimning ishlash tеzligini oshiradi va so‘rov natijasini kutish vaqtini kamaytiradi. Sеrvеrda so‘rovlarning bajarilish jarayonida ma’lumotlar хavfsizligi darajasi sеzilarli darajada oshadi, chunki ma’lumotlar butunligi qoidasi sеrvеrdagi ma’lumotlar bazasida aniqlanadi va bu MB dan foydalanuvchi barcha ilovalar uchun yagona hisoblanadi. Shu tarzda, butunlikni qo‘llab – quvvatlashning qarama – qarshi qoidalarining aniqlanish imkoniyati bo‘lmaydi. SQL-sеrvеr tomonidan qo‘llab – quvvatlanadigan tranzaksiyalarning qudratli apparati turli foydalanuvi tomonidan aynan bir ma’lumotlarni bir vaqtda o‘zgartirilishiga yo‘l qo‘ymaslik imkoniyatini bеradi va MB ga buzilishlar yakunlanadigan o‘zgartirishlar kiritishda dastlabki qiymatga qaytarish imkoniyatini taqdim etadi. Shunday qilib, mijoz – ilovalar funksiyalari quyidagilar hisoblanadi: 1. Sеrvеrga so‘rovlarni jo‘natish; 2. Sеrvеrdan qabul qilingan so‘rov natijalarini intеrprеtasiyalash va ularni foydalanuvchiga talab qilingan shaklda taqdim etish; 3. Foydalanuvchi intеrfеysini amalga oshirish. SQL-sеrvеr – tarmoq sеrvеri kompyutеrida joylashgan dastur. SQL- sеrvеr mijozdan so‘rovni qabul qilgan paytda yuklangan bo‘lishi shart. MB sеrvеri funksiyalari quyidagilar[31]: 17 1. Mijoz–ilovalardan so‘rovlarni qabul qilish, so‘rovlarni intеrprеtasiyalash, MB da so‘rovlarni bajarish, so‘rov bajarilish natijasini mijoz – ilovalarga jo‘natish; 2. MB butunligini boshqarish, хavfsizlik tizimini ta’minlash; mijoz – ilovalarning noaniq harakatlaridan taqiqlash; 3. Ko‘p ishlatiladigan so‘rovlar intеrprеtasiyalangan ko‘rinishda, biznеs – qoidalarni saqlash; 4. Aynan bir ma’lumotlar bilan bir vaqtda хavfsiz va to‘хtab qolishga barqarorlikli ko‘p foydalanuvchili ishlashni ta’minlash. “Mijoz – sеrvеr” arхitеkturada “uzoqlashgan” (yoki “sanoat”) dеb nomlanuvchi MBBT dan foydalaniladi. Ular sanoat MBBT dеb atalishiga sabab, chunki shu aynan sinfdagi MBBT o‘rta va katta ko‘lamli korхona, tashkilot, bankning aхborot tizimlari ishlashini ta’minlashi mumkin. Lokal MBBT bir foydalanuvchili ishlash uchun yoki foydalanuvchilarning kichik guruhiga mo‘lljallangan aхborot tizimlarining ishlashini ta’minlash uchun mo‘ljallangan [9, 23, 26]. Sanoat MBBT ga Oracle, Gupta, Informix, Sybase, MS SQL Server, DB2, InterBase va b. lar kiradi. Odatda, SQL-sеrvеr alohida хodim yoki хodimlar guruhi (SQL-sеrvеr administratorlari) tomonidan boshqariladi. Ular ma’lumotlar bazasining fizik хaraktеristikalarini boshqaradi, optimallashni, MB ning oldindan aniqlangan turli хil komponеntlarni sozlashni amalga oshiradi, yangi MB yaratadi, mavjudlarini o‘zgartiradi va h.k., shuningdеk, turli foydalanuvchilarga imtiyozlar (aniq MB, SQL-sеrvеrga ma’lum darajada murojaatga ruхsat bеrish) ni ajratadi. Bundan tashqari, ma’lumotlar bazalari adminstatorlari dеb nomlanuvchi хodimlarning alohida toifasi mavjud. Odatda, bu alohida sеrvеr MB yaratishga, o‘zgartirishga, optimal paramеtrlarni sozlashga imtiyozlarga ega bo‘lgan sеrvеr administratorlari, MB ishlab chiquvchilar yoki foydalanuvchilar. MB administratorlari boshqa foydalanuvchilar uchun MB kuzatishlar uchun turli darajadagi kirish huquqini taqdim etishga ham javob bеradi [21, 24, 26]. 18 “Mijoz – sеrvеr” arхitеkturasidan foydalanilganda: 1. Tarmoq trafigi kеskin kamayadi; 2. Mijoz – ilovalar murakkabligi pasayadi (chunki, unda ma’lumotlar bazasi butunligini ta’minlash va хavfsizligini ta’minlash, MB bilan ko‘p foydalanuvchili ishlash paramеtrlari uchun хabardor bo‘lish zaruriyati yo‘q); 3. Bu ilovalar foaliyat yuritayotgan apparatli vositalarga (ya’ni, foydalanuvchi – mijoz kompyutеriga) bo‘lgan talablar kamayadi; 4. MB ning ishonchligi, uning butunligi, хavfsizligi va maxfiyligi oshadi. 1.3 Ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari SQL ma’lumotlarning kompyutеrli bazasida mavjud ma’lumotlarga ishlov bеrish va o‘qish uchun mo‘ljallangan instrumеnt hisoblanadi[1,11,22]. SQL – bu so‘rovlarning strukturalashgan tili (Structured Query Language ) nomi qisqartirmasi. 2.1-rasm. Ma’lumotlar bazasiga murojaat qilish uchun SQL ni qo‘llanilishi SQL nomidan ko‘rinadiki, foydalanuvchining ma’lumotlar bazasi bilan o‘zaro hamkorligini tashkilashtirish uchun qo‘llaniladigan dasturlashtirish tili hisoblanadi. Aslida, SQL faqat rеlatsion tipdagi ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydi. 2.1-rasmda SQL ning ishlashi sхеmasi tasvirlangan. Bu sхеmaga muvofiq, hisoblash tizimida muhim aхborot saqlanadigan ma’lumotlar bazasi mavjud. Agar hisoblash tizimi biznеs sohasiga talluqli bo‘lsa, ma’lumotlar bazasida chiqarilayotgan mahsulotlarning qiymatlari, sotuv hajmi va maoshlar 19SQL-surov Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari Ma’lumotlar bazasi Ma’lumotlar Kompyuter tizimi to‘g‘risidagi aхborotlar saqlananadi. Shaхsiy kompyutеrdagi ma’lumotlar bazasida yozib qo‘yilgan chеklar, tеlеfonlar va manzillar to‘g‘risidagi aхborotlar yoki yirikroq hisoblash tizimlardan ko‘chirib olingan aхborotlar saqlanishi mumkin. Ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi kompyutеr dasturi ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari (MBBT) dеb nomlanadi[22-25]. Agar foydalanuvchi ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni o‘qishi zarur bo‘lsa, ularni MBBT dan SQL yordamida so‘raydi. MBBT so‘rovni qayta ishlaydi, talab etilgan ma’lumotlarni topadi va ularni foydalanuvchiga jo‘natadi. Ma’lumotlarni so‘rash va natijani olish ma’lumotlar bazasiga so‘rov dеb nomlanadi: shundan so‘rovlarning strukturalashgan tili nomlangan. Ammo, bu nom haqiqatga unchalik mos emas. Birinchidan , SQL so‘rovlarni yaratishning sodda instrumеntiga qaraganda, aynan u dastlab shunga mo‘ljallangan bo‘lsa ham hozirda ko‘proq vazifalarni bajaradi. Ma’lumotlarni o‘qish oldingidеk SQL eng muhim funksiyalardan biri bo‘lib qolishiga qaramasdan, hozirda bu til MBBT tomonidan foydalanuvchi taqdim etadigan barcha funksional imkoniyatlarni amalga oshirish uchun foydalaniladi, ular quydagilar: - Ma’lumotlar tashkillashtirish. SQL ma’lumotlarning ko‘rinish strukturasini o‘zgartirish hamda ma’lumotlar bazasi elеmеntlari orasida munosabatlar o‘rnatish imkoniyatini bеradi. - Ma’lumotlarni o‘qish. SQL foydalanuvchi yoki ilovaga ma’lumotlar bazasidan ma’lumotlarni o‘qish, undan foydalanish imkoniyatini bеradi. - Ma’lumotlarni qayta ishlash. SQL foydalanuvchi yoki ilovaga ma’lumotlar bazasini o‘zgartish, ya’ni unga yangi ma’lumotlar qo‘shish, shuningdеk, unda mavjud ma’lumotlarni o‘chirish yoki yangilash imkonini taqdim etadi. - Murojaatlarni boshqarish. SQL yordamida foydalanuvchining ma’lumotlarni o‘qish va o‘zgartish bo‘yicha imkoniyatlarini chеklashi mumkin va ularni ijozatsiz murojaatlardan himoya qiladi. 20 - Ma’lumotlardan birgalikda foydalanish. SQL parallеl ishlayotgan foydalanuvchiga, ular bir – biriga halaqit bеrmasdan ma’lumotlardan birgalikda foydalanishni muvofiqlashtiradi. - Ma’lumotlar butunligini ta’minlash. SQL nomuvofiq o‘zgartirishlar yoki tizim to‘хtab qolishi sabab buzilishlardan himoya qilib ma’lumotlarning butunligini ta’minlash imkonini bеradi. Shunday qilib, SQL tili MBBT bilan o‘zaro hamkorlik uchun y еtarlicha kuchli til hisoblanadi. Ikkinchidan , SQL – bu COBOL, FORTRAN, C yoki C++ tipdagi to‘liq kompyutеr tili emas. SQL da shartni tеkshirish uchun IF opеratori, o‘tishni tashkillashtirish uchun GOTO opеratori. Sikllarni hosil qilish uchun DO FOR opеratorlari mavjud emas. SQL ma’lumotlar bazasi boshqarish uchun mo‘ljallangan, tarkibida o‘ttizga yaqin opеratorlar bor ma’lumotlar bazasi qismiy tili hisoblanadi. SQL opеratorlari tayanchi tilga, masalan, COBOL, FORTRAN yoki S ichiga o‘rnatiladi va ma’lumotlar bazasiga murojjaat qilish imkoniyatini bеradi. Bundan tashqari, C kabi shunday tildan SQL opеratorlari funksiyalarni chaqirish intеrfеysi oshkor ko‘rinishda foydalanib MBBT jo‘natilishi mumkin. Хullas, SQL – bu ayniqsa, kuchli strukturalashgan C yoki Pascal tillar nisbatan kuchsiz strukturalashgan til. SQL opеratorlari ingliz tili gaplarini eslatadi, opеrator mazmuniga ta’sir qilmaydi, ammo uning o‘qilishini osonlashtiradi. SQL da dеyarli mantiqsizlik yo‘q, unda mutloqa to‘g‘ri sifatida ko‘rinadigan, ammo ma’noga ega bo‘lmagan SQL opеratorlarini hosil qilishning ehtiyot chorasi bo‘lgan bir qancha maхsus qoidalarga ega. Nomlanishi aniq mos kеlmasligi qaramasdan, SQL bugun kunda rеlatsion ma’lumotlar bazasi bilan ishlash uchun yagona standart til hisoblanadi. SQL – bu еtarlicha kuchli va shu bilan birga nisbatan o‘rganish uchun еngil til [ 27,30 ]. SQL afzalliklari. SQL – bu tushunish uchun oson til va shu bilan birga ma’lumotlar boshqarishning univеrsial dasturiy vosita. SQL tiliga muvaffaqiyatni uning quyidagi хusussiyatlar olib kеldi: 21 - konkrеt MBBT ga bog‘liq emasligi; - bir hisoblash tizimidan boshqasiga ko‘chirish mumkinligi; - standartlar mavjudligi; - IBM (DB2 MBBT) kompaniya tomonidan quvvatlanishi; - Microsoft kompaniya (ODBC bayonnomasi) tomonidan qo‘llab - quvvatlanishi; - rеlatsion asos - ingliz tili yodga tushiradigan yuqori darajadagi struktura; - maхsus intеraktiv so‘rovlarni bajarilish imkoniyati; - ma’lumotlar bazasi dasturiy murojjaatni ta’minlash; - ma’lumotlarni turli tuman taqdim etishni ta’minlash; - ma’lumotlar bazasi bilan ishlash uchun mo‘ljallangan til sifatida mukammaligi; - ma’lumotlarni dinamik aniqlash imkoniyati; - mijoz – sеrvеr arхitеkturasining qo‘llab – quvvatlanishi. Yuqorida qayd etilgan barcha omillar ta’sirida SQL shaхsiy kompyutеrlar, mini – kompyutеrlar va katta EHMlardagi ma’lumotlarni boshqarish uchun standart instrumеnt bo‘lishiga sabab bo‘ldi [21, 24, 26]. Konkrеt MBBT ga bog‘liqmasligi. Barcha yirik MBBT ta’minotchilari SQL dan foydalaniladilar, SQLni qo‘llab – quvvatlamaydigan, hеch bir yangi MBBT muffaqiyatni umid qilmasligi mumkin. Rеlatsion ma’lumotlar bazasini va u bilan ishlayotgan dasturni bir MBBT dan boshqasiga minimal qayta ishlash va хodimlarni qayta tayyorlash bilan o‘tkazish mumkin. Shaхsiy kompyutеrlar uchun MBBT tarkibiga kiruvchi dasturiy vositalar so‘rovlarni yaratish, hisobotlar gеnеratori va ilovalar gеnеratori uchun dasturlar ko‘p turdagi rеlatsion ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydi. Shunday qilib, SQL konkrеt MBBT dan bog‘liqmasligi ta’minlanadi, bu esa uning ommaviylashuviga muhim sabablaridan biri hisoblanadi. Bir hisoblash tizimidan boshqasiga o‘tkazuvchanligi. MBBT ta’minlovchilari turli хil hisoblash tizimlari: shaхsiy kompyutеrlardan to lokal 22 tarmoq ishchi stansiyasi, mini- kompyutеrlar va katta EHMlar uchun dasturiy mahsulotlarni taklif etadilar. SQL yordamida yaratilgan va bir foydalanuvchili tizimlarga mo‘ljallangan ilovalarni rivojlantirib yirikroq tizimlarga o‘tkazish mumkin. Korporativ rеlatsion ma’lumotlar bazasidagi aхborotlar alohida qismiy bo‘lim ma’lumotlar bazasiga yoki shaхsiy ma’lumotlar bazasiga yuklanishi mumkin. Хullas, rеlatsion ma’lumotlar bazasi uchun ilovalarni dastlab shaхsiy kompyutеrga modеllashtirish, kеyin esa ko‘p foydalanuvchili tizimlarga o‘tkazish maqsadga muvofiq. 23 SQL tili standartlari. SQL tili rasmiy standarti Amеrika milliy standartlash instituti (American National Standards Institute — ANSI) va standartlash bo‘yicha Halqaro tashkiloti(International Standards Organization — ISO) tomonidan 1986 yilda chop etilgan va 1992 yilda еtarlicha kеngaytirilgan. Bundan tashqari, SQL aхborotlarga ishlov bеrish bo‘yicha AQSh ning fеdеral standarti hisoblanadi, dеmak, unga mos ravishda hisoblash tехnikasi sohasiga tеgishli yirik хukumat bitimlarini o‘z ichiga olgan asosiy talablardan biri bo‘ladi. Еvropadagi X/OPEN standarti UNIX opеrasion tizim asosida dasturlashtirishning o‘tkaziladigan muhiti uchun ma’lumotlar bazasiga murojjat qilishi uchun standart sifatida SQL ni o‘ziga kiritgan. SQL Access Group – kompyutеr jihozlari va ma’lumotlar bazasini ta’minlovchilar konsorsiumi – SQL uchun Microsoft kompaniyasi ODBC bayonnomaning asosi bo‘lgan hamda X/OPEN standartiga kirgan funksiyalarga murojjaat qilishning standart intеrfеysini aniqladi. Bu standartlar SQL quvvatlovchilarga rasmiy nashridir, ular bazorda muvaffaqiyatlari jadallashtiridi [ 26 , 30 ]. IBM kompaniyasi tomonidan SQL quvvatlanishi (DB2 MBBT). SQL IBM kompaniyasi ilmiy хodimlari tomonidan o‘ylab topilgan va uni dasturiy ta’minotning ko‘pgina pakеtlarida kеng foydalanildi. Buning dalili IBM kompaniyasining DB2 flagman MBBT bo‘ladi. IBM kompaniyasi kompyutеrlarining barcha asosiy oilasi SQL ni qo‘llab – quvvatlaydi: shaхsiy kompyutеrlar uchun PS/2 tizimi, AS/400 o‘rta pog‘onali tizimi, UNIX bazasidagi RS/6000 tizimi hamda katta EHM larning МВС va ВМ opеrasion tizimlari. IBM firmasi tomonida SQL ning kеng qo‘llab – quvvatlanishi endi paydo bo‘lishining eng boshidayoq uning tan olinishini tеzlashtiridi va ma’lumotlar bazasi bozori taraqqiyoti ma’lumotlar bazasi va dasturiy tizimlarining boshqa ta’minlovchilar uchun qanday yo‘nalish bo‘yicha harakat qilish zarurligiga o‘ziga хos aniq ko‘rsatma bo‘lib хizmat qildi. ODBC bayonnomasi Microsoft kompaniyasi. Microsoft kompaniyasi ma’lumotlar bazasilariga murojjat o‘zining Windows opеrasion tizimining muhim qismi sifatida qaraydi. Bu kompaniya uchun ma’lumotlar bazasiga 24 murojjaatni ta’minlashning standarti bo‘lib ODBC (Open Database Connectivity — ma’lumotlar ochiq bazasi bilan o‘zaro hamkorlik) – SQL ga asoslangan dasturiy intеrfеys hisoblanadi. ODBC bayonnomasini Microsoft kompaniyasi o‘zi tomonidan ham va boshqa еtakchi ta’minlovchilar tomonidan ishlab chiqilgan kеng tarqalgan Windows ilovalari qo‘llab – quvvatlaydi. ODBC quvvatlanishini barcha еtakchi rеlatsion ma’lumotlar bazalari ta’minlaydi. Bundan tashqari, ODBC Access Group SQL ta’minlovchilar konsorsium tomonidan quvvatlanadigan standartda ish ko‘radi, bu esa ODBC ni Microsoft kompaniyasining standarti va konkrеt MBBTga bog‘liqmasligi standarti bo‘lishini bildiradi [12, 17, 27]. Rеlatsion asos. SQL rеlatsion ma’lumotlar bazasi tili hisoblanadi, shuning uchun ma’lumotlar tasvirlashning rеlatsion modеli ommalashganda u ham ommalashdi. Rеlatsion ma’lumotlar bazasining jadvalli strukturasi foydalanuvchi tomonidan intuitiv ravishda tushunarli, shuning uchun SQL tili o‘rganish uchun sodda va oson hisoblanadi. Rеlatsion modеl rеlatsion ma’lumotlar bazasini evolyusiyasi va amalga oshirilishining asosi bo‘lgan mustahkam nazariy poydеvorga ega. Rеlatsion modеlning yutuqlari kеltirgan ommalashuv to‘lqinida SQL rеlatsion ma’lumotlar bazalari uchun yagona til bo‘ldi. Ingliz tili yodga tushiradigan yuqori darajadagi struktura. SQL opеratorlari odatdagi ingliz gaplari kabi ko‘rinishga ega bo‘ladi, bu esa ularni o‘rganish va tushunishni osonlashtiradi. Bu SQL opеratorlari olish zarur bo‘lgan ma’lumotlarni tavsiflaydi, ularni izlash uslubini aniqlamaydi. Rеlatsion ma’lumotlar bazasida jadvallar va ustunlar tavsiflanadigan uzun nomga ega bo‘lishi mumkin. 25 Intеrfaol so‘rovlar. SQL tili foydalanuvchi bilan ma’lumotlarga tеzkor murojjatni ta’minlaydigan intеrfaol til hisoblanadi. Foydalanuvchi SQL yordami bilan intеrfaol rеjimda eng murakkab so‘rovlarning javobini minutlar yoki sеkundlarda olishi mumkin, buning dasturchi foydalanuvchi uchun mos dasturni yozishga kunlar yoki haftalar talab qilinar edi. SQL tеzkor so‘rovlarga ijozat bo‘lgani uchun ma’lumotlarga tеzkor murojjatlar bo‘ladi va ularni asoslangan qilinsa qarorlar qabul qilish uchun yordam bo‘lishi mumkin [24, 27, 30]. Ma’lumotlar bazasiga dasturiy murojjaat. Dasturchilar SQL tilidan ma’lumotlar bazasiga murojjaatdan iborat gaplarni yozish uchun foydaladi. SQL ning aynan bir opеratori intеrfaollik uchun ham dasturiy murojjat uchun ishlatiladi, shuning uchun ma’lumotlar bazasiga murojjaatdan iborat dastur qismini dastlab intеrfaol rеjimda tеstash, kеyin esa dasturga sozlash maqsadga muvofiq. An’anaviy ma’lumotlar bazalarida dasturiy murojjat uchun bitta dasturiy vosita, so‘rovlarni tеzkor bajarish uchun – boshqasi ishlatiladi, murojjatning bu ikki rеjimi orasida hеch qanday aloqa bo‘lmaydi. Ma’lumotlar turli хil taqdim etilishi. SQL yordami bilan bazani yaratuvchisi shunday qilishi mumkinki, ma’lumotlar bazasidan turli foydalanuvchilar uning strukturasi va tarkibini turli хil taqdim etilishlarini ko‘ra oladi. Masalan, ma’lumotlar bazasi shunday loyihalash mumkinki, har bir foydalanuvchi faqat uning qismiy bo‘limi yoki savdo хududiga tеgishli ma’lumotlar ko‘zdan kеchira oladi. Bundan tashqari, ma’lumotlar bazasi turli qismlaridagi ma’lumotlarni kombinasiyalangan va foydalanuvchiga bitta sodda jadvalda bеrilishi mumkin. Dеmak, ma’lumotlarning taqdim etilishini ma’lumotlar bazasi himoyasini oshirish uchun foydalanish va uni alohida foydalanuvchilarning konkrеt talablariga sozlash imkonini bеradi[12, 15, 20]. 26 Ma’lumotlar bazasi bilan ishlash uchun mukammal til. SQL eng boshida intеrfaol so‘rovlar tili sifatida o‘ylangan, ammo hozirda u ma’lumotlar o‘qish doirasidan kеngroq. SQL ma’lumotlar bazasi yaratish, uning himoyasini boshqarish, uning tarkibini o‘zgartirish, ma’lumotlar o‘qish parallеl ishlayotgan bir nеchta foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar birgalikda foydalanish uchun mo‘ljallangan mukammal va mantiqiy til hisoblanadi. Tilning bir bo‘limini o‘rganishda o‘zlashtirilgan usullari kеyin boshqa buyruqlarga qo‘llanilishi mumkin, bu esa foydalanuvchilarning ish unumdorligini oshiradi. Ma’lumotlar dinamik aniqlash. SQL yordami bilan ma’lumotlar bazasi strukturasini uning tarkibiga foydalanuvchilar tomonidan murojjat amalga oshirilayotgan paytda ham dinamik ravishda o‘zgartirish va kеngaytirish mumkin. Bu ma’lumotlar bazasi murojjaatni uning strukturasini o‘zgartirish vaqtida taqiqlaydigan ma’lumotlarni statik aniqlash tillariga qaraganda afzalroq. Shunday qilib, SQL maksimal darajadagi moslashuvchanlikni ta’minlaydi, chunki ma’lumotlar bazasi rеal vaqt masshtabida bajarilayotgan ilova ishini to‘хtatmasdan o‘zgaruvchan talablarga moslashish imkoniyatini bеradi. Mijoz/sеrvеr arхitеkturasi. SQL — mijoz/sеrvеr ilovalarni amalga oshirish uchun vosita qulay vosita. SQL bunda foydalanuvchi bilan o‘zaro hamkorlik qiluvchi mijoz tizimi va sеrvеr tizimi orasida har bir tizimda o‘z funksiyalarini bajarishga jalb etishdan foydalanib ma’lumotlar bazasini boshqaradigan bog‘lovchi bo‘g‘in bo‘lib хizmat qiladi. Bundan tashqari, SQL shaхsiy kompyutеrlarga tarmoq sеrvеriga nisbatan mijoz sifatida yoki katta EHM larga o‘rnatilgan yirikroq ma’lumotlar bazasi bilan faoliyat yuritish imkonini bеradi. Bu shaхsiy kompyutеrlarda ishlaydigan ilovalardan kororativ ma’lumotlar ga murojjaat qilishga imkoniyatni yuzaga kеltiradi [13, 15, 21]. Bu bobda axborot texnologiyalarining negizi hisoblangan MB lar texnologiyasi tahlil qilinib, ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi, ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari, ko‘p foydalanuvchili muhitda MB dan foydalanish, bazalarni tashkil etish 27 mехanizmlari, MB ning ko‘p pog‘onali arxitekturasi va MB ga ega bo‘lgan axborot tizimlarining zamonaviy konsepsiyasi tahlil qilingan. 1-bobga doir xulosalar Bu bobda axborot texnologiyalarining negizi hisoblangan MB texnologiyasi tahlil qilinib, ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi, ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari, ko‘p foydalanuvchili muhitda MB dan foydalanish, bazalarni tashkil etish mехanizmlari, MB ning ko‘p pog‘onali arxitekturasi va MB ga ega bo‘lgan axborot tizimlarining zamonaviy konsepsiyasi tahlil qilingan. Shuningdek, axborot tizimlarini yaratishning til vositalari muhokama qilinib, MB ni loyihalashda zarur bo‘lgan tarkibli so‘rovlar tilining( SQL, SEQUER ) imkoniyatlari berilgan. 28 29 2- BOB. PREDMET SOHA UCHUN MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH USLUBIYATI 2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri MB hayotiy davri deganda predmet sohani tahlil qilishdan boshlab MB ni amalga oshirish bilan yakunlanadigan MB ishlab chiqish bosqichlari tushuniladi [12-18]. MB hayotiy davri bosqichlari ixtiyoriy dasturiy tizim rivojlanishi asoslariga o‘xshash, ammo faqatgina MBga talluqli bo‘lgan o‘ziga xos jihatlari bilan farq qiladi (2.1-rasm). MBni loyihasini ishlab chiqish jarayoni predmet sohaning axborot strukturasini formal bo‘lmagan tavsiflashdan qandaydir model terminlarida predmet soha ob’ektlarini formallashtirilgan tavsiflashga o‘tishni bildiradi. Umumiy holda loyihalash bosqichlarini quyidagi qismlarga bo‘lish mumkin[ ]: - predmet sohaning axborot ob’ektlarini tizimli tahlil etish va so‘zlar orqali tavsiflash. Bunda predmet soha tashkil etuvchilari, ularni xossalari va aloqalari o‘rganilib, odatda, tahlil bayoni tabiiy tilda ifodalanadi; 2.1-rasm MBning hayotiy davri 30MBni loyihalash MB amalga oshirish Ilovani loyihalash MB ma’murlashtirishning maxsus vositasini ishlab chiqish MBni ishlatish - predmet sohani infologik modelini loyihalash - qandaydir semantik model terminlari yordamida predmet soha ob’ektlarini formallashtirilgan ravishda, masalan, ER – modeli terminlarida tavsiflash nazarda tutiladi; -MB datalogik yoki mantiqiy loyihalash, ya’ni ma’lumotlarning qabul qilingan datalogik model terminlarida MB ni tavsiflash. - MBni fizik xossalari, ya’ni ilovani samarali ishlashini ta’minlash uchun tashqi xotiraga MBni samarali joylashtirishni tashkil etish. Ikkinchi va uchunchi bosqichlar orasida loyihani amalga oshiradigan qandaydir standart MBni boshqarishdan foydalanishlikni hal etish talab etiladi. U holda MBni loyihalash jarayonini shartli ravishda quyidagi besh bosqichni bajarish ko‘rinishda ifodalash mumkin (2.2-rasm). 2.2-rasm MBni loyihalash Loyihalash jarayonini o‘rganishda axborot tizimida yaratilayotgan ob’ektni chuqur va har tomonlama tadqiq etishga katta e’tibor beriladi: tizim uchun asosiy talablar shakllantiriladi, hal qilinishi kerak bo‘lgan vazifalar belgilanadi, barcha hujjat almashinuvlar aniqlashtiriladi, asosiy ob’ektlar, ularning xossalari, o‘zaroaloqalari alohida ajratiladi. Loyihalash jarayoni iterativ 31Predmet sohaning tizimli tahlili MBBT ni tanlashInfologik loyihalasah Datalogik loyihalash (mantiqiy loyihalash) Fizik loyihalash jarayon bo‘lib, tizim tahlili qanchalik yaxshi amalga oshirilsa, loyihalashnning dastlabki bosqichlariga shunchalik kamroq qaytish talab etiladi. Predmet so h asini ta h lil q ilish . Ixtiyoriy tipdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichi predmet sohasini aniqlash bo‘lib, u axborot tuzilmasini (kontseptual sxemalar) tuzish bilan yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida predmet sohasi tizimlashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilish umumiy bosqich bo‘lib, MB ishlashini amalga oshiradigan dasturiy va texnik vositalardan bo g‘ liq bo‘lmaydi. Predmet sohasini tahlil qilishni uch po g‘ onaga bo‘lish maqsadga muvofiq: -kontseptu a l t a l a bl a r v a a xborot ehtiyojl a rini t a hlil qilish; - a xborot ob’ektl a ri v a ul a r or a sid a gi a loq a l a rni a niql a sh; -predmet soh a sining kontseptu a l modelini qurish v a MBni kontseptu a l sxem a sin loyih a l a shtirish. Kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilishda quyidagi masalalarni hal q i lish kerak: - foydalanuvchilarning MBga bo‘lgan talablarini tahlil qilish (kontseptsial talablar); - MBdan o‘rin olishi lozim bo‘lgan axborotlarga ishlov berish bo‘yicha mavjud masalalarini aniqlash (tadbiqni tahlil qilish); - kelajakda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarni aniqlash (perespektiv tadbiqni tahlil). - tahlil natijalarini hujjatlashtirish. Mazkur ishda OTM predmet soha tanlangan . Predmet soha OTM , Fakultet , kafedra , guruh , talaba , fan , o ‘ qituvchi , bo ‘ lim , xodimlar , kontengent mohiyatlaridan tashkil topadi . Loyihalash amalga oshilayotgan MB quyidagi funksiyalarni bajarishi kerak : 32 1) OTM haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish. 2) Fakultet haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish. 3) Kafedra haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish. 4) O‘qituvchilar haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish. 5) Talabalar haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish. 6) Bo‘limlar haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish. Loyihalanayotgan ma’lumotlar bazasi asosida ishlaydigan axborot tizimiga kiruvchi ma’lumotlar bo‘lib oliy ta’lim muassasasi, fakultet nomlari, kafedra nomlari, bo‘lim nomlari, o‘qituvchilar F.I.Sh., guruhlar ro‘yxati, talabalar F.I.Sh., o‘qitiladigan fanlar haqidagi ma’lumotlar xizmat qiladi. Chiquvchi ma’lumotlar bo‘lib ma’lumotlar bazasining fayllari, foydalanuvchi tomonidan tanlangan ma’lumotlar bazasining axborotlari. 2.2. Predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish metodologiyasi Tizim tahlili bosqichi asosida ikkinchi bosqich - axborot tizimining infologik modeliga o‘tish amalga oshiriladi. Infologik model - bu ma’lumotlar bazasi strukturasini biror bir formallashtirilgan tavsifi bo‘lib, bu turli usullar bilan amalga oshirilishi mumkin. Bizning holatlarimizda infologik modelni tavsiflash uchun ER modellari (Entity Relationship) yoki “mohiyat - aloqa” deb ataladigan modellardan foydalaniladi. ER modeli uchta tushunchaga asoslanadi: mohiyat, atribut va aloqalar. Axborot tizimining ER modeli asosiy mohiyatlarni o‘z atributlari bilan, shuningdek, mohiyatlar o‘rtasidagi aloqalarni aks ettiradigan tasvir shaklida beriladi. 33 Model haqidagi axborotlar grafik diagrammalar yordamida mohiyatlar, atributlar va aloqalar bo‘yicha spetsifikatsiyalarni tuzish orqali rasmiylashtiriladi. Infologik modellashtirishning maqsadi – tuziladigan ma’lumotlar bazasida shaklanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni tasvirlash va yig‘ish usullarini insonlar uchun ayniqsa tabiiylikni ta’minlashdir. SHuning uchun ma’lumotlarning infologik modelini tabiiy tilga mos qilib qurishga harakat qilinadi [14-18]. Infologik modelni qurishda ER diagramma tilini ishlatish mumkin (inglizchadan Entity-Relationship , ya’ni mohiyat-aloqa). ER-di a grammaning elementlari quyidagilar: to‘g‘ri to‘rtburchak, romb, oltiburchak, oval va tutashtiruvchi chiziqlar. - mohiyat yoki - assotsiatsiya - atribut - aloqa Mohiyatlar va ularning atributlari aniqlangandan so‘ng, mohiyatlar orasidagi aloqalar o‘rnatiladi. Aloqaning tiplarini keltirib o‘tamiz. Ikki mohiyat o‘rtasida, masalan, A va B mohiyatlar to‘rtta aloqa turi bo‘lishi mumkin. Birga-bir aloqa(1:1). Har bir baqt momentida A mohiyatning har bir nusxagasiga B mohiyatning vakili 1 yoki 0 bilan mos keladi 34 B1 1 ABA Masalan: O‘quvchi jinsi erkak yoki ayol bo‘lishi mumkun. Birga-ko‘p aloqa(1:M): A mohiyatning bitta nusxasi B mohiyatning bir necha vakili mos keladi. Masalan: O‘quvchi imtihonda javob berishiga 1 yoki 2 yoki 3 yoki 4 yoki 5 ball olishi mumkin. Xuddi shunday ikkala yo‘nalishda ham mohiyatlar orasida aloqa bo‘lishi mumkin. Yana ikkita aloqa turi mavjud. Ko‘pga –bir aloqa (M:1) Ko‘pga –ko‘p aloqa (M:N) «Aloqa» modelini ko‘rishda moxiyat mavjud jarayonni yoki xodisani, ob’ektni abstraktsiyasi sifatida keladi. Atribut birorta q iymatlar to‘plamidan qiymat qabul qiluvchi, nomli xarakteristika bilan tasvirlanadi. «Mohiyat - aloqa» modelidagi aloqalarga, ikki mohiyat o‘rtasidagi har qanday aloqa toifalariga xos munosabatlarni qo‘yish kerak (binar, teriar..., p- iar). Loyiha haqidagi axborot diagramma ko‘rinishida rasmiylashtiriladi, buning uchun quyidagi belgilar kiritiladi: 35 B1 M ABA BM 1 ABA BM N ABA mohiyat toifasi – to‘rtburchaklar; atribut- ovallar, ular mos mohiyatlar bilan yo‘nalishsiz chiziqlar bilan bog‘lanadi; aloqalar (munosabatlar)- romblar, ular mohiyat toifalari bilan yo‘nalishsiz chiziqlar bilan bog‘lanadi, binar bog‘lashlarda esa yo‘nalishli chiziqlar bilan bog‘lanadi; "Mohiyat - aloqa" modeli predmet sohani (PS) faqat bir qismini akslantiradi, bu holda uni lokal model deyiladi. PS haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘lish uchun, uni yetarlicha tekshirish zarur va ular avvalgisini to‘ldiradigan lokal modellar qurish kerak. So‘ngra lokal modellar birlashtirilib, PS haqida bir butun kompozitsion tasvirga ega bo‘lamiz. 36 2.3-rasm. «OTM» predmet sohasi uchun Mohiyat - aloqa modeli. 37 Fan Kafedra kodi Fan nomi Fan kodi Talaba Guruh kodi Talaba ID kodi Reyting daftarchasi no’meriGuruh Guruh kodi Guruh tyutori Guruh sardoriGuruh nomi Fakultet kodi O’qituvchi Kafedra kodi O’qituvchi ID kodi Fan kodiKafedraKafedra kodi Kafedra nomi Kafedra mudiri Fakultet kodi Bo’lim Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomiBo’lim kodi OTM kodiOTMRektor Manzil INN OTM kodi Fakultet Dekan Fakultet kodi Fakultet nomi OTM kodi Xodimlar Xodimlar ID kodi Lavozimi Bo’lim kodi Kontengent Otasining ismi ViloyatiTalaba ID kodi Familiyasi Ismi Tumani 2.3. Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati Ma’lumotlar bazasini datalogik yoki mantiqiy loyihalash jarayonini o‘rgatish talabalarda quyidagi ko‘nikmalarni shakllantirish imkonini beradi: - taqdim etilgan ma'lumotlar modelini tahlil qilish va model shaklini aniqlash; - ma'lumotlar bazasi mohiyatlari o‘rtasidagi aloqalarni aniqlash ko‘nikmasi. Ma’lumki, ma’lumotlar bazasining ierarxik, tarmoqli va relyasion turlari mavjud. Ko‘pgina zamonaviy MBBT relyasion MBBT bo‘lib, ma’lumotlarni jadval shaklida tashkil etish tushunish va ishlash uchun eng qulay bo‘lganligi sababli, talabalar ularni tanlashga taklif qilinadi. Bundan tashqari, ma’lumotlarning tarmoq yoki ierarxik tashkillatirishdan osongina relyasion modellarga o‘tish mumkin. SHu sababli, keyinchalik bu relyatsion ma’lumotlar bazalari (RMB), ER modelidan relyasion modelga o‘tish, o‘tish qoidalari, RMB bilan ishlashda asos bo‘lgan matematika va RMBning asosiy terminologiyasi batafsil o‘rganiladi. Ushbu terminologiyaga ko‘ra, masalan, RMBdagi jadval munosabatlar deb ataladi. Shundan "Relyasion ma’lumotlar bazalari" nomlangan. Shunday qilib, bu bosqichda infologik modeldan relyasion modelga o‘tish qaraladi. Bunda MB loyihalashning oldingi bosqichlarida shakllantirilgan “Mohiyat – aloqa” modelidan foydalanildi. Yuqorida aytilganidek, “Mohiyat - aloqa” modeli konseptual model hisoblanadi hamda konkret MBBT xususiyatlari e’tiborga olinmaydi (ruxsat etilgan tiplar, maydonlar va jadvallarning nomlanishi, butunlik cheklanishlar va sh.k). “Mohiyat – aloqa” modelini relyatsion modelga bir qiymatli almashtirish algoritmi mavjud (ya’ni infologik modellashtirishdan relyatsion MB sxemasini mantiqiy loyihalashga o‘tishni amalga oshiradi) [11,20,32,33]. Ushbu algoritmni qarab chiqamiz: 1. “Mohiyat - aloqa” modelning har bir mohiyati relyatsion modelning munosabatiga mos qo‘yiladi. Bunda munosabatning nomiga konkret MBBTda mavjud cheklanishlar qo‘yiladi. 38 2. Mohiyatning har bir atributiga mos munosabatga atribut sifatida qo‘yiladi. Munosabat atributlarning nomlanishida tanlangan MBBT cheklanishlari qo‘yiladi. Har bir atribut tanlangan MBBT ruxsat etilgan tiplar va ushbu atributni majburiylik yoki majburiy bo‘lmaganlik xossalari beriladi. 3. Mohiyatning birlamchi kaliti mos munosabatga birlamchi kalit sifatida qo‘yiladi. Munosatning birlamchi kalit tarkibiga kiruvchi atributlar avtomatik ravishda aniqlanmagan qiymat mavjud bo‘lmasligi (Not Null) xossasiga ega bo‘ladi. 4. “Ko‘p” tomonli mohiyatga mos keluvchi har bir munosabatga “bir” tomonli dastlabki kalitga ega bo‘lgan mohiyat hisoblanuvchi “bir” tomonli mohiyatning atributlar majmuasi qo‘shiladi. Ko‘p tomonli mohiyatga mos munosabatga bu atributlar majmuasi tashqi kalit bo‘ladi. 5. Tashqi kalitga mos atributlarga tegishli majburiy bo‘lmagan sinflarni modellashtirish qiymatlarga ruxsat berish xossasi o‘rnatiladi. Atributlarga tegishli bo‘lgan majburiy sinflarda noaniq qiymatlarning mavjud bo‘lmaslik xossasiga ega bo‘ladi. 6. M:N tipdagi aloqani bog‘lash ruxsat etilgan mohiyatdagi dastlabki kalitli ega bo‘lgan atributlarga mos munosabat aloqaning yangi munosabatda tashqi kaliti bo‘lib, aloqani tashkillashtirish uchun ishlatiladi. Tanlangan predmet soha uchun “Mohiyat - aloqa” modelidan relyatsion modeliga o‘tishni ko‘rib chiqamiz. 39Kalit A Kalit BB ABA 1 M Kalit A Kalit BB ABA M N Kalit A Kalit B 1. Yuqorida keltirilgan modelda quyidagi mohiyatlar mavjud: OTM, Fakultet, kafedra, guruh, talaba, fan, o‘qituvchi, bo‘lim, xodimlar, kontengent. Demak relyatsion modelda ham OTM, Fakultet, kafedra, guruh, talaba, fan, o‘qituvchi, bo‘lim, xodimlar, kontengent munosabatlari ishtirok etadi. 2. Munosabatning har bir atributi uchun konkret tiplarini berish jarayonida rasmda keltirilgan munosabatlarni hosil qilamiz. 3. Munosabatlar o‘rtasida aloqalarni o‘rnatamiz. 4. Relyatsion modelni (MB sxemasini) hosil qilamiz. 40 OTM jadvali OTM kodi Rektor INN Manzil OTMRektor Manzil INN OTM kodi Fakultet Dekan Fakultet kodi Fakul tet jadvali Fakultet kodi OTM kodi Fakultet nomi Dekan Fakultet nomi OTM kodi 41 Kafedra jadvali Kafedra kodi Fakultet kodi Kafedra nomi Kafedra mudiri KafedraKafedra kodi Kafedra nomi Kafedra mudiri Fakultet kodi Guruh jadvali Guruh kodi Fakultet kodi Guruh nomi Guruh tyutori Guruh sardori GuruhGuruh kodi Guruh tyutori Guruh sardoriGuruh nomi Fakultet kodi Tal abaG ur uh ko di Tal aba ID kod iReytin g daftarc hasi no’mer i Ta laba jadvali Ta laba ID kodi Guruh kodi Reyting daftarchasi nomeri FanKafedra kodi Fan nomi Fan kodi Fan jadvali Fan kodi Kafedra kodi Fan nomi 2.4 -rasm. ER-model mohiyatlaridan relyatsion model munosabatlariga o‘tish Birdan ko‘p aloqani tashkillashtirish. “Birga ko‘p” aloqani berishda “ko‘p” tomondagi munosabatga qo‘shimcha tashqi kalit xosil qilinadi. Tashqi kalit 42O’ qit uvc hiKa fed ra ko di O’qi tuvc hi ID kodiFan kod i O’qituvchi jadvali O’qituvchi ID kodi Kafedra kodi Fan kodi Bo’lim jadvali Bo’lim kodi OTM kodi Bo’lim nomi Bo’lim boshlig’i Bo’lim Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomiBo’lim kodi OTM kodi Xodimlar jadvali Xodimlar ID kodi Bo’lim kodi Lavozimi Xo di ml ar Xodi mlar ID kodi La vo zi miBo ’li m ko di Kontengent jadvali Familiyasi Talaba ID kodi Ismi Otasining ismi Viloyat Tuman Ko nte ng ent Ota sini ng ism iVi lo ya tiTala ba ID kod iFa mi liy asi Is mi Tu m an i qiymatlarni faqat “bir” tomondan munosabatlarning birlamchi kaliti qiymatlari to‘plamidan oladi. 431 Bo’lim Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomi Bo’lim kodi OTM kodiOTM RektorManzil INN OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model OTM jadvali Bo’lim jadvali OTM kodi Rektor INN Manzil Bo’lim kodi OTM kodi Bo’lim nomi Bo’lim boshlig’iBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 441 Fakultet Dekan Fakultet nomi Fakultet kodi OTM kodiOTM RektorManzil INN OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model OTM jadvali Fakultet jadvali OTM kodi Rektor INN Manzil Fakultet kodi OTM kodi Fakultet nomi DekanBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 1 Xodimlar LavozimiXodimlar ID kodi Bo’lim kodiBo’lim Bo’lim nomiBo’lim kodi Bo’lim boshlig’i OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model Bo’lim jadvali Xodimlar jadvali Bo’lim kodi OTM kodi Bo’lim nomi Bo’lim boshlig’i Xodimlar ID kodi Bo’lim kodi LavozimiBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 45 Guruh kodi 1 Guruh Guruh tyutori Guruh sardori Guruh nomi Fakultet kodiFakultet Fakultet nomiFakultet kodi Dekan OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model Fakultet jadvali Guruh jadvali Fakultet kodi OTM kodi Fakultet nomi Dekan Guruh kodi Fakultet kodi Guruh nomi Guruh tyutori Guruh sardoriBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 1 Kafedra Kafedra mudiri Kafedra nomi Kafedra kodi Fakultet kodiFakultet Fakultet nomiFakultet kodi Dekan OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model Fakultet jadvali Kafedra jadvali Fakultet kodi OTM kodi Fakultet nomi Dekan Kafedra kodi Fakultet kodi Kafedra nomi Kafedra mudiriBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 461 O’qituvchi O’qituvchi ID kodi Kafedra kodi Fan kodiKafedra Kafedra nomiKafedra kodi Kafedra mudiri Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model Kafedra jadvali O’qituvchi jadvali Kafedra kodi Fakultet kodi Kafedra nomi Kafedra mudiri O’qituvchi ID kodi Kafedra kodi Fan kodiBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 1 Fan Fan kodi Kafedra kodi Fan nomiKafedra Kafedra nomiKafedra kodi Kafedra mudiri Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model Kafedra jadvali Fan jadvali Kafedra kodi Fakultet kodi Kafedra nomi Kafedra mudiri Fan kodi Kafedra kodi Fan nomiBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 47 Familiyasi 1 Kontengent Talaba ID kodi Otasining ismi Ismi TumanTalaba Guruh kodiTalaba ID kodi Reyting daftarchasi nomeri Viloyat M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model Talaba jadvali Kontengent jadvali Talaba ID kodi Guruh kodi Reyting daftarchasi nomeri Familiyasi Talaba ID kodi Ismi Otasining ismi Viloyat TumanBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 1 Talaba Guruh tyutori Talaba ID kodi Guruh kodi Reyting daftarchasi nomeriGuruh Guruh nomiGuruh kodi Guruh sardori Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli Relyatsion model Guruh jadvali Talaba jadvali Guruh kodi Fakultet kodi Guruh nomi Guruh tyutori Guruh sardori Talaba ID kodi Guruh kodi Reyting daftarchasi nomeriBirlamchi kalit Tashqi kalit1 M 2.5 -rasm. Munosabatlarda aloqani tashkil etish 48 2.6-rasm. MBning datalogik modeli 49 2-bobga doir xulosalar Bu bobda predmet sohani tahlil qilish asosida infologik loyihalash bosqichida mohiyat-aloqa modelini ishlab chiqish usili bayon qilingan. Mohiyat-aloqa modeli asosida datalogik modelini qurish metodologiyasi tahlil qilingan. Shuningdek, ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilindi, tanlangan “OTM” predmet sohaning infologik loyiha asosida, datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab chiqildi. Ma'lumotlar bazalarini loyihalashni o‘rganish jarayonida talabalarning malakasi quyidagilar uchun etarli bo‘ladi: predmet sohani chuqur tahlil qilish; predmet sohaning infologik va mantiqiy modelini ishlab chiqish; ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimini tanlash; ma'lumotlar bazasining samarali mantiqiy tuzilishini ishlab chiqish; jadvallarni va ularning a’loqa larini normallashtirishning barcha bosqichlarini amalga oshirish; ma'lumotlar bazasi bilan ishlash uchun qulay interfeys yaratish uchun so‘rovlar va dasturlash tillaridan foydalanish; chiqarilgan hisobot shakllarini ishlab chiqish. 50 3-BOB. “OTM” PREDMET SOHA UCHUN DATALOGIK MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI ISHLAB CHIQISH 3.1.AutoPlay dasturi va undan ishlash uslubiyati AutoPlay dasturi oynasining tuzilishi . Keyingi yillarda multimedia hujjatlarini yaratishga oid juda ham ko‘plab dasturiy ta’minotlar ishlab chiqilgan. Ulardan biri AutoPlay dasturidir. Istalgan fayl yoki fayllar to‘plamini bitta muhitga birlashtirish, qolaversa, CD yoki DVD disklar uchun Autorun- menyusi hosil qilishda Autoplay Media Studio eng kuchli vizual paket hisoblanadi. Multimedia texnologiyalariga asoslangan amaliy dasturlarni yaratish uchun AutoPlay Media Studio dasturidan foydalanish foydalanuvchilar uchun juda oson va qulay interfeysni taqdim etadi. AutoPlay Media Studio bilan ishlashda deyarli dasturlash ishlari talab qilinmaydi. Foydalanuvchi faqat turli dizaynli dasturiy muhitni tanlash uchun bir nechta tayyor shakllardagi loyiha shablonlaridan foydalanishi mumkin . Bunda amaliy dastur muhitini dizaynga boy holatga tashkil etish uchun Autoplay dasturiy vositasi tarkibida tayyor obyektlar mavjud bo‘lib, ular tarkibiga buyruq tugmasi, tovush kuchaytirgichi, fayllarni printerdan bosmaga chiqarishni ta’minlovchi, Web-saytllarni ochuvchi va ularga murojaatni amalga oshirib beruvchi qator funksional obyektlarni kiritish mumkin. Amaliy dastur uchun grafik qobiqlarni yaratish, uni avtmatik ishga tushirish uchun AutoPlay Media Studio barcha kerakli fayllarni o‘zi yaratadi. Foydalanuvchilar zimmasiga esa faqat qattiq disk va kompakt diklarni yozish uchun tayyor loyihalarni shakllantirish vazifasi qoladi. 2008-yilning 12-martida Indigo Rose Corparition kompaniyasi AutoPlay Media Studio 7.1.1007.0 versiyasini iste’molga chiqardi. Dastur foydalanuvchilarga obyektlarni o‘zaro bog‘lashni amalga oshirishga yordam beradigan yuzlab vositalarni taqdim eta oladi. Autoplay Media Studio dasturi muhitida Visual Basic, Visual C++, Java, Macromedia Flash kabi qator tizimlarda yaratilgan hujjatlarni ham bemalol qayta ishlash mumkin . Dastur yordamida animatsiyalanuvchi menyuni, kataloglar daraxtini, ma lumotlar bazasini va shunga o‘xshash obyektlarni nafaqat tez yaratish, balki‟ ularni boshqarish ham mumkin. Avtomatik ishga tushuvchi oynalarni o‘zining kutubxonasidagi “niqob”lardan foydalangan holda ixtiyoriy shaklda (formada) yaratish mumkin. Bunday “niqob” sifatida .jpg, .bmp va .png kabi formatdagi fayllardan foydalanilsa ham bo‘ladi. Qolaversa, ma’lumotlarni CD uchun tayyorlagan holda uni dasturning o‘zidan turib, CD yoki DVDga yoza olishi 51 Autoplay Media Studio dasturi naqadar keng imkoniyatlarga ega ekanligini ko‘rsatadi. Tayyor loyiha bunda .exe kengaytmali fayl sifatida o‘zi ochiluvchi arxiv ko‘rinishda yoki qattiq diskdagi alohida papkada shakllantirilishi mumkin. Bundan tashqari, dasturga matnni orfografik tekshirish imkoniyati ham kiritilgan. Dasturning bu xossasi uning Label, Paragraph va Button kabi obyektlari bilan birga ishlaydi. Agar dastur kompyuterga to‘liq versiya bilan o‘rnatilgan bo‘lsa, matnni orfografik tekshirish uchun uning kutubxonasida juda katta hajmdagi lug‘atlar bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, AutoPlay Media Studio 7.0 ning yangi versiyasi quyidagi imkoniyatlarga ega holda istemolga chiqarilgan: 1. Avtomatik ishga tushuvchi xususiy menyu, interfaol taqdimotlar, multimedia ilovalar, sanoqli daqiqalarda dasturiy ta’minotlarni yaratish; 2. Loyihaga turli tuman fotografiya, musiqa, video, animatsiya, matn va boshqalarni biriktira olish xususiyati; 3. Web-ilova yaratishga mo‘ljallangan mukammallashgan instrumentlar; 4. XML, SQL va shifrlash mexanizmlari bilan ishlay olishi; 5. RTFformatli hujjatlar bilan ishlay olishi; 6. Slayd-shou bilan ishlash imkoniyati; 7. Matn rangini o‘zgartirish uchun RadioButton obyektining mavjudligi; 8. Bosmaga chiqarishning kengaytirilgan funksiyasi; 9. Obyektlarni formatlash imkoniyati; 10. Kalit so‘zlar yordamida qidiruv tizimining mavjudligi; 11.CD, DVD kabi kompakt disklarga yozish imkoniyati va hokazo. AutoPlay Media Studio ishga tushirilgach, avvalo loyiha bilan bog‘liq bir nechta buyruqlarni o‘z ichiga oluvchi muloqot oynasi yuzaga keladi (3.1-rasm): 52 3.1-rasm. AutoPlay dasturining ishga tushirilishi Bu muloqot oynasida quyidagi to‘rtta taklif ilgari surilgan bo‘ladi: 1) Create a new project (Yangi loyiha yaratish); 2) Open an existing project (Yaratilgan loyihalardan birini ochish); 3) Restore last open project (Oxirgi ishlangan loyihani ochish); 4) Exit AutoPlay Media Studio (Dasturdan chiqish). Agar AutoPlay Media Studioning ruscha varianti o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda taklif rus tilida, inglizcha varianti o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda taklif ingliz tilida bo‘ladi. AutoPlay har bir buyruq tugmasi funksiyasi va unga mos scriptlar uchun tayyor kodlar to‘plamini ham taqdim etadi. Bu tayyor kodlardan qulayroq foydalanish uchun dasturning ingliz tilidagi varianti bilan ishlagan ma’qul. Shunday qilib, yuqoridagi taklifga binoan biz “Creat a new project” bandini tanlasak, u holda bir nechta yangi loyiha shablonlarini taklif etishdan iborat quyidagi muloqot oynasi yuzaga keladi (3.2-rasm): 53 3.2-rasm. Loyiha shablonlarini tanlashga oid muloqot oynasi. Biz yaratayotgan ilovamiz tabiatiga qarab, muloqot oynasida mavjud loyihalardan birini tanlashimiz yoki o‘zimiz istagan yangi loyihani tashkil qilishimiz mumkin. Quyida “Audio” deb nomlangan loyiha tanlangan (3.3-rasm): 3.3-rasm. “Quiz” loyihasining tanlanishi Mavjud loyihani tanlashning ijobiy tomonlaridan biri shundaki, unda Web-sahifa uchun ba’zi ssenariylar tayyor 54 yozilgan holatda bo‘ladi. Ba‘zi obyektlar uchun bajariladigan funksiyalar esa tayyor holatda berilgan bo‘ladi. Bunday imkoniyat qisqa vaqtda murakkab tuzilmali katta loyihani yaratishda amaliy yordam beradi. AutoPlay dastur oynasi quyidagi tuzilmaga ega : 1. Dastur oynasining sarlavha satri. 1. Dastur oynasining menyu satri. 2. Instrumentlar paneli satri. 3. Project Explorer muloqot oynasi. 4. Properties muloqot oynasi. 5. Holat satri. Dastur oynasinig sarlavha satrida loyiha nomi, dastur nomi va oynani boshqarish elementlari joylashgan. Oynaning menyu satrida quyidagi menyular joylashgan: File. Bu menyu orqali yangi loyiha oynasini ochish, mavjud loyiha oynasini ochish, loyihani xotiraga saqlash, loyihani export qilish, hujjat xossasini o„zgartirish va dasturdan chiqish kabi ishlarni bajarish mumkin. Tools. Ba’zida AutoPlay dasturining galeriyasidagi mavjud buyruq tugmalari dizayn jihatidan yetarli bo‘lmay qolishi mukin. Shunday paytlarda ushbu menyuning “Button Maker” bandiga murojaat qilib yangi dizayndagi buyruq tugmalarini yaratish mumkin. Bundan tashqari loyiha uchun ssenariy kodini yozish ham shu menyuda amalga oshiriladi. Publish. Bu menyu yordamida AutoPlayda tayyor holatga kelgan amaliy dasturni ishlatib sinovdan o‘tkazish va kompilyatsiyalash mumkin. Edit. Bu menyu orqali oxirgi bajarilgan amalni bekor qilish yoki takrorlash, ajratilgan obyektni kesib olish, uning nusxasini olish, boshqa joyga qo‘yish, o‘chirish, sahifa dublikatini hosil qilish, bir turga mansub obyektlarni guruhlash, obyektni “qulflash”, obyektni fiksirlab qo‘yish va yashirin holatga o‘tkazish kabi ishlarni bajarish mumkin. 55 Align. Bunda obyektning sahifaga (ishchi sohaga) nisbatan koordinatalar bo„yicha, masalan, gorizontal, vertikal, va boshqa o„lchamlarga nisbatan joylashuv holatini belgilab olish mumkin. Page. Bu menyu loyihadagi sahifalar uchun xizmat qiladi. Masalan, loyihaga yangi sahifa qo‘shish, mavjud tanlangan sahifani o‘chirish, mavjud sahifaning dublikatini (aynan nusxasini) hosil qilish, sahifaning xossasiga oid muloqot oynasini chaqirish kabi ishlarni bajarish mumkin. Object. Bu menyuda 24 ta obyektni sahifaga qo‘yish imkoniyati mavjud bo‘lib, shundan 17 tasi konstruktorlik tizimida ishlatiladigan standart obyektlar bo‘lsa, qolgan 7 tasi plagin tarzida tashkil etilgan obyektlar bo‘lib, ular “Plugins” buyrug‘i orqali sahifaga qo‘yiladi, masalan, Calendar, Windows stilidagi “Win–Button” nomli buyruq tugmasi, Slider va hk. Shuningdek, “Properties” buyrug‘idan foydalanib, sahifada belgilangan obyektning xossalar oynasini hosil qilish imkoniyati mavjud. Project. Loyihani har tomonlama mukammal ishlash uchun imtiyozli yordam ko‘rsatadigan ajoyib menyu hisoblanadi. Uning “Settings” bandiga murojaat qilib, loyihaga oid xossalarni o‘zgartirish, “Menu Bar…” bandiga murojaat qilib, yaratilajak amaliy dastur oynasini xususiy menyu bilan ta‘minlash, “Global Functions…” bandi orqali loyihadagi barcha sahifalarga birdek tegishli bo‘lgan funksiya qism dasturlarini yozish mumkin. Shuningdek, turli multimedia hujjatlarini va plaginlarni joylashtirishni ham shu menyuda muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin. AutoPlayda har bir loyiha uchun bir yoki bir nechta sahifalar to‘plami taqdim etiladiki, bu sahifalar bilan ishlaganda bir nechta obyektlardan foydalanish mumkin. Bu obyektlardan har birining alohida funksiyalari mavjud bo‘lib, ular orqali dasturni boshqarishda foydalanuvchi uchun muloqot interfeysini yaratish alohida ahamiyat kasb etadi. 3.1.1.Obyekt funksiyalari 1. Button- Buyruq tugmasi. Bir nechta rangdagi turli variantlari mavjud. Asosan boshqaruv funksiyasini bajaradigan buyruqlar bu tugmaga biriktiriladi. 56 2. Label -Yozuv maydonchasi . Ishchi sohadagi yozuvlar shu obyekt bilan beriladi. Yozuv gorizontal va vertikal ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. 3. Paragraph . Bir nechta satrdan iborat matnni o‘z ichiga oladigan yozuv maydonchasi. Ko‘rinish sohasiga sig‘may qolgan pastdagi yozuvlar uning o‘ng tomonidagi lift yugurdagi orqali o‘qilishi mumkin, .txt va .quiz- kengaytmali matn fayllarini yuklab olib o‘qitish ham mumkin. 4. Image . Turli formatdagi ikonkalar va rasmlarni ishchi sohada joy- lashtirish uchun ishlatiladi. 5. RichText. WordPad, Блокнот, MS Word kabi matn muharrirlarida tayyorlangan .txt va .rtf-fayllarni yuklash va uni samarali o‘qish imkonini beradigan yozuv maydoni. 6. Hotspot. Shaffof holatdagi to‘g‘rito‘rtburchak ko‘rinishdagi faollashtiruvchi obyekt. U orqali sahifada bo‘sh turgan sohani biror funksiyani bajaruvchi faol sohaga aylantirish mumkin. 7. Video. Video fayllarni (.avi, .mpg, .wmv, mp4, …) ishchi sohaga joylashtirish va turli o‘lchamlarda ko‘rish uchun foydalaniladigan obyekt. 8. Flash Macromedia .Flashda tayyorlangan .swf-fayllarni ishchi sohaga joylashtirish va unda foydalanish imkonini beradigan obyekt. 9. Web. Bu obyekt orqali .htm, .mht kengaytmali fayllarni ishchi sohaga Web-sahifa orqali joylashtirish va ko‘rish mumkin. 10. SlideShow . Bir nechta grafik fayllarni bu obyekt orqali yuklab olish va ma’lum vaqt oralig‘ida ketma-ketslayd ko‘rinishida namoyish etish mumkin. 11. Input . Dasturga parol qo‘yish yoki klaviaturadan kiritiluvchi biror ma’lumotga ehtiyoj sezilganda mazkur obyektdan samarali foydalaish mumkin. 12. CheckBox . Bu obyekt orqali ishchi sohada e’lon qilingan bir nechta variantli ma’lumotlardan bir nechtasini tanlash va jarayonni davom ettirish mumkin. 57 13. RadioButton .Bu obyekt orqali ishchi sohada e’lon qilingan bir nechta variantli ma’lumotlardan faqat bittasini tanlash va jarayonni davom ettirish mumkin. 14. ListBox .Ishchi sohaga ro‘yxat shaklidagi ma’lumotlarni joylashtirish va ulardan birini tanlash orqali jarayonni davom ettirish imkonini beradigan obyekt. 15. ComboBox .Ishchi sohaga ro‘yxat shaklidagi ma’lumotlarni “yashirin” tarzda joylashtirish va ulardan birini tanlash orqali jarayonni davom ettirish imkonini beradigan obyekt. 16. Tree. Ma’lumotlarni daraxt ko‘rinishida ishchi sohada tasvirlash imkonini beradigan obyekt. 17. Progress. Vaqtga bog‘liq jarayonni vizual tarzda ishchi sohada aks etti- ruvchi obyekt. Xususan, ko‘p o‘lchamli fayllarni nusxalashda, o‘chirishda, xotiradan katta joy egallovchi dasturni ishga tushirishda jarayonning kechishini bu obyekt orqali vizual tarzda kuzatib turish mumkin. Bu obyektlar sichqoncha yordamida dastur galeriyasidagi tayyor to‘plamdan olib qo‘yiladi. Multimedia hujjatlarini tayyorlash, uning dasturlanuvchi qismlari uchun scriptlar yozish, tayyorlanayotgan amaliy dasturni boshqarish interfeysini yaratishda bu obyektlar dasturchiga imtiyozli yordam ko‘rsatadi. AutoPlayning ajoyib xususiyatlaridan yana biri shundaki, bu obyektlar xossalarini tanlash uchun maxsus xossalar panelini ham dasturchiga taqdim etadi va u orqali bir qiymatli xossalar qiymatidan samarali foydalanish mumkin 58 3.4 – rasm Har bir obyektning o‘z xossalari mavjud bo‘lib, ular turli parametrlari guruh- lanadi. Quyidagi jadvalda buyruq tugmasi (Button) uchun uning xossalari va guruhlanishi keltirlgan. Buyruq tugmalari grafik turda bo‘lganligi uchun loyiha kutubxonasida mavjud bo‘lgan standart buyruq tugmalaridan tashqari foydalanuvchi didiga mos istalgan dizayndagi buyruq tugmalarini yangidan yaratish mumkin. Buning uchun AutoPlay dastur oynasidagi “Tools” menyusining “Button Maker” bandiga murojaat qilish yetarli. Natijada “Untitled – AutoPlay Media 59 Studio Button Maker” sarlavhali muloqot oynasi yuzaga keladi (4-rasm). Ushbu muloqot oynasi quyidagi tuzilmaga ega : 1 sarlavha satri; 2 instrumentlar paneli satri; 3 buyruq tugma hodisalari uchun asosiy ishchi panellar; 4 xossalar paneli; 5 rasm paneli; 6 rasmni taxminiy ko‘rish paneli; 7 holat satri. Bu muloqot oynasida asosiy e’tibor tugmaning hodisalar paneliga qaratiladi. Unda tugmaning “Up Normal”, “Up Highlight”, “Up Disabled”, “Down Normal”, “Down Highlight”, “Down Disabled” kabi hodisalari uchun alohida rangdagi tugmalar, rasmlar va yozuvlar tanlanadi. 3.5-rasm . “Button Maker” muloqot oynasining tuzilishi Bu muloqot oynasi orqali asosan .btn kengaytmali fayllar bilan ish ko‘riladi. Bunday kengaytmali fayllar “Button Maker” utilitasining o‘zi yordamida yaratiladi. 60 Unda har qanday ko‘rinishdagi buyruq tugmalarini foydalanuvchi ixtiyoriga ko‘ra istalgancha o‘zgartirish mumkin. Bunday o‘zgartirish ishlari asosan xossalar paneli orqali amalga oshiriladi. Amalga oshirilgan barcha o‘zgartirishlarni “Images Panel” yoki “Preview Panel” muloqot oynalarida kuzatib borish mumkin. “Preview Panel”da yaratilgan natijaviy buyruq tugmasini taxminiy ishlatib ko‘rsa ham bo‘ladi. 3.2. Datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab chiqish va undan foydalanish Yuqorida qayd etib o‘tilgan obyektlar faqat konstruktorlik tizimida qo‘llani- ladigan obyektlar bo‘lib, ulardan tashqari plaginlar asosida foydalaniladigan ob- yektlar ham mavjud. Masalan, Dastur oynasidagi “Object” menyusining “Plugins” bandiga murojaat qilib, “Calendar”, “Data Grid”, “Media Player”, “Shape”, “Sli- der”, “ThumbList” va “WinButton” kabi obyektlardan ham foydalanish mumkin (5-rasm): plaginlar “AutoPlay Media Studio 7.1.1000.0” dasturi bilan birga o‘rnatiladigan standart plaginlar bo‘lib, zarur bo‘lsa boshqa plaginlarni “Plugins” ichki menyusidagi “More Plagins…” bandiga murojaat qilib, Online rejimda Internetdan yuklab olish ham mumkin. Standart plaginlarning ko‘rinishi 3.6-rasmda ko‘rsatilgan : 3.6-rasm. Plaginlar va ularning sahifadagi ko‘rinishi 61 Bunday plaginlar standart obyektlardan tashqari sahifada yetishmayotgan obyektlar o‘rnini to‘ldirib turadi. Plaginlardan foydalanishning boshqa ajoyib xususiyatlari ham mavjud. Masalan, AutoPlay galeriyasidagi standart buyruq tugmalarini klavishli boshqarish imkoniyati yo‘q. Xususan, WinButton nomli plaginni qo‘llash va unga mos ssenariy yozish asosida WinButton obyektiga SetFocus ni o‘rnatishimiz va sahifani klavishli boshqarishimiz mumkin. Plaginlar nafaqat obyektlar sifatida, balki Project, ya’ni loyihaning o‘zi uchun qo‘shimcha ravishda Action (ya’ni harakat) hodisalari sifatida ham taqdim etiladi. Bu plaginlardan foydalanish, ya’ni ularni joriy loyihaga biriktirish uchun AutoPlay dastur oynasining “Project” menyusidagi “Plugins…” bandiga murojaat qilamiz (3.7-rasm): 62 3.7-rasm .“Action Plugins” ni Project ga qo‘shish Natijada, “Action Plugins” sarlavhali muloqot oynasi vujudga keladi. Bu muloqot oynasida “AtomicClock”, “CDAudio”,“Clipboard”, “ColorDialog”, “DateDiff”, “Desktops”, “FontDialog” va “FTP” kabi plaginlarni ko‘rish mumkin (3.8-rasm): 3.8-rasm. “Action Plugins” muloqot oynasining ko‘rinishi Ko‘rib turganingizdek, mazkur holatda “Desktops” plagini loyihaga biriktirilmoqda. Dastlab, “Ma’lumotlar bazasi” fani elektron darsligi tashqi tashuvchilardan maxsus dasturiy vosita yordamida kompyuterga o‘rnatiladi. Natijada bosh sahifa oynasi hosil bo‘ladi (3.9-rasm.) 63 3.9-rasm. Elektron darslikning bosh oynasi. Ekranda mazkur oyna hosil bo‘lgach,BOSHLASH tugmasi bosiladi. Ekranda elektron darslikning foydalanish mundarijasi hosil bo‘ladi. 3.10-rasm. Mundarijadan mavzu tanlash. Mundarijada fanda mavjud barcha mavzular ketma ket o‘rin olgan. Foydalanuvchi o‘ziga kerakli mavzuni tanlab bosadi. Masalan, “Taqdimot 64 dasturlari. MS Power Point dasturi yordamida taqdimotlar yaratish asoslari” mavzusi tanlandi deylik. Dastlab ekranda mavzuning batafsil bayoni ifodalangan ma’ruzalar matni hosil bo‘ladi Elektron darslikda ma’lumotlarni bu tarzda ifoda etilishi talabalarda MED nisbatan qiziqish uyg‘otishi tabiiy. (3.11-rasm). 3.11 -rasm. Ma’ruza matni oynasidan lavha Mundarijada ma’lumotlar bazasining infologik loyihalash ni vizua l tarzda namoyon qili sh ketma ket ligi o‘rin olgan. Foydalanuvchi o‘ziga kerakli bandni tanlab bosadi. Masalan, “Ma’lumotlar bazasining infologik loyihalash” mavzusi tanlandi deylik. Dastlab ekranda mavzuning batafsil bayoni ifodalangan ma’ruzalar matni hosil bo‘ladi keyingi qadamda Makro Mediya Flesh dasturida yaratilgan ma’lumolar bazasinig infologik loyihalashning vizual tarzda namoyishi namayon bo‘ladi. Elektron darslikda ma’lumotlarni bu tarzda ifoda etilishi talabalarda MED nisbatan qiziqish uyg‘otishi tabiiy. Keyingi qadamda (3.12-rasm) amaliy ishlar oynasidagi mundarejadan (1- amaliy ish) bandi tanlanadi. 65 3.12 -rasm. Amaliy ishlar oynasidan lavha 3.13 -rasm. Fakultet mohiyatining ER-diogrammasi 66 3.14 -rasm. Kaferdra mohiyatining ER-diagrammasi 3.15 -rasm. Talaba mohiyatining ER-diagrammasi 67 3.16 -rasm. Fan mohiyatining ER-diagrammasi 3.17 -rasm. O‘qituvchi mohiyatining Er-diagrammasi 68 3.18 -rasm. Bo‘lim mohiyatining ER-diagrammasi 3.19 -rasm. Xodimlar mohiyatining ER-diagrammasi 69 3.20 -rasm. Xodimlar mohiyatining ER-diagrammasi Tanlangan mavzudan orqaga qaytish, takrorlash, yangilash, mundarijaga qaytish, oldingi mavzuga o‘tish, keyingi mavzuga o‘tish, mavzudan ajratilgan qismni chop qilish, mavzudan chiqish, oynani yopish kabi turkum ishlarni bevosita menyu osti buyruqlari yordamida amalga oshirish imkoniyati mavjud. Ekranning chap yuqori qismida “Mundarija” ochish oynasi mavjud bo‘lib, u asosiy mundarijaga qaytmay tegishli bob va mavzularni tanlash imkonini beradi. “Mundarija” belgisi ustiga sichqoncha ko‘rsatkichi keltirilsa ekranning chap tomonidan boblarning nomlari, tajriba topshiriqlari, test, elektron darslikdan foydalanuvchilar uchun qo‘llanma bandlari aks etgan oyna ochiladi. Yuqorida ta’kidlangandek, talabalar erishilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash maqsadida MEDda sinov savollari, mavzuga oid testlar va krossvordlar keltirilgan. Masalan, elektron darslik yordamida talabalar o‘z bilimlarini nazorat qilishlari, ya’ni talabalar o‘z bilimlarini sinab ko‘rish maqsadida test sinovlariga javob berishlari mumkin. Buning uchun 70 “Mundarija”dan “Mavzuga oid testlar” bandi ko‘rsatkich orqali tanlanadi. Natijada, ekranda mavzuga oid test savollari birin ketin chiqa boshlaydi. (3.21- rasm). 3.21-rasm. Test sinovlaridan namunalar. Test savollariga javoblar 4 ga ajratilgan bo ‘lib, undan ixtiyoriysini tanlab, test savollariga javoblar kiritiladi. Testlar yechib bo‘lingach, ekranda natija hosil bo‘ladi, ya’ni nechta to‘g‘ri javob, nechta noto‘g‘ri va umumiy ball ko‘rsatkichi namoyon bo‘ladi (3.22-rasm). 3.22-rasm. Test sinovlari natijasi aks etgan oyna. 71 Test natijalari tugagach, foydalanuvchi “Hisobotni ko‘rish” ni bosib, test savollari ichidan qaysilariga to‘g‘ri, qaysilariga noto‘g‘ri javob berganini tekshirib ko‘rishi mumkin. (3.23-rasm). 3.23-rasm . Test sinovlari tahlili aks etgan oyna. Foydalanuvchi o‘z bilimini sinov savollariga javob berish va krossvord yechish orqali ham sinab ko‘rishi mumkin (3.24-rasm). 3.24-rasm. Sinov savollari tahlili aks etgan oyna. Xullas, “Ma’lumotlar bazasi ” fani bo‘yicha multimediali didaktik vositalar yaratish fanga oid ilmiy va amaliy ahamiyatga molik nazariy 72 ma’lumotlarni, qonun-qoidalarni, tushunchalar berilishligi ilmiy nuqtai nazardan ochib berishga yordam beradi. Oliy ta’lim muassasalari uchun MED yaratishda mualliflar dars matnini tushunarli va mantiqiy usulda tuzishi, matnlarni illustrasiya va chizmalardan foydalangan holda joylashtirishi, matnni tushunarli, ravon va qiziqarli ranglardan foydalangan holda yozishi, talaba tajribasiga aloqador misollar va fikrlar qo‘llashi, mazmunning aniqligi, ranglarga mosligi, bexatoligini ta’minlashi, MED hajmiga, ranglarning o‘rnida ishlatilishiga e’tibor berish kabi turkum mezonlarga amal qilish lozim. Yaratilgan MED o‘quv dasturiga va rejadagi dars soatlariga asoslanishi, fanning so‘nggi yutuqlarini qamrab olishi, zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida bilimni mustaqil nazorati uchun testlar, amaliy topshiriqlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. “ Ma’lumotlar bazasi ” fani misolida multimediali didaktik vositalar mazmunini belgilashning metodik asoslarini yoritishga harakat qildik. 3-bobga doir xulosalar Bu bobda “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasi loyihsini ishlab chiqish masalasi muhokama qilindi.Bunda pedagogik dasturiy vositalar, ularning imkoniyatlari, afzalliklari qiyosiy taqqoslandi. Pedagogik dasturiy vositani ishlab chiqish uchun AutoPlay dasturi tanlab olindi va ishlanmaning senariysi ishlab chiqildi. Shuningdek Power Point, MacroMedia Flash dastur imkoniyatlaridan foydalanildi. Loyihalangan senariy asosida pedagogik dasturiy vosita ishlab chiqildi. Bu dasturiy vositada datologik modelini qurishni ko‘rgazmali va qadamma-qadam aks ettiradi. 73 XULOSA Disserta t siya ishining asosiy natijalari, xulosa va takliflari quyidagilardan iborat: - axborot texnologiyalarining negizi hisoblangan MB texnologiyasi tahlil qilinib, ma’lumotlar modeli, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi, ma’lumotlar bazasidan foydalanishning afzalliklari, ko‘p foydalanuvchili muhitda MB dan foydalanish, bazalarni tashkil etish mехanizmlari, MB ning ko‘p pog‘onali arxitekturasi va MB ga ega bo‘lgan axborot tizimlarining zamonaviy konsepsiyasi ko‘rsatilgan; - axborot tizimlarini yaratishning til vositalari muhokama qilinib, MB ni loyihalashda zarur bo‘lgan tarkibli so‘rovlar tilining( SQL, SEQUER ) imkoniyatlari berilgan; - ishning asosiy natijalari sifatida predmet sohani tahlil qilish asosida infologik loyihalash bosqichida mohiyat-aloqa modelini ishlab chiqish usili bayon qilingan. Mohiyat-aloqa modeli asosida datalogik modelini qurish metodologiyasi tahlil qilingan. - ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilindi, tanlangan “OTM” predmet sohaning infologik loyiha asosida, datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab chiqildi. - ma'lumotlar bazalarini loyihalashni o‘rganish jarayonida talabalarning malakasi quyidagilar uchun etarli bo‘ladi: predmet sohani chuqur tahlil qilish; predmet sohaning infologik va mantiqiy modelini ishlab chiqish; ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimini tanlash; ma'lumotlar bazasining samarali mantiqiy tuzilishini ishlab chiqish; jadvallarni va ularning a’loqalarini normallashtirishning barcha bosqichlarini amalga oshirish; ma'lumotlar bazasi bilan ishlash uchun qulay interfeys yaratish uchun so‘rovlar va dasturlash tillaridan foydalanish; chiqarilgan hisobot shakllarini ishlab chiqish; 74 - “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasi loyihsini ishlab chiqish masalasi muhokama qilindi. - pedagogik dasturiy vositalar, ularning imkoniyatlari, afzalliklari qiyosiy taqqoslandi. Pedagogik dasturiy vositani ishlab chiqish uchun AutoPlay dasturi tanlab olindi va ishlanmaning senariysi, shuningdek, dasturiy vosita va uni qo‘llashga doir ttavsiyalar ishlab chiqildi; Dissertasiya ishi natijalarini turli predmet sohalarda MBlar yaratish uchun qo‘llash, loyihalash jarayonidagi nazariy yondashishlar va amaliy metodlarni bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlashda o‘quv materiallari sifatida ishlatish maqsadga muvofiq. 75 ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Абдурахимов Б.Ф., Арипов М.М. Введение в СУБД реляционного типа. Язык SQL в системе Oracle - Изд. «Университет», 1998 г. 2. Антипов Д. В., Соколов А. В. «Базы данных». Москва, 2002. 3. Бобровский С.И. Delphi 7. Учебный курс. – Санк Петербург: Питер . 2008. – 736 с. 4. Бойко В.В., Савинков В.М. Проектирование баз данных информационных систем. - М.: Финансы и статистика, 1989. 5. Вейскас Д. «Эффективная работа с Access 2000». СПб., 2001г. 6. Гради Буч. Объектно-ориентированный анализ и проектирование. М.”Издательство Бином”. 1997. 7. Дейт К. Дж., Введение в системы баз данных, 6-е издание. – К., М., СПб.: Вильямс, 2000. – 848 с. 8. Джеффри Д. Ульман, Дженнифер Введение в систему баз данных -Уидом изд. «Лори» 2000 г. 9. Дуванов А. А. «Конструирование баз данных». СПб, 2003г. 10. Дунаев В.В. Базы данных. Язык SQL , СПб.:БХВ-Петербург, - 2006, 288с. 11. Кватрани Т. Rational Rose 2000 и UML . Визуальное моделированиеп. М.ДМК Пресс, 2001. 12. Кирстен В. «СУБД Cache. Объектно-ориентированная разработка приложений», - СПб.: «Питер», 2001. 13. Когловский М.Р., "Технология баз данных на персональных ЭВМ", Москва, 'Финансы и статистика', 1992 г. 14. Кондзюба С.П., Громов В.Н. Delphi 6/7. База данных и приложения. М.- Санкт-Петер-бург - Киев, 2002 г. 15. Конноли Т., Бегг К., Страчан А. Базы данных: проектирование, реализация и сопровождение. М.: Вильямс, 2001. 76 16. Липаев В.В. Надежность программных средств. М.: «Синтег»,1998. 17. Мандел Т. Разработка пользовательского интерфейса. М.: ДМК Пресс, 2001. 18. Мартин Дж. Организация баз данных в вычислительных системах. - М.: Мир, 1980. 19. Новоженов Ю.В. Объектно-ориентированные технологии разработки сложных программных систем. - М.: ДМК Пресс, 1996. 20. Понамарёв В. «Базы данных в DELPHI 7», СПб «Питер», 2003. 21. Сахаров А. А. Принципы проектирования и использования многомерных баз данных (на примере Oracle Express Server) СУБД. 1996. 22. Симонович С.В. «Язык структурированных запросов SQL », СПб «Питер», 2000. 23. Сорокин А. DELPHI разработка баз данных-СПб: Питер, 2005 г. - 477 С. 24. Ульман Дж., Видом Дж. Введение в системы баз данных. – М.: Лори, 2000. – 374 с . 25. Фаронов В.В. Разработка приложений для баз данных и Интернета - СПб: Питер, 2006 г – 603 С. 26. Хансен Г., Хансен Д. Базы данных. Разработка и управление. – М.: Бином, 2000. – 704 с 27. Хомоненко А.Д., Цыганков В.М., Мальцев М.Г. Базы данных: Учебник для высших учебных заведений / Под ред. проф. А.Д. Хомоненко. – СПб.: КОРОНА принт, 2002. – 672 с. 28. Шкрыль А. А. Разработка клиент-серверных приложений в Delphi .-СПб.: БХВ-Петербург 2006. - 480 с. 29. Abdullayev A., Saidahmedov Sh. Delphi muhitida ma’lumotlar bazasini yaratish uslubiyati. Matematika va uni zamonaviy pedagogik texnologiyalar yordamida o‘qitish muammolari: respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari. – Navoiy, 2015, 201-204 b. 77 30. Hakimov M .X., Gaynazarov S.M. Berilganlar bazasini boshqarish tizimlari. Oliy o‘quvyurtlariuchun darslik. – T.: “Fan va texnologiya”, 2013, 648 bet. 31. Saidahmedov Sh. ADO texnologiyasi yordamida Delphi muhitida ilova ishlab chiqish uslubiyari. TATU Sam fil talaba va magistrantlarning IX ilmiy-amaliy konferensiyasi to‘plami. – Samarqand, 2014, 37-40 b. 32. Temirov E.I. Ma’lumotlar bazasini yaratishda konseptual sxemani ishlab chiqish. QarDU Xalqaro ilmiy-amaliy konfrensiya materiallari to‘plami - 2021. 211-212 b. 33. Temirov E.I. Kafedra ma’lumotlar bazasini loyihalash va ishlab chiqish. International Journal of Philosophical Studies and Social Science , 2022 yil. 42-47 b. 34. Жалгасова, Д. Ж. Создание электронного учебника по программе Аuto Рlay / Д. Ж. Жалгасова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2017. — № 10.1 (144.1). — С. 32-35. — URL: https://moluch.ru/archive/144/40408/ (дата обращения: 12.06.2022). Internet resurs lar 1. www.ziyonet.uz ma’lumotlar banki 2. www.intuit.ru/ 3. http://informica.ru/ 4. http://www.edu.ru va http://www.edu.uz – ta'lim saytlari. 5. http://ru.wikipedia.org – erkin ensiklopediya « Википедия ». 6. Новости мира компьютерной технологий ( http :// www .. lgg . ru /- ru - technews /); 7. Компьютерные новости ZDNet ( http :// www . zdnet . ru / zdreviews / ); 8. Компьютерная энциклопедия Кирилла и Мефодия ( http :// www . km . ru ); 9. Softkey.Ru ( http://www.softkey.ru ); 10. Softodrom.Ru ( http://www.softodrom.ru ); 11. ЛистСофт ( http :// www . listsoft . ru ); 12. Сервер Бесплатных Программ ( http :// www . freeware . ru ); 78 13. Freeware.Ru ( http://www.freeware.ru ); 14. Download.com ( http://www.download.com ); 15. http :// www . noil . pri . ee – dasturlash texnologiyalariga oid portal . 79 ILOVA <xml version="1.0" encoding="iso-8859- 1"? ><DocumentData> <ProductVersion>8.5 .0.0</ ProductVersion> <ProductID>{ABF9 EF9E-ECF6-4019- 8A3E- 908A6CFF4D1A}</ ProductID> <IRProductName>A utoPlay Media Studio 8</IRProductName> <ProductType>Com mercial</ ProductType> <DocInfo> <Title/> <Author/> <Company/> <Copyright>Copyrig ht © 2022</Copyright> <URL/> <Email/> <Comments/> <CreatedVersion>8.5 .0.0 (Professional Edition Commercial)</Creat edVersion> <LastSavedVersion> 8.5.0.0 (Professional Edition Commercial)</LastS avedVersion> </DocInfo> <ProjectInfo ToolTipStyle="0"> <Office2007Theme Theme="5"/> <WindowStyles> <Width>790</ Width> <Height>545</ Height> <WindowTitle>My Project</WindowTitl e> <WindowStyle>0</ WindowStyle> <FillColor>0</ FillColor> </WindowStyles> <WindowOptions> <Movable>1</ Movable> <AlwaysOnTop>0</ AlwaysOnTop> <Resizable>0</ Resizable> <MinWidth>790</ MinWidth> <MinHeight>545</ MinHeight> </WindowOptions> <TransparentWindo w> <TransparentImage/ > <FitTrans>1</ FitTrans> </ TransparentWindow > <Icon> <UseCustomIcon>0< /UseCustomIcon> <TaskbarVisibility>0 </TaskbarVisibility> <IconFile/> </Icon> <IntroVideo> <AllowClickToSkip >1</ AllowClickToSkip> <MediaWidth>630</ MediaWidth> <MediaHeight>425< /MediaHeight> <WindowWidth>630 </WindowWidth> <WindowHeight>42 5</WindowHeight> <BackgroundColor> 16777215</ BackgroundColor> <MediaMode>1</ MediaMode> <WindowMode>0</ WindowMode> <VideoFileName/> <UseIntroVideo>0</ UseIntroVideo> <VideoType>0</ VideoType> <UseBorder>0</ UseBorder> <TitleBar>0</ TitleBar> <TitleBarText/> </IntroVideo> <AudioBGMusic> <ShuffleMode>0</ ShuffleMode> <Repeat>1</Repeat> <BackVolume>255< /BackVolume> <EffectsVolume>25 5</EffectsVolume> <Tracks/> </AudioBGMusic> <Globals> <Script/> <BookMarks count="0"> </BookMarks> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> </Globals> <Defaults> <StartupPage>_Page First</StartupPage> <MouseOverSoundD efault>AutoPlay\ Audio\ High1.ogg</ MouseOverSoundDe fault> <MouseClickSound Default>AutoPlay\ Audio\ Click1.ogg</ MouseClickSoundDe fault> <MemMngMethod> 0</ MemMngMethod> <UserPrivilegeLevel >0</ UserPrivilegeLevel> </Defaults> <TargetMedia> <TargetMediaSize>4 </TargetMediaSize> <CustomSize>0</ CustomSize> </TargetMedia> <Group> <CurrentGrounp>0</ CurrentGrounp> </Group> <ActionPlugins/> <TemplateInfo> <Name/> <Author/> <Contact/> <Web/> <Copyright>Copyrig ht © 2022</Copyright> <Desc/> <Categories>General </Categories> <Picture/> </TemplateInfo> <ReadOrder> <RTLReadOrder>0< /RTLReadOrder> </ReadOrder> <CodeSigning> <CodeSignLocation/ > <CodeSignCertificat eFile/> <CodeSignPVKFile/ > <CodeSignTimeStam pURL/> <CodeSignDescriptio n/> <CodeSignDescriptio nURL/> <CodeSignApps>0</ CodeSignApps> <CodeSigningTool> 0</ CodeSigningTool> <Arguments/> </CodeSigning> <RuntimeSkin> <UseSkinFile>0</ UseSkinFile> <SkinFilename/> <SkinSubStyle/> </RuntimeSkin> <Databases> <MySQL>0</ MySQL> <SQLite3>0</ SQLite3> <Oracle>0</Oracle> <ODBC>0</ODBC> <PostgreSQL>0</ PostgreSQL> </Databases> <Event> <Name>On Startup</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> 80 <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 634992235</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>22 2196846</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Shutdown</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 44172388</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>70 12408</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Size</Name> <Args>number e_WindowWidth, number e_WindowHeight, number e_PageWidth, number e_PageHeight, number e_Type</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 280068673</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>12 79612485</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Menu</Name> <Args>number e_ID, table e_ItemInfo</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 44145449</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 46806584</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <EXEResourceInfo> <ReplaceIcon>0</ ReplaceIcon> <IconFilename/> <ReplaceVersionInfo >0</ ReplaceVersionInfo> <FileVer1>1</ FileVer1> <FileVer2>0</ FileVer2> <FileVer3>0</ FileVer3> <FileVer4>0</ FileVer4> <ProductVer1>1</ ProductVer1> <ProductVer2>0</ ProductVer2> <ProductVer3>0</ ProductVer3> <ProductVer4>0</ ProductVer4> <Comments>Created with AutoPlay Media Studio</Comments> <Company>Indigo Rose Corporation</Compa ny> <FileDescription>Au toPlay Application</FileDes cription> <LegalCopyright>Ru ntime Engine Copyright © 2015 Indigo Rose Corporation (www.indigorose.co m)</LegalCopyright > <LegalTrademarks> AutoPlay Media Studio is a Trademark of Indigo Rose Corporation</LegalT rademarks> <PrivateBuild/> <ProductName>Auto Play Media Studio Runtime</ProductNa me> <SpecialBuild/> </ EXEResourceInfo> <HGuidelines/> <VGuidelines/> <MenuBar> <Enabled>0</ Enabled> <UseIcons>0</ UseIcons> <BitmapIconFile/> <TransColor format="hex">ffffff< /TransColor> <MenuItem> <Text>Main Menu &amp;1</Text> <ID>100</ID> <Enabled>1</ Enabled> <Checked>0</ Checked> <SubMenu> <MenuItem> <Text>Sub Menu &amp;1</Text> <ID>101</ID> <Enabled>1</ Enabled> <Checked>0</ Checked> <SubMenu/> <IconID>-1</ IconID> </MenuItem> <MenuItem> <Text>Sub Menu &amp;2</Text> <ID>102</ID> <Enabled>1</ Enabled> <Checked>0</ Checked> <SubMenu/> <IconID>-1</ IconID> </MenuItem> </SubMenu> <IconID>-1</ IconID> </MenuItem> <MenuItem> <Text>Main Menu &amp;2</Text> <ID>200</ID> <Enabled>1</ Enabled> <Checked>0</ Checked> <SubMenu> <MenuItem> <Text>Sub Menu &amp;1</Text> <ID>201</ID> <Enabled>1</ Enabled> <Checked>0</ Checked> <SubMenu/> <IconID>-1</ IconID> </MenuItem> <MenuItem> <Text>Sub Menu &amp;2</Text> <ID>202</ID> <Enabled>1</ Enabled> <Checked>0</ Checked> <SubMenu/> <IconID>-1</ IconID> </MenuItem> </SubMenu> <IconID>-1</ IconID> </MenuItem> </MenuBar> </ProjectInfo> <Page> <Name>Page1</ Name> <InheritObs/> <InheritBG/> <Description/> 81 <Keywords/> <Background> <Type>2</Type> <ImageStyle>0</ ImageStyle> <TopColor>1671168 0</TopColor> <BottomColor>1677 7215</ BottomColor> <UseCustomBackgro undSettings>1</ UseCustomBackgrou ndSettings> <TransitionEffect>W ipe</ TransitionEffect> <TransProps>2,7,6</ TransProps> <NormalImage> <Filename>AutoPlay \Images\ 888888888888.jpg</ Filename> </NormalImage> </Background> <Event> <Name>On Preload</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Show</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Close</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Timer</Name> <Args>number e_ID</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Audio</Name> <Args>number e_Channel, string e_State</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Size</Name> <Args>number e_WindowWidth, number e_WindowHeight, number e_PageWidth, number e_PageHeight, number e_Type</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Menu</Name> <Args>number e_ID, table e_ItemInfo</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Key</Name> <Args>number e_Key, table e_Modifiers</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Mouse Button</Name> <Args>number e_Type, number e_X, number e_Y</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Mouse Move</Name> <Args>number e_X, number e_Y</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> 82 </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Mouse Wheel</Name> <Args>table e_Flags, number e_Delta, number e_X, number e_Y</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Object> <Type>1</Type> <Name>Label1</ Name> <VisibleAtDesignTi me>1</ VisibleAtDesignTim e> <VisibleAtRunTime >1</ VisibleAtRunTime> <Locked>0</ Locked> <Enabled>1</ Enabled> <ToolTip>MA’LUM OTLAR BAZASI</ToolTip> <Cursor>0</Cursor> <Group>0</Group> <MaintainAspectRati o>1</ MaintainAspectRatio > <Pin>0</Pin> <TabIndex>-1</ TabIndex> <AutoResize>0</ AutoResize> <Coordinates> <Top>145</Top> <Bottom>224</ Bottom> <Left>10</Left> <Right>776</Right> </Coordinates> <Ratios> <WidthRatio>- 1.000000</ WidthRatio> <HeightRatio>- 1.000000</ HeightRatio> </Ratios> <Event> <Name>On Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 818583649</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>34 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Right- Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 832704</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>20 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Enter</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 701273965</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>34 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Leave</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 857125</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 47293763</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Actions/> <Text> <Body>MA’LUMO TLAR BAZASI</Body> <NormalColor>255< /NormalColor> <HighlightColor>16 776960</ HighlightColor> <MouseDownColor> 6697881</ MouseDownColor> <DisabledColor>328 96</DisabledColor> <FontData> <FontName>Times New Roman</FontName> <CharacterSet>204</ CharacterSet> <Height>-64</ Height> <Weight>700</ Weight> <Italic>0</Italic> <Underline>0</ Underline> <StrikeOut>0</ StrikeOut> <AntiAlias>1</ AntiAlias> </FontData> <Alignment>0</ Alignment> <Orientation>0</ Orientation> <AutoSize>1</ AutoSize> <MouseOverSndMo de>0</ MouseOverSndMode > <MouseOverSound/> <MouseClickSndMo de>0</ MouseClickSndMod e> <MouseClickSound/ > <OriginalRect> <Top>145</Top> <Bottom>224</ Bottom> <Left>10</Left> <Right>776</Right> </OriginalRect> </Text> </Object> <Object> <Type>1</Type> <Name>Label2</ Name> <VisibleAtDesignTi me>1</ VisibleAtDesignTim e> <VisibleAtRunTime >1</ VisibleAtRunTime> <Locked>0</ Locked> <Enabled>1</ Enabled> <ToolTip/> <Cursor>0</Cursor> <Group>0</Group> <MaintainAspectRati o>1</ MaintainAspectRatio > 83 <Pin>0</Pin> <TabIndex>-1</ TabIndex> <AutoResize>0</ AutoResize> <Coordinates> <Top>16</Top> <Bottom>44</ Bottom> <Left>5</Left> <Right>138</Right> </Coordinates> <Ratios> <WidthRatio>- 1.000000</ WidthRatio> <HeightRatio>- 1.000000</ HeightRatio> </Ratios> <Event> <Name>On Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>7 894128</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 80619008</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Right- Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 82091520</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Enter</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>36 78319</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Leave</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>4 079394</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Actions/> <Text> <Body>BOSH SAHIFA</Body> <NormalColor>255< /NormalColor> <HighlightColor>16 763904</ HighlightColor> <MouseDownColor> 16711935</ MouseDownColor> <DisabledColor>263 67</DisabledColor> <FontData> <FontName>Times New Roman</FontName> <CharacterSet>204</ CharacterSet> <Height>-19</ Height> <Weight>700</ Weight> <Italic>0</Italic> <Underline>0</ Underline> <StrikeOut>0</ StrikeOut> <AntiAlias>1</ AntiAlias> </FontData> <Alignment>0</ Alignment> <Orientation>0</ Orientation> <AutoSize>1</ AutoSize> <MouseOverSndMo de>0</ MouseOverSndMode > <MouseOverSound/ > <MouseClickSndMo de>0</ MouseClickSndMod e> <MouseClickSound/ > <OriginalRect> <Top>16</Top> <Bottom>44</ Bottom> <Left>5</Left> <Right>138</Right> </OriginalRect> </Text> </Object> <Object> <Type>1</Type> <Name>Label3</ Name> <VisibleAtDesignTi me>1</ VisibleAtDesignTim e> <VisibleAtRunTime >1</ VisibleAtRunTime> <Locked>0</ Locked> <Enabled>1</ Enabled> <ToolTip/> <Cursor>0</Cursor> <Group>0</Group> <MaintainAspectRati o>1</ MaintainAspectRatio > <Pin>0</Pin> <TabIndex>-1</ TabIndex> <AutoResize>0</ AutoResize> <Coordinates> <Top>453</Top> <Bottom>485</ Bottom> <Left>623</Left> <Right>761</Right> </Coordinates> <Ratios> <WidthRatio>- 1.000000</ WidthRatio> <HeightRatio>- 1.000000</ HeightRatio> </Ratios> <Event> <Name>On Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 82064906</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Right- Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> 84 <DesignCodeLine>1 818583649</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 81737250</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Enter</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 868915817</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>34 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Leave</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>36 70016</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Actions> <Action> <Type>1</Type> <Name>Show Page</Name> <Exit>0</Exit> <JumpType>6</ JumpType> <TargetPage>Page3 </TargetPage> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> </Action> </Actions> <Text> <Body>BOSHLASH </Body> <NormalColor>255< /NormalColor> <HighlightColor>10 040064</ HighlightColor> <MouseDownColor> 10040064</ MouseDownColor> <DisabledColor>126 32256</ DisabledColor> <FontData> <FontName>Times New Roman</FontName> <CharacterSet>204</ CharacterSet> <Height>-24</ Height> <Weight>700</ Weight> <Italic>0</Italic> <Underline>0</ Underline> <StrikeOut>0</ StrikeOut> <AntiAlias>1</ AntiAlias> </FontData> <Alignment>0</ Alignment> <Orientation>0</ Orientation> <AutoSize>1</ AutoSize> <MouseOverSndMo de>0</ MouseOverSndMode > <MouseOverSound/ > <MouseClickSndMo de>0</ MouseClickSndMod e> <MouseClickSound/ > <OriginalRect> <Top>453</Top> <Bottom>485</ Bottom> <Left>623</Left> <Right>761</Right> </OriginalRect> </Text> </Object> <HGuidelines/> <VGuidelines/> </Page> <Page> <Name>Page3</ Name> <InheritObs/> <InheritBG/> <Description/> <Keywords/> <Background> <Type>2</Type> <ImageStyle>0</ ImageStyle> <TopColor>1671168 0</TopColor> <BottomColor>1677 7215</ BottomColor> <UseCustomBackgro undSettings>1</ UseCustomBackgrou ndSettings> <TransitionEffect>D issolve</ TransitionEffect> <TransProps/> <NormalImage> <Filename>AutoPlay \Images\ database_as_a_servic e.jpg</Filename> </NormalImage> </Background> <Event> <Name>On Preload</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>3 158064</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 78771712</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Show</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 82168320</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Close</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 761636201</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>36 78319</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Timer</Name> <Args>number e_ID</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> 85 </TreeStates> <DesignCodeLine>7 563118</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Audio</Name> <Args>number e_Channel, string e_State</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>2 22167050</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 82130442</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Size</Name> <Args>number e_WindowWidth, number e_WindowHeight, number e_PageWidth, number e_PageHeight, number e_Type</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>7 563118</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Menu</Name> <Args>number e_ID, table e_ItemInfo</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 768191348</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>36 78319</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Key</Name> <Args>number e_Key, table e_Modifiers</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>1 68640108</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 82168320</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Mouse Button</Name> <Args>number e_Type, number e_X, number e_Y</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>7 301376</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Mouse Move</Name> <Args>number e_X, number e_Y</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>2 8521</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>36 78319</ DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Mouse Wheel</Name> <Args>table e_Flags, number e_Delta, number e_X, number e_Y</Args> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Object> <Type>0</Type> <Name>Button1</ Name> <VisibleAtDesignTi me>1</ VisibleAtDesignTim e> <VisibleAtRunTime >1</ VisibleAtRunTime> <Locked>0</ Locked> <Enabled>1</ Enabled> <ToolTip/> <Cursor>1</Cursor> <Group>0</Group> <MaintainAspectRati o>0</ MaintainAspectRatio > <Pin>0</Pin> <TabIndex>-1</ TabIndex> <AutoResize>0</ AutoResize> <Coordinates> <Top>90</Top> <Bottom>180</ Bottom> <Left>14</Left> <Right>333</Right> </Coordinates> <Ratios> <WidthRatio>- 1.000000</ WidthRatio> <HeightRatio>- 1.000000</ HeightRatio> </Ratios> <Event> <Name>On Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 857125</ DesignCodeLine> 86 <DesignCodeCol>19 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Right- Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 857125</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 7</DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Enter</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>2< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Leave</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>13 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Actions> <Action> <Type>3</Type> <Name>Open Document</Name> <Exit>0</Exit> <File>AutoPlay\\ Docs\\M1+++ +.ppsx</File> <RunMode>0</ RunMode> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> </Action> </Actions> <BUTTON> <Filename>AutoPlay \Buttons\ 1043_0003.btn</ Filename> <Style>0</Style> <State>0</State> <Caption> Ma'lumotlar bazalarini loyihalash </Caption> <Align>1</Align> <UpColor>255</ UpColor> <HighlightColor>16 711680</ HighlightColor> <DownColor>16711 935</DownColor> <DisabledColor>655 35</DisabledColor> <FontData> <FontName>Verdan a</FontName> <CharacterSet>204</ CharacterSet> <Height>-19</ Height> <Weight>700</ Weight> <Italic>0</Italic> <Underline>0</ Underline> <StrikeOut>0</ StrikeOut> <AntiAlias>1</ AntiAlias> </FontData> <CapXOff>0</ CapXOff> <CapYOff>0</ CapYOff> <LeftMargin>0</ LeftMargin> <RightMargin>0</ RightMargin> <MouseOverSndMo de>1</ MouseOverSndMode > <MouseOverSound/ > <MouseClickSndMo de>1</ MouseClickSndMod e> <MouseClickSound/ > </BUTTON> </Object> <Object> <Type>0</Type> <Name>Button3</ Name> <VisibleAtDesignTi me>1</ VisibleAtDesignTim e> <VisibleAtRunTime >1</ VisibleAtRunTime> <Locked>0</ Locked> <Enabled>1</ Enabled> <ToolTip/> <Cursor>1</Cursor> <Group>0</Group> <MaintainAspectRati o>0</ MaintainAspectRatio > <Pin>0</Pin> <TabIndex>-1</ TabIndex> <AutoResize>0</ AutoResize> <Coordinates> <Top>206</Top> <Bottom>298</ Bottom> <Left>82</Left> <Right>380</Right> </Coordinates> <Ratios> <WidthRatio>- 1.000000</ WidthRatio> <HeightRatio>- 1.000000</ HeightRatio> </Ratios> <Event> <Name>On Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 857125</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>19 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Right- Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 857125</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 7</DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Enter</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> 87 <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>2< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Leave</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>13 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Actions> <Action> <Type>3</Type> <Name>Open Document</Name> <Exit>0</Exit> <File>AutoPlay\\ Docs\\M2+++ +.ppsx</File> <RunMode>0</ RunMode> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> </Action> </Actions> <BUTTON> <Filename>AutoPlay \Buttons\ 1043_0003.btn</ Filename> <Style>0</Style> <State>0</State> <Caption>Ma’lumotl ar bazasi datalogik loyihalash </Caption> <Align>1</Align> <UpColor>255</ UpColor> <HighlightColor>16 711935</ HighlightColor> <DownColor>16711 680</DownColor> <DisabledColor>655 35</DisabledColor> <FontData> <FontName>Verdan a</FontName> <CharacterSet>204</ CharacterSet> <Height>-20</ Height> <Weight>700</ Weight> <Italic>0</Italic> <Underline>0</ Underline> <StrikeOut>0</ StrikeOut> <AntiAlias>1</ AntiAlias> </FontData> <CapXOff>0</ CapXOff> <CapYOff>0</ CapYOff> <LeftMargin>0</ LeftMargin> <RightMargin>0</ RightMargin> <MouseOverSndMo de>1</ MouseOverSndMode > <MouseOverSound/ > <MouseClickSndMo de>1</ MouseClickSndMod e> <MouseClickSound/ > </BUTTON> </Object> <Object> <Type>0</Type> <Name>Button4</ Name> <VisibleAtDesignTi me>1</ VisibleAtDesignTim e> <VisibleAtRunTime >1</ VisibleAtRunTime> <Locked>0</ Locked> <Enabled>1</ Enabled> <ToolTip/> <Cursor>1</Cursor> <Group>0</Group> <MaintainAspectRati o>0</ MaintainAspectRatio > <Pin>0</Pin> <TabIndex>-1</ TabIndex> <AutoResize>0</ AutoResize> <Coordinates> <Top>327</Top> <Bottom>421</ Bottom> <Left>131</Left> <Right>421</Right> </Coordinates> <Ratios> <WidthRatio>- 1.000000</ WidthRatio> <HeightRatio>- 1.000000</ HeightRatio> </Ratios> <Event> <Name>On Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 857125</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>19 </DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Right- Click</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>5 857125</ DesignCodeLine> <DesignCodeCol>10 7</DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Enter</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> <DesignCodeLine>0 </DesignCodeLine> <DesignCodeCol>2< /DesignCodeCol> <BookMarks count="0"> </BookMarks> </Event> <Event> <Name>On Leave</Name> <Args/> <Script/> <TreeStates> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> <TreeState>0</ TreeState> </TreeStates> 88

MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………................... 3 1- BOB. MA’LUMOTLAR BAZALARI VA ULARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI …………………………………………. 8 1.1.Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari …………………. 8 1.2.Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi …………………………………. 12 1.3. Ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari … 19 1-bobga doir xulosalar 27 2- BOB. PREDMET SOHA UCHUN MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH USLUBIYATI …………………………………………… 28 2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri ……………………………... 282.2. Predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish metodologiyasi …………………………………………………………… … 31 2.3.Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati. ……………... 36 2-bobga doir xulosalar 47 3-BOB. “OTM” PREDMET SOHA UCHUN DATALOGIK MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI ISHLAB CHIQISH ………………………………………………………… 50 3.1.AutoPlay dasturi va unda ishlash uslubiyati……………………… 50 3.2.Datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab chiqish va undan foydalanish………………………………………... 60 3-bobga doir xulosalar 70 XULOSA ………………………………………………………………….... 74

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………........................... 76 ILOVA 2

KIRISH Magistirlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Respublikamiz oliy ta'lim tizimida kompyuter texnologiyalaridan foydalanib yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga katta e'tibor qaratilib, uning normativ-huquqiy va moddiy-texnik bazasi yangilandi. Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy holati “OTM”larga axborot tizimlarini loyihalash sohasi bo‘yicha malakali va kompetentli AT- mutaxassislarni tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Ularga har qanday axborot tizimining ajralmas qismi bo‘lgan ma'lumotlar bazalarini, ma'lumotlar bazasi mijoz ilovalarini loyihalash va ishlab chiqish, shuningdek, ushbu tizimlarni ishlatish, ish faoliyatini kuzatish va yangilashga doir kasbiy faoliyat turlarini bajarish yuklatiladi. Mazkur vazifalar turli faoliyat sohalari uchun axborot texnologiyalari yo‘nalishi bo‘yicha bakalavrlarni tayyorlash doirasida hal etilishi lozim. Talabalar tegishli malaka va kompetentsiyalarga “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlar” kursini o‘rganish davomida ega bo‘ladilar. Shuningdek, mazkur kurs boshqa turdosh professional fanlar uchun asos bo‘ladigan asosiy kurslardan biri hisoblanadi. Ma'lumotlar bazasini loyihalashda predmet sohaning datalogik modelini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki datalogik model asosida predmet sohaga taalluqli ma'lumotlar strukturalanadi. Demak, datalogik modelni qurish va uni o‘rgatish muammosi maxsus tadqiqotlar olib borishni talab etadi. Tadqiqot obekti va predmeti . Tadqiqot ob'ekti bo‘lib, talabalarga bo‘lajak informatika o‘qituvchisi kasbiy ta'limining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalashni o‘rgatish jarayoni hisoblanadi. Tadqiqot predmeti esa ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlarini o‘qitishda datalogik modelni qurishni o‘rgatish uslubiyati, o‘rgatishda qo‘llaniladigan dasturiy tizimni loyihalash va ishlab chiqishni o‘z ishiga oladi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning maqsadi bo‘lib talabalarga masalani yechishda tizimli yondashuv asosida ma'lumotlar bazasini 3

datalogik loyihalashga o‘rgatish metodikasini tahlil qilish hamda shular asosida “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar ketma-ket amalga oshiriladi: - Ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish kursida beriladigan tayanch, bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlashtirish va ularni eggallash uslubiyatini tahlil qilish; - Ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilish, tanlangan pridmet sohaning infologik loyihasini yaratish, infologik modeldan datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab chiqish; - “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasini loyihalash va namoyish ishlari pedagogik informatikaning yangi yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu esa tadqiqot ishlarini yangiligini ifodalaydi. Tadqiqotni asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari bo‘lib bo‘lajak informatika o‘qituvchisini tayyorlash jarayonida “Ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash”ni o‘rgatishda pedagogik dasturiy vositalarning zarurligi, o‘rni va ahamiyatini asoslash hisoblanadi. Amaliy masalalarni yechishda, tizimli yondashuvdan foydalanish, ma'lumotlar bazasini boshqarish, foydalanuvchilar tizimlarini loyihalash bo‘yicha ta'lim mazmunini rivojlantirish imkonini beradi. Predmet sohadagi o‘zgarishlar va foydalanuvning talablarini o‘zgarishlarini inobatga oladigan taklif etiladigan mexanizm va yondoshuvlar yordamida axborot tizimlari turg‘unligini yanada oshiradi. 4

Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili . Ma'lumotlar bazalarini bag‘ishlangan ko‘p ilmiy tadqiqotlar bajarilgan. Jumladan, ma'lumotlar bazasini loyihalash kontseptual yondashuvlar va ma'lumotlar kontseptual modellarining asosiy prinsiplariga bog‘liq nazariy masalalar ( Qobulov V . , Bekmurodov T.F . , Kamilov E . , Дейт К. , Хансен Г., Хансен Д., Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Арипов М., Ҳакимов М.Х., Гайибназаров С.М. larning maqola va m onografiyalari ); relyasion model va ulardan foydalanish hususiyatlari (Кодд Э.Ф., Дейт К. , Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Дж. Ульман, Дж. Видом); relyasion ma’lumotlar bazalarini loyihalash (Кодд Э.Ф. , Дейт К., Хансен Г., Хансен Д., Дж. Ульман, Тихомирова Ю.В. ga doir ishlarni keltirish mumkin.Ushbu muammoning ilmiy asosini psixologik-pedagogik (A.Abduqodirov . , Lutfullayev M . , Tayloqov N . , Zakirova F . , Ю.К Бабанский, В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, Т.А.Ильина, Е.И.Машбиц, Подласый И.П.), didaktik va uslubiy (В.А.Белошапка, А.П.Ершов, В.Г.Житомирский, Г.А.Звенигородский, В.А.Каймин, В.В.Лаптев, М.П.Лапчик, И.Я.Лернер, Ю.А.Первин, В.М.Швецкий va boshqalar) tadqiqotlar hisoblanadi. “MB va MBBT” bo‘limini o‘qitish bo‘yicha uslubiy ishlanmalarda muammoning turli jihatlari В.Э.Фреймана va Н.В.Сазоновой, A.П.Маллана, К.Дейта, Дж.Хаббарда, СМ.Диго, Дж.Мартина, Р. Крамма larning ishlarida bayon etilgan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertasiya ishini bajarish jarayonida quyidagi tadqiqot uslublar qo‘llanildi: axborot tizimlarni va texnologiyalarini yaratish uslublari, tizimli yondashuv, algoritmlash va matematik modellashtirish, ob'ektli-yo‘naltirilgan dasturlash uslublari. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mazkur ishda aniq predmet sohalar uchun ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash asoslangan, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlar ketma-ketligi to‘liq tavsiflangan. Tanlab olingan predmet soha uchun pedagogik dasturiy tizim yaratilib u bilan ishlash jarayoni namoyish etilgan. Predmet sohani tanlab olishi, uni modellashtirish va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik 5

O'xshashlar

MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN
MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGIYALARI FANIDAN
Ma’lumotlar bazasi haqida asosiy tushinchalar
Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari