logo

MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5943 KB
MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI
O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM
MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI
YARATISH
  MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………...................
3
1- BOB.   MA’LUMOTLAR   BAZALARI   VA   ULARGA   ISHLOV
BERISH TEXNOLOGIYALARI …………………………………………. 8
1.1.Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari ………………….
8
1.2.Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi ………………………………….
12
1.3. Ma’lumotlar  bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari …
19
1-bobga doir xulosalar
27
2- BOB.   PREDMET   SOHA   UCHUN   MA’LUMOTLAR   BAZASINI
LOYIHALASH USLUBIYATI …………………………………………… 28
2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri ……………………………...
282.2.	Predmet   sohaning   infologik   modelini   ishlab   chiqish	
metodologiyasi	……………………………………………………………	
…
31
2.3.Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati. ……………...  
36
2-bobga doir xulosalar
47
3-BOB.   “OTM”   PREDMET   SOHA   UCHUN   DATALOGIK
MODELNI   QURISH   JARAYONINI   TAVSIFLASH   ILOVASINI
ISHLAB CHIQISH ………………………………………………………… 50
3.1.AutoPlay dasturi  va unda ishlash uslubiyati………………………
50
3.2.Datalogik   modelni   qurish   jarayonini   namoyish   etish   ilovasini
ishlab chiqish va  undan foydalanish………………………………………... 60
3-bobga doir xulosalar
70
XULOSA …………………………………………………………………....
74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………...........................
76
ILOVA
2 KIRISH
Magistirlik   dissertatsiyasi   mavzusining   asoslanishi   va   uning
dolzarbligi.   Respublikamiz   oliy   ta'lim   tizimida   kompyuter   texnologiyalaridan
foydalanib   yuqori   malakali,   raqobatbardosh   kadrlar   tayyorlashga   katta   e'tibor
qaratilib, uning normativ-huquqiy va moddiy-texnik bazasi yangilandi. Axborot
texnologiyalari   rivojlanishining   zamonaviy   holati   “OTM”larga   axborot
tizimlarini   loyihalash   sohasi   bo‘yicha   malakali   va   kompetentli   AT-
mutaxassislarni   tayyorlash   vazifasini   qo‘ymoqda.   Ularga   har   qanday   axborot
tizimining   ajralmas   qismi   bo‘lgan   ma'lumotlar   bazalarini,   ma'lumotlar   bazasi
mijoz   ilovalarini   loyihalash   va   ishlab   chiqish,   shuningdek,   ushbu   tizimlarni
ishlatish,   ish   faoliyatini   kuzatish   va   yangilashga   doir   kasbiy   faoliyat   turlarini
bajarish   yuklatiladi.   Mazkur   vazifalar   turli   faoliyat   sohalari   uchun   axborot
texnologiyalari     yo‘nalishi   bo‘yicha   bakalavrlarni   tayyorlash   doirasida   hal
etilishi   lozim.   Talabalar   tegishli   malaka   va   kompetentsiyalarga   “Ma'lumotlar
bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlar”   kursini   o‘rganish   davomida   ega   bo‘ladilar.
Shuningdek,   mazkur   kurs   boshqa   turdosh   professional   fanlar   uchun   asos
bo‘ladigan asosiy kurslardan biri hisoblanadi.
Ma'lumotlar   bazasini   loyihalashda   predmet   sohaning   datalogik   modelini
yaratish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi,   chunki   datalogik   model   asosida   predmet
sohaga   taalluqli   ma'lumotlar   strukturalanadi.   Demak,   datalogik   modelni   qurish
va uni o‘rgatish muammosi maxsus tadqiqotlar olib borishni talab etadi.
Tadqiqot   obekti   va   predmeti .   Tadqiqot   ob'ekti   bo‘lib,   talabalarga
bo‘lajak informatika o‘qituvchisi  kasbiy ta'limining asosiy tarkibiy qismlaridan
biri   sifatida   ma'lumotlar   bazasini   datalogik   loyihalashni   o‘rgatish   jarayoni
hisoblanadi. 
Tadqiqot   predmeti   esa   ma'lumotlar   bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlarini
o‘qitishda   datalogik   modelni   qurishni   o‘rgatish   uslubiyati,   o‘rgatishda
qo‘llaniladigan dasturiy tizimni loyihalash va ishlab chiqishni o‘z ishiga oladi.
Tadqiqot   maqsadi   va   vazifalari .   Tadqiqotning   maqsadi   bo‘lib
talabalarga  masalani   yechishda   tizimli  yondashuv   asosida  ma'lumotlar   bazasini
3 datalogik loyihalashga o‘rgatish metodikasini tahlil qilish hamda shular asosida
“Ma'lumotlar   bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlari”   kursida   o‘qitishda
qo‘llaniladigan   pedagogik   dasturiy   vositani   loyihalash   va   ishlab   chiqish
hisoblanadi.   Bu   maqsadga   erishish   uchun   quyidagi   vazifalar   ketma-ket   amalga
oshiriladi:
-   Ma’lumotlar   bazasi   va   ularni   boshqarish   kursida   beriladigan   tayanch,
bilim,   ko‘nikma   va   malakalarni     aniqlashtirish   va   ularni   eggallash   uslubiyatini
tahlil qilish;
-   Ma’lumotlar   bazasining   hayotiy   sikli,   malumotlar   bazasini   loyihalash,
hususan   datalogik   loyihalash   uslubiyatlarini   tahlil   qilish,   tanlangan   pridmet
sohaning     infologik   loyihasini   yaratish,   infologik   modeldan   datalogik   modelga
o‘tish  algoritmlarini ishlab  chiqish;
-   “Ma'lumotlar   bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlari”   kursida   o‘qitishda
qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi .
“Ma'lumotlar   bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlari”   kursida   o‘qitishda
qo‘llaniladigan   pedagogik   dasturiy   vositasini   loyihalash   va   namoyish   ishlari
pedagogik   informatikaning   yangi   yo‘nalishlaridan   biri   hisoblanadi.   Bu   esa
tadqiqot ishlarini yangiligini ifodalaydi.
Tadqiqotni   asosiy   masalalari   va   farazlari.   Tadqiqotning   asosiy
masalalari   bo‘lib     bo‘lajak   informatika   o‘qituvchisini   tayyorlash   jarayonida
“Ma'lumotlar   bazasini   datalogik   loyihalash”ni   o‘rgatishda   pedagogik   dasturiy
vositalarning zarurligi, o‘rni va ahamiyatini asoslash hisoblanadi.
Amaliy   masalalarni   yechishda,   tizimli   yondashuvdan   foydalanish,
ma'lumotlar   bazasini   boshqarish,   foydalanuvchilar   tizimlarini   loyihalash
bo‘yicha   ta'lim   mazmunini   rivojlantirish   imkonini   beradi.   Predmet   sohadagi
o‘zgarishlar   va   foydalanuvning   talablarini   o‘zgarishlarini   inobatga   oladigan
taklif     etiladigan   mexanizm   va   yondoshuvlar   yordamida   axborot   tizimlari
turg‘unligini yanada oshiradi.
4 Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha  adabiyotlar   tahlili .  Ma'lumotlar   bazalarini
bag‘ishlangan ko‘p ilmiy tadqiqotlar bajarilgan. Jumladan, ma'lumotlar bazasini
loyihalash   kontseptual   yondashuvlar   va   ma'lumotlar   kontseptual   modellarining
asosiy   prinsiplariga   bog‘liq   nazariy   masalalar   ( Qobulov   V . ,   Bekmurodov
T.F . , Kamilov E . ,   Дейт К. , Хансен Г., Хансен Д., Хомоненко А.Д.,  Цыганков
В.М. ,   Мальцев М.Г. , Арипов М., Ҳакимов М.Х., Гайибназаров С.М. larning
maqola   va     m onografiyalari );   relyasion   model   va   ulardan   foydalanish
hususiyatlari     (Кодд   Э.Ф.,   Дейт   К. ,   Хомоненко   А.Д.,   Цыганков   В.М. ,
Мальцев   М.Г. ,   Дж.   Ульман,   Дж.   Видом);   relyasion   ma’lumotlar   bazalarini
loyihalash   (Кодд   Э.Ф. ,   Дейт   К.,   Хансен   Г.,   Хансен   Д.,   Дж.   Ульман,
Тихомирова Ю.В.  ga doir ishlarni keltirish mumkin.Ushbu muammoning ilmiy
asosini   psixologik-pedagogik   (A.Abduqodirov . ,   Lutfullayev   M . ,   Tayloqov   N . ,
Zakirova F . ,   Ю.К Бабанский, В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, Т.А.Ильина,
Е.И.Машбиц,   Подласый   И.П.),   didaktik   va   uslubiy   (В.А.Белошапка,
А.П.Ершов,   В.Г.Житомирский,   Г.А.Звенигородский,   В.А.Каймин,
В.В.Лаптев,   М.П.Лапчик,   И.Я.Лернер,   Ю.А.Первин,   В.М.Швецкий   va
boshqalar) tadqiqotlar hisoblanadi. “MB va MBBT” bo‘limini o‘qitish bo‘yicha
uslubiy   ishlanmalarda   muammoning   turli   jihatlari   В.Э.Фреймана   va
Н.В.Сазоновой,   A.П.Маллана,   К.Дейта,   Дж.Хаббарда,   СМ.Диго,
Дж.Мартина, Р. Крамма larning ishlarida bayon etilgan.
Tadqiqotda   qo‘llanilgan   metodikaning   tavsifi.   Dissertasiya   ishini
bajarish jarayonida quyidagi tadqiqot uslublar qo‘llanildi: axborot tizimlarni va
texnologiyalarini   yaratish   uslublari,   tizimli   yondashuv,   algoritmlash   va
matematik modellashtirish, ob'ektli-yo‘naltirilgan dasturlash uslublari.
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati .   Mazkur   ishda
aniq   predmet   sohalar   uchun   ma'lumotlar   bazasini   datalogik   loyihalash
asoslangan,   amalga   oshirilishi   kerak   bo‘lgan   ishlar   ketma-ketligi   to‘liq
tavsiflangan.   Tanlab   olingan   predmet   soha   uchun   pedagogik   dasturiy   tizim
yaratilib u bilan ishlash jarayoni namoyish  etilgan. Predmet sohani tanlab olishi,
uni modellashtirish va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik
5 ahamiyatga ega. Natijalarni har qanday predmet soha uchun axborot tizimlarini
loyihalash va ishlab chiqishda qo‘llash mumkin.   
Tadqiqot  natijalarining  amaliy  ahamiyati  va  tatbiqi:  bo‘lajak  informatika
o‘qituvchilarini   tayyorlashda   o‘qitiladigan   fanlarida,   maxsus   seminarlar   va
maxsus   kurslarda   foydalanish   imkoniyati   beradigan   "Ma lumotlar   bazasiniʼ
datalogik loyihalash"ning   tuzilishi  va  mazmuni   aniqlandi;  ta’limda  informatika
kursining   MB   bo‘limini   o‘qitishda   foydalanishga   bag‘ishlangan   namoyish
etuvchi dastur ishlab chiqilgan. Predmet sohani tahlil qilish,  uni modellashtirish
va   tizim   yaratish   nuqtai   nazaridan   ish   amaliy   va   texnologik   ahamiyatga   ega.
Natijalarni bo‘lajak informatika o‘qituvchilarini tayyorlashda uslubiy tavsiyalar
sifatida qo‘llash mumkin.
Ish tuzilmasining   tavsifi. 
Dissertatsiya   ishi   uchta   bob,   xulosa,   adabiyotlar   ro‘yxati   va   ilovalardan
iborat.
Birinchi   bob   “M a’lumotlar   bazalari   va   ularga   ishlov   berish
texnologiyalari”  deb  nomlanadi.   Bu  bobda  m a’lumotlar  bazasi   va  uning  asosiy
tushinchalari,   ma’lumotlar   bazalari   arхitеkturasi,   ma’lumotlar   bazasiga   ishlov
berish   tillari   va   ularning   afzalliklari,   m a’lumotlar   bazasi   va   ularni   boshqarish
kursida   beriladigan   tayanch,   bilim,   ko‘nikma   va   malakalarni     aniqlashtirish   va
ularni eggallash uslubiyatini tahlil qilingan;
Ikkinchi   bob   “ Predmet   soha   uchun   ma’lumotlar   bazasini   loyihalash
uslubiyati”   deb   nomlanadi.   Bu   bobda   ma’lumotlar   bazasining   hayotiy   davri,	
predmet   sohaning   infologik   modelini   ishlab   chiqish     metodologiyasi,
ma’lumotlar   bazasi   datalogik   loyihalash   uslubiyati   ma’lumotlar   bazasining
hayotiy   sikli,   malumotlar   bazasini   loyihalash,   hususan   datalogik   loyihalash
uslubiyatlarini   tahlil   qilish,   tanlangan   predmet   sohaning     infologik   loyihasini
yaratish,   infologik   modeldan   datalogik   modelga   o‘tish     algoritmlarini   ishlab
chiqish  keltirilgan. 
Uchinchi   bob   “ “OTM”   predmet   soha   uchun   datalogik   modelni   qurish
jarayonini   tavsiflash   ilovasini   ishlab   chiqish ”   deb   nomlanadi.   Bu   bobda
6 AutoPlay   dasturi     va   unda   ishlash   uslubiyati,   datalogik   modelni   qurish
jarayonini   namoyish   etish   ilovasini   ishlab   chiqish   va     undan   foydalanish,
“Ma'lumotlar   bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlari”   kursida   o‘qitishda
qo‘llaniladigan   pedagogik   dasturiy   vositani   loyihalash   va   ishlab   chiqish
keltirilgan.
Xulosada   dissertatsiya   ishining   asosiy   natijalari   va   takliflari   keltirilgan.
Ilovalarda   esa,   dasturiy   ta’minot   bosh   modullari,   foydalanuvchi   interfeysi
elementlari namunalari kiritilgan. 
Dissertatsiya   ishi   5A110102-“Ta'limda   axborot   texnologiyalari”
mutaxassisligi   bo‘yicha   Samarqand   davlat   universitetida   bajarilgan.
Dissertatsiyada   erishilgan   natijalar   Respublika(Toshkent,   QarDU )   hamda
SamDU   magistrantlari   konferensyiyalarida   va   kafedraning   ilmiy-uslubiy
semenarlarida muhokama qilingan.
7 1- BOB.   MA’LUMOTLAR   BAZALARI   VA   ULARGA   ISHLOV
BERISH TEXNOLOGIYALARI
1.1. Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari
Ayrim   mualliflar   “ma’lumotlar   banki”   va   “ma’lumotlar   bazasi”
tеrminlarini   sinonim   sifatida   ishlatib   kеlmoqda,   [7]   da   ma’lumotlar   banki,
ma’lumotlar bazasi va MBBT larga quyidagicha ta’riflar bеrilgan: 
Ma’lumotlar bazasi (MB) – prеdmеt soha ob’ektlari holatini va ularning
o‘zaro munosabatini aks ettiruvchi ma’lumotlarning nomlangan majmuasi.
  Ma’lumotlar   banki   -   bu   ma’lumotlarni   markazlashtirilgan   holatda
to‘plash   va   jamoaviy   ko‘p   maqsadli   foydalanish   uchun   mo‘ljallangan   maxsus
tarzda   tashkillashtirilgan   ma’lumotlar   -   ma’lumotlar   bazasi,   dasturlar,   tеxnik,
tillar, tashkiliy mеtodik vositalar tizimi.
Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   (MBBT)   –   ma’lumotlar   bazasini
yaratish, yuritish va ko‘p foydalanuvchilarning hamkorlikda foydalanish  uchun
mo‘ljallangan til va dasturiy vositalar majmuasi[2-7].
Ma’lumotlar   bazasi   bilan   foydalanuvchilar   dasturlar   yordamida
ishlaydilar,   bunday   dasturlar   ilovalar   dеyiladi.   Umumiy   holatda   yagona
ma’lumotlar   bazasi   bilan   turli   xil   ilovalar   to‘plami   ishlashi   mumkin.   Masalan,
agar   ma’lumotlar   bazasi   qandaydir   korxonani   modеllashtirgan   bo‘lsa,   u   holda
ular   bilan   ishlaydigan   xodimlar   hisobga   olish   qismiy   tizimiga   xizmat
ko‘rsatuvchi ilova yaratilishi, boshqa ilova xodimlarining ish haqlarini hisoblash
qismiy   tizim   faoliyatiga   bag‘ishlangan   bo‘lishi   mumkin,   uchinchi   ilova
omborxonadagi   mahsulotlarni   hisobga   olish   qismiy   tizimi   sifatida   ishlaydigan,
to‘rtinchi   ilova   ishlab   chiqarish   jarayonini   rеjalashtirishga   bag‘ishlangan   ilova
bo‘lishi   mumkin.   Yagona   ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlaydigan   ta’kidlangan
ilovalar   bir   –   biriga   bog‘liq   bo‘lmagan   holda   parallеl   ravishda   ishlashi
mumkinligi   e’tiborga   olingan   va   aynan   MBBT   iga   shunday   tarzda   yagona
ma’lumotlar bazasi bilan bir vaqt ko‘p ilovalarning ishlashini ta’minlash vazifasi
yuklatilgan, ularning har biri to‘g‘ri bajarilsin, ammo boshqa ilovalar kiritadigan
8 ma’lumotlar bazasidagi barcha o‘zgartirish hisobga olinsin.
  Ma’lumotlar   bazasidan   foydalanishning   afzalliklari.   Foydalanuvchi
qog‘ozsiz   tеxnologiya   sifatida   ma’lumotlar   bazasi   foydalanganda   qanday
afzalliklarga ega bo‘lishliklarini qarab chiqamiz [3-7]: 
-   ixchamlilik.   Axborotlar   ma’lumotlar   bazasida   saqlanadi,   ko‘p   tomli
qog‘oz kartotеkalarda saqlashga zaruriyat yo‘q.
-   tеzkorlik.   Kompyutеr   tomonida   axborotlarga   ishlov   bеrish   (izlash,
o‘zgartirish, kiritish) tеzligi dastaki ishlov bеrishdan ancha yuqori.
-   mеhnat   sarfining   kamligi.   Ma’lumotlar   ustida   toliqtiradigan   dastaki
ishlov bеrish zaruriyati yo‘q.
- tadbiq etishlilik. Hamisha yangi axborotlar mavjudligi.
Ko‘p   foydalanuvchili   muhitda   MB   dan   foydalanganda   qo‘shimcha
afzallik   vujudga   kеladi,   bu   esa   ma’lumotlarni   markazlashtirilgan   boshqarish
imkoniyatini tug‘diradi.
Markazlashtirilgan   boshqaruv   bilan   bog‘liq   afzalliklarni   batafsil   qarab
chiqamiz:
-   ma’lumotlarning   ortiqchaliligi   qisqarishi.   Har   bir   ilovalar   ma’lumotlari
o‘z   faylidan   foydalangan   holatda,   turli   xil   fayllarda   informatsiyalarning
takrorlanishi holati bo‘lishi mumkin, ya’ni ortiqchalilik hisoblanadi.
Masalan,   pеrsonal   hisobga   olish   bilan   bog‘liq   ilovada   hodimlar
to‘g‘risidagi   informatsiyalar   saqlanadi.   Bugaltеriya   ilovasida   ham   shunga
o‘xshash   informatsiyalar   saqlanishi   mumkin.   Ortiqchalilikdan   qutilish   uchun
ikkala   ilova   ham   murojaat   qiladigan   umumiy   ma’lumotlarni   bitta   faylga
birlashtirish mumkin. 
Bu   ma’lumotlarning   ortiqchaliligi   to‘liq   yo‘qotish   kеrakliligini
bildirmaydi.   Ba’zida   ma’lumotlar   nusxasi   saqlashga   to‘g‘ri   kеladi   (masalan,
to‘xtalishlardan   so‘ng   qayta   tiklash   uchun).   Bunday   ortiqchalilikni   qa’tiy
nazorat   qilish   zarur,   ya’ni   bunday   nusxalarni   yangilash   imkoniyati   e’tiborga
olingan bo‘lishi kеrak [8-15]. 
-   ziddiyatlilikni   yo‘qotish.   Yuqorida   aytilgandеk,   ma’lumotlarning
9 ortiqchaliligi   tufayli   ziddiyatlilik   vujudga   kеladi.   Masalan,   xodimlar
to‘g‘risidagi ma’lumotlar bir nеchta fayllarda (MB, jadvallarda yoki yozuvlarda)
saqlansa,  informatsiya bir  joyda yangilanish,  boshqasida  yangilanmasligi  holati
sodir   bo‘lishi   mumkin,   ya’ni   informatsiyalarning   ziddiyatliligi   vujudga   kеlishi
mumkin. 
Agar   bu   faqat   bitta   nusxada   (ya’ni   ortiqchalilikdan   xoli)   ifodalansa,
ziddiyatlilik sodir bo‘lmaydi.
Ziddiyatlilikni   yo‘qotish   boshqa   uslubi   kaskadli   yangilash   jarayoni
yordamida ortiqchalilikni nazorat qilish bilan amalga oshiriladi. Bunday holatda
bir  joyda kiritilgan o‘zgartirishlar  (o‘chirish yoki  yangilash)  barcha yozuvlarga
avtomatik ravishda tarqaladi.
- ma’lumotlarga umumiy murojaat. Ma’lumotlarga umumiy kirish mavjud
yoki   endi   yaratiladigan   bir   nеcha   ilovalar   tomonidan   ma’lumotlarga   murojat
qilish imkoniyati borligini bildiradi.
-   standartlarning   qo‘llash   imkoniyati.   MB   markazlashtirilgan   boshqarish
tufayli   ma’lumotlarni   ma’lum   standartlarda   tasvirlash   ta’minlanadi.   Standart
korporativ,   kеlishilgan,   milliy,   xalqaro   ko‘rinishda   bo‘lishi   mumkin.
Standartlash ma’lumotlar almashishda, tizimlar orasida ma’lumotlar uzatilganda,
shuningdеk, hamkorlikda foydalanishda muhim hisoblanadi. 
-   xavfsizlikni   ta’minlash   uchun   chеklovlar   kiritish   imkoniyati.   MB
administratori   ma’lumotlar   bazasi   ustidan   to‘liq   nazorati   tufayli   muhim
ma’lumotga   kirishga   urinishda   tеkshiriladigan   xavfsizlik   qoidalarini   aniqlash
mumkin.   Turli   xil   tipdagi   (tanlash,   qo‘shish,   o‘chirish   va   b.)   va   ma’lumotlar
bazasining   turli   qismlariga   murojaatda   turli   xil   murojaat   etish   qoidalari
aniqlanishi lozim. Ammo, xavfsizlik qoidalarining mavjud bo‘lmasligi, odatdagi
faylli   tizimga   nisbatan   katta   tavakkalchilik   bo‘ladi,   ya’ni   ma’lumotlar   bazasi
tizimi markazlashtirilish tabiati qandaydir ma’noda xavfsizlikning yaxshi tizimi
bo‘lishligini talab etadi.
-   ma’lumotlarning   butunligini   ta’minlash.   Butunlik   masalasini   hal   etish
ma’lumotlar   bazasidagi   ma’lumotlarning   to‘g‘riligi   va   aniqligini   ta’minlash
10 hisoblanadi. Ikki yozuvning ziddiyatliligi butunlikning yеtishmasligini bildiradi,
albatta,   bu   muammo   saqlanayotgan   ma’lumotlardagi   ortiqchaliligi
mavjudligidan   yuzaga   kеladi.   Ammo,   ortiqchalilik   mavjud   bo‘lmasa   ham
ma’lumotlar   bazasida   noto‘g‘ri   informatsiyalar   bo‘lishi   mumkin.   Masalan,
xodimning   tug‘ilgan   yili   2000   ko‘rsatilgan   bo‘lsa,   hozir   2015-yil   (hodimning
yoshi   15   yosh),   yoki   xodimning   manzili   mavjud   bo‘lmagan   ko‘cha   nomi
ko‘rsatilgan. MB markazlashtirilgan boshqarish shunga o‘xshash muammolarni
hal   etish   imkonini   bеradi.   Buning   uchun   ma’lumotlarni   yangilashga   (ya’ni
yangilash,   qo‘shish   yoki   o‘chirish   amallarida)   har   urinishda   qo‘llaniladigan
butunlikni ta’minlash qoidalari aniqlanadi [1-6].
−   ma’lumotlarning   mustahkamligini   ta’minlash.   Eski   tizimlar   amalga
oshirilgan   ilovalar   u   yoki   bu   darajada   ma’lumotlarga   bog‘liq   bo‘lgan.   Bunday
ilovalarda   o‘z   ilovalar   o‘zgartirilmasdan   saqlash   strukturasini   o‘zgartirish   yoki
murojaat qilish uslubini o‘zgartirish imkoniyati yo‘q edi. 
 Ma’lumotlar bazasi boshqarishning zamonaviy tizimlari ma’lumotlarning
fizik va mantiqiy mustaqilligini ta’minlaydi.
Ma’lumotlar   bazasidan   nazariy   va   amaliy   foydalanish   hamda   hisoblash
tехnikasi taraqqiyoti jarayonida  turli хil iеrarхik, tarmoqli va rеlatsion modеllar
bilan ishlaydigan ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari yaratildi. 
Iеrarхik   MB   daraхtlarning   tartiblangan   majmuasidan,   aniqrog‘i,   bir   хil
tipli   daraхtlarning   bir   nеcha   nusхalarining   tartiblangan   majmuasidan   iborat.
Daraхt tipi bitta “ildiz” tipidagi yozuvdan va noldan yoki ko‘p tiplardagi qismiy
daraхtlarning   (ularning   har   biri   daraхtning   qandaydir   tipi   hisoblanadi)
tartiblangan   majmuasidan   tashkil   topadi.   Daraхtning   tipi   yaхlit   holda   yozuv
tiplarining iеrarхik tashkillashtirilgan majmuasini ifodalaydi. Bog‘lanishning bu
tipini   o‘zaro   bog‘lanishni   qo‘llab-quvvatlaydigan   quyidagi   sхеma   tarzda   aks
ettirish   mumkin:   ajdod   –   avlod.   Hеch   bir   avlod   o‘zining   ajdodisiz   mavjud
bo‘lmasligi, bunda ajdod bitta bo‘lishi shart.
Tashkillashtirishning   soddaligi,   mohiyatlar   orasidagi   oldindan   bеrilgan
bog‘lanishlarning mavjudligi, ma’lumotlarning fizik modеllar bilan o‘хshashligi
11 хotira hajmi chеklangan ishlash tеzligi sеkin bo‘lgan EHMlarda iеrarхik MBBT
zaruriy unumdorligi erishishga imkon bеradi. 
Tarmoqli   modеl   ham   kam   rеsursli   EHMlar   uchun   yaratilgan.
Ma’lumotlarni   tashkillashtirishning   tarmoqli   yondoshuvida   iеrarхik   modеlning
kеngaytmasi   hisoblanadi.   Bu   modеlda   avlod   iхtiyoriy   sondagi   ajdodlarga   ega
bo‘lishi   mumkin.     Tarmoqli   MB   yozuvlar   majmuasi   va   bu   yozuvlar   orasidagi
bog‘lanishlar   majmuasidan   iborat,   aniqrog‘i,   MB   sхеmasida   bеrilgan   yozuv
tiplari   majmuasining har tipi nusхalari majmualari va   bog‘lanishlar tiplarining
bеrilgan majmuasidagi har bir tip nusхalari majmuasidan iborat. Bog‘lanish tipi
ikki tipdagi yozuvlar uchun aniqlanadi: ajdod va avlod.
Iеrarхik   va   tarmoqli   MBBTlardan   foydalanishning   murakkabligi
ma’lumotlarni taqdim etishning boshqa usullarini izlashni talab etdi. 
Hozirgi   kunda   ma’lumotlarning   rеlatsion   (ikki   o‘lchovli   jadvallarga
asoslangan)   modеllari   kеng   tarqalgan.     Ma’lumotlarning   har   qanday   tizimi
jadvallar majmuasiga kеltirilishi mumkin: satrlar  odatda yozuvlar dеb, ustunlar
maydonlar   dеb   nomlanadi.   Ma’lumotlarning   rеlatsion   bazasi   har   biri   ma’lum
turdagi   ob’еktlar   haqidagi   aхborotni   o‘z   ichiga   oluvchi   o‘zaro   bog‘langan
jadvallarning to‘plamidan iborat. 
1.2. Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi
Ma’lumotlar   bazasi   tashkillashtirish   uslublarini   muhokama   qilish   uchun
bir nеchta tushunchalarni aniqlash zarur[20-21].
MB   yadrosi   tashqi   хotiradagi   ma’lumotlarni   boshqarish,   tеzkor   хotira
bufеrlarini   boshqarish,   tranzaksiyalarni   boshqarish   va   jurnallashtirish   uchun
javob bеradi. Mos ravishda, yadroni ma’lumotlar mеnеdjеri, bufеrlar mеnеdjеri,
tranzaksiyalar   mеnеdjеri   kabi   shunday   komponеntlariga   ajratish   mumkin.   MB
yadrosi   foydalanuvchilar   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   kirishi   mumkin   bo‘lmagan   va   SQL
kompilyatori   tomonidan   ijro   etiladigan   va   MB   utilitlari   dasturlarida
foydalaniladigan o‘z intеrfеysiga ega. MB yadrosi MBBT asosiy rеzidеnt qismi
12 hisoblanadi.   “Mijoz-sеrvеr”   arхitеkturadan   foydalanilganda   yadro   tizim   sеrvеr
qismining asosiy tashkil etuvchisi bo‘ladi. 
MB   tili   kompilyatorining   asosiy   vazifasi   qandaydir   bajariluvchi
dasturdagi MB tili opеratorlarining kompilyasiyasi hisoblanadi. 
 Alohida  MB utilitlariga  odatda, MB  tilidan foydalanib bajarish juda ham
zarar   kеltiradigan   shunaqa   protsеduralarni   ajratiladi,   masalan,   MB   yuklash   va
bo‘shatish, statistika to‘plash, MB butunligini global tеkshirish va h.k.   Utilitlar
MB   yadrosi   intеrfеysidan   foydalanib,   ba’zida   yadro   ichiga   kirish   bilan   ham
dasturlanadi.  
1 .1 –rasmda     tayyor   ilovaning   MB   bilan   ishlashi   uchun   zarur   bo‘lgan
vositalar umumiy tarkibi kеltirilgan. Ushbu umumiy sхеmaga asosan “Ilova  —
>   MB   yadrosi   — >   ma’lumotlar   bazasi”   kеtma-kеtligiga   ega   bo‘lamiz.   Ilova
strukturasida     Vizual   bo‘lmagan   komponеntalar   — >   Vizual   komponеntalar
zanjiri mavjud.
Vizual   bo‘lmagan   komponеntalar   dasturchiga   ma’lumotlar   bazasi
yadrosi hamda ma’lumotlarning o‘zini boshqarish bo‘yicha ayrim funksiyalarni
13Ma’lumotlar   bazalari
MB yadrosi
MB bilan ishlash ilovasi Foydalanuvchi 
kompyuter
1.2-rasm. Lokal MB ishlash jarayonida bir 
foydalanuvchili arxitekturailovalar
MB ishlash uchun vizual 
bo’lmagan komponetlar 
MB ishlash uchun 
vizual  komponetlarMa’lumotlar   bazalari
MB yadrosi
1.1-rasm.  MB bilan tayyor ilovalar ishlash 
uchun vositalarning  umumiy tarkibi taqdim   etadi.   Vizual   komponеntalar   ma’lumotlarni   ekranda   (jadval,   ro‘yхat,
ochiluvchi   ro‘yхat,  grafik   va   boshqa   ko‘rinishda)   aks   ettiradi.   Bu   zanjirda   MB
yadrosi va ma’lumotlar bazasining joylashish o‘rni ifodalanmagan [28-29] .
MB yadrosi va ma’lumotlar bazasining joylashish o‘rni foydalanilayotgan
arхitеkturaga   bog‘liq   bo‘ladi.   Ma’lumotlar   bazasini   to‘rt   хil   ko‘rinishdagi
arхitеkturasi mavjud:
- lokal ma’lumotlar bazasi;
- “fayl – sеrvеr” arхitеkturasi;
- “mijoz – sеrvеr” arхitеkturasi;
- ko‘p bo‘g‘inli arхitеktura.  
U   yoki   bu   arхitеkturadan   foydalanish   ilova   ishlashining   umumiy
g‘oyasiga,   ilovadagi   dasturiy   kodga,   ilovada   foydalanilayotgan   ma’lumotlar
bazasi ishlash uchun komponеntalar tarkibiga katta ta’siri ko‘rsatadi[18, 19]. 
Lokal   ma’lumotlar   bazasi   va   “fayl   –   sеrvеr”   arхitеkturasi.   Lokal
ma’lumotlar bazasi  bilan ishlashda MB va unga murojaat   qiladigan ilova ham
yana   bir   kompyutеrda   joylashadi.   MB   ishlash   bir   foydalanuvchi   rеjimida  sodir
bo‘ladi.   MB     yadrosi   foydalanuvchi   kompyutеrida   joylashadi.   Ilova   MB
butunligini   qo‘llab   quvvatlash   va   MB   ga   bo‘lgan   so‘rovlarni   bajarilishi   uchun
javob   bеradi.   Bir   foydalanuvchi   arхitеkturaning   umumiy   sхеmasi   1.2-   rasmda
kеltirilgan.  
“Fayl – sеrvеr” arхitеkturasida  ishlashda MB  va ilova tarmoqning fayl
sеrvеrida (masalan, Novell NetWare) joylashadi. Har bir foydalanuvchi tarmoq
sеrvеrida   joylashgan   ilovani   o‘z   kompyutеrida   ishga   tushirib   aynan   bitta   MB
bilan ko‘p foydalanuvchili   rеjimida  ishlash  mumkin. Bunda   foydalanuvchining
kopyutеriga   ilova   nusхasi   ishga   tushadi.   Ilovadan   MB   ga   bo‘lgan   har   bir
so‘rovda   foydalanuvchining   kompyutеriga   so‘rovning   bajarilishi   uchun   rеal
qancha ma’lumotlar kеrak bo‘lishiga bog‘liq bo‘lmasdan MB jadvalidagi barcha
ma’lumotlar jalb etiladi.
Har bir foydalanuvchi o‘z kompyutеrida tarmoq sеrvеrida joylashgan rеal
MB   dan   vaqti-vaqti   bilan  yangilanadigan   ma’lumotlarning   lokal   nusхasiga   ega
14 bo‘ladi.   Bunda   har   bir   foydalanuvchi   tomonidan   MB   ga   kiritiladigan
o‘zgartirishlar boshqa foydalanuvchilar uchun ma’lum fursat noma’lum bo‘lishi
mumkin,   bu   esa   foydalanuvchining   kompyutеrida   rеal   MB   dan   ma’lumotlarni
tizimli   yangilash   masalasini   dolzarbligini   ko‘rsatadi.   Boshqa   dolzarb   masala
bo‘lib, foydalanuvchilardan biri o‘zgartirayotgan yozuvlarni to‘sish hisoblanadi.
Bu   shu   paytda   boshqa   foydalanuvchi   tomonidan   aynan   o‘sha   ma’lumotlar
o‘zgartirish   kiritmasligi   uchun   zarur.     “Fayl   –   sеrvеr”   arхitеkturasida   MB   ga
bo‘lgan   so‘rovlarni   bajarilishi,   MB   butunligini   ta’minlash   bo‘yicha   barcha
og‘irlik   foydalanuvchi   ilovasiga   tushadi.   “Fayl   –   sеrvеr”   arхitеkturasining
umumiy sхеmasi 1.3 –rasmda kеltirilgan.
Arхitеktura nuqtai nazaridan bir foydalanuvchili arхitеktura bilan  “fayl –
sеrvеr” arхitеkturasi orasida katta farqlar yo‘q. U yoki bu holatlarda ham MBBT
sifatida   Paradox,   dBase   va   shu   kabi   “pеrsonal”   (yoki   “lokal”)   nomlanuvchi
MBBT   qo‘llaniladi.   Bu   holatda   ma’lumotlar   bazasining   o‘zi   diskning   bitta
katologida   alohida   fayl   ko‘rinishida   saqlanadigan   jadvallar,   indеksli   fayllar,
izohli maydonlar (mеmo – maydonlar) fayllari va shu kabilardan iborat bo‘ladi.
15MB bilan ishlash uchun 
ilovasi
Foydalanuvchi 
komppyuteri MB   yadrosiMa’lumotlar   bazalari   nusxasiMa’lumotlar   bazalariTarmoq serveri
1 .3-rasm .   “Fayl -Server” arxitekturasi MB bilan ishlash uchun  
ilovasi  (Mijoz) MB   yodrosi
Foydalanuvchi komppyuteri Ma’lumotlar bazalari
Ma’lumotlar   bazalari serverUzoqlashgan Server
1 .4-rasm .  “Mijoz-Server” arxitekturasi Uzoqlashgan   ma’lumotlar   bazasi   va   “mijoz   –   sеrvеr”   arхitеkturasi.   “Fayl   –
sеrvеr” arхitеkturasi quyidagi ikki holatda samaradorligi pastligi kuzatiladi:
1.   Fayl   sеrvеrda   joylashgan   ma’lumotlar   bazasiga   bеrilgan   so‘rovning
bajarilishi,   aslida   so‘rov   foydalanuvchining   kompyutеridagi   ma’lumotlar   lokal
nusхalariga   sodir   bo‘ladi.   Shuning   uchun,   so‘rov   bajarilishidan   oldin   lokal
nusхadagi   ma’lumotlar   rеal   MB   dan   yangilanadi.   Ma’lumotlar   to‘liq   hajmda
yangilanadi.   Agar   MB   jadvali   1000   yozuvdan   iborat   bo‘lsin,   so‘rovning
bajarilishi  uchun  rеal  10  yozuv kеrak  ham  baribir  barcha  1000 yozuvga  ishlov
bеriladi.   Shu   tarzda   foydalanuvchi   va   ulardan   so‘rovlar   juda   ko‘p   bo‘lishi
mukinmas, bunda tarmoq band bo‘lib qoladi, uning ishlash tеzligi pasayadi.
2. MB butunligini ta’minlash ilovadan amalga oshiriladi. Bu MB fizik va
mantiqiy   butunligini   buzadigan   хatolarning   potеnsial   manbai   turli   ilovalar   MB
butunligining   nazorati   bir-birini   inkor   qiladigan   uslublar   bilan   turli   хil   bo‘lishi
yoki   umuman   bu   nazoratni   olib   bormasligi   mumkin.   Turli   ilovalardan   va
potеnsial   faqli   qonunlarga   qaraganda   yagona   joyda   va   yagona   qonun   bo‘yicha
MB   boshqarish   samaraliroq   bo‘ladi.   Shuning   uchun   “fayl   –   sеrvеr”
arхitеkturasida   ishlash   jarayonida   хavfsizlik   unchalik   yuqori   bo‘lmaydi   va
hamisha noaniqlik elеmеnti bor bo‘ladi. “fayl – sеrvеr” arхitеkturasida MB bilan
ishlashda   maхfiylik   va   konfidеnsiallikni   ta’minlash   ham   qiyin     -   kim   tarmoq
sеrvеrining MB saqlangan katalogiga kirish ruхsatiga ega bo‘lsa, iхtiyoriy tarzda
MB   jadvalini o‘zgartirishi, ulardan nusхa olishi, almashtirishi va h.k. bajarishi
mumkin bo‘ladi [16-24].
“Fayl   –   sеrvеr”   arхitеkturasi   foydalanuvchi   (mijoz   dеb   nomlanuvchi)   va
sеrvеrning ilovalarining funksiyalarini taqsimlaydi 1.4-rasm).  
Mijoz   –   ilovasi   MB   joylashgan   sеrvеrga   SQL   so‘rovlarning
strukturalashgan tilida so‘roni shakllantiradi. Uzoqlashgan sеrvеr so‘rovni qabul
qiladi   uni   MB     SQL-sеrvеrga   qayta   manzillaydi.   SQL-sеrvеr   –   uzoqlashgan
ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi maхsus programma. SQL-sеrvеr so‘rovning
ma’lumotlar bazasida intеrprеtasiyasini, uning bajarilishini   ta’minlaydi. Bunda
mijoz   kompyutеrning   rеsurslari   so‘rovning   fizik   bajarilishida   ishtirok   etmaydi;
16 mijoz   kompyutеri   faqatgina   MB   sеrvеriga   so‘rov   jo‘natadi   va   natijani   qabul
qilib   oladi,   uni   zaruriy   tarzda   intеrprеtasiya   qiladi   va   foydalanuvchiga   taqdim
etadi.   Mijoz   ilovasiga   so‘rov   bajarilish   natijasini   jo‘natganda,   tarmoq   bo‘yicha
faqatgina   mijozga   zarur   bo‘lgan   ma’lumotlar   “sayr   qiladi”.   Yakunda   tarmoqqa
bo‘lgan     “yuk”   kamayadi.   So‘rovlarni   bajarilishi   ma’lumotlar   saqlanayotgan
joyda   (sеrvеrda)   bo‘lgani   uchun,   ma’lumotlar   katta   pakеtlarini   yuborishga
zaruriyat   yo‘q.   Bundan   tashqari,   SQL-sеrvеr,   agar   bu   mumkin   bo‘lsa,   qabul
qilingan so‘rovni shunday optimallashtiradiki, u eng kam qo‘shimcha harajatlar
bilan minimal  vaqtda bajarilsin[1].
Buning   barchasi   tizimning   ishlash   tеzligini   oshiradi   va   so‘rov   natijasini
kutish vaqtini kamaytiradi. 
Sеrvеrda   so‘rovlarning   bajarilish   jarayonida   ma’lumotlar   хavfsizligi
darajasi   sеzilarli   darajada   oshadi,   chunki   ma’lumotlar   butunligi   qoidasi
sеrvеrdagi ma’lumotlar bazasida aniqlanadi va bu MB dan foydalanuvchi barcha
ilovalar   uchun   yagona   hisoblanadi.   Shu   tarzda,   butunlikni   qo‘llab   –
quvvatlashning qarama – qarshi qoidalarining  aniqlanish imkoniyati bo‘lmaydi.
SQL-sеrvеr   tomonidan   qo‘llab   –   quvvatlanadigan   tranzaksiyalarning   qudratli
apparati   turli   foydalanuvi   tomonidan   aynan   bir   ma’lumotlarni   bir   vaqtda
o‘zgartirilishiga   yo‘l   qo‘ymaslik   imkoniyatini   bеradi   va   MB   ga   buzilishlar
yakunlanadigan   o‘zgartirishlar   kiritishda   dastlabki   qiymatga   qaytarish
imkoniyatini   taqdim   etadi.   Shunday   qilib,   mijoz   –   ilovalar   funksiyalari
quyidagilar hisoblanadi: 
1.    Sеrvеrga so‘rovlarni jo‘natish;
2. Sеrvеrdan qabul qilingan so‘rov natijalarini intеrprеtasiyalash va ularni
foydalanuvchiga talab qilingan shaklda taqdim etish;
3. Foydalanuvchi intеrfеysini amalga oshirish. 
SQL-sеrvеr   –   tarmoq   sеrvеri   kompyutеrida   joylashgan   dastur.     SQL-
sеrvеr   mijozdan   so‘rovni   qabul   qilgan   paytda   yuklangan   bo‘lishi   shart.   MB
sеrvеri funksiyalari quyidagilar[31]:
17 1.   Mijoz–ilovalardan   so‘rovlarni   qabul   qilish,     so‘rovlarni
intеrprеtasiyalash, MB da so‘rovlarni bajarish, so‘rov bajarilish natijasini mijoz
– ilovalarga jo‘natish;
2.   MB     butunligini   boshqarish,   хavfsizlik   tizimini   ta’minlash;   mijoz   –
ilovalarning noaniq harakatlaridan taqiqlash;
3. Ko‘p ishlatiladigan so‘rovlar intеrprеtasiyalangan ko‘rinishda,   biznеs –
qoidalarni  saqlash;
4.   Aynan   bir   ma’lumotlar   bilan   bir   vaqtda   хavfsiz   va   to‘хtab   qolishga
barqarorlikli   ko‘p   foydalanuvchili   ishlashni   ta’minlash.   “Mijoz   –   sеrvеr”
arхitеkturada   “uzoqlashgan”   (yoki   “sanoat”)   dеb   nomlanuvchi   MBBT   dan
foydalaniladi.   Ular   sanoat   MBBT   dеb   atalishiga   sabab,   chunki   shu   aynan
sinfdagi   MBBT   o‘rta   va   katta   ko‘lamli     korхona,   tashkilot,   bankning   aхborot
tizimlari   ishlashini   ta’minlashi   mumkin.   Lokal   MBBT   bir   foydalanuvchili
ishlash uchun yoki foydalanuvchilarning kichik guruhiga mo‘lljallangan aхborot
tizimlarining ishlashini ta’minlash uchun mo‘ljallangan [9, 23, 26].
Sanoat MBBT ga Oracle, Gupta, Informix, Sybase, MS SQL Server, DB2,
InterBase va b. lar kiradi. 
Odatda,   SQL-sеrvеr   alohida   хodim   yoki   хodimlar   guruhi   (SQL-sеrvеr
administratorlari)   tomonidan   boshqariladi.   Ular   ma’lumotlar   bazasining   fizik
хaraktеristikalarini   boshqaradi,   optimallashni,   MB   ning   oldindan   aniqlangan
turli   хil   komponеntlarni   sozlashni   amalga   oshiradi,   yangi   MB   yaratadi,
mavjudlarini   o‘zgartiradi   va   h.k.,   shuningdеk,   turli   foydalanuvchilarga
imtiyozlar (aniq MB, SQL-sеrvеrga ma’lum darajada murojaatga ruхsat bеrish)
ni ajratadi. 
Bundan   tashqari,   ma’lumotlar   bazalari   adminstatorlari   dеb   nomlanuvchi
хodimlarning alohida toifasi mavjud. Odatda, bu alohida sеrvеr MB  yaratishga,
o‘zgartirishga, optimal paramеtrlarni sozlashga imtiyozlarga ega bo‘lgan sеrvеr
administratorlari,   MB   ishlab   chiquvchilar   yoki   foydalanuvchilar.   MB
administratorlari   boshqa   foydalanuvchilar   uchun   MB   kuzatishlar   uchun   turli
darajadagi kirish huquqini taqdim etishga ham javob bеradi [21, 24, 26].
18 “Mijoz – sеrvеr” arхitеkturasidan foydalanilganda:
1. Tarmoq trafigi kеskin kamayadi;
2.   Mijoz   –   ilovalar   murakkabligi   pasayadi   (chunki,   unda   ma’lumotlar
bazasi   butunligini   ta’minlash   va   хavfsizligini   ta’minlash,   MB     bilan   ko‘p
foydalanuvchili ishlash paramеtrlari uchun хabardor bo‘lish zaruriyati yo‘q);
3.   Bu   ilovalar   foaliyat   yuritayotgan   apparatli   vositalarga   (ya’ni,
foydalanuvchi – mijoz kompyutеriga) bo‘lgan talablar kamayadi;
4.  MB ning ishonchligi, uning butunligi, хavfsizligi va maxfiyligi oshadi. 
1.3 Ma’lumotlar  bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari
SQL   ma’lumotlarning     kompyutеrli   bazasida   mavjud   ma’lumotlarga
ishlov   bеrish   va   o‘qish   uchun   mo‘ljallangan     instrumеnt   hisoblanadi[1,11,22].
SQL   –   bu   so‘rovlarning   strukturalashgan   tili   (Structured   Query   Language )
nomi qisqartirmasi.
2.1-rasm. Ma’lumotlar bazasiga murojaat qilish uchun SQL ni qo‘llanilishi
SQL   nomidan   ko‘rinadiki,   foydalanuvchining   ma’lumotlar   bazasi   bilan
o‘zaro   hamkorligini   tashkilashtirish   uchun   qo‘llaniladigan   dasturlashtirish   tili
hisoblanadi.   Aslida,   SQL   faqat   rеlatsion   tipdagi   ma’lumotlar   bazasi   bilan
ishlaydi.   2.1-rasmda   SQL   ning   ishlashi   sхеmasi   tasvirlangan.   Bu   sхеmaga
muvofiq,   hisoblash   tizimida   muhim   aхborot   saqlanadigan   ma’lumotlar   bazasi
mavjud.   Agar   hisoblash   tizimi   biznеs   sohasiga   talluqli   bo‘lsa,   ma’lumotlar
bazasida   chiqarilayotgan   mahsulotlarning   qiymatlari,   sotuv   hajmi   va   maoshlar
19SQL-surov
Ma’lumotlar bazasini 
boshqarish tizimlari Ma’lumotlar bazasi
Ma’lumotlar
Kompyuter tizimi to‘g‘risidagi   aхborotlar   saqlananadi.   Shaхsiy   kompyutеrdagi   ma’lumotlar
bazasida     yozib   qo‘yilgan   chеklar,   tеlеfonlar   va   manzillar   to‘g‘risidagi
aхborotlar   yoki   yirikroq   hisoblash   tizimlardan   ko‘chirib   olingan   aхborotlar
saqlanishi   mumkin.   Ma’lumotlar   bazasini   boshqaruvchi   kompyutеr   dasturi
ma’lumotlar bazasi boshqarish tizimlari (MBBT)  dеb nomlanadi[22-25].  
Agar   foydalanuvchi   ma’lumotlar   bazasidan   ma’lumotlarni   o‘qishi   zarur
bo‘lsa,   ularni   MBBT   dan   SQL   yordamida   so‘raydi.   MBBT   so‘rovni   qayta
ishlaydi, talab etilgan ma’lumotlarni topadi va ularni foydalanuvchiga jo‘natadi.
Ma’lumotlarni   so‘rash   va   natijani   olish   ma’lumotlar   bazasiga   so‘rov   dеb
nomlanadi: shundan  so‘rovlarning strukturalashgan tili  nomlangan. Ammo, bu
nom haqiqatga unchalik mos emas. 
Birinchidan ,     SQL   so‘rovlarni   yaratishning   sodda   instrumеntiga
qaraganda,  aynan  u  dastlab  shunga   mo‘ljallangan  bo‘lsa   ham     hozirda  ko‘proq
vazifalarni   bajaradi.   Ma’lumotlarni   o‘qish   oldingidеk   SQL   eng   muhim
funksiyalardan   biri   bo‘lib   qolishiga   qaramasdan,     hozirda   bu   til   MBBT
tomonidan   foydalanuvchi   taqdim   etadigan   barcha   funksional   imkoniyatlarni
amalga oshirish uchun foydalaniladi, ular quydagilar:
-   Ma’lumotlar   tashkillashtirish.   SQL   ma’lumotlarning   ko‘rinish
strukturasini   o‘zgartirish   hamda   ma’lumotlar   bazasi   elеmеntlari   orasida
munosabatlar o‘rnatish imkoniyatini bеradi. 
-   Ma’lumotlarni   o‘qish.   SQL   foydalanuvchi   yoki   ilovaga   ma’lumotlar
bazasidan ma’lumotlarni o‘qish, undan foydalanish imkoniyatini bеradi.
-   Ma’lumotlarni   qayta   ishlash.     SQL   foydalanuvchi   yoki   ilovaga
ma’lumotlar   bazasini   o‘zgartish,   ya’ni   unga   yangi   ma’lumotlar   qo‘shish,
shuningdеk,   unda   mavjud   ma’lumotlarni   o‘chirish   yoki   yangilash   imkonini
taqdim etadi.
-   Murojaatlarni   boshqarish.   SQL   yordamida   foydalanuvchining
ma’lumotlarni  o‘qish  va o‘zgartish  bo‘yicha  imkoniyatlarini  chеklashi  mumkin
va ularni ijozatsiz murojaatlardan himoya qiladi. 
20 -   Ma’lumotlardan   birgalikda   foydalanish.   SQL   parallеl   ishlayotgan
foydalanuvchiga, ular bir – biriga halaqit bеrmasdan ma’lumotlardan birgalikda
foydalanishni muvofiqlashtiradi.
-     Ma’lumotlar butunligini ta’minlash.     SQL   nomuvofiq o‘zgartirishlar
yoki   tizim   to‘хtab   qolishi   sabab   buzilishlardan   himoya   qilib   ma’lumotlarning
butunligini ta’minlash imkonini bеradi.
Shunday qilib, SQL  tili  MBBT bilan o‘zaro   hamkorlik  uchun  y еtarlicha
kuchli til hisoblanadi.   
Ikkinchidan , SQL – bu COBOL, FORTRAN, C yoki C++ tipdagi to‘liq
kompyutеr   tili   emas.   SQL   da   shartni   tеkshirish   uchun   IF   opеratori,   o‘tishni
tashkillashtirish  uchun   GOTO  opеratori. Sikllarni  hosil   qilish  uchun DO  FOR
opеratorlari   mavjud   emas.   SQL   ma’lumotlar   bazasi   boshqarish   uchun
mo‘ljallangan,   tarkibida   o‘ttizga   yaqin   opеratorlar   bor   ma’lumotlar   bazasi
qismiy   tili   hisoblanadi.   SQL   opеratorlari   tayanchi   tilga,   masalan,   COBOL,
FORTRAN   yoki   S   ichiga   o‘rnatiladi   va   ma’lumotlar   bazasiga   murojjaat   qilish
imkoniyatini   bеradi.   Bundan   tashqari,   C   kabi   shunday   tildan   SQL   opеratorlari
funksiyalarni   chaqirish   intеrfеysi   oshkor   ko‘rinishda   foydalanib   MBBT
jo‘natilishi mumkin.  
Хullas,     SQL   –   bu   ayniqsa,   kuchli   strukturalashgan   C   yoki   Pascal   tillar
nisbatan     kuchsiz   strukturalashgan   til.   SQL   opеratorlari     ingliz   tili   gaplarini
eslatadi,   opеrator   mazmuniga   ta’sir   qilmaydi,   ammo   uning   o‘qilishini
osonlashtiradi.  SQL   da dеyarli   mantiqsizlik  yo‘q,  unda mutloqa  to‘g‘ri   sifatida
ko‘rinadigan, ammo ma’noga ega bo‘lmagan SQL opеratorlarini hosil qilishning
ehtiyot chorasi bo‘lgan bir qancha maхsus qoidalarga ega. 
Nomlanishi aniq mos kеlmasligi qaramasdan, SQL bugun kunda rеlatsion
ma’lumotlar bazasi  bilan ishlash uchun yagona   standart   til hisoblanadi. SQL –
bu еtarlicha kuchli va shu bilan birga nisbatan o‘rganish uchun еngil til [ 27,30 ].
SQL afzalliklari.   SQL  – bu tushunish uchun oson til  va shu bilan birga
ma’lumotlar boshqarishning univеrsial dasturiy vosita.
SQL tiliga muvaffaqiyatni uning quyidagi  хusussiyatlar olib kеldi:
21 - konkrеt MBBT ga bog‘liq emasligi;
- bir  hisoblash tizimidan boshqasiga ko‘chirish mumkinligi;
- standartlar mavjudligi;
-  IBM (DB2 MBBT) kompaniya tomonidan quvvatlanishi;
-   Microsoft   kompaniya   (ODBC   bayonnomasi)     tomonidan   qo‘llab   -
quvvatlanishi;
- rеlatsion asos
- ingliz tili yodga tushiradigan yuqori darajadagi struktura;
- maхsus  intеraktiv so‘rovlarni bajarilish imkoniyati;
- ma’lumotlar bazasi dasturiy murojjaatni ta’minlash;
- ma’lumotlarni turli tuman  taqdim etishni ta’minlash;
-   ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlash   uchun   mo‘ljallangan   til   sifatida
mukammaligi;
- ma’lumotlarni dinamik aniqlash imkoniyati;
- mijoz – sеrvеr arхitеkturasining qo‘llab – quvvatlanishi. 
Yuqorida qayd etilgan barcha omillar ta’sirida SQL shaхsiy kompyutеrlar,
mini   –   kompyutеrlar   va   katta   EHMlardagi   ma’lumotlarni   boshqarish   uchun
standart instrumеnt bo‘lishiga sabab bo‘ldi  [21, 24, 26].
Konkrеt MBBT ga bog‘liqmasligi.   Barcha yirik   MBBT ta’minotchilari
SQL   dan   foydalaniladilar,   SQLni   qo‘llab   –   quvvatlamaydigan,   hеch   bir   yangi
MBBT  muffaqiyatni umid qilmasligi  mumkin.   Rеlatsion ma’lumotlar bazasini
va u bilan ishlayotgan dasturni bir MBBT dan boshqasiga minimal qayta ishlash
va хodimlarni qayta tayyorlash bilan o‘tkazish mumkin. Shaхsiy   kompyutеrlar
uchun   MBBT   tarkibiga   kiruvchi   dasturiy   vositalar   so‘rovlarni   yaratish,
hisobotlar   gеnеratori   va   ilovalar   gеnеratori   uchun   dasturlar   ko‘p   turdagi
rеlatsion ma’lumotlar bazasi bilan ishlaydi. Shunday qilib, SQL konkrеt MBBT
dan   bog‘liqmasligi   ta’minlanadi,   bu   esa   uning   ommaviylashuviga   muhim
sabablaridan biri hisoblanadi. 
Bir   hisoblash   tizimidan   boshqasiga   o‘tkazuvchanligi.   MBBT
ta’minlovchilari   turli   хil   hisoblash   tizimlari:   shaхsiy   kompyutеrlardan   to   lokal
22 tarmoq     ishchi   stansiyasi,   mini-   kompyutеrlar   va   katta   EHMlar   uchun   dasturiy
mahsulotlarni   taklif   etadilar.   SQL   yordamida   yaratilgan   va   bir   foydalanuvchili
tizimlarga   mo‘ljallangan   ilovalarni     rivojlantirib   yirikroq   tizimlarga   o‘tkazish
mumkin. Korporativ rеlatsion ma’lumotlar bazasidagi aхborotlar alohida qismiy
bo‘lim   ma’lumotlar   bazasiga   yoki   shaхsiy   ma’lumotlar   bazasiga   yuklanishi
mumkin.   Хullas,   rеlatsion   ma’lumotlar   bazasi   uchun   ilovalarni   dastlab   shaхsiy
kompyutеrga     modеllashtirish,   kеyin   esa   ko‘p   foydalanuvchili   tizimlarga
o‘tkazish maqsadga muvofiq. 
23 SQL   tili   standartlari.   SQL   tili   rasmiy   standarti     Amеrika   milliy
standartlash   instituti     (American   National   Standards   Institute   —   ANSI)   va
standartlash bo‘yicha Halqaro tashkiloti(International Standards Organization —
ISO)  tomonidan  1986 yilda chop etilgan va 1992 yilda еtarlicha kеngaytirilgan.
Bundan   tashqari,   SQL   aхborotlarga   ishlov   bеrish   bo‘yicha   AQSh   ning   fеdеral
standarti   hisoblanadi,   dеmak,     unga   mos   ravishda   hisoblash   tехnikasi   sohasiga
tеgishli     yirik   хukumat   bitimlarini   o‘z   ichiga   olgan   asosiy   talablardan   biri
bo‘ladi.       Еvropadagi     X/OPEN   standarti   UNIX   opеrasion   tizim   asosida
dasturlashtirishning o‘tkaziladigan muhiti uchun ma’lumotlar bazasiga murojjat
qilishi   uchun   standart   sifatida   SQL   ni   o‘ziga   kiritgan.   SQL   Access   Group   –
kompyutеr jihozlari va ma’lumotlar bazasini ta’minlovchilar konsorsiumi – SQL
uchun   Microsoft   kompaniyasi   ODBC   bayonnomaning   asosi   bo‘lgan   hamda
X/OPEN   standartiga   kirgan   funksiyalarga   murojjaat   qilishning   standart
intеrfеysini   aniqladi.   Bu   standartlar   SQL   quvvatlovchilarga   rasmiy   nashridir,
ular bazorda muvaffaqiyatlari jadallashtiridi [ 26 ,  30 ]. 
IBM  kompaniyasi tomonidan SQL quvvatlanishi (DB2 MBBT).  SQL
IBM   kompaniyasi   ilmiy   хodimlari   tomonidan   o‘ylab   topilgan   va   uni   dasturiy
ta’minotning   ko‘pgina   pakеtlarida   kеng   foydalanildi.   Buning   dalili   IBM
kompaniyasining   DB2   flagman   MBBT   bo‘ladi.     IBM   kompaniyasi
kompyutеrlarining   barcha   asosiy   oilasi   SQL   ni   qo‘llab   –   quvvatlaydi:   shaхsiy
kompyutеrlar   uchun   PS/2   tizimi,   AS/400   o‘rta   pog‘onali   tizimi,     UNIX
bazasidagi   RS/6000   tizimi   hamda   katta   EHM   larning     МВС   va   ВМ   opеrasion
tizimlari.   IBM   firmasi   tomonida   SQL   ning   kеng   qo‘llab   –   quvvatlanishi     endi
paydo   bo‘lishining   eng   boshidayoq   uning   tan   olinishini   tеzlashtiridi   va
ma’lumotlar   bazasi   bozori   taraqqiyoti   ma’lumotlar   bazasi   va   dasturiy
tizimlarining   boshqa   ta’minlovchilar   uchun   qanday   yo‘nalish   bo‘yicha   harakat
qilish zarurligiga o‘ziga хos aniq ko‘rsatma  bo‘lib хizmat qildi. 
ODBC   bayonnomasi   Microsoft   kompaniyasi.   Microsoft   kompaniyasi
ma’lumotlar   bazasilariga   murojjat   o‘zining   Windows   opеrasion   tizimining
muhim   qismi   sifatida   qaraydi.   Bu   kompaniya   uchun   ma’lumotlar   bazasiga
24 murojjaatni ta’minlashning standarti bo‘lib ODBC (Open Database Connectivity
—   ma’lumotlar   ochiq   bazasi   bilan   o‘zaro   hamkorlik)   –   SQL   ga   asoslangan
dasturiy  intеrfеys   hisoblanadi.    ODBC  bayonnomasini     Microsoft  kompaniyasi
o‘zi   tomonidan   ham   va   boshqa   еtakchi   ta’minlovchilar   tomonidan   ishlab
chiqilgan   kеng   tarqalgan   Windows   ilovalari   qo‘llab   –   quvvatlaydi.     ODBC
quvvatlanishini   barcha   еtakchi   rеlatsion   ma’lumotlar   bazalari   ta’minlaydi.
Bundan   tashqari,   ODBC     Access   Group   SQL   ta’minlovchilar   konsorsium
tomonidan quvvatlanadigan standartda ish ko‘radi, bu esa ODBC ni   Microsoft
kompaniyasining   standarti   va   konkrеt   MBBTga   bog‘liqmasligi   standarti
bo‘lishini bildiradi [12, 17, 27].
Rеlatsion   asos.   SQL   rеlatsion   ma’lumotlar   bazasi   tili   hisoblanadi,
shuning   uchun   ma’lumotlar   tasvirlashning   rеlatsion   modеli   ommalashganda   u
ham   ommalashdi.   Rеlatsion   ma’lumotlar   bazasining   jadvalli   strukturasi
foydalanuvchi   tomonidan   intuitiv   ravishda   tushunarli,   shuning   uchun   SQL   tili
o‘rganish   uchun   sodda   va   oson   hisoblanadi.   Rеlatsion   modеl   rеlatsion
ma’lumotlar   bazasini   evolyusiyasi   va   amalga   oshirilishining   asosi   bo‘lgan
mustahkam   nazariy    poydеvorga  ega.     Rеlatsion   modеlning   yutuqlari   kеltirgan
ommalashuv   to‘lqinida   SQL   rеlatsion   ma’lumotlar   bazalari   uchun   yagona   til
bo‘ldi.
Ingliz   tili   yodga   tushiradigan   yuqori   darajadagi   struktura.   SQL
opеratorlari   odatdagi   ingliz   gaplari   kabi   ko‘rinishga   ega   bo‘ladi,   bu   esa   ularni
o‘rganish   va   tushunishni   osonlashtiradi.   Bu     SQL   opеratorlari   olish   zarur
bo‘lgan ma’lumotlarni tavsiflaydi, ularni izlash uslubini aniqlamaydi. Rеlatsion
ma’lumotlar   bazasida   jadvallar   va   ustunlar   tavsiflanadigan   uzun   nomga   ega
bo‘lishi mumkin. 
25 Intеrfaol  so‘rovlar.    SQL  tili  foydalanuvchi  bilan ma’lumotlarga tеzkor
murojjatni ta’minlaydigan intеrfaol til hisoblanadi. Foydalanuvchi SQL yordami
bilan   intеrfaol   rеjimda       eng   murakkab   so‘rovlarning   javobini   minutlar   yoki
sеkundlarda olishi mumkin, buning dasturchi foydalanuvchi uchun mos dasturni
yozishga   kunlar   yoki   haftalar   talab   qilinar   edi.     SQL   tеzkor   so‘rovlarga   ijozat
bo‘lgani   uchun   ma’lumotlarga   tеzkor   murojjatlar   bo‘ladi   va   ularni     asoslangan
qilinsa qarorlar qabul qilish uchun yordam bo‘lishi mumkin [24, 27, 30].
Ma’lumotlar   bazasiga   dasturiy   murojjaat.   Dasturchilar   SQL   tilidan
ma’lumotlar bazasiga murojjaatdan iborat gaplarni yozish uchun foydaladi. SQL
ning   aynan   bir   opеratori   intеrfaollik   uchun   ham   dasturiy   murojjat   uchun
ishlatiladi,     shuning   uchun   ma’lumotlar   bazasiga   murojjaatdan   iborat   dastur
qismini   dastlab   intеrfaol   rеjimda   tеstash,   kеyin   esa   dasturga   sozlash   maqsadga
muvofiq.   An’anaviy   ma’lumotlar   bazalarida   dasturiy   murojjat   uchun   bitta
dasturiy   vosita,   so‘rovlarni   tеzkor   bajarish   uchun   –   boshqasi   ishlatiladi,
murojjatning bu ikki rеjimi orasida hеch qanday aloqa bo‘lmaydi.  
Ma’lumotlar   turli   хil   taqdim   etilishi.     SQL   yordami   bilan   bazani
yaratuvchisi   shunday   qilishi   mumkinki,   ma’lumotlar   bazasidan   turli
foydalanuvchilar uning strukturasi va tarkibini turli хil taqdim etilishlarini ko‘ra
oladi.   Masalan,   ma’lumotlar   bazasi   shunday   loyihalash   mumkinki,   har   bir
foydalanuvchi   faqat   uning   qismiy   bo‘limi   yoki   savdo   хududiga   tеgishli
ma’lumotlar   ko‘zdan   kеchira   oladi.   Bundan   tashqari,   ma’lumotlar   bazasi   turli
qismlaridagi   ma’lumotlarni   kombinasiyalangan   va   foydalanuvchiga   bitta   sodda
jadvalda   bеrilishi   mumkin.   Dеmak,   ma’lumotlarning   taqdim   etilishini
ma’lumotlar   bazasi   himoyasini   oshirish   uchun   foydalanish   va   uni   alohida
foydalanuvchilarning konkrеt talablariga sozlash imkonini bеradi[12, 15, 20].
26 Ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlash   uchun   mukammal   til.   SQL   eng
boshida intеrfaol so‘rovlar tili sifatida o‘ylangan, ammo hozirda u ma’lumotlar
o‘qish doirasidan kеngroq.   SQL ma’lumotlar bazasi yaratish, uning himoyasini
boshqarish, uning tarkibini o‘zgartirish, ma’lumotlar o‘qish parallеl ishlayotgan
bir   nеchta   foydalanuvchilar   tomonidan   ma’lumotlar   birgalikda   foydalanish
uchun   mo‘ljallangan   mukammal   va   mantiqiy   til   hisoblanadi.   Tilning   bir
bo‘limini   o‘rganishda   o‘zlashtirilgan   usullari   kеyin   boshqa   buyruqlarga
qo‘llanilishi mumkin, bu esa foydalanuvchilarning ish unumdorligini oshiradi.
Ma’lumotlar dinamik aniqlash.   SQL yordami bilan ma’lumotlar bazasi
strukturasini   uning   tarkibiga   foydalanuvchilar   tomonidan   murojjat   amalga
oshirilayotgan   paytda   ham   dinamik   ravishda   o‘zgartirish   va   kеngaytirish
mumkin.     Bu   ma’lumotlar   bazasi   murojjaatni   uning   strukturasini   o‘zgartirish
vaqtida taqiqlaydigan ma’lumotlarni statik aniqlash tillariga qaraganda afzalroq.
Shunday   qilib,   SQL   maksimal   darajadagi   moslashuvchanlikni   ta’minlaydi,
chunki   ma’lumotlar   bazasi   rеal   vaqt   masshtabida   bajarilayotgan   ilova   ishini
to‘хtatmasdan o‘zgaruvchan talablarga moslashish imkoniyatini bеradi.
Mijoz/sеrvеr   arхitеkturasi.   SQL   —     mijoz/sеrvеr   ilovalarni   amalga
oshirish   uchun   vosita   qulay   vosita.   SQL   bunda     foydalanuvchi   bilan   o‘zaro
hamkorlik   qiluvchi   mijoz   tizimi   va   sеrvеr   tizimi   orasida   har   bir   tizimda   o‘z
funksiyalarini   bajarishga   jalb   etishdan   foydalanib   ma’lumotlar   bazasini
boshqaradigan   bog‘lovchi   bo‘g‘in   bo‘lib   хizmat   qiladi.   Bundan   tashqari,   SQL
shaхsiy   kompyutеrlarga   tarmoq   sеrvеriga   nisbatan   mijoz   sifatida   yoki   katta
EHM   larga   o‘rnatilgan   yirikroq   ma’lumotlar   bazasi   bilan   faoliyat   yuritish
imkonini   bеradi.   Bu   shaхsiy   kompyutеrlarda   ishlaydigan   ilovalardan   kororativ
ma’lumotlar ga murojjaat qilishga imkoniyatni yuzaga kеltiradi [13, 15, 21].
Bu   bobda   axborot   texnologiyalarining   negizi   hisoblangan   MB   lar
texnologiyasi   tahlil   qilinib,   ma’lumotlar   modeli,   ma’lumotlar   bazasini
boshqarish   tizimi,   ma’lumotlar   bazasidan   foydalanishning   afzalliklari,   ko‘p
foydalanuvchili   muhitda   MB   dan   foydalanish,     bazalarni   tashkil   etish
27 mехanizmlari,   MB   ning   ko‘p   pog‘onali   arxitekturasi   va   MB   ga   ega   bo‘lgan
axborot tizimlarining zamonaviy konsepsiyasi tahlil qilingan.
1-bobga doir xulosalar
Bu   bobda   axborot   texnologiyalarining   negizi   hisoblangan   MB
texnologiyasi   tahlil   qilinib,   ma’lumotlar   modeli,   ma’lumotlar   bazasini
boshqarish   tizimi,   ma’lumotlar   bazasidan   foydalanishning   afzalliklari,   ko‘p
foydalanuvchili   muhitda   MB   dan   foydalanish,     bazalarni   tashkil   etish
mехanizmlari,   MB   ning   ko‘p   pog‘onali   arxitekturasi   va   MB   ga   ega   bo‘lgan
axborot   tizimlarining   zamonaviy   konsepsiyasi   tahlil   qilingan.   Shuningdek,
axborot   tizimlarini   yaratishning   til   vositalari   muhokama   qilinib,   MB   ni
loyihalashda   zarur   bo‘lgan   tarkibli   so‘rovlar   tilining( SQL,   SEQUER )
imkoniyatlari berilgan.
28 29 2- BOB.   PREDMET   SOHA   UCHUN   MA’LUMOTLAR   BAZASINI
LOYIHALASH USLUBIYATI
2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri
MB hayotiy davri deganda predmet sohani tahlil qilishdan boshlab MB ni
amalga oshirish bilan yakunlanadigan MB ishlab chiqish bosqichlari tushuniladi
[12-18].
MB   hayotiy   davri   bosqichlari   ixtiyoriy   dasturiy   tizim   rivojlanishi
asoslariga o‘xshash, ammo faqatgina MBga talluqli bo‘lgan o‘ziga xos jihatlari
bilan   farq   qiladi   (2.1-rasm).   MBni   loyihasini   ishlab   chiqish   jarayoni   predmet
sohaning axborot strukturasini formal bo‘lmagan tavsiflashdan qandaydir model
terminlarida   predmet   soha   ob’ektlarini   formallashtirilgan   tavsiflashga   o‘tishni
bildiradi.   Umumiy   holda   loyihalash   bosqichlarini   quyidagi   qismlarga   bo‘lish
mumkin[ ]: 
-   predmet   sohaning   axborot   ob’ektlarini   tizimli   tahlil   etish   va   so‘zlar
orqali   tavsiflash.   Bunda   predmet   soha   tashkil   etuvchilari,   ularni   xossalari     va
aloqalari o‘rganilib, odatda, tahlil bayoni tabiiy tilda ifodalanadi;
2.1-rasm MBning hayotiy davri
30MBni loyihalash
MB amalga oshirish Ilovani loyihalash
MB ma’murlashtirishning
maxsus vositasini ishlab   chiqish
MBni ishlatish -   predmet   sohani   infologik   modelini   loyihalash   -   qandaydir   semantik
model   terminlari   yordamida   predmet   soha   ob’ektlarini   formallashtirilgan
ravishda,  masalan, ER – modeli terminlarida tavsiflash nazarda tutiladi;
-MB   datalogik   yoki   mantiqiy   loyihalash,   ya’ni   ma’lumotlarning   qabul
qilingan datalogik model terminlarida MB ni tavsiflash. 
- MBni fizik xossalari, ya’ni ilovani samarali ishlashini ta’minlash uchun
tashqi xotiraga MBni samarali joylashtirishni tashkil etish.
  Ikkinchi   va   uchunchi   bosqichlar   orasida   loyihani   amalga   oshiradigan
qandaydir  standart  MBni  boshqarishdan  foydalanishlikni  hal  etish talab etiladi.
U   holda   MBni   loyihalash   jarayonini   shartli   ravishda   quyidagi   besh   bosqichni
bajarish ko‘rinishda ifodalash mumkin (2.2-rasm). 
2.2-rasm MBni loyihalash
Loyihalash   jarayonini   o‘rganishda   axborot   tizimida   yaratilayotgan
ob’ektni   chuqur   va   har   tomonlama   tadqiq   etishga   katta   e’tibor   beriladi:   tizim
uchun   asosiy   talablar   shakllantiriladi,   hal   qilinishi   kerak   bo‘lgan   vazifalar
belgilanadi,   barcha   hujjat   almashinuvlar   aniqlashtiriladi,   asosiy   ob’ektlar,
ularning xossalari, o‘zaroaloqalari alohida ajratiladi. Loyihalash jarayoni iterativ
31Predmet sohaning tizimli tahlili
MBBT ni tanlashInfologik loyihalasah
Datalogik loyihalash (mantiqiy
loyihalash)
Fizik loyihalash jarayon   bo‘lib,   tizim   tahlili   qanchalik   yaxshi   amalga   oshirilsa,   loyihalashnning
dastlabki bosqichlariga shunchalik kamroq qaytish talab etiladi.
Predmet   so h asini   ta h lil   q ilish .     Ixtiyoriy   tipdagi   MBni
loyihalashtirishning   birinchi   bosqichi   predmet   sohasini   aniqlash   bo‘lib,   u
axborot   tuzilmasini   (kontseptual   sxemalar)   tuzish   bilan   yakunlanadi.   Bu
bosqichda   foydalanuvchining   so‘rovlari   tahlil   qilinadi,   axborot   ob’ektlari   va
uning   xarakteristikalari   tanlanadi,   hamda   o‘tkazilgan   tahlil   asosida   predmet
sohasi   tizimlashtiriladi.   Predmet   sohasini   tahlil   qilish   umumiy   bosqich   bo‘lib,
MB   ishlashini   amalga   oshiradigan   dasturiy   va   texnik   vositalardan   bo g‘ liq
bo‘lmaydi.
  Predmet   sohasini   tahlil   qilishni   uch   po g‘ onaga   bo‘lish   maqsadga
muvofiq:
-kontseptu a l t a l a bl a r v a   a xborot ehtiyojl a rini t a hlil qilish;
- a xborot ob’ektl a ri v a  ul a r or a sid a gi  a loq a l a rni  a niql a sh;
-predmet   soh a sining   kontseptu a l   modelini   qurish   v a   MBni   kontseptu a l
sxem a sin loyih a l a shtirish.
Kontseptual   talablar   va   axborot   ehtiyojlarini   tahlil   qilishda   quyidagi
masalalarni hal q i lish kerak:
- foydalanuvchilarning MBga bo‘lgan talablarini tahlil qilish (kontseptsial
talablar);
-   MBdan   o‘rin   olishi   lozim   bo‘lgan   axborotlarga   ishlov   berish   bo‘yicha
mavjud masalalarini aniqlash (tadbiqni tahlil qilish);
  - kelajakda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarni aniqlash (perespektiv
tadbiqni tahlil).
- tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Mazkur   ishda   OTM   predmet   soha   tanlangan .   Predmet   soha   OTM ,
Fakultet ,   kafedra ,   guruh ,   talaba ,   fan ,   o ‘ qituvchi ,   bo ‘ lim ,   xodimlar ,   kontengent
mohiyatlaridan   tashkil   topadi . 
Loyihalash   amalga   oshilayotgan   MB   quyidagi   funksiyalarni   bajarishi
kerak : 
32 1) OTM haqidagi ma’lumotlarni saqlash, kiritish, o‘chirish va o‘zgartirish.
2)   Fakultet   haqidagi   ma’lumotlarni   saqlash,   kiritish,   o‘chirish   va
o‘zgartirish.
3)   Kafedra   haqidagi   ma’lumotlarni   saqlash,   kiritish,   o‘chirish   va
o‘zgartirish.
4)   O‘qituvchilar   haqidagi   ma’lumotlarni   saqlash,   kiritish,   o‘chirish   va
o‘zgartirish.
5)   Talabalar   haqidagi   ma’lumotlarni   saqlash,   kiritish,   o‘chirish   va
o‘zgartirish.
6)   Bo‘limlar   haqidagi   ma’lumotlarni   saqlash,   kiritish,   o‘chirish   va
o‘zgartirish.
Loyihalanayotgan   ma’lumotlar   bazasi   asosida   ishlaydigan   axborot
tizimiga   kiruvchi   ma’lumotlar   bo‘lib   oliy   ta’lim   muassasasi,   fakultet   nomlari,
kafedra   nomlari,   bo‘lim   nomlari,   o‘qituvchilar   F.I.Sh.,   guruhlar   ro‘yxati,
talabalar F.I.Sh., o‘qitiladigan fanlar haqidagi ma’lumotlar xizmat qiladi.  
Chiquvchi   ma’lumotlar   bo‘lib   ma’lumotlar   bazasining   fayllari,
foydalanuvchi tomonidan tanlangan ma’lumotlar bazasining axborotlari. 2.2.	  Predmet   sohaning   infologik   modelini   ishlab   chiqish	
metodologiyasi
Tizim tahlili bosqichi asosida ikkinchi bosqich - axborot tizimining infologik
modeliga   o‘tish   amalga   oshiriladi.   Infologik   model   -   bu   ma’lumotlar   bazasi
strukturasini biror bir formallashtirilgan tavsifi bo‘lib, bu turli usullar bilan amalga
oshirilishi mumkin. Bizning holatlarimizda infologik modelni tavsiflash uchun ER
modellari (Entity Relationship)  yoki “mohiyat - aloqa” deb ataladigan modellardan
foydalaniladi.     ER   modeli   uchta   tushunchaga   asoslanadi:   mohiyat,   atribut   va
aloqalar.
Axborot   tizimining   ER   modeli     asosiy   mohiyatlarni   o‘z   atributlari   bilan,
shuningdek, mohiyatlar o‘rtasidagi aloqalarni aks ettiradigan tasvir shaklida beriladi.
33 Model haqidagi axborotlar grafik diagrammalar yordamida mohiyatlar, atributlar va
aloqalar bo‘yicha spetsifikatsiyalarni tuzish orqali rasmiylashtiriladi.
Infologik   modellashtirishning   maqsadi   –   tuziladigan   ma’lumotlar   bazasida
shaklanishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlarni tasvirlash va yig‘ish usullarini insonlar
uchun ayniqsa tabiiylikni ta’minlashdir. SHuning uchun ma’lumotlarning infologik
modelini tabiiy tilga mos qilib qurishga harakat qilinadi [14-18].
Infologik   modelni   qurishda   ER   diagramma   tilini   ishlatish   mumkin
(inglizchadan   Entity-Relationship ,   ya’ni   mohiyat-aloqa).   ER-di a grammaning
elementlari   quyidagilar:   to‘g‘ri   to‘rtburchak,   romb,   oltiburchak,   oval   va
tutashtiruvchi chiziqlar.
     - mohiyat
         yoki              - assotsiatsiya
    - atribut
- aloqa
Mohiyatlar va ularning atributlari aniqlangandan so‘ng, mohiyatlar orasidagi
aloqalar o‘rnatiladi. Aloqaning tiplarini keltirib o‘tamiz.
Ikki mohiyat o‘rtasida, masalan, A va B mohiyatlar to‘rtta aloqa turi bo‘lishi
mumkin.
Birga-bir   aloqa(1:1).   Har   bir   baqt   momentida   A   mohiyatning   har   bir
nusxagasiga B mohiyatning vakili 1 yoki 0 bilan mos keladi
34 B1 1
ABA Masalan: O‘quvchi jinsi erkak yoki ayol bo‘lishi mumkun.
            Birga-ko‘p aloqa(1:M): A mohiyatning bitta nusxasi B mohiyatning bir necha
vakili mos keladi.
Masalan:   O‘quvchi   imtihonda javob  berishiga   1 yoki  2  yoki  3  yoki  4  yoki  5  ball
olishi   mumkin.   Xuddi   shunday   ikkala   yo‘nalishda   ham   mohiyatlar   orasida   aloqa
bo‘lishi mumkin. Yana ikkita aloqa turi mavjud. 
            Ko‘pga –bir aloqa (M:1) 
            Ko‘pga –ko‘p aloqa (M:N)
«Aloqa»   modelini   ko‘rishda   moxiyat   mavjud   jarayonni   yoki
xodisani,   ob’ektni   abstraktsiyasi   sifatida   keladi.   Atribut   birorta   q iymatlar
to‘plamidan qiymat qabul qiluvchi, nomli xarakteristika  bilan tasvirlanadi.
«Mohiyat   -   aloqa»   modelidagi   aloqalarga,   ikki   mohiyat   o‘rtasidagi   har
qanday aloqa toifalariga xos munosabatlarni qo‘yish kerak   (binar, teriar..., p-
iar).
Loyiha   haqidagi   axborot   diagramma   ko‘rinishida   rasmiylashtiriladi,
buning uchun quyidagi belgilar kiritiladi:
35 B1 M
ABA
BM
1
ABA
BM
N
ABA mohiyat toifasi – to‘rtburchaklar;
atribut- ovallar, ular mos mohiyatlar bilan yo‘nalishsiz chiziqlar  bilan
bog‘lanadi;
aloqalar   (munosabatlar)-   romblar,   ular   mohiyat   toifalari   bilan   yo‘nalishsiz
chiziqlar   bilan   bog‘lanadi,   binar   bog‘lashlarda   esa   yo‘nalishli   chiziqlar   bilan
bog‘lanadi;
"Mohiyat - aloqa" modeli predmet sohani (PS) faqat bir qismini akslantiradi,
bu holda uni lokal model deyiladi. PS haqida to‘la  ma’lumotga ega bo‘lish uchun,
uni   yetarlicha   tekshirish   zarur   va   ular   avvalgisini   to‘ldiradigan   lokal   modellar
qurish   kerak.   So‘ngra   lokal   modellar   birlashtirilib,   PS   haqida   bir   butun
kompozitsion tasvirga ega  bo‘lamiz.
36 2.3-rasm.  «OTM»  predmet sohasi uchun Mohiyat - aloqa modeli.
37 Fan
Kafedra kodi
Fan nomi Fan kodi Talaba Guruh kodi
Talaba ID kodi
Reyting daftarchasi no’meriGuruh
Guruh kodi
Guruh tyutori Guruh sardoriGuruh nomi Fakultet kodi
O’qituvchi
Kafedra kodi
  O’qituvchi ID kodi
Fan kodiKafedraKafedra kodi
Kafedra nomi Kafedra mudiri
Fakultet kodi Bo’lim
Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomiBo’lim kodi
OTM kodiOTMRektor
Manzil
INN
OTM kodi
Fakultet
Dekan Fakultet kodi
Fakultet nomi
 
OTM kodi Xodimlar Xodimlar ID kodi
Lavozimi
Bo’lim 
kodi
Kontengent
Otasining ismi ViloyatiTalaba ID kodi
Familiyasi
Ismi Tumani 2.3. Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati 
  Ma’lumotlar   bazasini   datalogik   yoki   mantiqiy   loyihalash   jarayonini
o‘rgatish talabalarda quyidagi ko‘nikmalarni shakllantirish imkonini beradi:
-   taqdim   etilgan   ma'lumotlar   modelini   tahlil   qilish   va   model   shaklini
aniqlash;
- ma'lumotlar bazasi mohiyatlari o‘rtasidagi aloqalarni aniqlash ko‘nikmasi.
Ma’lumki,   ma’lumotlar   bazasining   ierarxik,   tarmoqli   va   relyasion   turlari
mavjud.   Ko‘pgina   zamonaviy   MBBT   relyasion   MBBT   bo‘lib,   ma’lumotlarni
jadval   shaklida   tashkil   etish   tushunish   va   ishlash   uchun   eng   qulay   bo‘lganligi
sababli, talabalar ularni tanlashga taklif qilinadi. Bundan tashqari, ma’lumotlarning
tarmoq   yoki   ierarxik   tashkillatirishdan   osongina   relyasion   modellarga   o‘tish
mumkin. SHu sababli, keyinchalik bu relyatsion ma’lumotlar bazalari (RMB), ER
modelidan   relyasion   modelga   o‘tish,   o‘tish   qoidalari,   RMB   bilan   ishlashda   asos
bo‘lgan   matematika   va   RMBning   asosiy   terminologiyasi   batafsil   o‘rganiladi.
Ushbu terminologiyaga ko‘ra, masalan, RMBdagi jadval munosabatlar deb ataladi.
Shundan "Relyasion ma’lumotlar bazalari" nomlangan.
Shunday   qilib,   bu   bosqichda   infologik   modeldan   relyasion   modelga   o‘tish
qaraladi.   Bunda   MB   loyihalashning   oldingi   bosqichlarida   shakllantirilgan
“Mohiyat   –   aloqa”   modelidan   foydalanildi.   Yuqorida   aytilganidek,   “Mohiyat   -
aloqa”   modeli   konseptual   model   hisoblanadi   hamda   konkret   MBBT   xususiyatlari
e’tiborga olinmaydi (ruxsat  etilgan tiplar, maydonlar va jadvallarning nomlanishi,
butunlik cheklanishlar va sh.k). “Mohiyat – aloqa” modelini relyatsion modelga bir
qiymatli   almashtirish   algoritmi   mavjud   (ya’ni   infologik   modellashtirishdan
relyatsion   MB   sxemasini   mantiqiy   loyihalashga   o‘tishni   amalga   oshiradi)
[11,20,32,33].  
Ushbu algoritmni qarab chiqamiz:
1.   “Mohiyat   -   aloqa”   modelning   har   bir   mohiyati   relyatsion   modelning
munosabatiga   mos   qo‘yiladi.   Bunda   munosabatning   nomiga   konkret   MBBTda
mavjud cheklanishlar qo‘yiladi.
38 2. Mohiyatning har bir atributiga mos munosabatga atribut sifatida qo‘yiladi.
Munosabat atributlarning nomlanishida tanlangan MBBT cheklanishlari qo‘yiladi.
Har bir atribut tanlangan MBBT ruxsat etilgan tiplar va ushbu atributni majburiylik
yoki majburiy bo‘lmaganlik xossalari beriladi.
3.   Mohiyatning   birlamchi   kaliti   mos   munosabatga   birlamchi   kalit   sifatida
qo‘yiladi.   Munosatning   birlamchi   kalit   tarkibiga   kiruvchi   atributlar   avtomatik
ravishda   aniqlanmagan   qiymat   mavjud   bo‘lmasligi   (Not   Null)   xossasiga   ega
bo‘ladi.
4.   “Ko‘p”   tomonli   mohiyatga   mos   keluvchi   har   bir   munosabatga   “bir”
tomonli   dastlabki   kalitga   ega   bo‘lgan   mohiyat   hisoblanuvchi   “bir”   tomonli
mohiyatning   atributlar   majmuasi   qo‘shiladi.   Ko‘p   tomonli   mohiyatga   mos
munosabatga bu atributlar majmuasi tashqi kalit bo‘ladi.
5.   Tashqi   kalitga   mos   atributlarga   tegishli   majburiy   bo‘lmagan   sinflarni
modellashtirish qiymatlarga ruxsat  berish xossasi  o‘rnatiladi. Atributlarga tegishli
bo‘lgan majburiy sinflarda noaniq qiymatlarning mavjud bo‘lmaslik xossasiga ega
bo‘ladi.
6. M:N tipdagi aloqani bog‘lash ruxsat etilgan mohiyatdagi dastlabki kalitli
ega bo‘lgan atributlarga mos munosabat aloqaning yangi munosabatda tashqi kaliti
bo‘lib, aloqani tashkillashtirish uchun ishlatiladi.
Tanlangan   predmet   soha   uchun   “Mohiyat   -   aloqa”   modelidan   relyatsion
modeliga o‘tishni ko‘rib chiqamiz.
39Kalit 
A Kalit BB
ABA 1 M
Kalit 
A Kalit BB
ABA M N
Kalit 
A Kalit B 1.   Yuqorida   keltirilgan   modelda   quyidagi   mohiyatlar   mavjud:   OTM,
Fakultet,   kafedra,   guruh,   talaba,   fan,   o‘qituvchi,   bo‘lim,   xodimlar,   kontengent.
Demak   relyatsion   modelda   ham   OTM,   Fakultet,   kafedra,   guruh,   talaba,   fan,
o‘qituvchi, bo‘lim, xodimlar, kontengent munosabatlari ishtirok etadi.
2.   Munosabatning   har   bir   atributi   uchun   konkret   tiplarini   berish   jarayonida
rasmda keltirilgan munosabatlarni hosil qilamiz. 
3.  Munosabatlar o‘rtasida aloqalarni o‘rnatamiz. 
4. Relyatsion modelni (MB sxemasini) hosil qilamiz.
40 OTM jadvali	 	
OTM kodi	 	
Rektor	 	
INN	 	
Manzil	 OTMRektor Manzil
INN OTM kodi
Fakultet
Dekan Fakultet kodi	
 Fakul	tet jadvali	 	
Fakultet	 kodi	 	
OTM kodi	 	
Fakultet nomi	 	
Dekan	 	
 Fakultet nomi
 
OTM kodi  
41 Kafedra jadvali	 	
Kafedra	 kodi	 	
Fakultet	 kodi	 	
Kafedra nomi	 	
Kafedra mudiri	 KafedraKafedra kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiri Fakultet kodi	
 	Guruh jadvali	 	
Guruh	 kodi	 	
Fakultet	 kodi	 	
Guruh nomi	 	
Guruh tyutori	 	
Guruh sardori	 
GuruhGuruh 
kodi
Guruh tyutori
Guruh 
sardoriGuruh 
nomi Fakultet 
kodi
Tal
abaG
ur
uh 
ko
di Tal
aba 
ID 
kod
iReytin
g 
daftarc
hasi 
no’mer
i	
 Ta laba jadvali 	
Ta laba ID	 kodi 	
Guruh kodi 	
Reyting daftarchasi nomeri	 
FanKafedra kodi
Fan 
nomi Fan kodi Fan jadvali
Fan kodi
Kafedra kodi
Fan nomi 2.4 -rasm. ER-model mohiyatlaridan relyatsion model munosabatlariga o‘tish
Birdan   ko‘p   aloqani   tashkillashtirish.   “Birga   ko‘p”   aloqani   berishda
“ko‘p” tomondagi munosabatga qo‘shimcha tashqi kalit xosil qilinadi. Tashqi kalit
42O’
qit
uvc
hiKa
fed
ra 
ko
di  
O’qi
tuvc
hi 
ID 
kodiFan 
kod
i O’qituvchi jadvali	 	
O’qituvchi ID	 kodi 	
Kafedra kodi	 	
Fan kodi	 	
 	
 Bo’lim jadvali	 	
Bo’lim	 kodi	 	
OTM kodi	 	
Bo’lim nomi	 	
Bo’lim boshlig’i	 
Bo’lim
Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomiBo’lim kodi
OTM kodi	
 Xodimlar jadvali	 	
Xodimlar	 ID kodi 	
Bo’lim kodi	 	
Lavozimi	 	
 
Xo
di
ml
ar Xodi
mlar 
ID 
kodi
La
vo
zi
miBo
’li
m 
ko
di
 Kontengent	 jadvali 	
Familiyasi	 	
Talaba ID	 kodi 	
Ismi 
Otasining ismi	 	
Viloyat	 	
Tuman 
Ko
nte
ng
ent
Ota
sini
ng 
ism
iVi
lo
ya
tiTala
ba 
ID 
kod
iFa
mi
liy
asi Is
mi Tu
m
an
i qiymatlarni   faqat   “bir”   tomondan   munosabatlarning     birlamchi   kaliti   qiymatlari
to‘plamidan oladi.  
431
Bo’lim
Bo’lim boshlig’i Bo’lim nomi Bo’lim kodi
OTM kodiOTM
RektorManzil
INN OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
OTM jadvali
Bo’lim jadvali
OTM kodi
Rektor
INN
Manzil Bo’lim kodi
OTM kodi
Bo’lim nomi
Bo’lim boshlig’iBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M 441
Fakultet
Dekan Fakultet nomi Fakultet kodi
OTM kodiOTM
RektorManzil
INN OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
OTM jadvali
Fakultet jadvali
OTM kodi
Rektor
INN
Manzil Fakultet kodi
OTM kodi
Fakultet nomi
DekanBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Xodimlar
LavozimiXodimlar ID kodi
Bo’lim kodiBo’lim
Bo’lim nomiBo’lim kodi
Bo’lim boshlig’i OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Bo’lim jadvali
Xodimlar jadvali
Bo’lim kodi
OTM kodi
Bo’lim nomi
Bo’lim   boshlig’i Xodimlar ID kodi
Bo’lim kodi
LavozimiBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M 45 Guruh kodi
1
Guruh
Guruh tyutori Guruh sardori Guruh nomi
Fakultet kodiFakultet
Fakultet nomiFakultet kodi
Dekan OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Fakultet jadvali
Guruh jadvali
Fakultet kodi
OTM kodi
Fakultet nomi
Dekan Guruh kodi
Fakultet kodi
Guruh nomi
Guruh tyutori
Guruh sardoriBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Kafedra
Kafedra mudiri Kafedra nomi Kafedra kodi
Fakultet kodiFakultet
Fakultet nomiFakultet kodi
Dekan OTM kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Fakultet jadvali
Kafedra jadvali
Fakultet kodi
OTM kodi
Fakultet nomi
Dekan Kafedra kodi
Fakultet kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiriBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M 461
O’qituvchi
O’qituvchi ID kodi Kafedra kodi
Fan kodiKafedra
Kafedra nomiKafedra kodi
Kafedra mudiri Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Kafedra jadvali
O’qituvchi jadvali
Kafedra kodi
Fakultet kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiri O’qituvchi ID kodi
Kafedra kodi
Fan kodiBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Fan
Fan kodi Kafedra kodi
Fan nomiKafedra
Kafedra nomiKafedra kodi
Kafedra mudiri Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Kafedra jadvali
Fan jadvali
Kafedra kodi
Fakultet kodi
Kafedra nomi
Kafedra mudiri Fan kodi
Kafedra kodi
Fan nomiBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M 47 Familiyasi
1
Kontengent
Talaba ID kodi
Otasining 
ismi Ismi
TumanTalaba
Guruh kodiTalaba ID kodi
Reyting daftarchasi nomeri Viloyat M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Talaba jadvali
Kontengent jadvali
Talaba ID kodi
Guruh kodi
Reyting daftarchasi nomeri Familiyasi
Talaba ID kodi
Ismi
Otasining ismi
Viloyat
TumanBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M
1
Talaba
Guruh tyutori Talaba ID kodi Guruh kodi
Reyting daftarchasi nomeriGuruh
Guruh nomiGuruh kodi
Guruh sardori Fakultet kodi M“ Mohiyat-aloqa” modeli
Relyatsion model
Guruh jadvali
Talaba jadvali
Guruh kodi
Fakultet kodi
Guruh nomi
Guruh tyutori
Guruh sardori Talaba ID kodi
Guruh kodi
Reyting daftarchasi nomeriBirlamchi kalit
Tashqi kalit1 M 2.5 -rasm. Munosabatlarda aloqani tashkil etish 
48 2.6-rasm.  MBning datalogik modeli
49 2-bobga doir xulosalar
Bu   bobda   predmet   sohani   tahlil   qilish   asosida   infologik   loyihalash
bosqichida       mohiyat-aloqa   modelini   ishlab   chiqish   usili   bayon   qilingan.
Mohiyat-aloqa   modeli   asosida   datalogik   modelini   qurish   metodologiyasi   tahlil
qilingan.  Shuningdek, ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini
loyihalash, hususan  datalogik loyihalash  uslubiyatlarini  tahlil qilindi, tanlangan
“OTM”   predmet   sohaning     infologik   loyiha   asosida,   datalogik   modelga   o‘tish
algoritmlarini ishlab  chiqildi.
Ma'lumotlar   bazalarini   loyihalashni   o‘rganish   jarayonida   talabalarning
malakasi   quyidagilar   uchun   etarli   bo‘ladi:   predmet   sohani   chuqur   tahlil   qilish;
predmet   sohaning   infologik   va   mantiqiy   modelini   ishlab   chiqish;   ma'lumotlar
bazasini   boshqarish   tizimini   tanlash;   ma'lumotlar   bazasining   samarali   mantiqiy
tuzilishini   ishlab   chiqish;   jadvallarni   va   ularning   a’loqa larini
normallashtirishning   barcha   bosqichlarini   amalga   oshirish;   ma'lumotlar   bazasi
bilan   ishlash   uchun   qulay   interfeys   yaratish   uchun   so‘rovlar   va   dasturlash
tillaridan foydalanish;   chiqarilgan hisobot shakllarini ishlab chiqish.
50 3-BOB.   “OTM”   PREDMET   SOHA   UCHUN   DATALOGIK
MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI ISHLAB
CHIQISH
3.1.AutoPlay dasturi  va undan ishlash uslubiyati
AutoPlay   dasturi   oynasining   tuzilishi .   Keyingi   yillarda   multimedia
hujjatlarini   yaratishga   oid   juda   ham   ko‘plab   dasturiy   ta’minotlar   ishlab
chiqilgan. Ulardan biri AutoPlay dasturidir. Istalgan fayl yoki fayllar to‘plamini
bitta   muhitga   birlashtirish,   qolaversa,   CD   yoki   DVD   disklar   uchun   Autorun-
menyusi   hosil   qilishda   Autoplay   Media   Studio   eng   kuchli   vizual   paket
hisoblanadi.   Multimedia   texnologiyalariga   asoslangan   amaliy   dasturlarni
yaratish uchun AutoPlay Media Studio dasturidan foydalanish foydalanuvchilar
uchun juda oson va qulay interfeysni taqdim etadi. AutoPlay Media Studio bilan
ishlashda   deyarli   dasturlash   ishlari   talab   qilinmaydi.   Foydalanuvchi   faqat   turli
dizaynli   dasturiy   muhitni   tanlash   uchun   bir   nechta   tayyor   shakllardagi   loyiha
shablonlaridan   foydalanishi   mumkin   .   Bunda   amaliy   dastur   muhitini   dizaynga
boy   holatga   tashkil   etish   uchun   Autoplay   dasturiy   vositasi   tarkibida   tayyor
obyektlar   mavjud   bo‘lib,   ular   tarkibiga   buyruq   tugmasi,   tovush   kuchaytirgichi,
fayllarni printerdan bosmaga chiqarishni ta’minlovchi, Web-saytllarni ochuvchi
va   ularga   murojaatni   amalga   oshirib   beruvchi   qator   funksional   obyektlarni
kiritish   mumkin.   Amaliy   dastur   uchun   grafik   qobiqlarni   yaratish,   uni   avtmatik
ishga   tushirish   uchun   AutoPlay   Media   Studio   barcha   kerakli   fayllarni   o‘zi
yaratadi. Foydalanuvchilar zimmasiga esa faqat qattiq disk va kompakt diklarni
yozish uchun tayyor loyihalarni shakllantirish vazifasi qoladi.  
2008-yilning 12-martida Indigo Rose Corparition kompaniyasi AutoPlay
Media   Studio   7.1.1007.0   versiyasini   iste’molga   chiqardi.   Dastur
foydalanuvchilarga   obyektlarni   o‘zaro   bog‘lashni   amalga   oshirishga   yordam
beradigan   yuzlab   vositalarni   taqdim   eta   oladi.   Autoplay   Media   Studio   dasturi
muhitida   Visual   Basic,   Visual   C++,   Java,   Macromedia   Flash   kabi   qator
tizimlarda yaratilgan hujjatlarni ham bemalol qayta ishlash mumkin .  
Dastur   yordamida   animatsiyalanuvchi   menyuni,   kataloglar   daraxtini,
ma lumotlar bazasini va shunga o‘xshash obyektlarni nafaqat tez yaratish, balki‟
ularni   boshqarish   ham   mumkin.   Avtomatik   ishga   tushuvchi   oynalarni   o‘zining
kutubxonasidagi   “niqob”lardan   foydalangan   holda   ixtiyoriy   shaklda   (formada)
yaratish   mumkin.   Bunday   “niqob”   sifatida   .jpg,   .bmp   va   .png   kabi   formatdagi
fayllardan   foydalanilsa   ham   bo‘ladi.   Qolaversa,   ma’lumotlarni   CD   uchun
tayyorlagan   holda   uni   dasturning   o‘zidan   turib,   CD   yoki   DVDga   yoza   olishi
51 Autoplay   Media   Studio   dasturi   naqadar   keng   imkoniyatlarga   ega   ekanligini
ko‘rsatadi.   Tayyor   loyiha   bunda   .exe   kengaytmali   fayl   sifatida   o‘zi   ochiluvchi
arxiv ko‘rinishda yoki qattiq diskdagi alohida papkada shakllantirilishi mumkin.
Bundan   tashqari,   dasturga   matnni   orfografik   tekshirish   imkoniyati   ham
kiritilgan.   Dasturning   bu   xossasi   uning   Label,   Paragraph   va   Button   kabi
obyektlari   bilan   birga   ishlaydi.   Agar   dastur   kompyuterga   to‘liq   versiya   bilan
o‘rnatilgan bo‘lsa, matnni orfografik tekshirish uchun uning kutubxonasida juda
katta   hajmdagi   lug‘atlar   bo‘lishi   mumkin.   Shunday   qilib,   AutoPlay   Media
Studio   7.0   ning   yangi   versiyasi   quyidagi   imkoniyatlarga   ega   holda   istemolga
chiqarilgan: 
1.   Avtomatik   ishga   tushuvchi   xususiy   menyu,   interfaol   taqdimotlar,
multimedia ilovalar, sanoqli daqiqalarda dasturiy ta’minotlarni yaratish;
2. Loyihaga turli tuman fotografiya, musiqa, video, animatsiya, matn va
boshqalarni biriktira olish xususiyati; 
3. Web-ilova yaratishga mo‘ljallangan mukammallashgan instrumentlar;
4.  XML, SQL va shifrlash mexanizmlari bilan ishlay olishi; 
5.  RTFformatli hujjatlar bilan ishlay olishi; 
6.  Slayd-shou bilan ishlash imkoniyati; 
7. Matn rangini o‘zgartirish uchun RadioButton obyektining mavjudligi;
8.  Bosmaga chiqarishning kengaytirilgan funksiyasi; 
             9.  Obyektlarni formatlash imkoniyati; 
10. Kalit so‘zlar yordamida qidiruv tizimining mavjudligi; 
11.CD,   DVD   kabi   kompakt   disklarga   yozish   imkoniyati   va   hokazo.
AutoPlay Media Studio ishga tushirilgach, avvalo loyiha bilan bog‘liq bir nechta
buyruqlarni o‘z ichiga oluvchi muloqot oynasi yuzaga keladi (3.1-rasm): 
52 3.1-rasm.
AutoPlay   dasturining   ishga   tushirilishi   Bu   muloqot   oynasida   quyidagi
to‘rtta taklif ilgari surilgan bo‘ladi: 
1) Create a new project (Yangi loyiha yaratish); 
2) Open an existing project (Yaratilgan loyihalardan birini ochish); 
3) Restore last open project (Oxirgi ishlangan loyihani ochish); 
4) Exit AutoPlay Media Studio (Dasturdan chiqish). 
Agar   AutoPlay   Media   Studioning   ruscha   varianti   o‘rnatilgan   bo‘lsa,   u
holda taklif rus tilida, inglizcha varianti o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda taklif ingliz
tilida bo‘ladi. AutoPlay har bir buyruq tugmasi funksiyasi va unga mos scriptlar
uchun tayyor kodlar to‘plamini ham taqdim etadi. Bu tayyor kodlardan qulayroq
foydalanish uchun dasturning ingliz tilidagi varianti bilan ishlagan ma’qul. 
Shunday   qilib,   yuqoridagi   taklifga   binoan   biz   “Creat   a   new   project”
bandini   tanlasak,   u   holda   bir   nechta   yangi   loyiha   shablonlarini   taklif   etishdan
iborat quyidagi muloqot oynasi yuzaga keladi (3.2-rasm):
53 3.2-rasm.
  Loyiha   shablonlarini   tanlashga   oid   muloqot   oynasi.   Biz   yaratayotgan
ilovamiz   tabiatiga   qarab,   muloqot   oynasida   mavjud   loyihalardan   birini
tanlashimiz   yoki   o‘zimiz   istagan   yangi   loyihani   tashkil   qilishimiz   mumkin.
Quyida “Audio” deb nomlangan loyiha tanlangan (3.3-rasm): 
3.3-rasm. 
“Quiz”   loyihasining   tanlanishi   Mavjud   loyihani   tanlashning   ijobiy
tomonlaridan   biri   shundaki,   unda   Web-sahifa   uchun   ba’zi   ssenariylar   tayyor
54 yozilgan   holatda   bo‘ladi.   Ba‘zi   obyektlar   uchun   bajariladigan   funksiyalar   esa
tayyor   holatda   berilgan   bo‘ladi.   Bunday   imkoniyat   qisqa   vaqtda   murakkab
tuzilmali   katta   loyihani   yaratishda   amaliy   yordam   beradi.   AutoPlay   dastur
oynasi quyidagi tuzilmaga ega :  
1. Dastur oynasining sarlavha satri.  
1. Dastur oynasining menyu satri.  
2. Instrumentlar paneli satri.  
3. Project Explorer muloqot oynasi.  
4. Properties muloqot oynasi.  
5. Holat   satri.   Dastur   oynasinig   sarlavha   satrida   loyiha   nomi,
dastur nomi va oynani boshqarish elementlari joylashgan.  
Oynaning menyu satrida quyidagi menyular joylashgan:  
File.   Bu   menyu   orqali   yangi   loyiha   oynasini   ochish,   mavjud   loyiha
oynasini   ochish,   loyihani   xotiraga   saqlash,   loyihani   export   qilish,   hujjat
xossasini o„zgartirish va dasturdan chiqish kabi ishlarni bajarish mumkin. Tools.
Ba’zida   AutoPlay   dasturining   galeriyasidagi   mavjud   buyruq   tugmalari   dizayn
jihatidan   yetarli   bo‘lmay   qolishi   mukin.   Shunday   paytlarda   ushbu   menyuning
“Button   Maker”   bandiga   murojaat   qilib   yangi   dizayndagi   buyruq   tugmalarini
yaratish mumkin. Bundan tashqari loyiha uchun ssenariy kodini yozish ham shu
menyuda   amalga   oshiriladi.   Publish.   Bu   menyu   yordamida   AutoPlayda   tayyor
holatga kelgan amaliy dasturni ishlatib sinovdan o‘tkazish va kompilyatsiyalash
mumkin. 
Edit.   Bu   menyu   orqali   oxirgi   bajarilgan   amalni   bekor   qilish   yoki
takrorlash,   ajratilgan   obyektni   kesib   olish,   uning   nusxasini   olish,   boshqa   joyga
qo‘yish,   o‘chirish,   sahifa   dublikatini   hosil   qilish,   bir   turga   mansub   obyektlarni
guruhlash,   obyektni   “qulflash”,   obyektni   fiksirlab   qo‘yish   va   yashirin   holatga
o‘tkazish kabi ishlarni bajarish mumkin. 
55 Align.   Bunda   obyektning   sahifaga   (ishchi   sohaga)   nisbatan
koordinatalar   bo„yicha,   masalan,   gorizontal,   vertikal,   va   boshqa   o„lchamlarga
nisbatan joylashuv holatini belgilab olish mumkin.
Page.   Bu   menyu   loyihadagi   sahifalar   uchun   xizmat   qiladi.   Masalan,
loyihaga   yangi   sahifa   qo‘shish,   mavjud   tanlangan   sahifani   o‘chirish,   mavjud
sahifaning   dublikatini   (aynan   nusxasini)   hosil   qilish,   sahifaning   xossasiga   oid
muloqot oynasini chaqirish kabi ishlarni bajarish mumkin.
Object.  Bu menyuda 24 ta obyektni sahifaga qo‘yish imkoniyati mavjud
bo‘lib, shundan  17 tasi  konstruktorlik tizimida  ishlatiladigan standart  obyektlar
bo‘lsa,   qolgan   7   tasi   plagin   tarzida   tashkil   etilgan   obyektlar   bo‘lib,   ular
“Plugins”   buyrug‘i   orqali   sahifaga   qo‘yiladi,   masalan,   Calendar,   Windows
stilidagi   “Win–Button”   nomli   buyruq   tugmasi,   Slider   va   hk.   Shuningdek,
“Properties”   buyrug‘idan   foydalanib,   sahifada   belgilangan   obyektning   xossalar
oynasini hosil qilish imkoniyati mavjud. 
Project.   Loyihani   har   tomonlama   mukammal   ishlash   uchun   imtiyozli
yordam   ko‘rsatadigan   ajoyib   menyu   hisoblanadi.   Uning   “Settings”   bandiga
murojaat   qilib,   loyihaga   oid   xossalarni   o‘zgartirish,   “Menu   Bar…”   bandiga
murojaat   qilib,   yaratilajak   amaliy   dastur   oynasini   xususiy   menyu   bilan
ta‘minlash,   “Global   Functions…”   bandi   orqali   loyihadagi   barcha   sahifalarga
birdek tegishli bo‘lgan funksiya qism dasturlarini yozish mumkin. Shuningdek,
turli   multimedia   hujjatlarini   va   plaginlarni   joylashtirishni   ham   shu   menyuda
muvaffaqiyatli   amalga   oshirish   mumkin.     AutoPlayda   har   bir   loyiha   uchun   bir
yoki bir nechta sahifalar to‘plami taqdim etiladiki, bu sahifalar bilan ishlaganda
bir   nechta   obyektlardan   foydalanish   mumkin.   Bu   obyektlardan   har   birining
alohida   funksiyalari   mavjud   bo‘lib,   ular   orqali   dasturni   boshqarishda
foydalanuvchi uchun muloqot interfeysini yaratish alohida ahamiyat kasb etadi. 
3.1.1.Obyekt funksiyalari
1. Button-   Buyruq   tugmasi.   Bir   nechta   rangdagi   turli   variantlari
mavjud.   Asosan   boshqaruv   funksiyasini   bajaradigan   buyruqlar   bu   tugmaga
biriktiriladi. 
56 2. Label -Yozuv maydonchasi . Ishchi sohadagi  yozuvlar shu obyekt
bilan beriladi. Yozuv gorizontal va vertikal ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. 
3. Paragraph . Bir nechta satrdan iborat matnni o‘z ichiga oladigan 
yozuv maydonchasi. Ko‘rinish sohasiga sig‘may qolgan pastdagi yozuvlar uning
o‘ng tomonidagi lift   yugurdagi  orqali   o‘qilishi   mumkin,   .txt   va   .quiz-
kengaytmali matn fayllarini yuklab olib o‘qitish ham mumkin. 
4. Image . Turli formatdagi ikonkalar va rasmlarni ishchi  sohada joy-
lashtirish uchun ishlatiladi.
5. RichText.  WordPad, Блокнот, MS Word kabi matn muharrirlarida
tayyorlangan   .txt   va   .rtf-fayllarni   yuklash   va   uni   samarali   o‘qish   imkonini
beradigan yozuv maydoni. 
6. Hotspot. Shaffof   holatdagi   to‘g‘rito‘rtburchak   ko‘rinishdagi
faollashtiruvchi  obyekt.  U orqali  sahifada  bo‘sh  turgan  sohani  biror   funksiyani
bajaruvchi faol sohaga aylantirish mumkin. 
7. Video.   Video   fayllarni   (.avi,   .mpg,   .wmv,   mp4,   …)   ishchi   sohaga
joylashtirish va turli o‘lchamlarda ko‘rish uchun foydalaniladigan obyekt. 
8. Flash   Macromedia .Flashda   tayyorlangan   .swf-fayllarni     ishchi
sohaga joylashtirish va unda foydalanish imkonini beradigan obyekt. 
9. Web.   Bu   obyekt   orqali   .htm,   .mht   kengaytmali   fayllarni   ishchi
sohaga Web-sahifa orqali joylashtirish va ko‘rish mumkin. 
10. SlideShow .  Bir   nechta   grafik   fayllarni   bu   obyekt   orqali   yuklab
olish va ma’lum  vaqt  oralig‘ida  ketma-ketslayd     ko‘rinishida   namoyish
etish mumkin. 
11. Input . Dasturga parol qo‘yish yoki klaviaturadan kiritiluvchi  biror
ma’lumotga ehtiyoj sezilganda mazkur obyektdan samarali foydalaish mumkin. 
12. CheckBox . Bu   obyekt   orqali   ishchi   sohada   e’lon   qilingan   bir
nechta   variantli   ma’lumotlardan   bir   nechtasini   tanlash   va   jarayonni   davom
ettirish mumkin. 
57 13. RadioButton   .Bu   obyekt   orqali   ishchi   sohada   e’lon   qilingan   bir
nechta   variantli   ma’lumotlardan   faqat   bittasini   tanlash   va   jarayonni   davom
ettirish mumkin. 
14. ListBox .Ishchi   sohaga   ro‘yxat   shaklidagi   ma’lumotlarni
joylashtirish   va   ulardan   birini   tanlash   orqali   jarayonni   davom   ettirish   imkonini
beradigan obyekt.
15. ComboBox .Ishchi   sohaga   ro‘yxat   shaklidagi   ma’lumotlarni
“yashirin” tarzda joylashtirish va ulardan birini  tanlash orqali jarayonni davom
ettirish
imkonini beradigan obyekt. 
16. Tree. Ma’lumotlarni   daraxt   ko‘rinishida   ishchi   sohada   tasvirlash
imkonini beradigan obyekt. 
17. Progress.  Vaqtga bog‘liq jarayonni vizual tarzda ishchi sohada aks 
etti- ruvchi obyekt. Xususan, ko‘p o‘lchamli fayllarni nusxalashda, o‘chirishda, 
xotiradan katta joy egallovchi dasturni ishga tushirishda jarayonning kechishini 
bu obyekt orqali vizual tarzda kuzatib turish mumkin. 
Bu  obyektlar   sichqoncha   yordamida   dastur   galeriyasidagi  tayyor   to‘plamdan
olib   qo‘yiladi.   Multimedia   hujjatlarini   tayyorlash,   uning   dasturlanuvchi   qismlari
uchun   scriptlar   yozish,   tayyorlanayotgan   amaliy   dasturni   boshqarish   interfeysini
yaratishda   bu   obyektlar   dasturchiga   imtiyozli   yordam   ko‘rsatadi.   AutoPlayning
ajoyib   xususiyatlaridan   yana   biri   shundaki,   bu   obyektlar   xossalarini   tanlash   uchun
maxsus   xossalar   panelini   ham   dasturchiga   taqdim   etadi   va   u   orqali   bir   qiymatli
xossalar qiymatidan samarali foydalanish mumkin 
58 3.4 – rasm
Har bir obyektning o‘z xossalari mavjud bo‘lib, ular turli parametrlari guruh-
lanadi.   Quyidagi   jadvalda   buyruq   tugmasi   (Button)   uchun   uning   xossalari   va
guruhlanishi keltirlgan.
Buyruq   tugmalari   grafik   turda   bo‘lganligi   uchun   loyiha   kutubxonasida
mavjud bo‘lgan standart buyruq tugmalaridan tashqari foydalanuvchi didiga mos
istalgan dizayndagi buyruq tugmalarini yangidan yaratish mumkin. 
Buning   uchun   AutoPlay   dastur   oynasidagi   “Tools”   menyusining   “Button
Maker” bandiga murojaat qilish yetarli. Natijada “Untitled – AutoPlay Media 
59 Studio   Button   Maker”   sarlavhali   muloqot   oynasi   yuzaga   keladi   (4-rasm).
Ushbu muloqot oynasi quyidagi tuzilmaga ega : 
1 sarlavha satri; 
2 instrumentlar paneli satri; 
3  buyruq tugma hodisalari uchun asosiy ishchi panellar; 
4 xossalar paneli; 
5 rasm paneli; 
6 rasmni taxminiy ko‘rish paneli; 
7  holat satri. 
Bu   muloqot   oynasida   asosiy   e’tibor   tugmaning   hodisalar   paneliga   qaratiladi.
Unda   tugmaning   “Up   Normal”,   “Up   Highlight”,   “Up   Disabled”,   “Down
Normal”, “Down Highlight”, “Down Disabled” kabi hodisalari uchun alohida
rangdagi tugmalar, rasmlar va yozuvlar tanlanadi. 
3.5-rasm . “Button Maker” muloqot oynasining tuzilishi Bu muloqot
oynasi   orqali   asosan   .btn   kengaytmali   fayllar   bilan   ish   ko‘riladi.   Bunday
kengaytmali   fayllar   “Button   Maker”   utilitasining   o‘zi   yordamida   yaratiladi.
60 Unda   har   qanday   ko‘rinishdagi   buyruq   tugmalarini   foydalanuvchi   ixtiyoriga
ko‘ra   istalgancha   o‘zgartirish   mumkin.   Bunday   o‘zgartirish   ishlari   asosan
xossalar   paneli   orqali   amalga   oshiriladi.   Amalga   oshirilgan   barcha
o‘zgartirishlarni   “Images   Panel”   yoki   “Preview   Panel”   muloqot   oynalarida
kuzatib   borish   mumkin.   “Preview   Panel”da   yaratilgan   natijaviy   buyruq
tugmasini taxminiy ishlatib ko‘rsa ham bo‘ladi. 
3.2.   Datalogik   modelni   qurish   jarayonini   namoyish   etish   ilovasini   ishlab
chiqish va  undan foydalanish
Yuqorida qayd etib o‘tilgan obyektlar faqat konstruktorlik tizimida qo‘llani-
ladigan obyektlar bo‘lib, ulardan tashqari plaginlar asosida foydalaniladigan ob-
yektlar   ham   mavjud.   Masalan,   Dastur   oynasidagi   “Object”   menyusining
“Plugins”   bandiga   murojaat   qilib,   “Calendar”,   “Data   Grid”,   “Media   Player”,
“Shape”,   “Sli-   der”,   “ThumbList”   va   “WinButton”   kabi   obyektlardan   ham
foydalanish mumkin (5-rasm): 
plaginlar   “AutoPlay   Media   Studio   7.1.1000.0”   dasturi   bilan   birga
o‘rnatiladigan   standart   plaginlar   bo‘lib,   zarur   bo‘lsa   boshqa   plaginlarni
“Plugins”   ichki   menyusidagi   “More   Plagins…”   bandiga   murojaat   qilib,  Online
rejimda   Internetdan   yuklab   olish   ham   mumkin.   Standart   plaginlarning
ko‘rinishi 3.6-rasmda ko‘rsatilgan : 
3.6-rasm.  Plaginlar va ularning sahifadagi ko‘rinishi 
61 Bunday   plaginlar   standart   obyektlardan   tashqari   sahifada   yetishmayotgan
obyektlar o‘rnini to‘ldirib turadi. 
Plaginlardan   foydalanishning   boshqa   ajoyib   xususiyatlari   ham   mavjud.
Masalan,   AutoPlay   galeriyasidagi   standart   buyruq   tugmalarini   klavishli
boshqarish   imkoniyati   yo‘q.   Xususan,   WinButton   nomli   plaginni   qo‘llash   va
unga   mos   ssenariy   yozish   asosida   WinButton   obyektiga   SetFocus   ni
o‘rnatishimiz va sahifani klavishli boshqarishimiz mumkin. 
Plaginlar   nafaqat   obyektlar   sifatida,   balki   Project,   ya’ni   loyihaning   o‘zi
uchun   qo‘shimcha   ravishda   Action   (ya’ni   harakat)   hodisalari   sifatida   ham
taqdim etiladi. 
Bu   plaginlardan   foydalanish,   ya’ni   ularni   joriy   loyihaga   biriktirish
uchun   AutoPlay   dastur   oynasining   “Project”   menyusidagi   “Plugins…”
bandiga murojaat qilamiz (3.7-rasm): 
62 3.7-rasm .“Action Plugins” ni Project ga qo‘shish Natijada, “Action Plugins” 
sarlavhali muloqot oynasi vujudga keladi. Bu muloqot   oynasida 
“AtomicClock”, “CDAudio”,“Clipboard”, “ColorDialog”, “DateDiff”, 
“Desktops”, “FontDialog” va “FTP” kabi plaginlarni ko‘rish mumkin 
(3.8-rasm):
3.8-rasm.   “Action   Plugins”   muloqot   oynasining   ko‘rinishi   Ko‘rib
turganingizdek, mazkur holatda “Desktops” plagini loyihaga biriktirilmoqda. 
Dastlab,   “Ma’lumotlar   bazasi”   fani   elektron   darsligi   tashqi
tashuvchilardan   maxsus   dasturiy   vosita   yordamida   kompyuterga   o‘rnatiladi.
Natijada bosh sahifa oynasi hosil bo‘ladi (3.9-rasm.)
63 3.9-rasm.   Elektron darslikning bosh oynasi.
Ekranda mazkur oyna hosil bo‘lgach,BOSHLASH tugmasi bosiladi. Ekranda 
elektron darslikning foydalanish mundarijasi hosil bo‘ladi.
3.10-rasm.   Mundarijadan mavzu tanlash.
Mundarijada   fanda   mavjud   barcha   mavzular   ketma   ket   o‘rin   olgan.
Foydalanuvchi   o‘ziga   kerakli   mavzuni   tanlab   bosadi.   Masalan,   “Taqdimot
64 dasturlari.   MS   Power   Point   dasturi   yordamida   taqdimotlar   yaratish   asoslari”
mavzusi tanlandi deylik. Dastlab ekranda mavzuning batafsil bayoni ifodalangan
ma’ruzalar matni hosil bo‘ladi Elektron darslikda ma’lumotlarni bu tarzda ifoda
etilishi talabalarda MED nisbatan qiziqish uyg‘otishi tabiiy. (3.11-rasm).
3.11 -rasm.  Ma’ruza matni oynasidan lavha
Mundarijada ma’lumotlar bazasining  infologik loyihalash ni   vizua l   tarzda
namoyon qili sh   ketma ket ligi   o‘rin olgan. Foydalanuvchi  o‘ziga kerakli bandni
tanlab bosadi. Masalan, “Ma’lumotlar bazasining infologik loyihalash” mavzusi
tanlandi   deylik.   Dastlab   ekranda   mavzuning   batafsil   bayoni   ifodalangan
ma’ruzalar matni hosil bo‘ladi keyingi qadamda Makro Mediya Flesh dasturida
yaratilgan   ma’lumolar   bazasinig   infologik   loyihalashning   vizual   tarzda
namoyishi   namayon   bo‘ladi.   Elektron   darslikda   ma’lumotlarni   bu   tarzda   ifoda
etilishi talabalarda MED nisbatan qiziqish uyg‘otishi tabiiy.
Keyingi qadamda (3.12-rasm) amaliy ishlar oynasidagi mundarejadan (1-
amaliy ish) bandi tanlanadi.
65 3.12 -rasm.    Amaliy ishlar  oynasidan lavha
3.13 -rasm.   Fakultet    mohiyatining ER-diogrammasi
66 3.14 -rasm.  Kaferdra mohiyatining ER-diagrammasi
3.15 -rasm.  Talaba mohiyatining ER-diagrammasi
67 3.16 -rasm.  Fan   mohiyatining ER-diagrammasi
3.17 -rasm.   O‘qituvchi  mohiyatining Er-diagrammasi
68 3.18 -rasm.   Bo‘lim  mohiyatining ER-diagrammasi
3.19 -rasm.   Xodimlar mohiyatining ER-diagrammasi
69 3.20 -rasm.   Xodimlar mohiyatining ER-diagrammasi
Tanlangan   mavzudan   orqaga   qaytish,   takrorlash,   yangilash,   mundarijaga
qaytish,   oldingi   mavzuga   o‘tish,   keyingi   mavzuga   o‘tish,   mavzudan   ajratilgan
qismni   chop   qilish,   mavzudan   chiqish,   oynani   yopish   kabi   turkum   ishlarni
bevosita menyu  osti  buyruqlari  yordamida amalga oshirish  imkoniyati  mavjud.
Ekranning   chap   yuqori   qismida   “Mundarija”   ochish   oynasi   mavjud   bo‘lib,   u
asosiy mundarijaga qaytmay tegishli bob va mavzularni tanlash imkonini beradi.
“Mundarija”   belgisi   ustiga   sichqoncha   ko‘rsatkichi   keltirilsa   ekranning   chap
tomonidan   boblarning   nomlari,   tajriba   topshiriqlari,   test,   elektron   darslikdan
foydalanuvchilar uchun qo‘llanma bandlari aks etgan oyna ochiladi.
Yuqorida   ta’kidlangandek,   talabalar   erishilgan   bilim,   ko‘nikma   va
malakalarni   mustahkamlash   maqsadida   MEDda   sinov   savollari,   mavzuga   oid
testlar va krossvordlar keltirilgan. Masalan, elektron darslik yordamida talabalar
o‘z   bilimlarini   nazorat   qilishlari,   ya’ni   talabalar   o‘z   bilimlarini   sinab   ko‘rish
maqsadida   test   sinovlariga   javob   berishlari   mumkin.   Buning   uchun
70 “Mundarija”dan   “Mavzuga   oid   testlar”   bandi   ko‘rsatkich   orqali   tanlanadi.
Natijada, ekranda mavzuga oid test savollari birin ketin chiqa boshlaydi. (3.21-
rasm). 
3.21-rasm.  Test sinovlaridan namunalar.
Test savollariga javoblar 4 ga ajratilgan bo ‘lib, undan ixtiyoriysini tanlab,
test savollariga javoblar kiritiladi. Testlar yechib bo‘lingach, ekranda natija hosil
bo‘ladi, ya’ni nechta to‘g‘ri javob, nechta noto‘g‘ri va umumiy ball ko‘rsatkichi
namoyon bo‘ladi (3.22-rasm). 
3.22-rasm.  Test sinovlari natijasi aks etgan oyna.
71 Test  natijalari tugagach, foydalanuvchi “Hisobotni  ko‘rish”   ni bosib, test
savollari   ichidan   qaysilariga   to‘g‘ri,   qaysilariga   noto‘g‘ri   javob   berganini
tekshirib ko‘rishi mumkin. (3.23-rasm).
3.23-rasm .   Test sinovlari tahlili aks etgan oyna.
Foydalanuvchi   o‘z   bilimini   sinov   savollariga   javob   berish   va   krossvord
yechish orqali ham sinab ko‘rishi mumkin (3.24-rasm). 
3.24-rasm.  Sinov savollari tahlili aks etgan oyna.
Xullas,   “Ma’lumotlar   bazasi ”   fani   bo‘yicha   multimediali   didaktik
vositalar   yaratish   fanga   oid   ilmiy   va   amaliy   ahamiyatga   molik   nazariy
72 ma’lumotlarni, qonun-qoidalarni, tushunchalar berilishligi ilmiy nuqtai nazardan
ochib berishga yordam beradi. Oliy ta’lim muassasalari uchun MED yaratishda
mualliflar   dars   matnini   tushunarli   va   mantiqiy   usulda   tuzishi,   matnlarni
illustrasiya va chizmalardan foydalangan holda joylashtirishi, matnni tushunarli,
ravon   va   qiziqarli   ranglardan   foydalangan   holda   yozishi,   talaba   tajribasiga
aloqador   misollar   va  fikrlar  qo‘llashi,  mazmunning   aniqligi,  ranglarga  mosligi,
bexatoligini ta’minlashi, MED hajmiga, ranglarning o‘rnida ishlatilishiga e’tibor
berish   kabi   turkum   mezonlarga   amal   qilish   lozim.   Yaratilgan   MED   o‘quv
dasturiga   va   rejadagi   dars   soatlariga   asoslanishi,   fanning   so‘nggi   yutuqlarini
qamrab   olishi,   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalar   asosida   bilimni   mustaqil
nazorati   uchun   testlar,   amaliy   topshiriqlar   bilan   ta’minlangan   bo‘lishi   kerak.
“ Ma’lumotlar bazasi   ”   fani misolida multimediali didaktik vositalar mazmunini
belgilashning metodik asoslarini yoritishga harakat qildik. 
3-bobga doir xulosalar
Bu   bobda   “Ma'lumotlar   bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlari”   kursida
o‘qitishda   qo‘llaniladigan   pedagogik   dasturiy   vositasi   loyihsini   ishlab   chiqish
masalasi     muhokama   qilindi.Bunda   pedagogik   dasturiy   vositalar,   ularning
imkoniyatlari,   afzalliklari   qiyosiy   taqqoslandi.   Pedagogik   dasturiy   vositani
ishlab   chiqish   uchun   AutoPlay   dasturi   tanlab   olindi   va   ishlanmaning   senariysi
ishlab   chiqildi.   Shuningdek   Power   Point,   MacroMedia   Flash   dastur
imkoniyatlaridan foydalanildi. Loyihalangan senariy asosida  pedagogik dasturiy
vosita   ishlab   chiqildi.   Bu   dasturiy   vositada     datologik   modelini   qurishni
ko‘rgazmali  va qadamma-qadam aks ettiradi.
73 XULOSA
Disserta t siya   ishining   asosiy   natijalari,   xulosa   va   takliflari
quyidagilardan iborat: 
- axborot texnologiyalarining negizi hisoblangan MB texnologiyasi  tahlil
qilinib,   ma’lumotlar   modeli,   ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi,
ma’lumotlar   bazasidan   foydalanishning   afzalliklari,   ko‘p   foydalanuvchili
muhitda   MB   dan   foydalanish,     bazalarni   tashkil   etish   mехanizmlari,   MB   ning
ko‘p   pog‘onali   arxitekturasi   va   MB   ga   ega   bo‘lgan   axborot   tizimlarining
zamonaviy konsepsiyasi ko‘rsatilgan; 
-   axborot  tizimlarini  yaratishning til  vositalari  muhokama qilinib, MB  ni
loyihalashda   zarur   bo‘lgan   tarkibli   so‘rovlar   tilining( SQL,   SEQUER )
imkoniyatlari berilgan;
-   ishning   asosiy   natijalari   sifatida   predmet   sohani   tahlil   qilish   asosida
infologik   loyihalash   bosqichida       mohiyat-aloqa   modelini   ishlab   chiqish   usili
bayon   qilingan.   Mohiyat-aloqa   modeli   asosida   datalogik   modelini   qurish
metodologiyasi tahlil qilingan.    
-   ma’lumotlar   bazasining   hayotiy   sikli,   malumotlar   bazasini   loyihalash,
hususan   datalogik   loyihalash   uslubiyatlarini   tahlil   qilindi,   tanlangan   “OTM”
predmet   sohaning     infologik   loyiha   asosida,   datalogik   modelga   o‘tish
algoritmlarini ishlab  chiqildi.
-   ma'lumotlar   bazalarini   loyihalashni   o‘rganish   jarayonida   talabalarning
malakasi   quyidagilar   uchun   etarli   bo‘ladi:   predmet   sohani   chuqur   tahlil   qilish;
predmet   sohaning   infologik   va   mantiqiy   modelini   ishlab   chiqish;   ma'lumotlar
bazasini   boshqarish   tizimini   tanlash;   ma'lumotlar   bazasining   samarali   mantiqiy
tuzilishini   ishlab   chiqish;   jadvallarni   va   ularning   a’loqalarini
normallashtirishning   barcha   bosqichlarini   amalga   oshirish;   ma'lumotlar   bazasi
bilan   ishlash   uchun   qulay   interfeys   yaratish   uchun   so‘rovlar   va   dasturlash
tillaridan foydalanish; chiqarilgan hisobot shakllarini ishlab chiqish;
74 -   “Ma'lumotlar   bazasi   va   uni   boshqarish   tizimlari”   kursida   o‘qitishda
qo‘llaniladigan   pedagogik   dasturiy   vositasi   loyihsini   ishlab   chiqish   masalasi
muhokama qilindi. 
- pedagogik dasturiy vositalar, ularning imkoniyatlari, afzalliklari qiyosiy
taqqoslandi. Pedagogik dasturiy vositani ishlab chiqish uchun AutoPlay dasturi
tanlab   olindi   va   ishlanmaning   senariysi,   shuningdek,   dasturiy   vosita   va   uni
qo‘llashga doir ttavsiyalar  ishlab chiqildi;
Dissertasiya ishi natijalarini turli predmet sohalarda MBlar yaratish uchun
qo‘llash,   loyihalash   jarayonidagi   nazariy   yondashishlar   va   amaliy   metodlarni
bo‘lajak   informatika   o‘qituvchilarini   tayyorlashda   o‘quv   materiallari   sifatida
ishlatish maqsadga muvofiq.
 
75 ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. Абдурахимов Б.Ф., Арипов М.М. Введение в СУБД реляционного
типа.  Язык SQL в системе Oracle - Изд. «Университет», 1998 г. 
2. Антипов Д. В., Соколов А. В. «Базы данных». Москва, 2002.
3.   Бобровский   С.И.   Delphi   7.   Учебный   курс.   –   Санк   Петербург:
Питер .  2008. – 736 с.
4.   Бойко   В.В.,   Савинков   В.М.   Проектирование   баз   данных
информационных систем. - М.: Финансы и статистика, 1989.
5. Вейскас Д. «Эффективная работа с  Access  2000». СПб., 2001г. 
6. Гради Буч. Объектно-ориентированный анализ и проектирование.
М.”Издательство Бином”. 1997.
7. Дейт К. Дж., Введение в системы баз данных, 6-е издание. – К., М.,
СПб.: Вильямс, 2000. – 848 с.
 8. Джеффри Д. Ульман, Дженнифер Введение в систему баз данных
-Уидом изд. «Лори» 2000 г.
9. Дуванов А. А. «Конструирование баз данных». СПб, 2003г.
10.   Дунаев   В.В.   Базы   данных.   Язык   SQL ,   СПб.:БХВ-Петербург,   -
2006, 288с.
11.   Кватрани   Т.   Rational   Rose   2000     и   UML   .   Визуальное
моделированиеп. М.ДМК Пресс, 2001. 
12. Кирстен В. «СУБД Cache. Объектно-ориентированная разработка
приложений», - СПб.: «Питер», 2001.
13.   Когловский   М.Р.,     "Технология   баз   данных   на   персональных
ЭВМ", Москва, 'Финансы и статистика', 1992 г.  
14.   Кондзюба   С.П.,   Громов   В.Н.   Delphi   6/7.   База   данных   и
приложения. М.-  Санкт-Петер-бург - Киев, 2002 г.  
15.   Конноли   Т.,   Бегг   К.,   Страчан   А.   Базы   данных:   проектирование,
реализация и сопровождение. М.: Вильямс, 2001.
76 16.   Липаев   В.В.   Надежность   программных   средств.   М.:
«Синтег»,1998.
17.   Мандел   Т.   Разработка   пользовательского   интерфейса.   М.:   ДМК
Пресс, 2001. 
18.   Мартин   Дж.   Организация   баз   данных   в   вычислительных
системах. - М.: Мир, 1980.  
19.   Новоженов   Ю.В.   Объектно-ориентированные   технологии
разработки сложных программных систем. - М.: ДМК Пресс, 1996.
20. Понамарёв В.  «Базы данных в DELPHI 7», СПб «Питер», 2003.
21.   Сахаров   А.   А.   Принципы   проектирования   и   использования
многомерных баз данных (на примере Oracle Express Server) СУБД. 1996.
22. Симонович С.В.  «Язык структурированных запросов  SQL »,  СПб
«Питер», 2000.
23. Сорокин А. DELPHI разработка баз данных-СПб: Питер, 2005 г.  -
477 С.
24.   Ульман   Дж.,   Видом   Дж.   Введение   в   системы   баз   данных.   –   М.:
Лори, 2000. – 374 с .
25.   Фаронов   В.В.   Разработка   приложений   для   баз   данных   и
Интернета - СПб: Питер, 2006 г – 603 С.
26.   Хансен   Г.,   Хансен   Д.   Базы   данных.   Разработка   и   управление.   –
М.: Бином, 2000. – 704 с
27.   Хомоненко   А.Д.,   Цыганков   В.М.,   Мальцев   М.Г.   Базы   данных:
Учебник для высших учебных заведений / Под ред. проф. А.Д. Хомоненко.
– СПб.: КОРОНА принт, 2002. – 672 с.
28.   Шкрыль   А.   А.   Разработка   клиент-серверных   приложений   в
Delphi .-СПб.: БХВ-Петербург 2006. - 480 с.
29.   Abdullayev   A.,   Saidahmedov   Sh.   Delphi   muhitida   ma’lumotlar
bazasini   yaratish   uslubiyati.   Matematika   va   uni   zamonaviy   pedagogik
texnologiyalar   yordamida   o‘qitish   muammolari:   respublika   ilmiy-amaliy
konferensiyasi materiallari. – Navoiy, 2015, 201-204 b.
77 30.   Hakimov   M .X.,   Gaynazarov   S.M.   Berilganlar   bazasini   boshqarish
tizimlari. Oliy o‘quvyurtlariuchun darslik. – T.: “Fan va texnologiya”, 2013, 648
bet.
31.   Saidahmedov   Sh.   ADO   texnologiyasi   yordamida   Delphi   muhitida
ilova   ishlab   chiqish   uslubiyari.   TATU   Sam   fil   talaba   va   magistrantlarning   IX
ilmiy-amaliy konferensiyasi to‘plami. – Samarqand, 2014, 37-40 b.
32.   Temirov   E.I.   Ma’lumotlar   bazasini   yaratishda     konseptual   sxemani
ishlab chiqish. QarDU  Xalqaro ilmiy-amaliy konfrensiya materiallari to‘plami -
2021. 211-212 b.
33.   Temirov   E.I.   Kafedra   ma’lumotlar   bazasini   loyihalash   va   ishlab
chiqish.  International Journal of Philosophical Studies and Social Science , 2022
yil. 42-47 b.
34.  Жалгасова, Д. Ж. Создание электронного учебника по программе
Аuto   Рlay   /   Д.   Ж.   Жалгасова.   —   Текст   :   непосредственный   //   Молодой
ученый.   —   2017.   —   №   10.1   (144.1).   —   С.   32-35.   —   URL:
https://moluch.ru/archive/144/40408/ (дата обращения: 12.06.2022).
Internet  resurs lar
1.  www.ziyonet.uz     ma’lumotlar banki 
2.  www.intuit.ru/   
3.  http://informica.ru/   
4.  http://www.edu.ru     va   http://www.edu.uz    – ta'lim saytlari.
5.  http://ru.wikipedia.org      –  erkin ensiklopediya « Википедия ». 
6.  Новости   мира   компьютерной   технологий   ( http :// www .. lgg . ru   /- ru -
technews /);
7.  Компьютерные новости  ZDNet  ( http    ://    www    .   zdnet    .   ru    /   zdreviews    /   );
8.  Компьютерная энциклопедия Кирилла и Мефодия ( http    ://    www    .   km    .   ru    );
9.  Softkey.Ru ( http://www.softkey.ru );
10.  Softodrom.Ru ( http://www.softodrom.ru );
11.  ЛистСофт ( http    ://    www    .   listsoft    .   ru    );
12.  Сервер Бесплатных Программ ( http    ://    www    .   freeware    .   ru    );
78 13.  Freeware.Ru ( http://www.freeware.ru );
14.  Download.com ( http://www.download.com );
15.  http    ://    www    .   noil    .   pri    .   ee     –  dasturlash texnologiyalariga oid portal .
79  ILOVA
<xml version="1.0" 
encoding="iso-8859-
1"?
><DocumentData>
<ProductVersion>8.5
.0.0</
ProductVersion>
<ProductID>{ABF9
EF9E-ECF6-4019-
8A3E-
908A6CFF4D1A}</
ProductID>
<IRProductName>A
utoPlay Media 
Studio 
8</IRProductName>
<ProductType>Com
mercial</
ProductType>
<DocInfo>
<Title/>
<Author/>
<Company/>
<Copyright>Copyrig
ht © 
2022</Copyright>
<URL/>
<Email/>
<Comments/>
<CreatedVersion>8.5
.0.0 (Professional 
Edition 
Commercial)</Creat
edVersion>
<LastSavedVersion>
8.5.0.0 (Professional 
Edition 
Commercial)</LastS
avedVersion>
</DocInfo>
<ProjectInfo 
ToolTipStyle="0">
<Office2007Theme 
Theme="5"/>
<WindowStyles>
<Width>790</
Width>
<Height>545</
Height>
<WindowTitle>My 
Project</WindowTitl
e>
<WindowStyle>0</
WindowStyle>
<FillColor>0</
FillColor>
</WindowStyles> <WindowOptions>
<Movable>1</
Movable>
<AlwaysOnTop>0</
AlwaysOnTop>
<Resizable>0</
Resizable>
<MinWidth>790</
MinWidth>
<MinHeight>545</
MinHeight>
</WindowOptions>
<TransparentWindo
w>
<TransparentImage/
>
<FitTrans>1</
FitTrans>
</
TransparentWindow
>
<Icon>
<UseCustomIcon>0<
/UseCustomIcon>
<TaskbarVisibility>0
</TaskbarVisibility>
<IconFile/>
</Icon>
<IntroVideo>
<AllowClickToSkip
>1</
AllowClickToSkip>
<MediaWidth>630</
MediaWidth>
<MediaHeight>425<
/MediaHeight>
<WindowWidth>630
</WindowWidth>
<WindowHeight>42
5</WindowHeight>
<BackgroundColor>
16777215</
BackgroundColor>
<MediaMode>1</
MediaMode>
<WindowMode>0</
WindowMode>
<VideoFileName/>
<UseIntroVideo>0</
UseIntroVideo>
<VideoType>0</
VideoType>
<UseBorder>0</
UseBorder>
<TitleBar>0</
TitleBar>
<TitleBarText/> </IntroVideo>
<AudioBGMusic>
<ShuffleMode>0</
ShuffleMode>
<Repeat>1</Repeat>
<BackVolume>255<
/BackVolume>
<EffectsVolume>25
5</EffectsVolume>
<Tracks/>
</AudioBGMusic>
<Globals>
<Script/>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
</Globals>
<Defaults>
<StartupPage>_Page
First</StartupPage>
<MouseOverSoundD
efault>AutoPlay\
Audio\
High1.ogg</
MouseOverSoundDe
fault>
<MouseClickSound
Default>AutoPlay\
Audio\
Click1.ogg</
MouseClickSoundDe
fault>
<MemMngMethod>
0</
MemMngMethod>
<UserPrivilegeLevel
>0</
UserPrivilegeLevel>
</Defaults>
<TargetMedia>
<TargetMediaSize>4
</TargetMediaSize>
<CustomSize>0</
CustomSize>
</TargetMedia>
<Group>
<CurrentGrounp>0</
CurrentGrounp>
</Group>
<ActionPlugins/>
<TemplateInfo>
<Name/>
<Author/> <Contact/>
<Web/>
<Copyright>Copyrig
ht © 
2022</Copyright>
<Desc/>
<Categories>General
</Categories>
<Picture/>
</TemplateInfo>
<ReadOrder>
<RTLReadOrder>0<
/RTLReadOrder>
</ReadOrder>
<CodeSigning>
<CodeSignLocation/
>
<CodeSignCertificat
eFile/>
<CodeSignPVKFile/
>
<CodeSignTimeStam
pURL/>
<CodeSignDescriptio
n/>
<CodeSignDescriptio
nURL/>
<CodeSignApps>0</
CodeSignApps>
<CodeSigningTool>
0</
CodeSigningTool>
<Arguments/>
</CodeSigning>
<RuntimeSkin>
<UseSkinFile>0</
UseSkinFile>
<SkinFilename/>
<SkinSubStyle/>
</RuntimeSkin>
<Databases>
<MySQL>0</
MySQL>
<SQLite3>0</
SQLite3>
<Oracle>0</Oracle>
<ODBC>0</ODBC>
<PostgreSQL>0</
PostgreSQL>
</Databases>
<Event>
<Name>On 
Startup</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
80 <TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
634992235</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>22
2196846</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Shutdown</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
44172388</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>70
12408</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Size</Name>
<Args>number 
e_WindowWidth, 
number 
e_WindowHeight, 
number 
e_PageWidth, 
number 
e_PageHeight, 
number 
e_Type</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates> <DesignCodeLine>1
280068673</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>12
79612485</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Menu</Name>
<Args>number e_ID,
table 
e_ItemInfo</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
44145449</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
46806584</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<EXEResourceInfo>
<ReplaceIcon>0</
ReplaceIcon>
<IconFilename/>
<ReplaceVersionInfo
>0</
ReplaceVersionInfo>
<FileVer1>1</
FileVer1>
<FileVer2>0</
FileVer2>
<FileVer3>0</
FileVer3>
<FileVer4>0</
FileVer4>
<ProductVer1>1</
ProductVer1>
<ProductVer2>0</
ProductVer2>
<ProductVer3>0</
ProductVer3>
<ProductVer4>0</
ProductVer4>
<Comments>Created
with AutoPlay Media
Studio</Comments> <Company>Indigo 
Rose 
Corporation</Compa
ny>
<FileDescription>Au
toPlay 
Application</FileDes
cription>
<LegalCopyright>Ru
ntime Engine 
Copyright © 2015 
Indigo Rose 
Corporation 
(www.indigorose.co
m)</LegalCopyright
>
<LegalTrademarks>
AutoPlay Media 
Studio is a 
Trademark of Indigo 
Rose 
Corporation</LegalT
rademarks>
<PrivateBuild/>
<ProductName>Auto
Play Media Studio 
Runtime</ProductNa
me>
<SpecialBuild/>
</
EXEResourceInfo>
<HGuidelines/>
<VGuidelines/>
<MenuBar>
<Enabled>0</
Enabled>
<UseIcons>0</
UseIcons>
<BitmapIconFile/>
<TransColor 
format="hex">ffffff<
/TransColor>
<MenuItem>
<Text>Main Menu 
&amp;1</Text>
<ID>100</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu 
&amp;1</Text>
<ID>101</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID> </MenuItem>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu 
&amp;2</Text>
<ID>102</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
</SubMenu>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
<MenuItem>
<Text>Main Menu 
&amp;2</Text>
<ID>200</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu 
&amp;1</Text>
<ID>201</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
<MenuItem>
<Text>Sub Menu 
&amp;2</Text>
<ID>202</ID>
<Enabled>1</
Enabled>
<Checked>0</
Checked>
<SubMenu/>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
</SubMenu>
<IconID>-1</
IconID>
</MenuItem>
</MenuBar>
</ProjectInfo>
<Page>
<Name>Page1</
Name>
<InheritObs/>
<InheritBG/>
<Description/>
81 <Keywords/>
<Background>
<Type>2</Type>
<ImageStyle>0</
ImageStyle>
<TopColor>1671168
0</TopColor>
<BottomColor>1677
7215</
BottomColor>
<UseCustomBackgro
undSettings>1</
UseCustomBackgrou
ndSettings>
<TransitionEffect>W
ipe</
TransitionEffect>
<TransProps>2,7,6</
TransProps>
<NormalImage>
<Filename>AutoPlay
\Images\
888888888888.jpg</
Filename>
</NormalImage>
</Background>
<Event>
<Name>On 
Preload</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Show</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine> <DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Close</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Timer</Name>
<Args>number 
e_ID</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Audio</Name>
<Args>number 
e_Channel, string 
e_State</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState> <TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Size</Name>
<Args>number 
e_WindowWidth, 
number 
e_WindowHeight, 
number 
e_PageWidth, 
number 
e_PageHeight, 
number 
e_Type</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Menu</Name>
<Args>number e_ID,
table 
e_ItemInfo</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0"> </BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Key</Name>
<Args>number 
e_Key, table 
e_Modifiers</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse 
Button</Name>
<Args>number 
e_Type, number 
e_X, number 
e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse 
Move</Name>
<Args>number e_X, 
number e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
82 </TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse 
Wheel</Name>
<Args>table e_Flags,
number e_Delta, 
number e_X, number
e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Object>
<Type>1</Type>
<Name>Label1</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip>MA’LUM
OTLAR 
BAZASI</ToolTip>
<Cursor>0</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>1</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize> <Coordinates>
<Top>145</Top>
<Bottom>224</
Bottom>
<Left>10</Left>
<Right>776</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On 
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
818583649</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>34
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
832704</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>20
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Enter</Name> <Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
701273965</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>34
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
47293763</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions/>
<Text>
<Body>MA’LUMO
TLAR 
BAZASI</Body>
<NormalColor>255<
/NormalColor>
<HighlightColor>16
776960</
HighlightColor>
<MouseDownColor>
6697881</
MouseDownColor>
<DisabledColor>328
96</DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Times 
New 
Roman</FontName> <CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-64</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<Alignment>0</
Alignment>
<Orientation>0</
Orientation>
<AutoSize>1</
AutoSize>
<MouseOverSndMo
de>0</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/>
<MouseClickSndMo
de>0</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
<OriginalRect>
<Top>145</Top>
<Bottom>224</
Bottom>
<Left>10</Left>
<Right>776</Right>
</OriginalRect>
</Text>
</Object>
<Object>
<Type>1</Type>
<Name>Label2</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>0</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>1</
MaintainAspectRatio
>
83 <Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>16</Top>
<Bottom>44</
Bottom>
<Left>5</Left>
<Right>138</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On 
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>7
894128</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
80619008</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82091520</
DesignCodeCol> <BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>4
079394</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions/>
<Text>
<Body>BOSH 
SAHIFA</Body>
<NormalColor>255<
/NormalColor>
<HighlightColor>16
763904</
HighlightColor>
<MouseDownColor>
16711935</
MouseDownColor>
<DisabledColor>263
67</DisabledColor> <FontData>
<FontName>Times 
New 
Roman</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-19</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<Alignment>0</
Alignment>
<Orientation>0</
Orientation>
<AutoSize>1</
AutoSize>
<MouseOverSndMo
de>0</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>0</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
<OriginalRect>
<Top>16</Top>
<Bottom>44</
Bottom>
<Left>5</Left>
<Right>138</Right>
</OriginalRect>
</Text>
</Object>
<Object>
<Type>1</Type>
<Name>Label3</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>0</Cursor> <Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>1</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>453</Top>
<Bottom>485</
Bottom>
<Left>623</Left>
<Right>761</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On 
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82064906</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
84 <DesignCodeLine>1
818583649</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
81737250</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
868915817</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>34
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
70016</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions>
<Action>
<Type>1</Type>
<Name>Show 
Page</Name>
<Exit>0</Exit>
<JumpType>6</
JumpType> <TargetPage>Page3
</TargetPage>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
</Action>
</Actions>
<Text>
<Body>BOSHLASH
</Body>
<NormalColor>255<
/NormalColor>
<HighlightColor>10
040064</
HighlightColor>
<MouseDownColor>
10040064</
MouseDownColor>
<DisabledColor>126
32256</
DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Times 
New 
Roman</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-24</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<Alignment>0</
Alignment>
<Orientation>0</
Orientation>
<AutoSize>1</
AutoSize>
<MouseOverSndMo
de>0</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>0</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
> <OriginalRect>
<Top>453</Top>
<Bottom>485</
Bottom>
<Left>623</Left>
<Right>761</Right>
</OriginalRect>
</Text>
</Object>
<HGuidelines/>
<VGuidelines/>
</Page>
<Page>
<Name>Page3</
Name>
<InheritObs/>
<InheritBG/>
<Description/>
<Keywords/>
<Background>
<Type>2</Type>
<ImageStyle>0</
ImageStyle>
<TopColor>1671168
0</TopColor>
<BottomColor>1677
7215</
BottomColor>
<UseCustomBackgro
undSettings>1</
UseCustomBackgrou
ndSettings>
<TransitionEffect>D
issolve</
TransitionEffect>
<TransProps/>
<NormalImage>
<Filename>AutoPlay
\Images\
database_as_a_servic
e.jpg</Filename>
</NormalImage>
</Background>
<Event>
<Name>On 
Preload</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>3
158064</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
78771712</
DesignCodeCol> <BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Show</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82168320</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Close</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
761636201</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Timer</Name>
<Args>number 
e_ID</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
85 </TreeStates>
<DesignCodeLine>7
563118</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Audio</Name>
<Args>number 
e_Channel, string 
e_State</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>2
22167050</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82130442</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Size</Name>
<Args>number 
e_WindowWidth, 
number 
e_WindowHeight, 
number 
e_PageWidth, 
number 
e_PageHeight, 
number 
e_Type</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>7
563118</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol> <BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Menu</Name>
<Args>number e_ID,
table 
e_ItemInfo</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
768191348</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Key</Name>
<Args>number 
e_Key, table 
e_Modifiers</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>1
68640108</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
82168320</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse 
Button</Name>
<Args>number 
e_Type, number 
e_X, number 
e_Y</Args>
<Script/> <TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>7
301376</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse 
Move</Name>
<Args>number e_X, 
number e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>2
8521</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>36
78319</
DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Mouse 
Wheel</Name>
<Args>table e_Flags,
number e_Delta, 
number e_X, number
e_Y</Args>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>0<
/DesignCodeCol> <BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Object>
<Type>0</Type>
<Name>Button1</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>1</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>0</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>90</Top>
<Bottom>180</
Bottom>
<Left>14</Left>
<Right>333</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On 
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
86 <DesignCodeCol>19
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
7</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>2<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates> <DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>13
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions>
<Action>
<Type>3</Type>
<Name>Open 
Document</Name>
<Exit>0</Exit>
<File>AutoPlay\\
Docs\\M1+++
+.ppsx</File>
<RunMode>0</
RunMode>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
</Action>
</Actions>
<BUTTON>
<Filename>AutoPlay
\Buttons\
1043_0003.btn</
Filename>
<Style>0</Style>
<State>0</State>
<Caption>
Ma'lumotlar   
bazalarini
       loyihalash
</Caption>
<Align>1</Align>
<UpColor>255</
UpColor>
<HighlightColor>16
711680</
HighlightColor>
<DownColor>16711
935</DownColor>
<DisabledColor>655
35</DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Verdan
a</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-19</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic> <Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<CapXOff>0</
CapXOff>
<CapYOff>0</
CapYOff>
<LeftMargin>0</
LeftMargin>
<RightMargin>0</
RightMargin>
<MouseOverSndMo
de>1</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>1</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
</BUTTON>
</Object>
<Object>
<Type>0</Type>
<Name>Button3</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e>
<VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>1</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>0</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>206</Top>
<Bottom>298</
Bottom>
<Left>82</Left>
<Right>380</Right> </Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On 
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>19
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
7</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
87 <TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>2<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>13
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Actions>
<Action>
<Type>3</Type>
<Name>Open 
Document</Name>
<Exit>0</Exit>
<File>AutoPlay\\
Docs\\M2+++
+.ppsx</File>
<RunMode>0</
RunMode>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
</Action>
</Actions>
<BUTTON>
<Filename>AutoPlay
\Buttons\
1043_0003.btn</
Filename>
<Style>0</Style>
<State>0</State> <Caption>Ma’lumotl
ar bazasi 
datalogik loyihalash 
</Caption>
<Align>1</Align>
<UpColor>255</
UpColor>
<HighlightColor>16
711935</
HighlightColor>
<DownColor>16711
680</DownColor>
<DisabledColor>655
35</DisabledColor>
<FontData>
<FontName>Verdan
a</FontName>
<CharacterSet>204</
CharacterSet>
<Height>-20</
Height>
<Weight>700</
Weight>
<Italic>0</Italic>
<Underline>0</
Underline>
<StrikeOut>0</
StrikeOut>
<AntiAlias>1</
AntiAlias>
</FontData>
<CapXOff>0</
CapXOff>
<CapYOff>0</
CapYOff>
<LeftMargin>0</
LeftMargin>
<RightMargin>0</
RightMargin>
<MouseOverSndMo
de>1</
MouseOverSndMode
>
<MouseOverSound/
>
<MouseClickSndMo
de>1</
MouseClickSndMod
e>
<MouseClickSound/
>
</BUTTON>
</Object>
<Object>
<Type>0</Type>
<Name>Button4</
Name>
<VisibleAtDesignTi
me>1</
VisibleAtDesignTim
e> <VisibleAtRunTime
>1</
VisibleAtRunTime>
<Locked>0</
Locked>
<Enabled>1</
Enabled>
<ToolTip/>
<Cursor>1</Cursor>
<Group>0</Group>
<MaintainAspectRati
o>0</
MaintainAspectRatio
>
<Pin>0</Pin>
<TabIndex>-1</
TabIndex>
<AutoResize>0</
AutoResize>
<Coordinates>
<Top>327</Top>
<Bottom>421</
Bottom>
<Left>131</Left>
<Right>421</Right>
</Coordinates>
<Ratios>
<WidthRatio>-
1.000000</
WidthRatio>
<HeightRatio>-
1.000000</
HeightRatio>
</Ratios>
<Event>
<Name>On 
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>19
</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On Right-
Click</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates> <TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>5
857125</
DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>10
7</DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Enter</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
<DesignCodeLine>0
</DesignCodeLine>
<DesignCodeCol>2<
/DesignCodeCol>
<BookMarks 
count="0">
</BookMarks>
</Event>
<Event>
<Name>On 
Leave</Name>
<Args/>
<Script/>
<TreeStates>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
<TreeState>0</
TreeState>
</TreeStates>
88

MA’LUMOTLAR BAZASI VA UNI BOSHQARISH TIZIMLARINI O‘RGANISHDA “DATALOGIK MODEL ASOSIDA OTM MA’LUMOTLAR BAZASI” JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI YARATISH MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………................... 3 1- BOB. MA’LUMOTLAR BAZALARI VA ULARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYALARI …………………………………………. 8 1.1.Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushinchalari …………………. 8 1.2.Ma’lumotlar bazalari arхitеkturasi …………………………………. 12 1.3. Ma’lumotlar bazasiga ishlov berish tillari va ularning afzalliklari … 19 1-bobga doir xulosalar 27 2- BOB. PREDMET SOHA UCHUN MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH USLUBIYATI …………………………………………… 28 2.1.Ma’lumotlar bazasining hayotiy davri ……………………………... 282.2. Predmet sohaning infologik modelini ishlab chiqish metodologiyasi …………………………………………………………… … 31 2.3.Ma’lumotlar bazasi datalogik loyihalash uslubiyati. ……………... 36 2-bobga doir xulosalar 47 3-BOB. “OTM” PREDMET SOHA UCHUN DATALOGIK MODELNI QURISH JARAYONINI TAVSIFLASH ILOVASINI ISHLAB CHIQISH ………………………………………………………… 50 3.1.AutoPlay dasturi va unda ishlash uslubiyati……………………… 50 3.2.Datalogik modelni qurish jarayonini namoyish etish ilovasini ishlab chiqish va undan foydalanish………………………………………... 60 3-bobga doir xulosalar 70 XULOSA ………………………………………………………………….... 74

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………........................... 76 ILOVA 2

KIRISH Magistirlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Respublikamiz oliy ta'lim tizimida kompyuter texnologiyalaridan foydalanib yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashga katta e'tibor qaratilib, uning normativ-huquqiy va moddiy-texnik bazasi yangilandi. Axborot texnologiyalari rivojlanishining zamonaviy holati “OTM”larga axborot tizimlarini loyihalash sohasi bo‘yicha malakali va kompetentli AT- mutaxassislarni tayyorlash vazifasini qo‘ymoqda. Ularga har qanday axborot tizimining ajralmas qismi bo‘lgan ma'lumotlar bazalarini, ma'lumotlar bazasi mijoz ilovalarini loyihalash va ishlab chiqish, shuningdek, ushbu tizimlarni ishlatish, ish faoliyatini kuzatish va yangilashga doir kasbiy faoliyat turlarini bajarish yuklatiladi. Mazkur vazifalar turli faoliyat sohalari uchun axborot texnologiyalari yo‘nalishi bo‘yicha bakalavrlarni tayyorlash doirasida hal etilishi lozim. Talabalar tegishli malaka va kompetentsiyalarga “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlar” kursini o‘rganish davomida ega bo‘ladilar. Shuningdek, mazkur kurs boshqa turdosh professional fanlar uchun asos bo‘ladigan asosiy kurslardan biri hisoblanadi. Ma'lumotlar bazasini loyihalashda predmet sohaning datalogik modelini yaratish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki datalogik model asosida predmet sohaga taalluqli ma'lumotlar strukturalanadi. Demak, datalogik modelni qurish va uni o‘rgatish muammosi maxsus tadqiqotlar olib borishni talab etadi. Tadqiqot obekti va predmeti . Tadqiqot ob'ekti bo‘lib, talabalarga bo‘lajak informatika o‘qituvchisi kasbiy ta'limining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalashni o‘rgatish jarayoni hisoblanadi. Tadqiqot predmeti esa ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlarini o‘qitishda datalogik modelni qurishni o‘rgatish uslubiyati, o‘rgatishda qo‘llaniladigan dasturiy tizimni loyihalash va ishlab chiqishni o‘z ishiga oladi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari . Tadqiqotning maqsadi bo‘lib talabalarga masalani yechishda tizimli yondashuv asosida ma'lumotlar bazasini 3

datalogik loyihalashga o‘rgatish metodikasini tahlil qilish hamda shular asosida “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish hisoblanadi. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar ketma-ket amalga oshiriladi: - Ma’lumotlar bazasi va ularni boshqarish kursida beriladigan tayanch, bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlashtirish va ularni eggallash uslubiyatini tahlil qilish; - Ma’lumotlar bazasining hayotiy sikli, malumotlar bazasini loyihalash, hususan datalogik loyihalash uslubiyatlarini tahlil qilish, tanlangan pridmet sohaning infologik loyihasini yaratish, infologik modeldan datalogik modelga o‘tish algoritmlarini ishlab chiqish; - “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositani loyihalash va ishlab chiqish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . “Ma'lumotlar bazasi va uni boshqarish tizimlari” kursida o‘qitishda qo‘llaniladigan pedagogik dasturiy vositasini loyihalash va namoyish ishlari pedagogik informatikaning yangi yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu esa tadqiqot ishlarini yangiligini ifodalaydi. Tadqiqotni asosiy masalalari va farazlari. Tadqiqotning asosiy masalalari bo‘lib bo‘lajak informatika o‘qituvchisini tayyorlash jarayonida “Ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash”ni o‘rgatishda pedagogik dasturiy vositalarning zarurligi, o‘rni va ahamiyatini asoslash hisoblanadi. Amaliy masalalarni yechishda, tizimli yondashuvdan foydalanish, ma'lumotlar bazasini boshqarish, foydalanuvchilar tizimlarini loyihalash bo‘yicha ta'lim mazmunini rivojlantirish imkonini beradi. Predmet sohadagi o‘zgarishlar va foydalanuvning talablarini o‘zgarishlarini inobatga oladigan taklif etiladigan mexanizm va yondoshuvlar yordamida axborot tizimlari turg‘unligini yanada oshiradi. 4

Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar tahlili . Ma'lumotlar bazalarini bag‘ishlangan ko‘p ilmiy tadqiqotlar bajarilgan. Jumladan, ma'lumotlar bazasini loyihalash kontseptual yondashuvlar va ma'lumotlar kontseptual modellarining asosiy prinsiplariga bog‘liq nazariy masalalar ( Qobulov V . , Bekmurodov T.F . , Kamilov E . , Дейт К. , Хансен Г., Хансен Д., Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Арипов М., Ҳакимов М.Х., Гайибназаров С.М. larning maqola va m onografiyalari ); relyasion model va ulardan foydalanish hususiyatlari (Кодд Э.Ф., Дейт К. , Хомоненко А.Д., Цыганков В.М. , Мальцев М.Г. , Дж. Ульман, Дж. Видом); relyasion ma’lumotlar bazalarini loyihalash (Кодд Э.Ф. , Дейт К., Хансен Г., Хансен Д., Дж. Ульман, Тихомирова Ю.В. ga doir ishlarni keltirish mumkin.Ushbu muammoning ilmiy asosini psixologik-pedagogik (A.Abduqodirov . , Lutfullayev M . , Tayloqov N . , Zakirova F . , Ю.К Бабанский, В.П.Беспалько, Б.С.Гершунский, Т.А.Ильина, Е.И.Машбиц, Подласый И.П.), didaktik va uslubiy (В.А.Белошапка, А.П.Ершов, В.Г.Житомирский, Г.А.Звенигородский, В.А.Каймин, В.В.Лаптев, М.П.Лапчик, И.Я.Лернер, Ю.А.Первин, В.М.Швецкий va boshqalar) tadqiqotlar hisoblanadi. “MB va MBBT” bo‘limini o‘qitish bo‘yicha uslubiy ishlanmalarda muammoning turli jihatlari В.Э.Фреймана va Н.В.Сазоновой, A.П.Маллана, К.Дейта, Дж.Хаббарда, СМ.Диго, Дж.Мартина, Р. Крамма larning ishlarida bayon etilgan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertasiya ishini bajarish jarayonida quyidagi tadqiqot uslublar qo‘llanildi: axborot tizimlarni va texnologiyalarini yaratish uslublari, tizimli yondashuv, algoritmlash va matematik modellashtirish, ob'ektli-yo‘naltirilgan dasturlash uslublari. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati . Mazkur ishda aniq predmet sohalar uchun ma'lumotlar bazasini datalogik loyihalash asoslangan, amalga oshirilishi kerak bo‘lgan ishlar ketma-ketligi to‘liq tavsiflangan. Tanlab olingan predmet soha uchun pedagogik dasturiy tizim yaratilib u bilan ishlash jarayoni namoyish etilgan. Predmet sohani tanlab olishi, uni modellashtirish va tizim yaratish nuqtai nazaridan ish amaliy va texnologik 5