logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Mtm tarbiyalanuvchilarida kommunikativ qobiliyatlar paydo bo’lishining psixologik omillari

Mtm tarbiyalanuvchilarida kommunikativ qobiliyatlar paydo bo’lishining psixologik omillari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

265.091796875 KB
Ko'chirib olish
“ Mtm tarbiyalanuvchilarida kommunikativ qobiliyatlar paydo bo’lishining psixologik omillari ” mavzusida bajargan KURSISHI 1 MTM TARBIYALANUVCHILARIDA KOMMUNIKATIV QOBILIYATLAR PAYDO BO LISHINING PSIXOLOGIK OMILLARI MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 2 I-BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR TARBIYASIDA .................. 6 adabiyotlarda o'rganilganlik darajasi ......................................................................... 7 1.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarning tarbiyalash jarayonida ularning ................ 13 individual xususiyatlarini hisobga olishning ahamiyatli jihatlari ............................ 13 II-BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALAR ........... 20 psixologik yondashuv usullaridan foydalanish ....................................................... 20 2.2 Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar mashg'ulotlarida psixologik ................. 24 treninglardan foydalanish ........................................................................................ 24 2.3 Bolalar tarbiyasiga individual-psixologik yondashuv jarayonida ..................... 30 psixologik treninglardan foydalanishning samaradorligi ........................................ 30 XULOSA ................................................................................................................. 41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................ 44 KIRISH Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha yoshdagi ta’lim muassasalariga jalb etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli tadqiqotlar olib borish 2 mamalakatimiz ilmiy texnikaviy dasturi, ustuvor tadqiqotlar yo nalishlarining birʻ qsmi sifatida qaralishi mumkin. Bolalar bilan individual tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning zaruriy sharti ularning asosiy aqliy va fiziologik xususiyatlarini bilishdir, ular orasida birinchi navbatda asab tizimining tipologik xususiyatlarini ajratib ko'rsatish kerak. Har xil turdagi asabiy faoliyatga ega bo'lgan bolalarga bir xil pedagogik ta'sirlar ularning har biri uchun etarli bo'lmasligi shubhasizdir. Asab tizimining kuchli turi bo'lgan bolaning kuchiga ega bo'lgan narsa zaif tipdagi bolaning kuchida bo'lmasligi mumkin. Inert nerv jarayonlari bo'lgan bola o'qituvchini o'zining sekinligi bilan hayratda qoldiradi, qo'zg'alish jarayonlari va ularning yuqori harakatchanligi ustun bo'lgan bola doimo bezovta bo'ladi. Binobarin, bunday bolalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlar ularning biologik xususiyatlarini hisobga olishga asoslanishi va ularda ijobiy fazilatlarni tarbiyalashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Asab tizimi zaif bo'lgan bolada o'qituvchi asta-sekin yukni oshirib, uning asab hujayralarining samaradorligini oshirishi kerak, inert asab jarayonlari bo'lgan bolada - tezkor reaktsiyani, "cheklanmagan" bolada. asab tizimining turi - inhibisyon jarayonlarini o'rgatish va boshqalar. Rus va xorijiy ilg'or pedagogikaning ko'plab vakillari bolalarni tarbiyalashda individual yondashuv muammosiga e'tibor berishdi. Ya.A.ning pedagogik tizimida allaqachon. Komenskiy - buyuk chex o'qituvchisi - bolalarni o'qitish va tarbiyalashning butun jarayoni ularning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda qurilishi va tizimli kuzatishlar orqali ushbu xususiyatlarni aniqlash kerakligi haqidagi qoidalarni aniq belgilab berdi. Ajoyib rus o'qituvchisi K.D. Ushinskiy bolalarga individual yondashishning keng metodologiyasini ishlab chiqdi, yaxshi odatlarni rivojlantirish bo'yicha profilaktik ishlarning asosi. Shu bilan birga, u bolaga individual yondashuvning murakkab jarayonida biron bir aniq retseptlar berish mumkin emasligi haqidagi fikrni bildirdi va shu bilan muammoni hal qilishning ijodiy xususiyatini ta'kidladi. 3 Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammolani ijtimoiy –siyosiy ahamiyatga egadir. Shu bois, pedagogika nazariyasi va amaliyotida bu yo nalishda bir qancha tadqiqot ʻ ishlari olib borilgan. Chunonchi oila sharoitida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammosi har doim dolzarb bo lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi ʻ bolani maktabga tayyorlash muammolari – G.Yusupova, M.Sh.Rasulova, G.Jalolova, N.U.Bikboyeva, T.Charova, K.M.Mahkamjonov, chet el olimlaridan Ye.T.Nedonikina, A.V.Nikolsnaya, X.Klinton, L.A.Venlerlarning tadqiqotlarida tatqiqi etilgan. Tadqiqotlar tahlilidan ma’lum bo ldiki, maktabgacha yoshdagi bolani ʻ maktabga tayyorlash muammolari bo yicha tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. ʻ Ammo bolani maktabga tayyorlash muammolani bo yicha tadqiqot ishlari amalga ʻ oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va ʻ rioya qilish muammosi ilmiy metodik jihatdan keng qamroqli tahlil va tadqiq etilmagan. Bu hol 5 -7 yoshli bolalarning ma’naviy va amaliyo faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Bu esa muammoning dolzarbligini ko rsatadi. Aka shu muammoning ʻ nazariy va amaliy jihatdan o rganish maqsadida ilmiy tadqiqot mavzusini ʻ “Maktabgacha yoshdagi bolalarda kun tartibiga rioya qilish malakalarini o stirish” ʻ deb belgiladik. Tadqiqot maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda bolalar tarbiyasiga individual-psixologik yondashuvni amalga oshirish usullari va ularning samaradorligiga qo yilgan talablar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish. ʻ Tadqiqotning obyekti: maktabgacha, yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda tarbiyaga individual-psixologik yondashuv va unga rioya qilish jarayoni. Tadqiqot predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida individual yondashuvning nazariy-psixologik asoslari. Tadqiqotni amalga oshirishda foydalanilgan metodlar: 4 - tarixiy, falsafiy, ma’naviy, psixologik, pedagogik adabiyotlarni ilmiy nazariy jihatdan o rganish va tahlil qilish, maktabgacha ta’limʻ muassasalarining me’yoriy hujjatlari, o quv metodik qo llanmalarini ʻ ʻ o rganish, ʻ - kuzatish, - suhbat, - testlar, - matematik –statistik tahlil asosida olingan natijalarni umumlashtirish. Tadqiqotning metodologik asoslari: O zbekiston ʻ Respublikasi Konstitusiyasi, O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning o zbek xalqi ʻ ʻ tarixi ma’naviy merosini o rganilsa, hamda ta’lim –tarbiya sohasiga, milliy g oya ʻ ʻ va milliy mafkuraga oid asarlari, shuningdek, O zbekiston Respublikasining ʻ “Ta’lim to g risidagi” Qonuni, “kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Sharq ʻ ʻ mutafakkirlarining oilada bola tarbiyasi borasidagi falsafiy, ta’limiy axloqiy qarashlari, mavzuga tegishli ilmiy pedagogik, metodik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqot bosqichlari: tadqiqot quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda mavzuga oid falsafiy, pedagogik va psixologik adabiyotlar o rganiladi; ularning mazmuni tahlil qilinadi, maktabgacha yoshdagi ʻ bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilishning ʻ mavjud holati taxlil etildi; asosiy nazariy qarashlar umumlashtirildi, tajriba –sinov ishlarini tashkil etish uchun dastlabki materiallar to plandi. ʻ Ikkinchi bosqichda tajriba – sinov maydonlari aniqlanadi; oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilish usullariga ʻ oid tavsiyalar ishlab chiqildi; MTM tarbiyachilari va ota –onalar uchun metodik tavsiyalar hamda mashg ulot ishlanmalari tayyorlandi, keng ko lamda tajriba ʻ ʻ ishlari amalga oshirildi, tajriba –sinov ishlarining natijalariga ko ra shakllanganlik ʻ darajasi samaradorligi baholab borildi. Uchinchi bosqichda maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilishning tajribaga qadar va tajribadan ʻ keyingi holati o zaro qiyosiy o rganildi: yakuniy natijalar matematik –statistik ʻ ʻ 5 metod yordamida qayta taxlil etildi; tadqiqotning borishi, unda ilgari surilgan nazariy va amaliy qarashlar asosida umumiy xulosalarga kelindi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - MTM tarbiyachilari va ota –onalar uchun oilada bolani maktabga tayyorlashda ularning psixologik tarbiyasiga qo yilgan talablar va rioya qilishʻ usullarining nazariy asoslari tavsiya etildi. Tadqiqotning tuzulishi: Kirish, 2 bob, 5 ta paragrif xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat. ʻ I-BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR TARBIYASIDA INDIVIDUAL YONDASHUVNING NAZARIY-PSIXOLOGIK ASOSLARI 1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarning o'ziga xos xususiyatlarini 6 adabiyotlarda o'rganilganlik darajasi 3-7 yoshgacha bo‘lgan davr bog‘cha yoshi davri hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasida juda tez sifat o‘zgarishlari bo‘lishini inobatga olgan holda 3 davrga: 3-4 yosh kichik maktabgacha davri; 4-5 yosh kichik bog‘cha yoshi o‘rta maktabgacha davr( o‘rta bog‘cha yoshi); 6-7 yosh va katta maktabgacha davr katta bog‘cha yoshlariga ajratish mumkin. Ilk yoshdagi va maktabgacha yoshdagi bolalarning to laqonli jismoniyʻ tarbiyasini amalga oshirishda bola markaziy asab tizimi rivojlanishining yoshga oid qonuniyatlarini o rganish alohida ahamiyatga ega. Bu pedagogik ta’sir etish ʻ shakllarni tanlashga va ta’lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishga yordam beradi. Olimlarni aniqlashicha, bola o zining tug ma qobiliyati va asab tizimi ʻ ʻ xususiyatlari bilan dunyoga keladi. Biroq, ular bola psixik rivojlanishining organik zamini bo lib, bu rivoshlanishning xarakter va darajasini belgilamaydi. ʻ Shuningdek, har bir bola o zining asab-ruhiy rivojlanishi uchun ishonchli asosni ʻ tashkil etuvchi katta potensial psixofiziologik imkoniyatlarga ega bo lishi ʻ isbotlangan. 1 Shunday qilib, bir tomondan organik zaminni va ikkinchi tomondan potensial imkoniyatlarni hisobga olgan holda, eng qulay pedagogik sharoit yaratish, maqsadga yo naltirilgan tarbiya va ta’lim sharoitida bola organizmi va ʻ psixikasga bevosita ta’sir etish imkonini beradigan jismoniy tarbiya jarayonini to g ri tashkil etish lozim. Bolaning tug ma asab tizimi xususiyatlari va uning ʻ ʻ ʻ shakllanishidagi tashqi ta’sirning yetakchi rolini hisobga olgan holda to g ri tartib ʻ ʻ (yaxshi uyqu, mashg ulotlar hajmini aniq belgilash, faol harakat faoliyati, ochiq ʻ havoda bo lishga belgilangan vaqt) va uning ʻ og ishmay bajarilishini ta’minlash muhimdir. Bunda ijobiy emotsional vaziyat – ʻ 1 Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qo yiladigan davlat talablari. T., O z.PFITI, 2000y. ʻ ʻ Tuzuvchilar M.Rasulova, X.Abduraxmonova va boshqalar. [48-b] 7 bolalarning o zaro va kattalarning bolalar bilan bir maromda vazmin, do stonaʻ ʻ munosabatlari alohida ahamiyatga ega. Fiziolog N.I. Krosnagorskiy fikricha: “Kattalarning namu- na bo lishi, ʻ atrofmuhit va butun sharoit oliy asab tizimining rivojlanishida muhim omillar sanaladi. Norozilik, hayajonli, janjalli vaziyatda bolalar injiqliklarining turli shakllari kelib chiqadi, bolaga har tomonlama vazmin muomala qilish esa qat’iy, tugallangan xarakter shakllanishining yaxshigina vositasidir”. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarning tipologik xusu-siyatlariga individual tartibda yondashish, tartib uchun optimal sharoit, chiniqish, faol harakat faoliyati, bolaning emotsional ijobiy holatini amalga oshirish maqsadida hisobga olinadi. Tarbiyachining kundalik turmush jarayonidagi shaxsiy kuzatishlari juda muhimdir. Mavjud tahlil qilish tarbiyachiga zarur xulosalar chiqarishga va bolaning emotsional holatini saqlab turishga, xilma-xil faol faoliyatni rivojlantirishga, ijodiy maylini namoyon qilish yo llarini belgilashga yordam ʻ beradi. 2 Jismoniy tarbiya bola shaxsining har tomonlama rivojlani- shiga ta’sir etishning amaliy vositalari va metodlariga ega. Faol harakat faotiyati jarayonida bola axloqiy-irodaviy sifatlarni namoyon etishni mashq qiladi: o yinda qo lga ʻ ʻ tushish xavfiga qaramasdan botirlik bilan harakat qiladi, o rtog ini qo llashga, ʻ ʻ ʻ umumiy ishni hamma bilan birgalikda bajarishga intiladi, (masalan, o z vaqtida ʻ yugurib kelib, barcha bolalar bilan safga tizilishi) va boshqalar. Bunday harakat bir necha bor takrorlangach, bola uni zarurat sifatida anglaydi, tarbiyachi va tengdoshlarining rag batlantiruvchi bahosi bolada ma’naviy qoniqish tuyg usi, ʻ ʻ emotsional ko tarinkilik, bundan keyin ham shunday harakat qilish istagini ʻ uyg otadi. ʻ 3 Yetakchi rollarni tortinchoq bola ijro etishi va tarbiyachining topshirig iga ko ra biror mashqni qanday bajarishni barcha bolalarga ko rsatish va ʻ ʻ ʻ tushuntirish, uni astasekin uyatchanlikdan qutqaradi, xotira- sini charxlaydi, 2 X.Axmedova va boshqa... Bolangiz maktabga tayyormi? T.: 2000y [112-b] 3 Maktabgacha ta’lim jurnali. 2006y 3 –soni [14-b] 8 mashg ulotlarga qiziqishni uyg otadi. Bola an- cha xushmuomala, tashabbuskor,ʻ ʻ xushchaqchaq bo la boradi. Yengiltak, biroq o ziga bino qo ygan bolalar ʻ ʻ ʻ mashg ulotlar va o yinlar jarayonida ʻ ʻ asta-sekin umumiy talablarga bo ysunadigan, ancha vazmin, uyushgan, o zgalarga ʻ ʻ yon beradigan, qiziqarli topshiriqlar (o yinda boshlovchi bo lish, sevimli rolni ʻ ʻ o ynash, mashqlarni tushuntirish va namoyish qilish h.k.)ni bajarishda navbatga ʻ rioya qiladigan bo la boradilar. ʻ Chiniqishga oid tadbirlar asab tizimini mustahkamlaydi va uning faoliyatini yaxshilaydi; jismoniy mashqlar, jumladan harakatli o yinlar faol harakat faoliyati ʻ uchun sharoit yaratadi va emotsional ko tarinkilik, g ayrat uyg otadi, qon ʻ ʻ ʻ aylanishi, yurak faoliyati va miyaning qon bilan ta’minlanishini kuchaytiradi, organizmni umumiy sog lomlashtirishga yordam beradi. ʻ Bolada ijodiy tashabbusning tizimli rivojlanishini jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi deb hisoblash lozim. Bu tashabbusning namoyon bo lishiga ʻ harakatli o yinlar va jismoniy mashqlardagi harakat faoliyati yordam beradi. Bu ʻ harakat shakllarida (bolalarga) beriladigan ijodiy topshiriqlar tasavvur va tafakkurning rivojlanishini, assosiatsiya va biror narsa o ylab topish istagining ʻ tug ilishini, so ng o z niyatini amalda qo llashga intilishni kuchaytiradi. (L.M. ʻ ʻ ʻ ʻ Korovina, E.Y. Stepanenkova). “Inson salomatligi haqida g amxo rlik, ayniqsa bola salo- matligi haqida ʻ ʻ g amxo rlik, – deb yozgan edi V.A. Suxom- linskiy, – bu faqatgina ʻ ʻ sanitariyagigiyena me’yor va qoida- lari kompleksi, tartib, ovqatlanish, mehnat qilish, dam olishga qo yiladigan talablar yig indisigina emas. Bu avvalo, barcha ʻ ʻ jismoniy va ma’naviy kuchlarning garmonik to kisligi haqida- gi g amxo rlikdir va ʻ ʻ ʻ garmoniyaning gulchambari – ijod zavqi, quvonchi hisoblanadi”. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi vazifalarini hal etishda gigiyenik omillar, tabiatning tabiiy kuchlari va jismoniy mashqlar va boshqalardan foydalaniladi. Har xil faoliyat turlariga kiruvchi (qo l mehnati, musiqa asboblarini ʻ chalish, loy yoki plastilindan narsa yasash, qurish-yasash, rasm chizish, kiyinish, 9 yuvinish va boshqalar) xilma-xil harakatlar bolaning jismoniy rivojlanishiga ta’sir etadi. To laqonli jismoniy tarbiyaga barcha vositalar, umumiy qo llanilgandaʻ ʻ erishiladi, chunki ularning har biri kishi organizmiga turlicha ta’sir qiladi. Gigiyenik omillar (mashg ulotlar rejimi, dam olish, ovqatla- nish, uyqu, ʻ kiyim-bosh, poyabzal, jismoniy tarbiya jihozlari, xonalari, maydonchalari va boshqalar) jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishning majburiy sharti hisoblanadi. Ular jismoniy mashqlarning shug ullanuvchilar organizmiga ta’siri samaradorligini ʻ oshiradi. Masalan, jismoniy mashg ulotlar suyak ukova muskul tizimining ʻ rivojlanishiga yaxshi yordam beradi (to laqonli va o z vaqtida ovqatlanilganda). ʻ ʻ Xonalar, jismoniy tarbiya jihozlari, atribut, o yinchoqlar, bolalar kiyimlari va ʻ poyabzalining tozaligi kasalliklarning oldini oladi. Gigiyena talablarini bajarish bolalarda ijobiy emotsiya uyg otadi va jismoniy mashqlarni o zlashtirish uchun ʻ ʻ qulay sharoit yaratadi. Gigiyenik omillar ikki turga bo linadi. ʻ 1. Umumiy madaniy gigiyenik omillar. 2. Shaxsiy madaniy gigiyenik omillar. Umumiy madaniy gigiyenaning omillariga hamma bola- lar uchun umumiy bo lgan talablar: xona kengligi, yoritilishi, shkaflarning, stol, stul, yuvinish xonasi, ʻ yotoqxonada kravatlar- ning bolalar yoshiga, bo yiga mosligi umumiy madaniy ʻ gigiyenaga kiradi. Shaxsiy madaniy gigiyenik omillarga esa bola shaxsi bilan bog liq bo lgan ʻ ʻ gigiyena, yani bolaning tozaligi, kiyimlarining o ziga mosligi, tirnoqlarining ʻ olinganligi, dastro molchalarining borligi, o z shkafi, o z sochiqlari, o z kravati, ʻ ʻ ʻ ʻ o z o rni bo lishi kabilar kiradi. ʻ ʻ ʻ 4 Gigiyena omillari mustaqil ahamiyatga ham ega: ular barcha organ va tizimlarning normal ishlashiga yordam beradi. Masalan, muntazam va sifatli ovqatlanish ovqat hazm qilish organining faoliyatiga ijobiy ta’sir qiladi va boshqa organlarga zaruriy oziq moddalarning o z vaqtida yetib borishini ta’minlaydi, ʻ 4 Bolalarni maktabga tayyorlash daftari. M.Sh.Rasulova., G.Q.Jalolova. tarjimasi. T.: O zPFITI. 1995y ʻ [123-b] 10 bolaning normal rivojlanish va o sishiga yordam beradi. To laqonli uyqu asabʻ ʻ tizimiga dam beradi va uning qobiliyatini oshiradi. To g ri yoritish ko z kasalliklari ʻ ʻ ʻ (shabko rlik va boshqalar)ning sodir bo lishiga yo l qo ymaydi, bolalarning ʻ ʻ ʻ ʻ maydonchada harakat qilishi uchun qulay sharoit yaratadi. Kundalik rejimiga qat’iy rioya qilish uyushqoqlikka, intizomlilikka o rgatadi. ʻ Tabiatning tabiiy kuchlari (Quyosh, havo, suv)jismoniy mashqlarning organizmga ta’sirini kuchaytiradi va kishi ish qobiliyatini oshiradi. Quyoshli, ochiq havoda yoki suvda (suzish) bajariladigan mashqlar jarayonida ijobiy emotsiyalar paydo bo ladi, ayrim organlar va organizm tizimlarining funksional imkoniyatlari ʻ oshadi (ko proq kislorod yutiladi, modda almashinuvi kuchayadi va hokazo). ʻ Quyosh, havo, suv organizmni chiniqtirish, uning yuqori va past haroratga moslashuv qobiliyatini oshirish uchun foydalani- ladi. Bular natijasida issiqlikni idora qiluvchi apparat harakatga keladi, ya’ni kishi organizmi meteorologik omillarning xilma-xil o zgarishlariga o z vaqtida javob bera oladigan darajaga ʻ ʻ keladi. Bunda tabiatning tabiiy kuchlarini jismoniy mashqlar bilan birga qo shib ʻ olib borish chiniqish samaradorligini oshiradi. Tabiatning tabiiy kuchlaridan mustaqil vosita sifatida ham foydalanish mumkin. Suv terini kirdan tozalash, kishi tanasiga mexanik ta’sir etish uchun qo llaniladi. O rmon, bog lar, xiyobonlardagi shifobaxsh moddalar (fitonsidlar)ga ʻ ʻ ʻ boy havo mikroblarni yo qotishga yordam beradi, qonni kislorodga to yintiradi, ʻ ʻ kishi organizmiga yaxshi ta’sir qiladi. Quyosh nuri teri ostida D vitaminining saqlanishiga xizmat qiladi, turli mikroblarni o ldiradi va kishini turli kasalliklardan ʻ (raxit va boshqalardan) saqlaydi. Organizmga har tomonlama ta’sir ko rsatish ʻ uchun tabiatning barcha tabiiy kuchlarini qo llash, ularni oqilona tarzda birga ʻ qo shib olib borish zarur. ʻ Jismoniy mashqlar. Jismoniy tarbiyaning kishiga har tomonlama ta’sir etuvchi asosiy o ziga xos shaklidir. Ulardan jismoniy tarbiyaning ʻ sog lomlashtirish, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarini hal etishda foydalaniladi: ʻ 11 aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishga xizmat qiladi, shuningdek, ko plab kasalliklarni davolashda vosita hisoblanadi. ʻ Musiqa jo rligidagi raqs mashqlari organizmning barcha tizimlariga ta’sir ʻ qiladi, jismoniy fazilatlar (chaqqonlik, tezkorlik va boshqalar)ni rivojlantiradi, shuningdek, harakatlar nafis, erkin, ifodali bo lib boradi, ijobiy emotsiyalar paydo ʻ qiladi, to g ri qomatni shakllantirishga yordam beradi. Shuning uchun raqs va ʻ ʻ o yinlarning xilma-xil elementlari (oyoqlarni yonma-yon qo yish kabilar) jismoniy ʻ ʻ tarbiya vositalari sifatida foydalaniladi. Xilma-xil faoliyat turlari (mehnat, rasm chizish, va narsa yasash boshqalar)ga kiruvchi harakatlar, agar qomatni to g ri tu- tishiga rioya qilinsa, ʻ ʻ shuningdek, jismoniy yuklamalar bolalarning yosh va individual xususiyatlari, sog lig ining ahvoli, jismoniy rivojlanishi va tayyorgarligini hisobga olgan holda ʻ ʻ berilsagina bola organizmiga ijobiy ta’sir etishi mumkin. Massaj (silash, surtish, uqalash, shapatilash, titratish) teriga ta’sir qilib kishining butun organizmiga ta’sir etadi. Teri analizatorlarining o tkazuvchi ʻ yo llari bola tug ilguncha yuzaga keladi, shuning uchun yangi tug ilgan chaqloq ʻ ʻ ʻ teri retseptorlari orqali bo ladigan tashqi ta’sirni ko proq qabul qiladi (bolalarda 6 ʻ ʻ oygacha teri yuzasidagi retseptorlar nisbatan ko p bo ladi). Massaj qon tomiri ʻ ʻ tizimiga ham ta’sir qiladi. Terida asab kuchlari ta’siriga javob tariqasida tomir reflekslari yuzaga keladi, kapillarlar kengayadi, qon aylanishi kuchayadi, issiqlik chiqarish ortadi. Shu ma’noda massaj organizmni issiq havodan, qizib ketishidan saqlaydi. Massaj ta’sirida yog va teri bezlarining sektor funksiyasi yaxshilanadi, ʻ muskullarda oksidlanish-qaytarilish jarayoni kuchayadi va ularning qisqarish qobiliyati ortadi. Massaj limfa tizimiga ta’sir qilib, suyuqlik oqimini tezlashtiradi. 5 Bola hayotining birinchi kunlaridanoq namoyon bo ladigan shartsiz (tug ma) ʻ ʻ reflekslar uning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Agar bola qorni bilan yotqizilsa, u boshini ko taradi va buradi, chalqancha yotganda oldinga oladi. ʻ O ngga ʻ yonboshlatilganda chapga, chapga yonboshlatilganda o ng tomonga buriladi. ʻ 5 Bolalarni maktabga o qishga tayyorlash. T.: O z.PFITI. 1997y [53-b] ʻ ʻ 12 Bolaning oyoq terisiga qo l tekkazilsa emaklay boshlaydi, orqa terisiga tekkizilsaʻ qayisha boshlaydi. Shunday qilib, shartsiz refkkslar muskullar qisqarishini yuzaga keltiradi va ulardan bola hayotining birinchi haftasida, hali jismoniy mashqlarni qo llash mumkin bo lmagan (qo l va oyoqlarni bukuvchi muskullar gipertoniyasi ʻ ʻ ʻ tufayli) paytda rivojlantirish va umuman organizmga ta’sir etishda foydalanish mumkin. Sog lomlashtirish ta’limiy, tarbiyaviy vazifalarni to la hal etishning ʻ ʻ majburiy sharti: jismoniy tarbiyaning yuqorida sanab o tilgan barcha vositalaridan ʻ umumiy tarzda foydalanish hisoblanadi. Turli yosh bosqichlarda ko rsatib o tilgan ʻ ʻ vazifalarning amalga oshirish samaradorligi asosiy va qo shimcha vositalarni ʻ to g ri qo shib olib borgan taqdirdagina oshadi. Chunonchi, bolaning dastlabki uch ʻ ʻ ʻ oyligida gigiyena omillari, tabiatning tabiiy kuchlari, shartsiz reflekslar katta ahamiyatga ega bo ladi. Bola bir yoshga to lganida mas- saj, sust, sust-faol ʻ ʻ mashqlar, asosiy harakatlar (emaklash va boshqalar) dan foydalaniladi. Yoshi katta bo lgan sari gigiyenik omillar, tabiat tabiiy kuchlarining roli kamaymaydi, biroq ʻ uyqu, ovqatlanish va boshqalarga, ozroq vaqt sarflanadi va bir- muncha murakkab jismoniy mashqlardan foydalanish uchun zamin yaratiladi. 1.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarning tarbiyalash jarayonida ularning individual xususiyatlarini hisobga olishning ahamiyatli jihatlari Bola rivojlanish jarayonida odamlarning ilgari o‘tgan avlodlari tomonidan yaratilgan predmet va hodisalar olami bilan alohida maxsus munosabatga kirishadi. Bola insoniyat qo‘lga kiritgan barcha yutuqlarni faol ravishda o‘zlashtirib, egallab boradi. Bunda predmetlar olamini, hamda ular yordamida amalga oshiriladigan xatti-harakatlarni, tilni, odamlar orasidagi munosabatlarni egallab olishi, faoliyat motivlarining rivojlanishi, qobiliyatlarning o‘sib borishi, katta yoshli kishilarning bevosita yordamida amalga oshirilib borilmog‘i kerak. Asosan, mana shu davrdan boshlab bolaning mustaqil faoliyati kuchaya boshlaydi. Bog‘cha yoshdagi bolalarga beriladigan tarbiya ularning murakkab harakatlarini takomillashtirish, elementar gigiyena, madaniy va mehnat malakalari hosil qilish, nutqini o‘stirish 13 hamda ijtimoiy axloq va estetik didning dastlabki kurtaklarini yuzaga keltirish davridir. Mashxur rus pedagoglaridan biri Lesgaftning fikricha, insonning bog‘cha yoshdagi davri shunday bir davrki, bu davrda bolada kelgusida qanday xarakter hislatlari paydo bo‘lishi belgilanadi va axloqiy xarakterning asoslari yuzaga keladi. Bog‘cha yoshdagi bolalarning ko‘zga tashlanib turuvchi xususiyatlaridan biri ularning serharakatligi va taqlidchanligidir. Bola tabiatnining asosiy Qonunini shunday ifodalash mumkin: bola uzluksiz faoliyat ko‘rsatishni talab qiladi, lekin u faoliyat natijasidan emas, balki faoliyatning bir xilligi va bir tomonlamaligidan charchab koladi. Mana shu so‘zlardan bog‘cha yoshidagi bola tabiatning asosiy Qonuni bo‘lmish serharakatligini ortiq cheklab tashlamay, balki maqsadga muvofiq ravishda uyushtirish kerakligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Kattalar va tengdoshlari bilan bo‘lgan munosabat orqali bola axloq normalari, kishilarni anglash, shuningdek, ijobiy va salbiy munosabatlar bilan tanisha boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi bola endi o‘z gavdasini juda yaxshi boshqara boshlaydi. Uning harakati muvofiqlashtirilgan holda bo‘ladi. Bu davrda bolaning nutqi jadal rivojlana boshlaydi. U yangiliklarni egallashga nisbatan o‘zi bilganlarini mustahkamlashga extiyoj sezadi. O‘zi bilgan ertagini qayta-qayta eshitish va bundan zerikmaslik shu davrdagi bolalarga xos xususiyatdir. Bog‘cha yoshdagi bolalar extiyoji va qiziqishlari jadal ravishda ortib boradi. Bu avvalo keng doyraga chiqish extiyoji, munosabatda bo‘lish, o‘ynash extiyojlarinig mavjudligidir. Bog‘cha yoshidagi bolalar nutqni bir muncha to‘la o‘zlashtirganlari va xaddan tashqari harakatchanliklari tufayli ularda o‘zlariga yaqin bo‘lgan katta odamlar va tengdoshlari bilan munosabatda bo‘lish ehtiyoji tug‘iladi. Ular tor doyradan kengroq doyradagi munosabatlarga intila boshladilar. Ular endi qo‘ni-qo‘shnilarning bolalari bilan ham jamoa bo‘lib o‘ynaydilar. Hamma narsani bilib olishga bo‘lgan ehtiyoj kuchayadi. Bog‘cha yoshidagi bola tabiatiga xos bo‘lgan kuchli ehtiyojlardan yana bir uning har narsani yangilik sifatida ko‘rib bola uni har tomonlama bilib olishga intilishidir. Bog‘cha yoshdagi 14 bolalar hayotida va ularning psixik jihatidan o‘sishida qiziqishning roli ham kattadir. Qiziqish xuddi ehtiyoj kabi bolaning biror faoliyatga undovchi omillardan biridir. Shuning uchun ham qiziqishni bilish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab psixik xodisa desa bo‘ladi. Musiqiy ta’lim–tarbiyaning muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun uning psixologik asoslarini o‘rganish o‘ta muhimdir. Bizning hayotimizda musiqa har bir uyga kirib borgan. Musiqa mavzui o‘z xususiyatiga ega bo‘lib, inson va voqelikdagi barcha tomonlarni qamrab ololmagani uchun, eng avvalo, inson ichki ma’naviy dunyosini, uning tuyg‘u va kayfiyatini ifodalaydi. Musiqada musavvirlik va haykaltaroshlikdan farqli tarzda dunyo haqida tasavvurlar emas, balki tuyg‘ular va kayfiyatlar hosil qiladi. Musiqada tuyg‘ular hayotiy tuyg‘ularning aynan o‘zi bo‘lmay, ulartanlab olingan, tasodifiy lahzalardan tozalangan, muayyan orzular nuqtai nazardan anglangan bo‘ladi. Musiqa inson hissiyotlari holatining barcha rango-rang tovlanishlarini aks ettirishga qodir. U eng murakkab tuyg‘ular, eng nozik kechinmalar va kayfiyat holatlarini ham ifoda eta oladi. Musiqa vaqt mezoniga amal qilib, kechinmalarning o‘zgartirib turishlari, avjlanishi va pasayishi jarayonlarini qamrab oladi. Musiqa inson ichki dunyosining hissiyotli tomonlari bilan birga ma’naviy olamini butunligicha ifoda etib, uning aqliy va iroda qudratini, yaxlit qiyofasini yarata oladi. U ruhiy tizim xususiyatlarini ifodalash, milliy ruh holatlarini vujudga keltirish imkoniyatiga ham ega. Buyuk bastakorlar ijodida u yoki bu xalqqa xos bo‘lgan ruhiy tizim xususiyatlari, tuyg‘u holatlari va voqelikni in’ikos etish imkoniyatlari beqiyosligi yaqqol ko‘rinadi. Milliy ruh xususiyatlarini musiqa vositalarida aks ettirish jarayonida xalq musiqiy ijodi katta o‘rin tutadi. Buyuk rus fiziologi I.P.Pavlov ta’limotiga ko‘ra, inson kechirayotgan turli his tuyg‘ular bosh miya yarim sharlari po‘stloq qismining faoliyati asosida yuzaga keladi. Atrof muhitning inson organizmiga doimiy ta’siri va organizmning bu ta’sirlarga Qonuniy javob reaksiyasi natijasida asta-sekin ma’lum bir munosabatlar tizimi vujudga keladi. I.P.Pavlov buni – dinamik stereotip, deb atagan edi. I.P.Pavlovninng dinamik stereotip haqidagi ta’limoti kishidagi hissiyotlarning 15 fiziologik va psixologik tabiatini chuqurroq o‘rganishda katta ahamiyatga egadir. Gap bog‘cha bolalarida estetik hissiyotni tarkib toptirish haqida borar ekan, e’tiborni avvalo ikki muhim masalaga qaratishimiz kerak: 1) bolalarda estetik hissiyotning paydo bo‘lishi uchun obyektiv shart- sharoitlar mavjudmi? 2) bolalar san’at asarlarini go‘zallik nuqtai nazaridan baholay oladilarmi? Psixologiya fanidan ma’lumki, voqelik ta’siri ostida paydo bo‘ladigan sezgi va idrok hissiyotning asosiy manbaidir. Bolalarda bosh miya va sezgi organlarining taraqqiyoti yetarli darajada yuksak bo‘lmaganligi tufayli ularda sezuvchanlik bir muncha ta’sirli bo‘ladi. Musiqani to‘la to‘kis idrok etish uchun diqqat, xotira va musiqiy tafakkur zarur va muhimdir. Ana shundagina insonning tasavvuri yordamga keladi va estetik hissiyot shakllanadi. Aytilganlardan ko‘rinib turibdiki, musiqiy asarni to‘liq idrok etish uchun inson psixikasining faoliyati xilma-xil bo‘lmog‘i lozim. Musiqiy bilimlarni o‘zlashtirishdan maqsad bolalarning musiqiy asarning lad, o‘lchov, sur’at, registrini aytib berishlari emas, balki musiqaning yuqoridagi ifoda vositalari orqali ularda shaxsga xos bo‘lgan xususiyatlarni: ijodiy qobiliyat, erkin yo‘naltirilgan diqqat, musiqiy xotira, tasavvur, faollikni, tashabbuskorlikni shakllantirishdir. Bolalar hissiyotining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri uning muayyan sharoit bilan bog‘liqligidir, ya’ni bolalarda sodir bo‘ladigan hissiy kechinmalar aniq bir sharoitdagina vujudga keladi. Shunga ko‘ra ularni qiziqtiradigan, diqqatlarini jalb etadigan sharoitni yaratish ularda estetik hissiyotning, musiqiy madaniyatni o‘stirishning eng muhim shartidir. Bolalar biror bir musiqiy asarni tinglar ekanlar, musiqaning rang-barang ovozlari, ifoda vositalarini (temp, ritm, kuy, o‘lchov, registr, dinamika va hokazolar), xarakter va kayfiyatini farqlashni, eshitilgan musiqiy asarlarning qaysi janrga mansubligini, mumtoz, estrada yoki boshqa musiqalarni bir-biridan farqlay olishni hissiy-emotsional jihatdan idrok eta boradilar, boshqacha qilib aytganda, ularning musiqiy didlari shakllana boradi. 16 Musiqiy did, musiqiy dunyoqarashning shakllanishida mashg‘ulotlardan tashqari va ta’lim muassasasidan tashqari ishlarning qay darajada yo‘lga qo‘yilganligi, bolalarning yashash sharoitlari, oiladagi muhit va oilaning musiqaga nisbatan munosabati, ota- onalarning va boshqa oila a’zolarining musiqaga qanday munosabatdaliklari ham g‘oyatda muhimdir. Musiqiy ohangdorlik inson nutqi ohangiga o‘xshab ketadi. Odam o‘zining histuyg‘u holatini boshqalarga nutqi ohangi orqali bildiradi, nutq ohangi ovozning balandligi, pastligi, tebranishi, vazni orqali namoyon bo‘ladi. Aytish mumkinki, inson nutqi ohangining ulkan ifoda imkoniyatlari musiqiy ohangga tabiiy shartsharoit yaratadi, unda ohang butunlay yangi badiiy sifat oladi. Inson nutqi ohangi musiqa badiiy tilining asosi bo‘lib, bastakorning voqelikka munosabatini musiqada aks ettirishda vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ko‘p asrlik tajriba nutq ohangi imkoniyatlari insonning musiqiy sezgirligi va idrokliligini, musiqani idrok etish qobiliyatini vujudga keltirdi. Bolaning kamol topishida qiziqishning ahamiyati shundaki, bola qiziqqan narsasini mumkin qadar chuqurroq bilishiga intiladi va binobarin uzoq vaqt davomida qiziqqan narsasi bilan shug‘ullanishdan zerikmaydi. Bu esa o‘z navbatida bolaning diqqati hamda irodasi kabi muhim xislatlarni o‘stirishga va mustahkamlashishga yordam beradi. Bolaning qobiliyatlari musiqiy faoliyat jarayonida rivojlanadi. Ushbu rivojlanishni bolalarning yosh psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda to‘g‘ri tashkil etish va yo‘naltirish musiqa tarbiyachilarining vazifasidir. Masalan, bolani ilk bolalik davridan tovushlar balandligini ajratishga o‘rgatilmasa, u yetti yoshga yetganida o‘zidan kichik bolalar osongina bajara oladigan vazifalarni bajara olmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning musiqiy rivojlanishning muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Ularning eshitish sezgisi, musiqiy eshitish qobiliyati rivojlanib boradi; 2. Har xil xarakterdagi musiqaga emotsional ta’sirchanlikning sifati va darajasi ortadi; 17 3. Qo‘shiq kuylash musiqiy-ritmik ijrochilikda qo‘llaniladigan sodda ko‘nikma va malakalar shakllanadi. Bolalar yoshi xususiyatlari. Maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarining yoshiga ko‘ra hosil qiladigan qobiliyat va imkoniyatlarini ko‘rib chiqamiz. Bir yoshli bolalar – psixolog A.Lyublinskayaning to‘plagan ma’lumotlariga ko‘ra, go‘dakning 10-12-kunlarida eshitish organi ishga tushar ekan. Ikki oylik go‘dak esa, musiqa tovushlarini eshitganda, qimirlamay, jim bo‘lib qolar ekan. 4- 5oylarida bola tovush kelayotgan tomonga qaray boshlaydi. Ilk bolalik davrlaridayoq go‘daklarda musiqa tovushlariga nisbatan shaxsiy munosabat shakllana boradi. Birinchi yilining oxirlarida bolaning umumiy eshitish hissi shakllanadi. Bolakay kattalardan har xil musiqani tinglab uni o‘ziga xos intonatsion (o‘xshash ovozlar chiqaraib) xirgoya qiladi. Musiqaga nisbatan emotsional munosabat bildirish, eshitish hissiyotlarini rivojlantirish ilk bolalikdan musiqiy tarbiyani amalga oshirishga xizmat qiladi. Ikki yoshli bolalar – musiqani idrok etishda bolalar yorqin emotsiyalarini namoyon etadilar. Eshitish hissiyoti tabaqalashgan bo‘ladi: bola yuqori va quyi, baland va past tovushlarni, hatto, tembrni ham farqlay oladi. Bolada ilk kuylash ko‘nikmalari ongli ravishda shakllana boradi; bola kattalarga qo‘shilib kuylay boshlaydi. Bola oddiy musiqiy harakatlar – chapak chalish, oyoqni to‘pillatish, musiqa ostida aylanish kabi faoliyatlarni bemalol bajara oladi. Uch va to‘rt yoshli bolalar – eshitish hissida individual ajralib turish holllari ko‘rinadi. Masalan, murakkab bo‘lmagan kuyni aniq ijro etishlari mumkin. So‘zlarni ifodalashda avval alohida so‘zlarni qo‘llagan bo‘lsalar, endi ularni bir- biri bilan bog‘lagan holda ishlata oladilar. Tafakkurlarida ham sezilarli o‘zgarishlar ro‘y beradi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkurlari ko‘rgazmali-obrazli tafakkurga aylanadi. Bu yoshdagi bolalar o‘zlari mustaqil harakatlar bajara oladilar hamda mustaqil ravishda raqsga tushib o‘ynaydilar. 18 Besh yoshli bolalar – bolalarning faol tarzda “nimaga?”, “Qayerdan?” kabi savollarni paydo bo‘lishi davridir. Bola voqea va hodisalar o‘rtasidagi aloqalarni anglay boshlaydi va ularni oddiy usulda umumlashtira boshlaydi. Bolalar kuzatuvchan, ayniqsa, musiqaning quvnoq yoki g‘amgin, tovushlari baland yoki pastligi, qanday cholg‘u asbobida ijro etilayotganligini bemalol aniqlay oladilar. Ular qo‘shiqni qanday ijro etish kerakligini, qanday harakatlar bajarish kerakligini yaxshi tushuna boshlaydilar. Bu davrda bolalarning ovozlari jarangdor va yorqin tus oladi. Ovoz intonatsiyalari turg‘unlashib boradi, lekin hali kattalarning ko‘magiga muxtoj bo‘ladi. Bu yoshda eshitish qobiliyati shakllana boradi. Bu davrda harakatlarning asosiy turlarini – yurish, yugurish, sakrash kabi faoliyatlarni yaxshi o‘zlashtira boshlaydilar. Bolalar o‘z individual xususiyatlaridan, qobiliyatlaridan kelib chiqib bir faoliyat turini afzal ko‘rishlari mumkin. Olti va yetti yoshli bolalar – bu davrda bolalar maktabga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydilar. Musiqa mashg‘ulotlarida olingan bilim va taassurotlariga asoslanib bolalar musiqiy asarlarga sharh berishlari, musiqaning ifoda vositalarini aniqlashlari, musiqiy kayfiyat belgilarini ajrata olishlari mumkin. Bu davrda bolalar rivojlana boradilar va bir necha rivojlanish bosqichlaridan o‘tadilar: - emotsional rivojlanish – oddiy musiqiy tovushlarga keskin yoki yorqin emotsional reaksiya berish; - hissiyot, idrok va eshitishning rivojlanishi – musiqiy tovushlarni alohida idrok etishdan, butun, ongli va faol idrok etish, tovushning xususiyatlari, balandligi, tembri, dinamikasi, ritmini idrok etish; - munosabatlar bildirish jarayoni – beqaror qiziqishlardan barqaror qiziqishlarga, ehtiyojlarga o‘tish, musiqiy didning ilk qirralarining paydo bo‘lishi; - ijrochilik faoliyati – ko‘rib bajariluvchi faoliyatlar, musiqiy ritmik hamda kuylash faoliyatida taqlidchanlik. Bolalarning shaxs sifatida tarbiyalash uchun ta’lim jismoniy va ongli tarbiya uyg‘unlikda olib borilishi kerak. Bu maqsadga erishish uchun bolalarda to‘g‘ri 19 tashkillashtirilgan musiqiy mashg‘ulotlar tashkil etiladi. Estetik tarbiya maktabgacha yoshdagi bolalarda go‘zallikni tushunish, uni his qilish, yaxshi va yomonni, badiiy san’at turlarini farqlay olish va ularga ijodkorona yondashishga yo‘naltirilgandir. Estetik tarbiyaning eng ko‘zga ko‘ringan omillaridan biri bu — musiqadir. Bu maqsaddarga erishish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarning umumiy musiqiyligini rivojlantirish kerak. 6 Bolalarning umumiy musiqiyligiga nimalar asos bo‘ladi: musiqa bolaning estetik tarbiya omili sifatida unga go‘zallikni kabul qilish, tushunish qobiliyatlarini rivojlantirish. Bu masalalarni xal etish uchun umumiy musiqiylikni rivojlantirish zarurdir. II-BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALAR TARBIYASIGA INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK YONDASHUVNI AMALGA OSHIRISH USULLARI VA ULARNING SAMARADORLIGI 2.1 Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar tarbiyasida individual- psixologik yondashuv usullaridan foydalanish Ruhiyat yuqori ahloqiy tafakkurning bir daqiqalik mayl va ehtiyojlardan yuqori qo‘yilishini bildiradi. Shaxsiy ta'lim yo'nalishi ta'lim va tarbiyada bolaning (o'quvchining) shaxsiy salohiyatini amalga oshirishning shaxsiy usuli: Intellektual; Hissiy-irodali; Faol; Ma'naviy va ma'naviy. Shaxsiy ta'lim yo'nalishini (MTM) yaratishning asosiy maqsadi: Bolalar bog'chasida maktabgacha yoshdagi bolalarning ijobiy sotsializatsiyasiga, ularning ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishiga yordam beradigan shart -sharoitlar yaratish, bu 6 X.Axmedova va boshqa... Bolangiz maktabga tayyormi? T.: 2000y [114-b] 20 bolaning shaxsiyatining intellektual, hissiy, estetik, jismoniy va boshqa rivojlanishining umumiy jarayonlari bilan uzviy bog'liqdir. Bolaning ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishidagi vazifalar: Bolaning ijtimoiy rivojlanishi uchun qulay mavzu yaratish muhitini yaratish; Bolaning ijtimoiy va shaxsiy rivojlanishi uchun ma'muriyat, pedagogik xodimlar, maktabgacha ta'lim muassasalari tibbiyot xodimlari va ota -onalarning yagona ish tizimini tashkil etish; O'qituvchi va bola o'rtasidagi muloqot uslubini takomillashtirish: psixologik to'g'ri muloqot uslubiga rioya qilish, o'quvchining hurmat va ishonchiga erishish; Bolaning o'ziga, boshqa odamlarga, uning atrofidagi dunyoga, bolalarning kommunikativ va ijtimoiy kompetentsiyasiga ijobiy munosabatini rivojlantirish uchun sharoit yaratish; Bolaning o'zini o'zi qadrlashini shakllantirish, huquq va erkinliklarini anglash (o'z fikriga ega bo'lish, do'stlar tanlash, o'yinchoqlar, mashg'ulotlar o'tkazish, shaxsiy narsalarga ega bo'lish, shaxsiy vaqtidan o'z xohishiga ko'ra foydalanish) Bolaning ijtimoiy va shaxsiy muammolarini oldini olish va tuzatish. Shaxsiy ta'lim yo'nalishi asosiy yo'nalishlarni o'z ichiga oladi: Harakatni tashkil qilish (umumiy va nozik vosita ko'nikmalarini rivojlantirish); ko'nikmalarni rivojlantirish (madaniy -gigienik va kommunikativ va ijtimoiy); bolaning faolligini shakllantirish (manipulyativ, sezgi-idrok, predmet-amaliy, o'yin, mahsuldor turlari-modellashtirish, qo'llash, chizish); nutqni rivojlantirish (nutqning sensorli asosini, sensorimotor mexanizmini, nutq funktsiyalarini shakllantirish); atrof -muhit haqidagi tasavvurlarni shakllantirish (ob'ektiv dunyo va ijtimoiy munosabatlar); fazo, vaqt va miqdor haqida tasavvurlarni shakllantirish. O‘sib kelayotgan va rivojlanayotgan shaxsda bu doimiy ravishda ahloqiy barkamollikka intilishda namoyon bo‘ladi. Erkinlik bu insonning ichki va tashqi ozodlikka intilishidir, bunda boshqa shaxsning ijtimoiy kelib chiqishi, millati, diniy 21 va siyosiy qarashlari, sinfiy munosabatlari va boshqa xususiyatlaridan qat’iy nazar, uning xuquqlari albatta to‘la to‘kis tan olinishi lozimdir. Insonning tabiatini o‘zgartiradigan, uning shaxsini tarkib topishiga ta’sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqacha qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish munosabatlarining o‘sishi va o‘zgarishidir. Bundan tashqari inson shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi yana bir kuchli omil - inson orttirgan tajribalarining tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. Shunday qilib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo‘lib, u kishining individual hayoti davomida ma’lum konkret omillarning ta’siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta’sirida tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam tug‘ilib o‘sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri bo‘lsa, ikkinchisi, odamga uzoq muddat davomida sistemali ravishda beriladigan ijtimoiy ta’lim-tarbiyaning ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo‘l bilan beriladigan irsiy omillarning ta’siridir. Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal yetuvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, faqat shu ikkita faktorga emas, balki uchinchi bir faktorga ham bog‘liqdir. Bu faktor nasliy yo‘l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta’siridir. Masalan: tanasining tuzilishi, sochi va ko‘zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‘ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari bilan bog‘liq bo‘lgan sifatlari nasliy yo‘l bilan berilmaydi. Nihoyat, nodir hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlarda nasliy yo‘l bilan berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni ro‘yobga chiqishi uchun albatta, ma’lum sharoit bo‘lishi kerak. Hozirgi kunda xalqimiz orasidan yetishib chiqqan iste’dodli olimlar, muhandisixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste’dodli artistlar, rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo‘l bilan berilgan barcha 22 imkoniyatlarning ro‘yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligini dalili bo‘la oladi. 7 Shaxsning barcha xususiyatlari, munosabatlari va xatti-harakatlari shaxsning hayoti faoliyatida ma’lum rolni bajaruvchi va har biri murakkab qurilmadan iborat bo‘lgan hamda shartli ravishda to‘rtta o‘zaro mustahkam bog‘langan funksional bosqichlarga birlashtiriladi: Shaxsning ana shu ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan barcha sifatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi shaxsning hulq-atvori va xattiharakatlarini belgilaydi. Birinchi tizimning hosil bo‘lishida analizatorlar o‘rtasidagi doimiy tabiiy aloqani aks ettiruvchi filogenetik mexanizmlar katta rol o‘ynaydi. Biroq, bu ilgari yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek ontogenez jarayonida filogenetik analizatorlar o‘rtasidagi aloqa vaqtli aloqalar bilan organik jihatdan qo‘shilib keladilar. Bunda mazkur tizimning ichida perseptiv tizimga o‘tib ketadigan yuksak darajada integratsiyalangan ma’lum ichki sensor komplekslarni hosil qiladi. Bunday komplekslar qatoriga nutq, eshitish, ko‘rish hamda sensomotor komplekslarni kiritish mumkin. Mana shu komplekslarning hammasi odamning hayot-faoliyati jarayonida o‘zaro bir-biri bilan doimiy aloqaga kirishib, sensorperseptiv uyushishning yagona funksional dinamik tizimini yaratadi. Insonning sensorperseptiv jihatlari doimo takomillashib boradi. Ikkinchi tizim barqaror psixik holatlarni o‘z ichiga oladi. Bu holatlar bolaning aniq maqsadni ko‘zlovchi va foydali faoliyatining ongli subyekti sifatida boshlagan harakatlarining dastlabki yillaridayoq shakllana boshlaydi. Temperament, intellekt, bilim va munosabat ana shunday xususiyatlar jumlasiga kiradi. Uchinchi tizim - shaxsni arbob sifatida stabilizatsiya tizimidir. Yo‘naltirilganlik, qobiliyat, mustaqillik va harakter uning tarkibiy qismini tashkil etadi. Yo‘naltirilganlik - shaxsning integral va generalizatsiya qilingan xususiyatidir. 7 Karimov I.A. “Barkamol avlod –O zbekiston taraqqiyotining poydevori”. ʻ T., Sharq 1997y [76-b] 23 Yo‘naltirilganlik bilim, munosabatlarning hamda shaxsning xulqatvori va xatti-harakatlarida ijtimoiy ahamiyat yetakchilik kilgan motivlarning bir butun ekanligida o‘z ifodasini topadi. Bu xususiyat odamning dunyoqarashi, qiziqishlari va ma’naviy ehtiyojlarida namoyon bo‘ladi. Yo‘naltirilganlik strukturasida g‘oyaviy e’tiqod katta rol o‘ynaydi. G‘oyaviy e’tiqod - bu bilimning, o‘sha shaxsga xos bo‘lgan intellektual, emotsional va iroda sifatlarining sintezi, g‘oyalar va xatti-harakatlar bir butunligining negizidir. To‘rtinchi tizim o‘z ichiga shunday xususiyatlar, munosabatlar va xattiharakatlarni oladiki, ularda real shaxslarning ijtimoiy «o‘y fikrlari va histuyg‘ulari» aks ettiriladi. Ular bu shaxslarning siyosiy jihatdan ongli, ijtimoiy taraqqiyotning mas’ul arboblari sifatida xulqatvorini belgilab beradi. Bunga gumanizm, optimizm va mehnatsevarlik fazilatlari kiradi. 2.2 Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar mashg'ulotlarida psixologik treninglardan foydalanish Maktabgacha tarbiyachi uchun psixologik va pedagogik taqdimot tuzishning taxminiy dasturi: 1. "Bola haqida umumiy ma'lumot" bo'limida. siz qaerdan kelganingizni (oiladan, boshqa maktabgacha ta'lim muassasasidan), maktabgacha ta'lim muassasasida uzoq vaqt tanaffuslar bo'lganmi yoki yo'qligini, nima sababdan ko'rsatishingiz kerak. Bolaning guruhga moslashishini baholash: yaxshi; qoniqarli; etarli emas; yomon; boshqa 2. "Oilaning xususiyatlari" bo'limida. ota -onalar haqida ma'lumot berishingiz kerak. Bo'limlarni to'ldiring: Oila tarkibi: to'liq, to'liq bo'lmagan, katta, aka -uka va opa -singillarning mavjudligi. Oila turi: a) farovon (ota -onalar axloqiy jihatdan barqaror, tarbiya madaniyatiga egadirlar); b) disfunktsional (pedagogik jihatdan qobiliyatsiz: ota -ona talablarining birligi yo'q, bolaga e'tibor berilmaydi, unga shafqatsiz munosabatda bo'lish, tizimli 24 ravishda jazolash, o'z qiziqishlari, bolalar bog'chasidagi xatti -harakatlari to'g'risida kam ma'lumot berish); v) axloqiy nuqsonli oila (ota -onalar axloqsiz turmush tarzi, mastlik, parazitizm, sudlanganligi, bolalarni tarbiyalamasligi); d) ziddiyatli oila (oilada disfunktsional emotsional muhit mavjud, nizolar, ota -onalar asabiy, shafqatsiz, murosasiz). Bolani kim tarbiyalaydi: onasi, otasi, buvisi va boshqalar. Ota-onalar va bolalar o'rtasidagi munosabatlarning tabiati: a) oilaviy diktat (bolaning tashabbusi va o'zini hurmatini tizimli ravishda bostirish); b) haddan tashqari g'amxo'rlik (bolaning barcha ehtiyojlarini qondirish, qiyinchiliklardan, tashvishlardan, harakatlardan himoya qilish); v) kelishuv (bola tarbiyasida faol ishtirok etishdan qochish, passivlik, bolaning to'liq avtonomligini tan olish) d) hamkorlik (o'zaro hurmat munosabati, quvonch va qayg'uning birgalikdagi tajribasi). 3. "Bolaning tashqi ko'rinishining xususiyatlari" bo'limida., qisqacha e'tibor bering: duruş, yurish, imo -ishoralar, yuz ifodalari, tuprik borligi va boshqalar. 4. "Somatik salomatlik" bo'limida. sog'liqni saqlash guruhini ko'rsatish; qanchalik tez -tez kasal va qanday kasalliklar; ishtaha, kunduzgi uyquning xususiyatlari; Bola enurez va / yoki enkoprezdan aziyat chekadimi? 5. "Dvigatel sferasining xususiyatlari" bo'limida."Ko'rishlar" ma'lumotlariga ko'ra tavsiflang. Umumiy motorli ko'nikmalar: norma, muvofiqlashtirish, temp, harakat ritmi biroz buzilgan, motor noqulay. Qo'lda motorli ko'nikmalar: me'yor (funktsiyani saqlash), nozik vosita mahoratining etishmasligi, vosita cheklanishi, harakatlanish diapazoni (to'liq, to'liq bo'lmagan, jiddiy cheklangan), tezlik (normal, tez, sekin), almashinuvchanlik (aniq, noaniq), 25 muvofiqlashtirish (normal, mayda buzilishlar) , buzilgan, to'liq bo'lmagan). Etakchi qo'l: chap qo'li, ambidexter, o'ng qo'li. 6. "Bolaning kognitiv sohasining xususiyatlari" bo'limida. Ruhiy jarayonlarni tavsiflash uchun: Diqqat xususiyati: dars paytida diqqatli bo'la olmaslik va uzoq vaqt biror narsaga diqqatni jamlash mumkin emas; doimo chalg'itadi; uzoq vaqt davomida har qanday biznesga e'tibor qaratishga qodir; vazifalarni bajarishda tirishqoq va aniq; qanday e'tibor ustunlik qiladi - ixtiyoriy, beixtiyor, boshqasi. Xotira xususiyatlari: asta -sekin eslab qoladi va tezda unutadi, tez eslaydi va tezda unutadi, she'rlarni yod olish qiyin, ertak, hikoya mazmunini qayta aytib berish, xayoliy qarzlar bilan tanishtirish (matnda bo'lmagan narsa), ikkilamchi narsalarga e'tiborni qaratadi, asosiyini ushlamaydi. xotira turining mazmuni, asosiy turi: vizual, eshitish. Fikrlashning o'ziga xos xususiyati: fazoviy munosabatlarning mohiyatini yaxshi tushunmaydi (chap, o'ng, old, orqada, tepada, pastda, ostidan, tepasida va hokazo. va kim yuguradi? va hokazo. (emas) bir qator ob'ektlar uchun umumlashtiruvchi so'zni tanlaydi ( rasmlar) dastur materiallari doirasida (6 yoshgacha - idishlar, mebellar, kiyimlar, poyabzal, bosh kiyimlar, o'yinchoqlar, transport vositalari, gullar, daraxtlar, qo'ziqorinlar, qushlar, uy va yovvoyi hayvonlar, sabzavotlar, mevalar, rezavorlar, hasharotlar , asboblar; (oddiy emas) sabab-oqibat munosabatlarini qanday o'rnatishni biladi (ko'chada qor yog'adi-qish) (hikoya va rasmlarning mazmunini tushunmaydi), (emas) asosiy narsani ta'kidlaydi Axborot sanash operatsiyalarini bajarmaydi; dastur materiali doirasida vaqtinchalik tasavvurlarni shakllantirish (kunning qismlari, haftaning kunlari, fasllar, ularning ketma -ketligi, tabiat hodisalari haqidagi bilimlar (rasm bo'yicha ta'rif, belgilar bilan nomlash) ) taklif qilingan vazifalarning ma'nosini tushunmaydi… 7. "Dasturning bo'limlari bo'yicha bolaning bilim holati" bo'limida. bolaning atrof -muhit haqidagi bilimlarini, matematik ko'nikmalarini, rasm chizish 26 ko'nikmalarini, o'rganishda qanday qiyinchiliklarga duch kelishini tasvirlab bering. Atrof -muhit haqida umumiy ma'lumotlar to'plami: ismlar (emas) ismlari uning ismi, yoshi, ota -onasining ismlari, uy manzili, fasllarni so'z bilan ko'rsatadi (yo'qolgan holda); fasl belgilarini nomlaydi (qiyin topadi) bilmaydi; o'simlik va hayvonot dunyosi haqidagi bilimlar dastur talablariga javob beradi, etarli emas. Chizmachilik ko'nikmalarini shakllantirish: (uy, daraxt, odam va boshqalar), modellashtirish (koptok, plastilin tayog'i va boshqalar) Boshlang'ich matematik tushunchalarni shakllantirish: Miqdor va sanoq:((emas) "bir-ko'p" tushunchalarini farqlamaydi, (emas) ... ichida miqdoriy (tartibli) hisob egasi emas, (1) dan ... gacha bo'lgan raqamlarni bilmaydi, (emas) raqam bilan bog'liq mos keladigan ob'ektlar soni, to'plamlarni ularga kirmagan elementlar soni bo'yicha taqqoslaydi (hisoblamaslik, qo'llash, grafik korrelyatsiyasi) yoki bilvosita (sanash orqali), (bilmaydi) ramziylik elementlarini (<, >, +, -, =), (emas) son tarkibiga egalik qiladi ..., (emas) ichidagi misollarni hal qiladi, (emas) vizual materialdagi muammolarni hal qiladi. Rangni idrok etish: rang haqida hech qanday tasavvurga ega emas, ranglarni ajratadi, asosiy ranglarni taniydi va nomlaydi, ob'ektlarni rangi bo'yicha guruhlaydi. Shaklni idrok etish: shakl haqida tasavvurga ega emas, geometrik shakllarni guruhlaydi, geometrik shakllarni so'z bilan ajratadi, geometrik shakllarni ajratadi va nomlaydi (tekis va hajmli), geometrik shaklli narsaning shaklini korrelyatsiya qiladi, ob'ektlarni shakli bo'yicha guruhlaydi. Vaqtinchalik qarashlar: vaqt vakillari shakllanmagan, kunduzi o'zlarini yo'naltiradilar, haftaning kunlarini izchil nomlaydilar, yil oylarining nomlarini biladilar, yilning vaqtini aniqlaydilar va nomlaydilar. Kosmik tasvirlar: fazoviy tasavvurlar shakllanmagan, og'zaki ko'rsatmalarga muvofiq ko'rsatilgan yo'nalishda harakatni amalga oshiradi, 27 o'ziga (chapga, o'ngga, oldinga, orqaga) nisbatan kosmosdagi pozitsiyasini aniqlaydi, ob'ektning fazodagi o'rnini aniqlaydigan so'zlardan foydalanadi. 8. Sinflarga munosabat: o'z faoliyatini nazorat qila olmaydi, masalani oxirigacha etkazmaydi, o'qituvchiga, bolalarga xalaqit beradi, biz tezda charchaymiz, sekin va notekis ishlaymiz, faoliyat tezligi tez, lekin faoliyat "tartibsiz va ahmoq"); U yordam oladimi va qanday yordam: (og'zaki, amaliy, rag'batlantiruvchi, yo'l ko'rsatuvchi, tashkil etuvchi, o'rgatuvchi); u qanday qilib faoliyat jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni yengadi: (emas) engishga intiladi, ishni tashlaydi, boshqalarni josuslik qiladi, yig'laydi, xavotirlanadi va asabiylashadi, o'qituvchiga, bolalarga yordam so'rab murojaat qiladi, o'z -o'zidan chiqish yo'lini qidiradi. 9. Bolaning nutqining xususiyatlari: Nutqning ovozli tomoni: tovush talaffuzining xususiyatlarini tavsiflash uchun: yosh normasi doirasida nutqning fonetik tuzilishi etarli darajada shakllanmagan, alohida holda, hamma tovushlar to'g'ri talaffuz qilinadi, lekin nutq yuklanishi ortishi bilan umumiy xiralashgan nutq, fonemik nuqsonlar paydo bo'ladi. tovush talaffuzi (o'tish, buzilish), fonologik nuqsonlar (almashtirish, aralashtirish); fonemik eshitishning xususiyatlari: buzilmagan, etarlicha rivojlanmagan, buzilgan. Lug'at: ko'rsating: me'yor (so'z boyligi etarli, yosh normasiga to'g'ri keladi), kundalik hayot chegarasida, keskin cheklangan; qay darajada: keskin cheklangan, biroz cheklangan, ko'rinadigan cheklovlarsiz; qaysi so'zlar (nutq qismlari) bilan cheklangan; so'zning bo'g'in tuzilishi buzilmagan, so'zning bo'g'in tuzilishidagi qo'pol bo'lmagan nuqsonlar, bo'g'in tuzilishi buzilgan, (emas) ko'p bo'g'inli so'zlarning tuzilishini buzgan. Nutqning grammatik tuzilishi: shakllangan, etarlicha shakllanmagan, shakllanmagan; burilish, so'z yasash xususiyatlari: shakllangan, yosh normasiga mos, shakllanish bosqichida, shakllanmagan. Quyidagi ko'nikmalarning shakllanishini aks ettiring: ko'plik va birlik ism va fe'llarning shakllanishi, otlarning kichraytiruvchi shakllari, sifatlarni otlar bilan, 28 sonlarni otlar bilan muvofiqlashtirish qobiliyati. Muvofiq nutq: yosh normasiga mos keladi, shakllanish bosqichida, yanada rivojlanishni talab qiladi, shakllanmagan; jumlalarning tabiati (oddiy, murakkab, keng tarqalgan, kamdan - kam uchraydigan, tugallanmagan), kattalarning savollariga bir bo'g'inli yoki to'liq ibora bilan javob berish qobiliyati, namoyish qilish uchun jumlalar tuzish qobiliyati, rasmdagi harakatlar, tuzish qobiliyati. mavzuga asoslangan hikoya, syujetli rasm, syujetli suratlar seriyasi, ertakni, hikoyani qayta hikoya qilish, she'r aytib berish; muloqot qilish imkoniyati. 10. Faoliyatning xarakteristikasi: O'z-o'ziga xizmat qilish ko'nikmalari: u mustaqil ravishda hojatxona vositalaridan foydalanishi, yuzini yuvishi, qo'llarini yuvishi, sochlarini tarashi mumkinmi; mustaqil ravishda kiyinish, echinish, poyabzal kiyish, tugmani yuqoriga ko'tarish, dantellarni bog'lash va echish; ular o'zlari ovqat eyishi, ichishi, qoshiq, vilka ishlatishi mumkinmi; u narsalarini va to'shagini tozalay oladimi. O'yin faoliyati: o'yinchoqlarga, sevimli o'yinlarga befarqlik yoki qiziqish, u o'yin qoidalarini tushunadimi, ularni bajaradimi, o'yin mazmuniga o'zgartirishlar kiritadi, xayoliy vaziyatning mavjudligi, jamoaviy o'yindagi roli, ziddiyatli vaziyatda o'zini tutishi, O'yindagi tajribasi aks etadimi, (bilmaydi) o'yinni qanday qo'llab -quvvatlashini. Konstruktiv va grafik faoliyat: u uyali qo'g'irchoqni, piramidani to'g'ri yig'a oladimi, tayoqlardan oddiy figuralarni yig'a oladimi, kublardan konstruksiya qila oladimi? 11. Muloqotda qayd etilgan asosiy qiyinchiliklar: hech qanday qiyinchiliklar yo'q; o'yinni qo'llab -quvvatlamaslik; yolg'iz bo'lishni afzal ko'radi; yig'laydi, kattalar, bolalar bilan kam aloqa qiladi; ziddiyatli; boshqa 12. Shaxsiy xususiyatlar: har xil faoliyat turlarida hissiy reaktsiyalar, faollik yoki passivlikning etarliligi, bolalar va kattalar bilan muloqot jarayonida tashabbuskorlik, muvofiqlik, asabiylashish, passivlik mavjudligi yoki yo'qligi; uyatchanlik, asabiylik, ko'z yoshlari, befarqlik, obsesyon, uyatchanlik; hukmron kayfiyat; xatti -harakatlar: 29 xotirjam, vaziyatga mos, bezovtalanuvchi; axloqiy fazilatlar: qarindoshlar, tengdoshlar, boshqa odamlar bilan munosabatlarning mosligi, mehr -muhabbat, sevgi, mehribonlik, yordam berish yoki zarar etkazish, boshqalarni xafa qilish, tajovuzkorlik, aldash va boshqalar, kattalar talablariga bo'ysunish qobiliyati, aniqlik, poklik, ma'qullash va tanqidga hissiy etarlilik reaktsiyalari. 13. Hissiy va irodali sohaning xususiyatlari: asosiy kayfiyat (ma'yuslik, tushkunlik, yomonlik, tajovuzkorlik, izolyatsiya, negativizm, eyforik quvnoqlik), xavotirli, hayajonli, ishonchsiz, dürtüsel, uyatchan, xayrixoh, xotirjam, muvozanatli, harakatchan - cheklangan, muvaffaqiyatsizlikdan qo'rqadi, hissiy, passiv, ilhomlantiruvchi hissiy reaktsiyalar etarli, ta'sirchan portlashlarning mavjudligi, reaktsiyalarni rad etish moyilligi, g'azab; Vazifani bajarishda (jonli, hissiy) umumiy jonlanish, o'zini tinchlantiradi (a), kattalarning iltimosiga binoan, boshqa faoliyatga o'tishda, fobik reaktsiyalarning mavjudligi (qorong'ilikdan qo'rqish, yopiq makon, yolg'izlik va boshqalar). ; jasorat, qat'iyatlilik, qat'iyatlilik, o'zini tuta bilish qobiliyati; har xil faoliyatdagi faollik yoki passivlik; odamlar bilan muloqot qilish jarayonida tashabbuskorlik, muvofiqlik, asabiylashish, passivlikning mavjudligi yoki yo'qligi; uyatchanlik, asabiylashish. 14. "Bola rivojlanishining qo'shimcha xususiyatlari" bo'limida: Qaysi faoliyat turiga moyillik, ijodiy qobiliyatning namoyon bo'lishi e'tiborga olinishi mumkin. Rivojlanish kechikishining sabablari. Bolaning ijobiy va salbiy fazilatlari. Bolalarning individual xususiyatlarini diagnostikasi 2.3 Bolalar tarbiyasiga individual-psixologik yondashuv jarayonida psixologik treninglardan foydalanishning samaradorligi 1. Ota -onalarning suhbatlari va so'roqlari Ota-onalarning bilimlari bolaning manfaatlarini, uning xulq-atvorining xususiyatlarini aniqlashda, o'ziga xizmat qilish ko'nikmalarini, nutqini, intellektual va ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirishda faol ishlatiladi. Suhbatning asosiy maqsadi - ota -onalar bilan aloqa o'rnatish, bolani bilish, ota -onalarni bolalar bog'chasi bilan tanishtirish va hamkorlikning asosiy yo'nalishlarini aniqlash. 30 2. Bolaning rivojlanish diagnostikasi: Bolaga tashxis qo'yish bolalar bog'chasi mutaxassislari tomonidan amalga oshiriladi. Har bir mutaxassis o'z sohasiga e'tibor beradi. Psixolog - aqliy rivojlanish darajasi, bolalar va kattalar bilan muloqotning o'ziga xos xususiyatlari, emotsionallik, aqliy reaktsiyalar tezligi, yangi muhitga moslashish. 3. Guruh xulq -atvorini kuzatish: Bolaning moslashuv davrida va maktabgacha ta'lim muassasasida bo'lgan vaqt davomida o'qituvchi va mutaxassislar bolani turli vaziyatlarda kuzatadilar, o'z- o'ziga xizmat qilish ko'nikmalarining shakllanish darajasini, boshqa bolalar va kattalar bilan muloqot qilishning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydilar. ishlab chiqarish faoliyati ko'nikmalari, vosita va nutq ko'nikmalarini rivojlantirish, bilim doirasi, mustaqillik va faollikning namoyon bo'lishi, qiziqish maydoni va boshqalar. Kuzatishning quyidagi usullaridan foydalanish mumkin: epizodlarni, kundalik yozuvlarini, xaritalarni ro'yxatga olish - kuzatuvlar, kuzatish jurnali, video kuzatuv. Tibbiy-psixologik-pedagogik komissiya tarkibi: Guruh o'qituvchilari; Psixolog; Nutq terapevti; Musiqiy direktor; Jismoniy madaniyat rahbari; Katta o'qituvchi; Katta hamshira; Strukturaviy bo'lim boshlig'i. Ishda ishlatiladigan usullar: Suhbatlar, o'yinlar, darslar, badiiy adabiyot o'qish, turli his -tuyg'ular va his tuyg'ular bilan, "sehrli" tushunish vositalari bilan tanishishga qaratilgan eskizlar; Hissiy, shaxsiy va xulq-atvor sohalarini rivojlantirishga hissa qo'shadigan o'yinlar, mashqlar va treninglar (muloqot qilish ko'nikmalarini rivojlantirish va boshqalar bilan munosabatlarni yaxshilash, qo'rquvni engish va o'ziga bo'lgan 31 ishonchni oshirish, tajovuzni kamaytirish va salbiy hislarni susaytirish) Aqliy jarayonlarni rivojlantirish uchun mashg'ulotlar, o'yinlar va mashqlar (xotira, e'tibor, idrok, fikrlash, tasavvur); Art -terapiya usullari (qo'g'irchoq terapiyasi, izoterapiya, ertak terapiyasi); Yengillik psixo-gimnastika mashqlari (yuz, bo'yin, magistral, qo'llar, oyoqlar mushaklarini bo'shashtirishi) Majburiyat yoki javobgarlikni his qilish – erkinlikning qaramaqarshi jihati bo‘lib, bu shaxsning manfaatlariga xizmat qiladi. Majburiyatsiz erkinlik – bu o‘zboshimchalik, palapartishlik hisoblanadi. Erkinliksiz majburiyat esa – bu qullikdir. Unisi yoki bunisi o‘zaro birbirini to‘ldirganda yoki bog‘langanda mustaqillik mavjud bo‘lishi mumkin. Majburiyatni yana boshqacha talqin qilinsa, insonning o‘z ixtiyori bilan jamiyat hayoti va boshqa insonlar taqdiri uchun javobgarlikni o‘z ustiga olishi tushuniladi. Hozirgi zamon tarbiyasining umumiy maqsadi bolani yuksak ahloqli, ruhiy jihatdan boy, qalban ozod, erkin, burch va majburiyatni his qila oladigan shaxs sifatida shakllantira olishdir. Tarbiyaning umumiy maqsadi bilan bir qatorda maxsus ijtimoiy maqsadlari ham kelib chiqishi mumkin. Ular tarixning ma’lum davrida o‘zgaruvchan talablar bilan jamiyat taraqqiyotining dolzarb muammolarini bayon etishi va rivojlanishiga hissa qo‘shishi lozim. Ma’lum vaqtdan so‘ng jamiyat taraqqiyoti o‘zining ma’lum bir bosqichidan o‘tgandan keyin rivojlanish yana davom etadi va talablar ham o‘zgaradi. Tarbiyaning maqsad va vazifalaridan biri bu jamiyat taraqqiyotining zamonaviy rivojlanish bosqichlariga javob bera oladigan maxsus tashabbuskor bolalarni yetishtirish, shaxsni o‘z-o‘zini hurmat qiladigan va intiluvchan qilib tarbiyalashdan iboratdir. Shaxs shakllanishida u yashayotgan muhit, kishilar, jamiyatning roli juda kattadir. Masalan, biron mahallada inson shaxsining tarkib topishiga faol ta’sir ko‘rsatuvchi yuzta o‘ziga xos ijtimoiy muhit bor degan ma’noni bildiradi. Bu yerda shunday bir savol tug‘iladi: «Tashqi muhit inson shaxsining tarkib topishiga qanday ta’sir qiladi?» 32 Birinchidan, ijtimoiy muhitdagi turli hodisalar odamning ongiga bevosita ta’sir qilib, unda chuqur iz qoldiradi. Ikkinchidan, tashqi ijtimoiy muhit ta’sirining chuqurroq va mustahkamroq bo‘lishiga odamning o‘zi yordam beradi. Ma’lumki, bolalar o‘z tabiatlariga ko‘ra, ilk yoshlik chog‘laridan boshlab, nihoyat darajada taqlidchan bo‘ladilar. Bolalar katta odamlarning barcha xatti-harakatlariga bevosita taqlid qilish orqali bu xattiharakatlarni, yaxshi-yomon fazilatlarni o‘zlariga singdirib boradilar. Bolalar oilada, ko‘cha - ko‘yda, katta odamlarning har bir harakatlarini, o‘zaro munosabatlarini zimdan kuzatib turadilar. Inson shaxsining tarkib topishida tashqi ijtimoiy muhitning roli haqida gap borar ekan, shuni ham ta’kidlab o‘tish zarurki, ayrim g‘ayri tabiiy hodisalar inson shaxsining tarkib topishida tashqi muhit ta’sirining hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini to‘la tasdiqlaydi. Biz ayrim tasodifiy hollarda odam bolalarining yovvoyi hayvonlar muhitiga tushib qolish hodisasini nazarda tutayapmiz. Hayotda bunday hodisalar juda siyrak bo‘lsa ham har holda uchrab turadi. Masalan, Hindistonlik doktor Sing Kalkutta yaqinidagi o‘rmonzorda bo‘ri bolalari bilan birga ikkita odam bolasining ham to‘rt oyoqlab yugurib yurganini ko‘rib qoladi. Keyin ularni poylab, qarorgohlarini topib, bolalarni olib ketadi. Ulardan biriga Amala, ikkinchisiga Kamala deb nom qo‘yadi. Shu narsa xarakterliki, bolalar yoshlikdan bo‘rilar muhitiga tushib qolganliklari tufayli, fe’l-atvorlari, xattiharakatlari jihatidan bo‘rilardan farq qilmas edilar. Nutq yo‘q, demak tafakkur ham nihoyat darajada cheklangan edi. Juda katta qiyinchiliklar bilan qayta tarbiyalanilayotgan bo‘ri muhitidagi bolalar shamollash natijasida o‘lib qoladilar. Bu hodisa odamning shaxs sifatida rivojlanishi uchun eng avval insoniy muhit, ya’ni ijtimoiy muhit bo‘lishi kerakligini to‘la tasdiqlaydi. Shaxs va uning psixologiyasiga ta’sir etuvchi ikkinchi omil ta’lim- tarbiyaning ta’siridir. Ma’lumki, ta’lim-tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning dunyoqarashi, e’tiqodi, hayotga bo‘lgan munosabatini tarkib toptiradi. Agar bolalarning ruhiy taraqqiyotlari va shaxsiy 33 xususiyatlarining tarkib topishi faqat tashqi ijtimoiy muhit bilan, ta’lim-tarbiyaning o‘zigagina bog‘liq bo‘lganda edi, unday paytda biz bir xilda sun’iy va aynan bir xil ta’lim-tarbiya sistemasini tashkil qilib, har tomondan bab-baravar taraqqiy etgan va deyarli bir xil shaxsiy xususiyatlarga ega shaxslarni yetishtirib chiqarar edik. Vaholanki, bunday bo‘lishi mumkin emas. Shuni aytib o‘tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga ta’lim-tarbiyaning ta’siri deganda, albatta, birinchi navbatda tarbiya muassasalarida, ya’ni bog‘cha, maktab, internat, litsey va kollejlarda beriladigan ta’lim-tarbiya tushuniladi. Biroq, bundan oilada bolaga beriladigan ta’lim-tarbiya mutlaqo mustasno emas. Oiladagi umumiy ijtimoiy muhitdan tashqari, oilada beriladigan ta’limtarbiyaning ham roli kattadir. Bola tarbiyasi bilan sistemali shug‘ullanadigan va umuman shug‘ullanmaydigan oilalarga misollar keltirish mumkin. Yuqorida aytib o‘tilgan ikkita omildan tashqari uchinchi omil ham mavjudki - bu nasliy xususiyatlardir. Odamga nimalar nasliy beriladi? Odamga nasliy yo‘l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlari beriladi. Masalan, tana tuzilishi, sochi va ko‘zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‘ma berilishi mumkin. Lekin shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari bilan bog‘liq bo‘lgan sifatlari nasliy yo‘l bilan, ya’ni tug‘ma ravishda berilmaydi. Nihoyatda nodir hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematik qobiliyatlar nasliy yo‘l bilan berilishi mumkin. Odamning ruhiy taraqqiyoti va shaxsiy xususiyatlarining tarkib topishi haqida gapirar ekanmiz, yana bir muhim narsa ustida to‘xtab o‘tish керак . Akseleratsiya - «tezlatish» degan ma’noni anglatadi. Hozirgi kunda bolalarni ham jismoniy, ham ruhiy jihatdan juda jadallik bilan rivojlanayotganliklarining guvohi bo‘lib turibmiz. Xo‘sh, buning sababi nima bo‘lishi mumkin? Albatta, bunga turli fikrlar bor. Ayrim olimlar akseleratsiyaning sababini ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan bog‘lab tushuntirishga intilmoqdalar. Ularning fikricha, ilmiytexnikaning juda jadal temp bilan rivojlanishi insoniyatning oldiga mislsiz 34 ko‘p axborotlarni idrok qilish va fikrda qayta ishlash talablarini qo‘yadi. Bu talab o‘z navbatida insonni har tomonlama, ya’ni ham jismoniy, ham psixik jihatdan tez rivojlanishiga olib keldi. Yuqorida aytib o‘tilgan olimlarning fikricha, akseleratsiya - bu XX asrning ikkinchi yarmiga xos bo‘lgan hodisadir. Tarbiyali bo‘lish - bu xulq-atvorini nazorat qilishdan iboratdir. Bunday nazorat insonga yomon xatti-harakatlarni bajarmaslik imkoniyatini beradi. Agar shaxs xulq-atvorini axloqiyligi haqida qayg‘ursa, u ijtimoiylashuvga erishgan bo‘ladi. Tarbiyalanganlik ijtimoiylashuvni o‘rganish jarayoni sifatida qaraladigan yosh psixologiyasida olingan natijalarga asoslanadi. Bola o‘zini egotsentrik emas, balki tarbiyali tutishi uchun tarbiyalanganlik qanday rag‘batlantirilishi kerak? Tarbiya o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy jihatdan ijobiy ehtiyojlarni hosil qilishidir. Agar ta’lim shaxsning ongini shakllantirish bo‘lsa, tarbiya uning ongsizlik sohasiga ta’sir etishdir. Bolalarga ularni tarbiyalaydiganlarga hissiy yaqinlik xos. Odatda 6 oylik bolalar unga g‘amxo‘rlik qiladigan ota-onasiga bog‘lanib qoladilar. Ota- onaning oldida, ular bilan muloqotda bo‘lish bolalarga juda yoqadi, ularning yo‘qligi bolaga yoqmaydi. Ota-onaning g‘amxo‘rligini bildiradigan so‘zlar, xatti- harakatlar bola uchun juda katta ahamiyatga ega, uni erkalamaslik, suymaslik salbiy ahamiyatga ega bo‘ladi. Xulq-atvorning dastlabki ijtimoiylashuvi xuddi shu o‘rganish jarayoni orqali sodir bo‘lishi mumkin: xulq-atvorning istalgan shakllari g‘amxo‘rlik va e’tibor bilan taqdirlanadi, kutilmagan shakllari esa qo‘llabquvvatlanmaydi. Lekin, yaxshi xulq-atvorni rag‘batlantirish va yomon xulqatvor uchun jazolash axloqiy ijtimoiylashuvning kichik bir qismidir. Biz ko‘rib chiqkan xulq-atvor hamma bolalarga ham taalluqli emas Bolalarni tarbiyalash samaradorligini oshirishda an’ana va urfodatlarning roli katta. Xalq urf-odatlari, an’analari va marosimlari katta tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Ular odamlarni bir-biriga yaqinlashtiradi, do‘stlik-birodarlik his- tuyg‘ularini rivojlantiradi. Bular o‘z navbatida yoshlar uchun ibrat namunasini o‘taydi. 35 Tarbiya jarayonida g‘amxo‘rlikning funksiyasi kattadir. Bolalar befarq otaonalarga nisbatan g‘amxo‘r ota-onaga ko‘proq taqlid qiladilar. G‘amxo‘r ota- onalar bolaning salbiy xulq-atvorini qo‘llab-quvvatlamaganda, bola o‘z xattiharakatlarining oqibatini ertaroq anglaydi. Tarbiyaviy jarayonni amalga oshirishda g‘amxo‘rlik bilan bir qatorda yaxshi ko‘rishga asoslangan intizomga rioya qilish zarurdir. Bu bola bilan doimiy muloqotni, tushuntirishni, muhokama qilishni, agar bolaning xulq-atvori shuni talab qilsa, og‘zaki tanbeh berishni, yaxshi xulq-atvor uchun taqdirlashni nazarda tutadi. Bola shaxsi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlarini uning ilk davrlardagi rivojlanishini aniqlamasdan turib tushunish qiyin. Axloqiy rivojlanish ilk bor shaxsning umumiy xususiyatlari va xislatlari shaklida shakllanishi haqidagi g‘oyalar ilk bor X.Xartshorn va M.Meylar tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, ularning fikricha, axloqiy xulq-atvorni keltirib chiqaruvchi va faoliyatga undovchi fenomenlar aniqlanmaguncha axloqiy rivojlanishni o‘rganib bo‘lmaydi. X.Xartshorn va M.Meylar olib borgan tadqiqotlarinng asosiy maqsadi axloq normalariga rioya qilishda bola shaxsining umumlashgan hislatlarini shakllantirish muhim rol o‘ynaydimi yoki xususiy axloqiy odatlar ahamiyatliroqmi, degan savolga javob topish bo‘lib, tadqiqotlardan shu narsa aniqlanadiki, axloqiy normalarni bola ongiga singdirilishida xususiy odatlarni yuzaga keltirish va o‘ziga xos ta’lim nazariyasiga asoslanish ustunligi yaqqol namoyon bo‘ladi. 36 Bolalar tomonidan ba’zi bir axloqiy tushunchalar va tasavvurlarning o‘zlashtirilishi va ularning bola shaxsiga bo‘lgan ta’sirini psixologik nuqtai nazardan o‘rgangan V.A.Krutetskiy o‘z tadqiqotida 10 ta asosiy tushunchani tanlab oladi. Bular: qat’iylik, sezgirlik, faxrlanish, haqgo‘ylik, mardlik, bir so‘zlilik, kamsuqumlik, qo‘rqmaslik, faxrlanish, burch kabilardir. Olim o‘tkazgan tadqiqotidan shunday xulosaga keladiki, bolalar ushbu tushunchalarni mukammal tushunishlari va hayotga tadbiq etishlari uchun: 8 Bolalarda o‘z-o‘zini anglashda shaxs axloqiy hislarining ba’zi bir jihatlari masalari P.I.Razmislov , jamoa oldida burchni rivojlantirish xususiyatlari A.L.Shnirman , burch hissini tushunish muammolari A.S.Alyakrinskaya, axloqiy jihatdan o‘zini aniqlash muammolari V.I.Shardakovlar tomonidan o‘rganilgan. 9 Bolalik va maktab yoshida shaxs tarbiyaning hal kiluvchi ta’siri ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muyayan dasturning, anglab olingan maqsadning mavjudligi bilan ta’sir ko‘rsatishning maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari, shakllari hamda metodlarining tasodifiy yoki stixiyali ta’sirlaridan ajralib turadi. Ma’lumki, tarbiyaning eng muhim vazifasi yosh avlodda mustahkam e’tiqod va histuyg‘ular hamda ularga asoslangan ma’naviy xulq- atvorni 37 Bola lar faolligini oshirish; ularda emotsional qo‘zg‘alishni vujudga keltirish; hayotiy faoliyatdan keng foydalanish; bir - biriga qarama - qarshi tushunchalarni chuqur tahlil qilish zarur ekan. 8 www.psyxology.ru saytidan olindi 9 P.Yusupova. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. O qit.:T. -1993y [59-b] ʻ hosil qilishdir. Bu vazifani shaxsni faol va muayyan maqsadni ko‘zlagan holda,shuningdek bolaning individual xususiyatlarini hisobga olgan taqdirdagina hal etish mumkin . Mashhur olim Gerbart tarbiya maqsadini belgilab olishga katta ahamiyat bergan. U tarbiyaning maqsad va vazifalarini yaxshi fazilatli kishini tarkib toptirishdan iborat, deb hisoblaydi. Gerbart tarbiya ishida aqliy ta’limga tarbiyaning eng katta va asosiy vositasi deb bilib, ta’limsiz tarbiya bo‘lmaydi deb hisoblagan. Tarbiya uzluksiz ravishda ta’lim bilan birgalikda avvalo oilada, keyinchalik ta’lim- tarbiya muassasalarida berib boriladi. Shaxsning qaror topishini eng muhim vazifasi bolada axloq talablariga javob beradigan e’tiqod va ideallarni tarkib toptirishdir. Bola shaxsining shakllanishidagi jarayonda yuzaga kelgan axloqiy e’tiqod va ideallar sistemasi, ya’ni uning ma’naviy ongi hukmronlik qiluvchi, uning ijtimoiy faolligini belgilab beruvchi omilga aylanadi. Shaxsning ijobiy yo‘nalishini tarkib toptirish uchun maktab bolalarini barcha vaziyat va holatlarda to‘g‘ri yo‘l tutishini istashi hamda to‘g‘ri yo‘ldan borishi uchun uning nima qilishini bilishi, o‘zi ham to‘g‘ri xulq-atvorli bo‘lishni mashq qilishi zarur. Bolalarning ongiga singdirilgan qoidalarni yaxshilab asoslab berilishi, isbotlangan bo‘lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushinib olishga va buning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga rozi bo‘lishga qodir bo‘lgan o‘smirlar va katta yoshdagi bolalar uchun juda muhimdir. Bolalarda maksimal faollikni yuzaga keltirish yoki jonli ravishda fikr almashish istagini uyg‘otish, ularning fikrini avj oldirish va o‘zlarini axloq masalalari ustida o‘ylab ko‘rishga majbur qilish zarur. Bolalarga tayyor haqiqatni zo‘rlab qabul qildirish yaramaydi, axloq normalari haqidagi xulosalarni chiqartirish ularning faol ishtirokida amalga oshirilishi lozim. Buning uchun suhbat jarayonida 38 muhokamaga qo‘yilishi kerak bo‘lgan masalalarni oldindan tayyorlab qo‘yish tavsiya etiladi. Bolalarda chuqur va ta’sirchan emotsiyalarni uyg‘otishga intilish lozim. Bunda o‘qituvchi suhbatni befarq, shavq va zavqsiz emas, balki emotsional tarzda jonli qilib o‘tkazilgandagina erishish mumkin. O‘qituvchi o‘zining ehtirosli e’tiqodi bolalarga o‘tishini unutmaslik darkor. Yuqorida aytilgan fikrlardan o‘qituvchilar va ota onalar o‘zlariga hamda o‘z xulq-atvorlariga nisbatan juda qattiq talablar qo‘yishi, o‘nlab bolalarning sinovchan ko‘zlari, ularning kuzatib turganliklarini hech qachon unutmasliklari kerak. Konfutsiy: “Eskini o‘zlashtirgan va yangini tushunishga qodir insongina tarbiyachi bo‘la oladi” - degan edi. Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta’lim-tarbiya, ilm-fan, kasb-hunarga o‘rgatish sohalarini isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sezila boshladi. Bugungi kunda tarbiya jarayonida ham qator o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, ma’rifat xalqimiz, millatimiz qonidadir. An’anaviy sharqona qarashga ko‘ra, ma’rifatlilik faqat bilim va malaka emas, ayni paytda chuqur ma’naviyat va go‘zal axloq degani hamdir. Bir ijtimoiy jamiyatning ikkinchisiga almashishi, shuningdek, milliy mustaqillik va uning ne’matlari, respublikamiz fuqarolarida tub o‘zgarishlarni vujudga keltirmoqda. Milliy tuyg‘u, qiyofa, harakter, ta’b, kuy, raqs, ma’naviyat, qadriyat hamda ruhiyat ta’siri ostida o‘zining tub mohiyatini aks ettira boshladi. O‘tmishning boy merosi, uning an’analari milliy istiqlol tufayli o‘z egalariga qaytarib berildi. Fuqarolarning ijtimoiy ongi asta-sekin o‘zgarib borishi natijasida etnopsixologik xususiyatlar tiklana boshladi, milliy, umumbashariylik hislatlari o‘rtasida adolatlilik, teng huquqlilik aloqalari o‘rnatilmoqda. XXI asrda shaxs shakllanishida, uning tarbiyalanganlik darajasini ortishida dinning, xususan «Hadis» ilmining ahamiyati kattadir. Shaxslararo munosabatda tenglik, g‘amxo‘rlik, samimiylik, o‘zaro yordam, simpatiya, antipatiya, 39 hamdardlik, sevgi-muhabbat singari milliy xususiyatlarni tarkib toptirishda hadislarning roli yanada ortadi. O‘zbek oilasida tarbiya mohiyati, mazmuni tarbiyaning kundalik rejasi, bolalarga ta’sir o‘tkazish vositasini tanlash va undan unumli foydalanish o‘ziga xos xususiyatga ega, chunki uning asosida xalq an’analari yotadi. Ma’lumki, yoshlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi bilan oila, mahalla, ta’lim muassasalari, ommaviy axborot vositalari, huqukni muhofaza qiluvchi tashkilotlar, ilmiy-pedagogik kadrlar shug‘ullanadilar. Tarbiya jarayonida barcha ishtirokchilarning bahamjihatlik bilan olib boradigan ishlarigina, o‘zining ijobiy natijalarini berishi mumkin. 40 XULOSA Ta'limning individualizatsiyasi umumiy ta'lim dasturida belgilangan daraja bilan bolaning ob'ektiv imkoniyatlari o'rtasidagi tafovutni yumshatadi. MTM-bu maktabgacha yoshdagi bolaning ichki dunyosi va uning ijtimoiy muhitini batafsil o'rganish asosida chaqaloqning har tomonlama rivojlanishi va uning shaxsiy salohiyatini ro'yobga chiqarishni boshqarish. Bu o'qituvchi, o'quvchi va ota -onalar o'rtasidagi hamkorlik samaradorligini ko'rsatadi. MTMning ishlash prinsipi - bu pedagogik texnologiyalar va usullarni bolaning shaxsiy fazilatlariga moslashtirishdir. Maktabgacha tarbiyachi duch kelishi mumkin bo'lgan qiyinchiliklar, bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirish sur'ati hisobga olinsa, ta'lim jarayoni muvaffaqiyatli bo'ladi. Davlat ta'lim standartiga muvofiq maktabgacha yoshdagi bola uchun individual ta'lim yo'nalishining maqsadi bolaning intellektini, his -tuyg'ularini, jismoniy va ijodiy salohiyatini ochib berish uchun motivatsiya va qulay shart -sharoitlarni yaratishdir. Maktabgacha tarbiyachilarning vazifasi - ixtisoslashgan mutaxassislar yordamida maktabgacha yoshdagi bolaning individual ehtiyojlariga mos keladigan o'qitish usullarini tanlash va o'qitish, jismoniy, psixologik yuklarni tayyorlash bilan MTMni malakali rivojlantirish. MTMning strategik yo'nalishlarini belgilaydigan asosiy mezonlar: 1.Maktabgacha tarbiyachining rivojlanishining ob'ektiv darajasi; 2.Molaning ta'lim jarayoniga tayyorligi darajasi; 3.Yaqin kelajakdagi individual faoliyatning maqsad va vazifalari. O‘quv faoliyati bolalarni xursand qilishi, ularga zavq berib, qoniqish hissini uyg‘otishi kerak. Ilk bolalik davridanoq bolalarda bilishga qiziqishni tarbiyalash katta ahamiyatga ega. Chunki bilishga intilishga inson faoliyatining ahamiyatli motivlaridan bo‘lib, shaxs yo‘nalganligining anglanilganligini aks ettiradi, barcha 41 psixik jarayon va funksiyalarga ijobiy ta’sir etadi, qobiliyatni faollashtiradi, qiziqish mavjud holatida barcha insoniy kuchlar qo‘zg‘aladi. Buni ayniqsa, bog‘cha bolasining o‘quv faoliyatini tashkil etishda inobatga olish kerak. 1. Pedagog va psixologlarning olib borgan tadqiqotlari o‘qishga bo‘lgan qiziqishlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishining asosiy sharoitini ajratish imkonini beradi. 2. O‘quv faoliyati shunday tashkil etilishi kerakki, bola unda faol ishtirok etsin, yangi bilimlarni mustaqil tarzda qidirishi va “topishi”ga undalishi lozim. 3. O‘quv faoliyati turli xil bo‘lishi kerak. Bir xillikka ega bo‘lgan materiallar va bir xil usullar bolalarni tez zeriktirib qo‘yadi. 4. Bola berilayotgan materiallarning kerakliligi va ahamiyatliligini tushunishi kerak. 5. Yangi berilayotgan material ilgari o‘zlashtirilgan material bilan yaxshi bog‘langan bo‘lishi kerak. 6. Juda yengil bo‘lgan va o‘ta murakkab material qiziqish uyg‘otmaydi. O‘quv topshiriqlari bog‘cha yoshidagi bolalar uchun qiyin, lekin imkoniyati yetadigan darajada bo‘lishi kerak. 7. Bolaning barcha yutuqlarini ijobiy baholash lozim. Ijobiy baho bilishga nisbatan faollikni rag‘batlantiradi. 8. O‘quv materiallari yorqin va emotsional bo‘lishi kerak. A.P.Usovaning ta’kidlashicha, o‘qitilayotgan materialni idrok qila olmaslik hodisasi harakatning usul va vositalarida o‘ta osonlik usuliga asoslangan, ilgari ko‘rsatilgan noto‘g‘ri tarbiyaviy ta’sirning asorati natijasidir. Birinchidan, bog‘cha yoshidagi bolalarda ayrim psixik jarayonlarning rivojlanishi bilan birga ularning shaxsi va shaxsiy xislatlari xam tarkib topa boshlaydi. Bolaning tashqi muxitdagi narsa va xodisalar xamda o`ziga nisbatan bo`lgan to`g`ri, okilona munosabatlarining asosi xudi shu davrda yuzaga keladi. Ikkinchidan, bog‘cha yoshidagi davrda bolaning qobiliyatlari tez rivojlanib, yangi-yangi extiyojlar va qiziqishlari xosil bo`ladi. Bola shaxsining ana shunday 42 rivojlanib borishi natijasida uning xarakteriga oid xislatlar namoyon bo`la boshlaydi. Bog‘cha yoshidagi davrda bolada qanday xarakter xislatlari tarbiyalansa , bu xislatlar bolaning maktab yoshidagi davrida va xatto kata odam bo`lib yetishganida xam namoyon bo`ladi. Shuning uchun boshqa yoshdagi davrida bolada ijobiy shaxsiy xislatlarning tarkib topishiga aloxida axamiyat berish zarur. Bolalar bog‘cha yoshidan boshlab xulq-atvorining axloqiy normalari va qoidalarini intensiv ravishda o`zgartira boshlaydilar. Ular o`zlarining u yoki bu xattixarakatlariga kattalar tomonidan beriladigan baxolarga zur qizikish bilan qaraydilar. Shuning uchun ular xamisha nima yaxshi-yu, nima yomonligini, qanday xarakat to`g`ri-yu qanday xarakat noto`g`riligini aniqlashga intiladilar. Bunday ishda bolalarga xamisha yordam berish kerak, ularning bunday xarakatlarini qo`llabquvvatlash lozim. 43 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ 1. I.A.Karimov “Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitada ʻ uni bartaraf etishning sharoitida uni bartaraf etishning yo llari va choralari” ʻ Toshkent – “O zbekiston” – 2009y ʻ 2. I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” Toshkent “Ma’naviyat” 2008 y 3. Asosiy vazifamiz –Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz faravonligini yana yuksaltirishdir” Toshkent “O zbekiston” 2010 yi ʻ 4. I.A.Karimov “Mamlakatni madernisiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo lida” .O zbekiston NMIU 2008y ʻ ʻ 5. Karimov I.A. “Barkamol avlod –O zbekiston taraqqiyotining poydevori”. ʻ T., Sharq 1997y 6. O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida”gi qonuni “Marifat” ʻ ʻ ʻ gazetasi. 1997 yil 1 oktyabr 7. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim –tarbiyasiga qo yiladigan davlat ʻ talablari. T., O z.PFITI, 2000y. Tuzuvchilar M.Rasulova, X.Abduraxmonova va ʻ boshqalar. 8. Bolalarni maktabga o qishga tayyorlash. T.: O z.PFITI. 1997y ʻ ʻ 9. Maktabgacha ta’lim davlat standarti O z.PFITI., T.: 1995y ʻ 10. “Bolajon” tayanch dasturi. T.: 2010 y 11. O zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’limga qo yilgan Davlat talablari. ʻ ʻ T.: 2000y 12. P.Yusupova. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. O qit.:T. -1993y ʻ 13. O.U.Xasanboyeva. Oila pedagogikasi. T., 2007y 14. Maktabgacha ta’lim jurnali. 2006y 3 –soni 15. Ye.T.Nedopekina, A.V.Nikolskaya. Maktab bo sag asida. O qituvchi. ʻ ʻ ʻ 44 T.: 1971y 16. A.V.Semenova. Uzbekskiye narad nыye podvijnыye igrы. T.: 1995y 17. M.Rasulova, D.Abdullayeva. Bolalarni maktabga psixologik tayyorgarligi. T.:2004y 18. M.Daminov, T.Adambekova. O yin mashg ulotlari. ʻ ʻ O qituvchi. T.: ʻ 1993y 19. O .Egamov, Z.Bobomurodov. 80 g ozlar bilan ishlash. ʻ ʻ T.: 1993y 20. N.U.Bikbayev, X.I.Qosimova, Z.Ibragimova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni tashkillashtirish. O qituvchi. T.: 1995y ʻ 21. X.Axmedova va boshqa... Bolangiz maktabga tayyormi? T.: 2000y 22. R.K.Jo rayev. MTM lar uchun kuzatuv daftari. T.: 1999y ʻ 23. Bolalarni maktabga tayyorlash daftari. M.Sh.Rasulova., G.Q.Jalolova. tarjimasi. T.: O zPFITI. 1995y ʻ 45

“ Mtm tarbiyalanuvchilarida kommunikativ qobiliyatlar paydo bo’lishining psixologik omillari ” mavzusida bajargan KURSISHI 1

MTM TARBIYALANUVCHILARIDA KOMMUNIKATIV QOBILIYATLAR PAYDO BO LISHINING PSIXOLOGIK OMILLARI MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 2 I-BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR TARBIYASIDA .................. 6 adabiyotlarda o'rganilganlik darajasi ......................................................................... 7 1.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarning tarbiyalash jarayonida ularning ................ 13 individual xususiyatlarini hisobga olishning ahamiyatli jihatlari ............................ 13 II-BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALAR ........... 20 psixologik yondashuv usullaridan foydalanish ....................................................... 20 2.2 Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalar mashg'ulotlarida psixologik ................. 24 treninglardan foydalanish ........................................................................................ 24 2.3 Bolalar tarbiyasiga individual-psixologik yondashuv jarayonida ..................... 30 psixologik treninglardan foydalanishning samaradorligi ........................................ 30 XULOSA ................................................................................................................. 41 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ ............................................ 44 KIRISH Respublikamizda uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqichlariga, jumladan uning maktabgacha ta’lim bosqichiga e’tibor ortib borishi bilan bir qatorda maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha yoshdagi ta’lim muassasalariga jalb etish ulushi kamayib borishi bu borada maqsadli tadqiqotlar olib borish 2

mamalakatimiz ilmiy texnikaviy dasturi, ustuvor tadqiqotlar yo nalishlarining birʻ qsmi sifatida qaralishi mumkin. Bolalar bilan individual tarbiyaviy ishlarni tashkil etishning zaruriy sharti ularning asosiy aqliy va fiziologik xususiyatlarini bilishdir, ular orasida birinchi navbatda asab tizimining tipologik xususiyatlarini ajratib ko'rsatish kerak. Har xil turdagi asabiy faoliyatga ega bo'lgan bolalarga bir xil pedagogik ta'sirlar ularning har biri uchun etarli bo'lmasligi shubhasizdir. Asab tizimining kuchli turi bo'lgan bolaning kuchiga ega bo'lgan narsa zaif tipdagi bolaning kuchida bo'lmasligi mumkin. Inert nerv jarayonlari bo'lgan bola o'qituvchini o'zining sekinligi bilan hayratda qoldiradi, qo'zg'alish jarayonlari va ularning yuqori harakatchanligi ustun bo'lgan bola doimo bezovta bo'ladi. Binobarin, bunday bolalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy ishlar ularning biologik xususiyatlarini hisobga olishga asoslanishi va ularda ijobiy fazilatlarni tarbiyalashga qaratilgan bo‘lishi kerak. Asab tizimi zaif bo'lgan bolada o'qituvchi asta-sekin yukni oshirib, uning asab hujayralarining samaradorligini oshirishi kerak, inert asab jarayonlari bo'lgan bolada - tezkor reaktsiyani, "cheklanmagan" bolada. asab tizimining turi - inhibisyon jarayonlarini o'rgatish va boshqalar. Rus va xorijiy ilg'or pedagogikaning ko'plab vakillari bolalarni tarbiyalashda individual yondashuv muammosiga e'tibor berishdi. Ya.A.ning pedagogik tizimida allaqachon. Komenskiy - buyuk chex o'qituvchisi - bolalarni o'qitish va tarbiyalashning butun jarayoni ularning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda qurilishi va tizimli kuzatishlar orqali ushbu xususiyatlarni aniqlash kerakligi haqidagi qoidalarni aniq belgilab berdi. Ajoyib rus o'qituvchisi K.D. Ushinskiy bolalarga individual yondashishning keng metodologiyasini ishlab chiqdi, yaxshi odatlarni rivojlantirish bo'yicha profilaktik ishlarning asosi. Shu bilan birga, u bolaga individual yondashuvning murakkab jarayonida biron bir aniq retseptlar berish mumkin emasligi haqidagi fikrni bildirdi va shu bilan muammoni hal qilishning ijodiy xususiyatini ta'kidladi. 3

Muammoning o rganilganlik darajasi. ʻ Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammolani ijtimoiy –siyosiy ahamiyatga egadir. Shu bois, pedagogika nazariyasi va amaliyotida bu yo nalishda bir qancha tadqiqot ʻ ishlari olib borilgan. Chunonchi oila sharoitida bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash muammosi har doim dolzarb bo lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi ʻ bolani maktabga tayyorlash muammolari – G.Yusupova, M.Sh.Rasulova, G.Jalolova, N.U.Bikboyeva, T.Charova, K.M.Mahkamjonov, chet el olimlaridan Ye.T.Nedonikina, A.V.Nikolsnaya, X.Klinton, L.A.Venlerlarning tadqiqotlarida tatqiqi etilgan. Tadqiqotlar tahlilidan ma’lum bo ldiki, maktabgacha yoshdagi bolani ʻ maktabga tayyorlash muammolari bo yicha tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. ʻ Ammo bolani maktabga tayyorlash muammolani bo yicha tadqiqot ishlari amalga ʻ oshirilgan. Ammo bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va ʻ rioya qilish muammosi ilmiy metodik jihatdan keng qamroqli tahlil va tadqiq etilmagan. Bu hol 5 -7 yoshli bolalarning ma’naviy va amaliyo faoliyatga salbiy ta’sir etadi. Bu esa muammoning dolzarbligini ko rsatadi. Aka shu muammoning ʻ nazariy va amaliy jihatdan o rganish maqsadida ilmiy tadqiqot mavzusini ʻ “Maktabgacha yoshdagi bolalarda kun tartibiga rioya qilish malakalarini o stirish” ʻ deb belgiladik. Tadqiqot maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda bolalar tarbiyasiga individual-psixologik yondashuvni amalga oshirish usullari va ularning samaradorligiga qo yilgan talablar va rioya qilish usullarini ishlab chiqish. ʻ Tadqiqotning obyekti: maktabgacha, yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda tarbiyaga individual-psixologik yondashuv va unga rioya qilish jarayoni. Tadqiqot predmeti: Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyasida individual yondashuvning nazariy-psixologik asoslari. Tadqiqotni amalga oshirishda foydalanilgan metodlar: 4

- tarixiy, falsafiy, ma’naviy, psixologik, pedagogik adabiyotlarni ilmiy nazariy jihatdan o rganish va tahlil qilish, maktabgacha ta’limʻ muassasalarining me’yoriy hujjatlari, o quv metodik qo llanmalarini ʻ ʻ o rganish, ʻ - kuzatish, - suhbat, - testlar, - matematik –statistik tahlil asosida olingan natijalarni umumlashtirish. Tadqiqotning metodologik asoslari: O zbekiston ʻ Respublikasi Konstitusiyasi, O zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning o zbek xalqi ʻ ʻ tarixi ma’naviy merosini o rganilsa, hamda ta’lim –tarbiya sohasiga, milliy g oya ʻ ʻ va milliy mafkuraga oid asarlari, shuningdek, O zbekiston Respublikasining ʻ “Ta’lim to g risidagi” Qonuni, “kadrlar tayyorlash milliy dasturi” Sharq ʻ ʻ mutafakkirlarining oilada bola tarbiyasi borasidagi falsafiy, ta’limiy axloqiy qarashlari, mavzuga tegishli ilmiy pedagogik, metodik manbalarni tashkil etadi. Tadqiqot bosqichlari: tadqiqot quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda mavzuga oid falsafiy, pedagogik va psixologik adabiyotlar o rganiladi; ularning mazmuni tahlil qilinadi, maktabgacha yoshdagi ʻ bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilishning ʻ mavjud holati taxlil etildi; asosiy nazariy qarashlar umumlashtirildi, tajriba –sinov ishlarini tashkil etish uchun dastlabki materiallar to plandi. ʻ Ikkinchi bosqichda tajriba – sinov maydonlari aniqlanadi; oilada bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilish usullariga ʻ oid tavsiyalar ishlab chiqildi; MTM tarbiyachilari va ota –onalar uchun metodik tavsiyalar hamda mashg ulot ishlanmalari tayyorlandi, keng ko lamda tajriba ʻ ʻ ishlari amalga oshirildi, tajriba –sinov ishlarining natijalariga ko ra shakllanganlik ʻ darajasi samaradorligi baholab borildi. Uchinchi bosqichda maktabgacha yoshdagi bolani maktabga tayyorlashda kun tartibiga qo yilgan talablar va rioya qilishning tajribaga qadar va tajribadan ʻ keyingi holati o zaro qiyosiy o rganildi: yakuniy natijalar matematik –statistik ʻ ʻ 5

O'xshashlar

JINOYATCHI ShAXS XULQ-ATVORIDA SALBIY XUSUSIYATLAR NAMOYON BO’LIShINING PSIXOLOGIK OMILLARI
O’SMIRLARDA INTELLEKT DINAMIKASINING PSIXOLOGIK OMILLARI
MTT TARBIYALANUVILARIDA PSIXOLOGIK YETUKLIGINING O‘ZIGA XOS MEXANIZMLARI
MTT tarbiyalanuvchilarida tabiatni anglash tuyg’usini tarbiyalash
IJODIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISH OMILLARI