MTT TARBIYALANUVILARIDA PSIXOLOGIK YETUKLIGINING O‘ZIGA XOS MEXANIZMLARI MUNDARIJA: Kirish...................................................................................................... 3 I-bob. Pcixologik yetuklik muammosining psixologiyada ilmiy-nazariy talqini ............................................................................................................ 8 1.1. Pcixologik yetuklik muammosining psixologik-pedagogik tadqiqotlarda ilmiy-nazariy o’rganilganligi............................................................................ 8 1.2. Pcixologik yetuklik komponentlari va ularga ta’sir etuvchi ijtimoiy- psixologik omillar........................................................................................... 17 1.3. Tadqiqotning metodologiyasi va qo’llaniladigan metodlar ............... 31 Birinchi bob bo’yicha xulosa.................................................................. 34 II-bob. MTT tarbiyalanuvchilarida pcixologik yetukligining shaxsiy sifatlarga bog’liqligini empirik jihatdan o’rganish natijalari ..................... 36 2.1. MTT tarbiyalanuvchilari pcixologik yetukligini tanqidiy tafakkur, kreativlik va shaxsiy sifatlarga bog’liqligi .......................................................... 36 2.2. MTT tarbiyalanuvchilari pcixologik yetukligini xulq-atvor va emosional reaksiyalarning samarali shakllari ................................................................... 44 2.3. MTT tarbiyalanuvchilari psixologik yetuklik komponentlarini rivojlantirishning samaradorligi....................................................................... 52 II – bob bo’yicha xulosalar.................................................................... 61 Umumiy xulosalar................................................................................... 62 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati............................................................ 64 1

KIRISh Muammoning dolzarbligi. Yosh avlod tarbiyasi hamma zamonlarda ham muhim va dolzarb ahamiyatga ega bo’lib kelgan. Ammo biz yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatan ham hayot-mamot masalasiga aylanib bormoqda. Mustaqil O’zbekiston Respublikasida olib borilayotgan ishlarning asosini “O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi”da e’tirof etilgan insonparvar, demokratik, huquqiy davlat va jamiyatni barpo etish, shuningdek, ijtimoiy- iqtisodiy hamda madaniy rivojlanishning yuqori bosqichlariga ko’tarish, jahon hamjamiyati safidan munosib o’rin egallashga yo’naltirilgan ezgu maqsadlarni amalga oshirish yotadi. Ushbu maqsadlarning ijobiy natijaga ega bo’lishi, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy bilimlar asosini puxta hamda sifatli o’rgatish, keng dunyoqarash hamda tafakkur ko’lamini dunyo bilan tenglasha oladigan darajada hosil qilish, ma’naviy- axloqiy sifatlarni shakllantirish borasidagi ta’lim sifatini samarali tashkil etishga bog’liqdir. Bu borada O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev yoshlar ta’lim-tarbiyasi bo’yicha quyidagi fikrlarni aytadilar: “Oldimizda yoshlarga tarbiya berish, psixologiya va boshqa turli sohalarda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo’yicha murakkab vazifalar turibdi. «Tarbiya qancha mukammal bo’lsa, xalq shuncha baxtli yashaydi», deydi donishmandlar. Tarbiya mukammal bo’lishi uchun esa bu masalada bo’shliq paydo bo’lishiga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi.”[1] Yetuklik tushunchasi qadim-qadim zamonlardan ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy masalalaridan bo’lgan. Psixologik jihatdan yetuk insonlar har qaysi davlat va jamiyatning asosiy tayanchi hamda harakatlantiruvchi kuchi ekan, zamonaviy ijtimoiy-gumanitar bilim sohasida ushbu muammoga jiddiy e’tibor qaratilishi tabiiydir. Ushbu e’tiborning natijasi sifatida hozirgacha fanda mazkur yo’nalishda salmoqli hajmda ilmiy bilim to’plangan. Jumladan, maxsus tadqiqotlar psixologik yetuklik muammosining asosiy masalasi – bunday yetuklikning ko’rsatkichlari hamda mezonlarini aniqlashga yo’naltirilgan. Xususan, bu yo’nalishda o’tkazilgan tadqiqotlarda psixologik 2

yetuklikning shakllanishida shaxsning o’z maqsadlariga intiluvchanligi muhim ahamiyatga egaligi asoslangan ( Glavatskix M.M., 2015 ), manipulyativ ta’sir o’tkazishga va ta’magirlikka moyillik shaxs psixologik jihatdan yetuk emasligining yaqqol ko’rsatkichi ekanligi isbotlangan ( Brantova F.S. , Birjeva M.A.2014 ), psixologik yetuklikning muhim ko’rsatkichlari sifatida interiorizasiya va vaziyat talabidan tashqariga chiquvchi faollikning namoyon bo’lish xususiyatlari tekshirilgan ( Leonov N. I., Glavatskix M. M., 2014 ), psixologik yetuklik shakllanishida mas’uliyat rivojlanishining ahamiyati ochib berilgan ( Pankina Ye.V.2013 ), ijtimoiy-psixologik yetuklik darajasi odam o’zini mansub deb bilgan guruhlarning soni va kengligiga bog’liqligi o’z isbotini topgan (Gudzovskaya, A.A., 1998), kasbning psixologik talablarini bajarishga tayyorlikning psixologik yetuklik rivojlanishidagi ahamiyati yoritilgan (Stepanova T.V., 1998), o’quv guruhining yetuklik darajasi uning a’zolari psixologik jihatdan yetilishiga jiddiy ta’sir ko’rsatishi isbotlangan (Yeremina A.N.2011). Mazkur tadqiqot ishlarida mualliflar tomonidan shaxs psixologik yetukligini tashxis qilishning turli xil uslubiy vositalari taklif etiladi. Biroq bu psixodiagnostika vositalari muayyan psixologik kategoriyalarga mo’ljal olishi, ilmiy-psixologik nazariyalarga asoslangan ekanligi bilan tavsiflanadi. Vaholanki, bevosita jamiyat hayotining turli jabhalarida odamlarning tegishli shaxs sifatlari ilmiy kategoriyalar mazmuni bilan emas, balki ijtimoiy ahamiyatli hodisalar bilan bilan bog’langan holda tushuniladi va talqin etiladi. Shunday ekan, yoshlarda psixologik yetuklik ko’rsatkichlarini ham ilmiy asoslangan vositalar yordamida, ammo fanda qabul qilingan tushuncha va mezonlar asosida emas, balki ijtimoiy- siyosiy tasavvurlar doirasida tekshirib olinadigan ma’lumotlardan amaliyotda to’g’ridan-to’g’ri foydalanish imkoniyatini beradi. Yoshlarda rivojlanishi talab qilinayotgan asosiy psixologik yetuklik ko’rsatkichlariga birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida aniq ko’rsatib berilgan. Bular jumlasiga, masalan, moddiy va ma’naviy hayot uyg’unligiga intilish, tarixiy o’zlikni anglash, g’oyaga qarshi g’oya bilan harakat qilishga tayyorlik, ma’naviy jasoratga qodirlik, ma’naviy 3

tahdidga bardoshlilik, milliy g’oyaning asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi g’oyalarga sodiqlik kabilarni kiritish mumkin. Mazkur tadqiqot loyihasining bosh g’oyasi – birinchi Prezidentimizning mazkur asarlarida ko’rsatilgan psixologik yetuklik ko’rsatkichlarining rivojlanish darajasini ilmiy asoslangan darajada tekshirish uchun xizmat qiluvchi maxsus tashxis vositalari kompleksini ishlab chiqishdan iborat. Muammoning o’rganilganlik darajasi: Pcixologik yetuklikning ijtimoiy - psixilogik asoslari to’g’risida Rossiya faylasuf, pedagog, psixolog olimlari V.G.Belinskiy, L.N.Tolstoy, V.S.Suxomlinskiy, K.D.Ushinskiy, L.S.Vigotskiy, S.L.Rubinshteyn, P.K.Platonov, M.I.Dyachenko, L.A.Kandibovich, B.G.Ananyev, I.S.Kon, A.V.Dmitriyev, N.F.Talizina, N.V.Kuzmina, A.K.Markova, L.M.Mitina, N.D.Levitov, T.Sherbakova, M.V.Dubrovina kabilarning ham ilmiy ishlari e’tiborga molikdir. Rus psixologlari B.G. Ananyev, A.G. Asmolov, C.JI. Rubinshteyn, A.V. Brushlinskiy, B.F. Lomov, V.D. Shadrikov, A.V. Petrovskiylarning tadqiqotlarida shaxs va faoliyat birligiga, B.G. Ananyev, K.A. Abulxanova-Slavskaya, A.A. Bodalev, A.A. Derkach, Ye.A. Klimov, N.V. Kuzmina, E.Yu. Zeyer, Z.I. Ryabikinalar professionalning akmeologik rivojlanishiga, S.L. Rubinshteyn, K.A. Abulxanova-Slavskaya, V.P. Zinchenkolar shaxsga faol faoliyatni amalga oshiruvchi subyekt sifatida, JI.A. Petrovskaya, A.K. Markova, JI.M. Mitina, A V. Brushlinskiy, A.A. Bodalevlar,N.D.Levitov, T.Sherbakova, A.Gutko M.V.Dubrovinalar psixologik kompetensiya masalalariga alohida e’tibor qaratadilar. MTM tarbiyalanuvchilarida pcixologik yetuklikning ijtimoiy - psixilogik asoslari mavzusida turli qirralarini tadqiq qilishi zamonaviy muammolardan hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi – MTM tarbiyalanuvchilarida pcixologik yetuklikning ijtimoiy- psixilogik omillar ta’sirini nazariy jihatdan ishlab chiqish va amalda sinab ko’rish. Tadqiqotning vazifalari- 4

1) Ilmiy tadqiqotlarda psixologik yetuklik ko’rsatkichlarini ajratish va ilmiy tahlil etish; 2) ajratib olingan psixologik yetuklik ko’rsatkichlarini yoshlarda o’rganish uchun xizmat qiluvchi psixodiagnostika vositalari ishlab chiqish; 3) psixologik yetuklik ko’rsatkichlarini yoshlarda o’rganish uchun xizmat qiluvchi ilmiy asoslangan psixodiagnostika vositalarini amaliyotda sinovdan o’tkazish; 4) bolalarda psixologik yetuklik ko’rsatkichlarini o’rganish uchun xizmat qiluvchi psixodiagnostika vositalari batareyasini amaliy ilmiy-uslubiy risolalar va umumiy to’plamda jamlash hamda amaliyotda foydalanish uchun taqdim etish; Tadqiqotning obyekti – oliy o’quv yurtlari MTM tarbiyalanuvchilarida pcixologik yetuklikning ijtimoiy - psixologik aspektlarini rivojlantirish jarayoni va uning dinamikasi. Tadqiqot predmeti – MTM tarbiyalanuvchilarida pcixologik yetuklikni rivojlantirishning ijtimoiy – psixologik sharoitlari. Kutilayotgan ilmiy yangiliklar: 1. Tadqiqot ishida bolalarning pcixologik yetuklikning ijtimoiy - psixilogik aspektlarini tarixiy manbalarda, milliy meroslarda ifodalanishi yoritildi. 2. Pcixologik yetuklikni rivojlantirish bo’yicha xorijiy davlatlar tajribalari o’rganiladi va bolalarining tarbiya tizimiga qo’llanilishi ko’lami, mazmuni, ko’rinishlari asoslandi. 3. Bolalarning pcixologik yetuklikni rivojlantirishning ijtimoiy, psixologik, jihatdan o’ziga xos xususiyatlari nazariy jihatdan ishlab chiqiladi va amaliy tajribalarning dinamikasi kuzatildi. 4. Bolalarning pcixologik yetuklikni shakllantirish va rivojlantirish MTMdagi o’quv-tarbiyaviy jarayonning o’rni, tuzilishi aniqlanadi. Maxsus o’quv kurslar ishlab chiqildi va amaliyotda qo’llanilishga mos yoki mos emasligi o’rganildi. 5