O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari xo‘jaligi tarixi: tadqiqot muammolari va istiqbolli mavzusida Mundarija Kirish ……………………………………………………………………… 4-15 I-BOB. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati 1.Joyitun, Hisor, Kaltaminor tarixiy madaniy jamoalari madaniyati……………………………………………………………..16-22 2.Markaziy Farg‘ona, Sazog‘on va Ustyurt neolit madaniyati……23 -29 II-BOB. Ishlab chiqarish iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishi to‘g‘risida ilmiy konsepsiyalar 1. Ishlab chiqarish iqtisodiyotining shakllanishi va rivojlanishi to‘g‘risida ilmiy konsepsiyalar ning o‘ziga xos xususiyatlari…...30-42 2. “Neolit inqilobi” ilmiy konsepsiyasi ………………………………4 3 -47 III-BOB. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari xo‘jalik tarixi 1. Joyitun, Hisor, Kaltaminor tarixiy madaniy jamoalari xo‘jalik tarixi........................................................................................................48-52 2.Markaziy Farg‘ona, Sazog‘on va Ustyurt neolit jamoalari xo‘jalik tarixi..........................................................................................53-60 XULOSA................................................................................................61-67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..........................68-72 1

KIRISH Magistrlik dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Kishilik tarixi taraqqiyot bosqichlar ilk davrini tosh asri tashkil etadi. Neolit davri esa tosh asrining so‘nggi, yakunlovchi bosqichi hisoblanib, miloddan avvalgi 6- 4 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. O‘rta Osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati yaxshi tadqiq etilgan. Ushbu madaniyat tizimida Vatanimiz hududida tadqiq etilgan neolit madaniyatlarining ham munosib o’rni bor, albatta. Ayni kunlarda, mustaqil Respublikamiz o’z taraqqiyoti tizimi barcha jabhalarida jahon andozasiga chiqayotgan bir paytda boy madaniy merosimizni jahon xamjamiyati bilan tanishtirish ham o’ta dolzarb masaladir. Vatanimiz asl haqqoniy tarixini bilish, xalqimiz boy madaniy merosini to’laqonli ravishda o’rganish imkoniyatlari Respublikamiz mustaqilligi ne`matlaridan biri hisoblanadi. Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek « Har qanday tsivilizatsiya ko’pdan – ko’p xalqlar , millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta`sirining mahsulidir… Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruxiy quvvat oladigan xalqni engib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur» 1 . SHuningdek, Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov 1998 yil yozida Respublikamizning taniqli tarixchi, arxeolog olimlari bilan uchrashganida haqqoniy tariximiz faqat birlamchi manbalar asosida yaratilishini alohida ta’kidladi. SHu nuqtai nazardan bizning magistrlik dissertatsiyamiz uchun tanlagan mavzumiz dolzarbligi belgilanadi. Sababi, dissertatsion tadqiqotimiz manbaviy asosi faqat birlamchi manbalarga asoslanadi. Yurtboshimizning bu o’gutlari tarixchilar uchun dastur amal bo’ldi. Keng ko’lamda arxeologik tadqiqotlar amalga oshirilib, muhim kashfiyot va yutuqlarga erishildi. SHuningdek, jahonning etuk ilmiy markazlari bilan hamkorlik ishlari yo‘lga qo‘yilib, xalqaro arxeologik ekspeditsiyalar faoliyat ko‘rsata boshladi. Tosh davri, xususan mezolit, neolit davri jamoalari madaniyatini o‘rganishda O‘zbekiston-Rossiya, O‘zbekiston-Polsha, O‘zbekiston-Fransiya kabi xalqaro arxeologik ekspeditsiyalarining tadqiqotlari natijalari muhim ahamiyat kasb etdi. Xususan, arxeologik tadqiqotlarda zamonaviy uslublar, asbob uskanalar qo‘llanila boshladi. Tosh asri neolit davrida urug‘chilik tuzumi rivojlangan bo‘lib, onalar jamoada hukmron bo‘lgan. Xususan, jamoa mehnati, ishlab chiqarish vositalarining jamoa 1 Karimov I . A . «Тарихий хотирасиз келажак йўқ» Тошкент, «Ўзбекистон» нашриёти, 1998, 21,24-25 betlar 2

mulki xisoblanganligi o‘sha davr turmush tarzining asosiy mezoni hisoblangan. SHuningdek, bu dav rda muhim ijtimoiy-iktisodiy o‘zgarishlar ro‘y bergan bo‘lib, maxsulot ishlab chikarila boshlangan. To‘qimachiliq kemasozliq kulolsozlik paydo bo‘lgan. Mehnat vositalarini takomillashtirish, xususan, tosh, suyak va yog‘ochga ishlov berishning an’anaviy uslublari yuksaklikka erishgan, ayniksa, toshni silliqlash, parmalab teshish singari texnologiyalar kashf etilgan, mikrolit qurollari yanada takomillashgan. Eng muhimi, maxsulot ishlab chiqrishning xo‘jalik asoslari, dehqonchilik va chorvachilik vujudga kelgan. Bu voqelik shubhasiz, ibtidoiy odamzod ijtimoiy tuzumi, kundalik turmush tarzi, xullas, ijtimoiy-iqisodiy faoliyatining barcha sohalarida keskin, tub o‘zgarishlarga olib kelgan. SHuning uchun ham bu tarixiy jamiyatni ingliz arxeologi G. CHayld «Neolit inkilobi» atamasi bi lan fanga kiritgan. Tosh davrining so‘nggi bosqichi bo‘lgan neolitning hronologik sanasi geologik davrlashtirish buyicha, asosan, golotsenga to‘g‘ri keladi. Bu davrning tabiiy iqlim sharoiti, o‘simlik va hayvonot dunyosi xozirgi zamonga nisbatan yaqinligi bilan xarakterlanadi. Jumladan, oldingi taraqqiyot bosqichlariga qaraganda yangi, tabiatan ma’lum hududlarni o‘zlashtirish jarayoni tezlashib, odamlar nisbatan kengroq mintakalarda yashay boshlaganlar. Xu susan, O‘rta Osiyo miqyosida mezolitning oxirida va neolit davrida odamzod yashashi uchun qulay ekologik muhit mavjud bo‘lgan barcha hududlar jamoalar tomonidan o‘zlashtirilganligi tadqiqotlarda aniqlandi. Xususan, O‘rta osiyo neolit davri jamoalari moddiy madaniyati. O‘rta Osiyoning janubiy-g‘arbiy mintaqalarida Kopettog‘ning quyoshga tushlov soy etaklarida ibtidoiy motiga dehqonchilik madaniyati (Joytun) 2 , Amudaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, Qizilqumda ovchi-baliqchi urug‘ jamoalarining Kaltaminor madaniyati 3 , Hisor tog‘ tizmalarining dara va yaylovlarida Hisor madaniyati 4 , Farg‘ona vodiysida Markaziy Farg‘ona madaniyati 5 , O‘rta Zarafshon vohasida Sazog‘on va Ustyurtda Ustyurt neolit jamoalari madaniyati shakllanib, rivoj topgan 6 . O‘rta Osiyo miqyosida neolit davriga oid madaniyatlar tadqiqoti ikki mintaqa bo‘yicha neolit jamoalari madaniyatining yaratilganligini aniqlash imkonini berdi: 1.O‘rta Osiyo tog‘ mintaqasi- Markaziy va Janubiy Tojikiston 2 Массон В.М. Джейтунская культура. ЮТАКЭ, т.10, Ашхабад, Ылым, 1961; Поселение Джейтун (проблемы становления производящей экономики). МИА, № 180, 1971. 3 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречье. М., 1981. 4 Ранов В.А. Гиссарская культура: распространение, хронология, экономика. // Культура первобытной эпохи Таджикистана. – Душанбе, 1982; Гиссарская культура – неолит горных областей Средней Азии. // Каменной век Северной, Средней и Восточной Азии. – Новосибирск, 1985; Неолит (гиссарская культура). История Таджикского народа. Том 1. – Душанбе, 1998. С. 105-123. 5 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Культура каменного века Центральной Ферганы. – Ташкент: Фан, 1986. С. 304. 6 Бижанов Е.Б. Неолитические памятники юго-восточного Устюрта. // Древняя и средневековая культура юго-восточного Устюрта. – Ташкент : Фан, 1978. С.18-79 ; Каменный век Устюрта. Авт.реф. на соискание уч.степени д.и.н. – Нукус, 1996. С.3-42 ; Джуракулов М.Д., Холматов Н.У. Мезолит и неолит Среднего Зарафшана. – Ташкент: Фан, 1991. С. 3-122 . 3

hududidagi Hisor madaniyati, O‘rta Zarafshon vohasi Qoratepa tog‘ massivi shimoliy yon bag‘ridagi Sazog‘on madaniyati, Farg‘ona vohasidagi Markaziy Farg‘ona madaniyati; 2.O‘rta Osiyo pasttekislik mintaqasi- Amudaryo va Zarafshonning quyi havzalarida, Qizilqumda ovchi-baliqchi urug‘ jamoalarining Kaltaminor madaniyati, Janubiy Turkmanistondagi Joyitun madaniyati, Ustyurt neolit jamoalari madaniyati. Kishilik tarixi taraqqiyotining ilk bosqichlarini o‘z ichiga oluvchi ibtidoiy davr jamoalari moddiy-madaniyatini o‘rganishda qadimgi odamlar turmushi mashg‘ulotlari, xo‘jalik yumushlari, ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni o‘z mazmun, mohiyati bilan o‘ta dolzarb masala hisoblanadi. Sababi, ishlab chiqarish iqtisodiyoti, ya’ni dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi (neolit inqilobi) keyingi tarixiy taraqqiyot bosqichlarida muhim sotsial, iqtisodiy o‘zgarishlarga olib kelgan. Ma’lumki, soha mutaxassislari tadqiqoticha Old Osiyo mintaqasida dastlabki ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni ro‘y bergan 7 . Bu haqda “monitsentrizm” va “politsentrizm” ilmiy nazariyalari mavjud. N.I. Vavilov o‘z tadqiqotida tog‘liq mintaqalarning subtropik qismida yovvoyi o‘simliklarni madaniylashishiga ko‘proq imkoniyat, shart-sharoitlar bo‘lganligini alohida ta’kidlaydi 8 . Mazkur mintaqa miqyosida ilk dehqonchilik komplekslarini qiyosiy tahlil etgan V.M.Masson ularni o‘ziga xos xususiyatlar, madaniy an’analarga ega ekanligini aniqlaydi va shu asosda dehqonchilik va chorvachilik xo‘jaligi shakllanishi to‘g‘risida «politsentrizm» ilmiy konsepsiyasini qo‘llab quvvatlaydi hamda bu turdagi xo‘jalik shakllangan sarhadlarni 2 ta madaniy vohaga ajratadi: 1. O‘rta Er dengizi sharqiy sohili hududlari (sopolsiz neolit); 2. Shimoliy Iroq, Shimoliy Eron va Janubiy- G‘arbiy O‘rta Osiyo (sopolli neolit) 9 . Ko‘rib turganingizdek, Janubiy- G‘arbiy O‘rta Osiyo ilk ishlab chiqarish iqtisodiyoti shakllangan mintaqalar sirasiga kiradi va bu joylar Janubiy Turkmaniston Kopettog‘ shimoliy yon bag‘irlariga to‘g‘ri kelib, ilk dehqonchilik xo‘jaligi sohiblari sifatida bu joyda tadqiq etilgan madaniyat-joyitun jamaolari madaniyati nomi bilan fanga kirdi 10 . SHu o‘rinda O‘rta Osiyoning boshqa hududlari neolit davri jamoalari xo‘jalik mashg‘ulotlari masalasiga ham e’tibor qaratsak, quyidagi manzaraning guvohi bo‘lamiz: 7 Массон В.М. Средняя Азия и Древний Восток. М.Л., Наука, 1964,с.466. Первые цивилизации. М., Наука, 1989; Шнирельман В.А. Происхождение скотоводства. Москва, Наука, 1980. Шнирельман В.А. «Неолитическая революция» и неравномерность исторического развития – Проблемы переходного периода и переходных общественных отношений. Москва, 1986.Шнирельман В.А. Возникновение производяшего хозяйства. М., 1989; Бадер О.Н. Древнейшие земледельцы Северной Месопотамии. М., Наука, 1989. Семенов С.А. Происхождение земледелия. М., 1974. 8 Вавилов Н.И. Центры происхождения мирового земледелия в свете современных исследований. Избр.тр. М.,1965.Т.5. 9 Массон В.М. Кўрсатилган адабиёт, 1964, 82-92-бетлар. 10 Массон В.М. Поселение Джейтун (проблема становления производящей экономики)-МИА, №180, Л.: Наука, 1971. 4

kaltaminor tarixiy-madaniy jamoalari turmushida termachilik, ovchilik va baliqchilik xo‘jaligi bo‘lgan 11 ; Markaziy Farg‘ona 12 , Ustyurt neolit jamolari 13 hayotida o‘zlashtirma xo‘jalik to‘liq hukmron bo‘lgan. Yuqorida keltirilgan faktlardan ibtidoiy odamzod turmushida ishlab chiqarish iqtisodiyotiga o‘tish o‘ziga xos tarixiy shart-sharoitlar negizida ro‘y berganligi ma’lum bo‘ladi. Bunda ibtidoiy jamoalar yashagan joy landshafti, tabiati, iqlimiy sharoiti muhim rol o‘ynagan. N.I. Vavilov keltirishicha tog‘ yon bag‘ri vohalarida o‘sgan yovvoyi boshoqli, donli o‘simliklar so‘li, arpa, bug‘doylarning gibridlashuvi, madaniylashuviga vositachi bo‘lgan. YAqin SHarq, Janubiy- G‘arbiy O‘rta Osiyo (Kopetdog‘ yon bag‘irlari, joyitun jamaoalari), Markaziy va Janubiy Tojikiston hududida (hisor jamoalari) ilk dehqonchilik xo‘jaligiga ega bo‘lgan yodgorliklarning o‘rtacha balandlikdagi tog‘lar yon bag‘ri yoki alohida tog‘ vohalar daryolari, yirik soylarning soz tuproqli yon qayirlarida joylashganligi fakti N.I.Vavilov fikrining to‘g‘riligini tasdiqlaydi. V.A.Ranov ham hisor jamoalari yodgorliklarining joylanishi holatlari YAqin SHarq neolit yodgorliklariga o‘xshashligini alohida e’tirof etgan 14 . SHu nuqtai nazardan, M.Djurakulov, N.Xolmatovlar O‘rta Zarafshon vohasi sazog‘on neolit jamoalar makonlari Qoratepa tog‘ massivi shimoliy yon bag‘ri yirik soylari ( Ohalik, Mironqul, Tepaqul, Egriqulcha, Sazog‘on kabi) soz tuproqli yon qayirlarida joylashganligi va bu holat jamoalarning dastlabki dehqonchilik yumushlari bilan shug‘ullanishlariga imkon berganligi borasida tadqiqotlarida ma’lumot keltiradi. Ma’lumki, pleystotsen davri so‘nggi bosqichlari va golotsen davrida (mezolit davri oxiri va neolit davrida) iqlimiy sharoit, tabiat,landshaft, o‘simlik va hayvonot dunyosi, ekologik sharoit nisbatan hozirgi davrga yaqinroq bo‘lgan. SHu bois, O‘rta Osiyoning deyarli barcha hududlari odamzod tomonidan o‘zlashtirilgan. Bu esa odamlarni turli tabiat,landshaft, iqlimiy va ekologik muhitga (tog‘, tog‘ oldi, pasttekislik) tushib qolishiga vash u asosda o‘ziga xos moddiy madaniyat yaratganligi, o‘ziga xos mehnat qurollariga ega bo‘lib, shu asnoda xo‘jalik faoliyati bilan mashg‘ul bo‘lishiga olib kelgan. Ushbu magistrlik dissertatsiyamiz maqsadi O‘rta Osiyo miqyosida neolit jamoalari xo‘jalik mashg‘ulotlarini arxeologik manbalar asosida yoritib berishdan iborat. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqot predmeti. O’rta Osiyo, xususan O‘zbekiston hududi miqyosida kishilik tarixi neolit davriga oid tadqiq etilgan va o‘rganilishi davom etayotgan 11 Виноградов А.В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского Междуречья. М., Наука, 1981, С.173.; 12 Исламов У.И., Тимофеев В.И. Кульура каменного века Центральной Ферганы. Ташкент, Фан, 1986; 13 Бижанов Е.Б. Каменный век Устюрта. Нукус, 1996, с.3-42. 14 Ранов В.А. Кўрсатилган адабиёт, 1998, 113-114-бетлар. 5