O‘zbek adabiyoti darsliklarida “Ona” obrazi tahlili M U N D A R I J A KIRISH …………………………………………………………………...............3 I BOB. TILSHUNOSLIKDA KONSEPT TUSHUNCHASI VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI 1.1.Tilshunoslikda konseptnazariyasining paydo bo lishi…ʻ … ............................. .. . 8 1.2. “Ona” va “o gay ʻ ona ” konseptining tahlili va ta’limi....... .............. ..... .. ......... ..21 II BOB. XALQ OG ZAKI IJODI NAMUNALARIDA “ONA” VA “O GAY ʻ ʻ ONA ” KONSEPTINING IFODALANISHI 2.1 . Hadislarda ona siymosi …… ………………………………………...............35 2.2. Xalq og zaki ijodi namunalarida “ona” konsepti ʻ .............................................43 2.3. Ertaklarda “ona” va “o gay ona” konseptining ahamiyati……………………69 ʻ III BOB. KONSEPT TUSHUNCHASINI O QITISH ʻ 3 .1 .Ona tili o qitish metodikasida konsept ta’limi……………….. ʻ .……… ...........61 XULOSALAR .................................................................................. ……………..66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI .................. .......................69

2KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati Mustaqilligimiz qo‘lga kiritilgandan keyingi dastlabki kunlarda mamlakatimizda asosiy e’tibor ona tilimiz rivojiga, uning imkoniyatlarini kengaytirish, davlat tili sifatida mavqeini mustahkamlashga qaratildi. Ayniqsa, bu boradagi ishlar ko‘lamini yanada kengaytirish maqsadida o‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi, yurtimizda kadrlar tayyorlashning milliy modelini yaratish maqsadida 1997 yilda Oliy Majlisning IX sessiyasida qabul qilingan “Ta’lim to‘g risida”qonun va “Kadrlarʻ tayyorlashning milliy dasturi”ning qabul qilinishi mazkur sohadagi ishlarni yanada jadallashtirdi. Davlat imiz rahbari Oliy Majlisga Murojaatnomasi da ta’kidlaganidek, “intellektual va madaniy salohiyatning qanday noyob boylik ekani, rivojlangan mamlakatlar bugungi yuksak taraqqiyot darajasiga aynan shuning hisobidan etgani-bu ham haqiqat” I . Prezidentimiz mamlakatimizning jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin egallashi avvalo, ta’lim sifatini oshirishga bog liq ekanligini ʻ uqtirar ekan, “bizning eng katta boyligimiz-bu xalqimizning ulkan intellektual va ma’naviy salohiyatidir” II , deb ta’kidla shi ilm-fan xodimlari zimmasidagi mas’uliyatni yanada oshirishga xizmat qiladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, mustaqillik tufayli xalqimiz hayotida yangi ijtimoiy munosabatlar shakllandi, mavjudlari takomillashdi. Bu hol ayniqsa diplomatik aloqalarda, internet tizimining yuzaga kelishida, axborot texnologiyalarining takomillashuvida, xalqaro tajribalarning kirib kelishida, yangi iqtisodiy, diniy, madaniy munosabatlarning shakllanishida ko‘rinadi. Binobarin, ana shu islohotlarga bog liq holda tilimizning rasmiy, ommabop va ilmiy uslublari ʻ taraqqiyoti yangi bosqichga ko‘tarilganligini ta’kidlaymiz... Bobolarda badiiy tafakkur va mushohadani chuqurlashtirish, ularning qalbida badiiy-estetik zavq I . Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. - Т.Ўзбекистон, 2018.-Б.72. II . Мирзиёев Ш. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Т.Ўзбекистон, 2016.-Б.13.

3uyg otish, yuksak insoniy tuyg ular va fazilatlar, ma’naviy qadriyatlar ruhidaʻ ʻ kamol topishiga ko‘maklashish o‘zbek adabiyotining bosh maqsadiga aylangan hozirgi davrda badiiy uslubning lingvistik imkoniyatlari ham o‘zgardi. So‘zga, badiiy so‘zga bo‘lgan talab, mas’uliyat kuchaydi. O‘zbek millatining dunyo hamjamiyatidagi mavqeyi, uning bugungi rivojlanish darajasi, buning ustiga «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ona tilimizdan so‘zlashuv jarayonida foydalanish oldiga mutlaqo yangi talablarni qo‘ymoqda. Umummilliy taraqqiyotimiz va madaniyatimizdan orqada qolib borayotgan og zaki nutq ʻ madaniyati muomala, muloqot jarayonining bu muhim yo‘nalishiga alohida munosabatni kutmoqda. Mamlakatimizning keyingi yillarda erishgan eng katta yutuqlaridan biri ta’lim tizimida xorijiy tillarni o‘qitishga e’tiborning kuchaygani bo‘ldi. Bugungi kunda yurtimizda ingliz tilini chuqur o‘qitish qatori koreys tilini o‘rganishda kelajakda amalga oshirishga mo‘ljallangan sa’y-harakatlar bo‘yicha bir qator ishlar amalga oshirilgan. Bu holat koreys tilini o‘rganishda zamonaviy talablar asosida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar bo‘yicha ma’lum xulosalarga kelishga imkon beradi. Bugungi kunda mamlakatimizda koreys tilini o‘rganishga doir qator darslik va o‘quv qo‘llanmalari yaratilgan, dolzarb mavzularda doktorlik dissertatsiyalari yozilgan bo‘lsa-da, biroq hali amalga oshirilishi lozim vazifalar, o‘z tadqiqotchilarini kutib yotgan muammolar ko‘p. Bu esa o‘zbek va koreys tillarining o‘zaro aloqasini, ular o‘rtasidagi o‘zaro o‘xshash va farqli xususiyatlarni lisoniy sathlar bo‘yicha alohida tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganishni taqozo qiladi. Mazkur holatlar mavzu dolzarbligini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Mustaqillik tufayli o zbek xalqi tarixida, taqdirida yangi bosqich boshlandi. ʻ El-yurt milliy qadriyatlarni e’zozlagan va rivojlantirgan holda umumbashariy mezonlar asosida yashay boshladi. Badiiy adabiyotda tasvirlanguvchi inson qalbi va ongida ro y berayotgan ʻ evrilish, o zgarishlarning sir-sinoatlarini, sabab-oqibatlarini, ularning jamiyat ʻ ravnaqi, zamondosh kamolotidagi o rnini, binobarin, shularni yuzaga chiqaruvchi ʻ yozuvchi mahoratini zug umli siyosat va mafkura emas, umumbashariy, ʻ

4insonparvar mezonlar, milliy qadriyatlar tadqiq etish lozimligi bugungi adabiyotshunoslik oldiga yangi-yangi vazifalar qo ydi. Avvalgi bosqichlardaʻ yaratilgan asarlarni ham Istiqlol g oyalari bilan chambarchas aloqadorlikda ʻ o rganish adabiyotshunoslikning dolzarb vazifalaridan biri bo lib qoldi. ʻ ʻ Ona siymosi dunyodagi barcha xalqlar uchun muqaddas va mo tabardir. ʻ Ularni birlashtirib turuvchi mushtarak fazilatlar bisyor, albatta. Lekin, ayni vaqtda, har bir xalqqa, millatga mansub ona siymosi o z fe’l-atvori, tabiati, ichki va tashqi ʻ dunyosi, hatto, portreti bilan muayyan darajada farqlanib turadi. Ona butun bir xalq, butun bir millatning o ziga xosligi, shakllanishi, namoyon bo lishida alohida ʻ ʻ o rin tutuvchi siymodir va ayni vaqtda, har bir inson kabi jamiyat, muhit, ʻ sharoitning vakili sifatida o ziga xos bir individumdir. ʻ “Odamning qalbida qanday olijanob tuyg ular mavjud bo lsa, ularning barchasi avvalo onadandir”. ʻ ʻ Shu ma’noda, o zbek xalqiga mansub ona siymosining badiiy adabiyotda ʻ tasvirlanishini, bu tasvirdagi o ziga xosliklarni o rganish, bu obrazni badiiy ʻ ʻ yoritishdagi yozuvchi uslubi va mahoratini tahlil etish - bu jihatdan, xarakter yaratilishiga ko ra badiiy adabiyotimizning milliy fazilatlarini ochishda va ikkinchi ʻ jihatdan, o zbek xalqidagi milliylikni ko rsatishda o ziga xos ahamiyatga egadir. ʻ ʻ ʻ Mazkur ishda Ona siymosiga uning ijtimoiy, yoxud tarbiyaviy mohiyatigina emas, balki, asosan, badiiy asarda obraz sifatida yaratilishini o rganish nuqtai nazaridan ʻ yondoshiladi. Shunday ekan, Ona obrazi tadrijini tadqiq etish muallif ijodiy niyatlarining badiiy tajassumini, obrazlar tizimi hamda milliy qadriyatlar, milliy ruhiyatlar, milliy qiyofalar talqinini yaxlitlikda ochib berish; bir ijodkor siymosidagi muayyan bir muammo talqini orqali o zbek adabiyotining ayrim milliy o ziga xosliklarini ʻ ʻ ko rsatish mavzuning dolzarbligini belgilaydi. ʻ Tadqiqotning maqsadi . Bitiruv malakaviy ishning oldiga qo yilgan asosiy ʻ maqsad “ona” va “o gay ona” konseptining ta’limi va tahliliga oid xususiyatlarni ʻ tahlil qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari . Yuqorida aytib o tilgan holatlardan kelib chiqqan ʻ holda, tadqiqot vazifalari quyidagilarni o z ichiga oladi: ʻ

5 tilshunoslikda konsept nazariyasining paydo bo lishi;ʻ  “Ona” va ”O gay ona” konseptining ta’limiga tahliliga oid ʻ xususiyatlarni o rganish; ʻ  hadislarda ona siymosi;  “Ona” va ”O gay ona” konseptining asarlardagi talqinini ifodalash; ʻ  xalq og zaki ijodi namunalarida “Ona” va ”O gay ona” konseptining ʻ ʻ ifodalanishini tahlil qilish  “O gay”konseptining o zbek xalq ertaklari talqinida yoritilishi ʻ ʻ Ishning o rganilganlik darajasi. ʻ Garchi o zbek tilshunosligida ʻ konsept tushunchasi jadal o rganilayotgan, ayrim kamchiliklar bo lsa-da, “ona” va ʻ ʻ “o g ay” ona konseptlari tahlili va ta’limi hozirgacha monografik tarzda ʻ ʻ organilmagan. Ishning ilmiy yangiligi. Darsliklarda “ona” va “o‘gay ona” konseptlari to‘laqonli tahlil qilindi va xalq og zaki ijodi namunalari, badiiy asarlar, bajarish ʻ uchun berilgan mashqlar tarkibidagi bu ikki konsept to‘liq tahlil qilindi. “Ona” va “o‘gay” konseptlari ijobiylik va salbiylik nuqtai nazaridan qiyoslandi. Buning uchun maktab darsliklari, badiiy adabiyot namunalaridan foydalanildi. Bu ikki konsept kelib chiqishi, shevalarda qo‘llanilishi, hudud jihatidan ham o‘rganildi. Kelajak avlod tarbiyasi ma’naviyati va kamoloti uchun mazmunli “ona” xususidagi matnlardan foydalanilgan holda bajariladigan mashqlar ishlab chiqildi. Xalq og zaki ijodi namunalaridan tortib, yirik hajmli badiiy asarlar misolida ushbu ʻ ikki konsept tahlil qilindi va yangicha mashg ulot turlari ta’limga tavsiya etildi. ʻ Tadqiqot obyekti va predmeti. Tadqiqotning konsept hoqidagi ta’limot, pridmetini “ona” va “o gay ona” konseptlari tashkil ʻ Tadqiqot metodlari. Ishda kuzatish, qiyoslash, tranformatsiyalash statistik kabi metodlardan foydalanildi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot ham nazariy , ham amaliy ahamiyatga ega. Ishning nazariy ahamiyati bevosita ilmiy tadqiqotlar bilan bog liq. Ishda bildirilgan fikr-mulohazalar, tadqiqotda erishilgan natijalar ʻ darsliklarda mavjud bo lgan “ona” va “o gay ona” konseptining yanada to liqroq ʻ ʻ ʻ