O‘ZBEK TILI LEKSIKALOGIYASI
![M U N D A R I J A
KIRISH……………………..………………………………………………… .....
3
I. BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO
BO‘LISHI. 7
1.1. Tilning boyish manbalari
7
1.2. O‘zbek tilida o‘zlashma so‘zlar va o‘zlashma neologizmlar
15
II. BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASINING ISHLATILISH DOIRASI
22
2.1. Leksikolgiya haqida umumiy ma’lumot
22
2.2. O‘zbek tili leksikasida o‘z va o‘zlashgan qatlam
27
Xulosa
38
Foydalanilgan adabiyotlar
40](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_1.png)
![Kirish
Mavzuning dolzarblilgi: Dunyo tilshunosligining hozirgi xolati
jamiyatimizda yuz berayotgan ijtimoiy siyosiy o‘zgarishlar, boshqa fanlarda
bo‘lgani kabi, o‘zbek tilshunosligi oldiga ham yangidan-yangi vazifalarni
qo‘ymoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas
kuch” 1
asarida aloxida ta’kidlanganidek fundamental fanlar, zamonaviy
kommunikasiya va axborot texnologiyalari , bank, moliya tizimi kabi o‘ta muhim
sohalarda ona tilimizning qo‘llanilish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy
lug‘atlar chop etish zarur atama va iboralar, bir so‘z bilan aytganda , o‘zbek tilini
har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg‘usini anglashdek ezgu
maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz.
Yurtboshimiz tomonidan belgilab berilgan ona tilimizni ma’naviy
boyligimiz sifatida asrab-avaylash, boyitish, undan amaliy foydalanish,
samaradorlikni oshirish, qo‘llanish imkoniyatlarini kengaytirish vazifalari
tilshunoslar oldiga ham aniq talablarni qo‘ymoqda. Barcha tillarda bo‘lgani kabi
tilshunoslikning morfologiya sohasida ham qadimdan shug‘ullanib kelgan. Shunga
qaramasdan so‘zlarning morfologik tuzilishi, xususan lug‘at tarkibidagi so‘zlarni
turkumlarga ajratish hozirga qadar o‘z yechimini topgan emas. O‘zbek
tilshunosligida keyingi yillarda so‘zlarni turkumlarga ajratish sohasida diqqatga
sazovor yangicha ilmiy qarashlar yuzaga kelmoqda, ammo zamonaviy
tilshunoslikda so‘zlarni turkumlarga ajratishdagi yangicha qarashlar ham turli
tuman bahslarga sabab bo‘lmoqda. Bular qatoriga taqlidiy so‘zlarning mustaqil
so‘z turkumi sifatida talqin etlishi undov, modal so‘zlarning so‘z-gap deb
yuritilishi kabilarni ko‘rsatish mumkin.
Hozirgi o‘zbek tilshunosligida uning barcha sohalari bo‘yicha, ayniqsa,
leksikologiya yuzasidan yirik va jiddiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Shunga
qaramasdan, bu sohaning barcha muammolari tugal hal etilgan deb bo‘lmaydi.
O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi o‘zlashma neologizmlar shu vaqtga qadar to‘liq
1
Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. “Ma’naviyat”. T., 2010.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_2.png)
![o‘rganilgan emas. S.I.Ojegovning e’tirof etishicha, leksika tilning boshqa
sathlariga qaraganda murakkab va ko‘p qirralidir. Uning vazifasi, bir
tomondan,jamiyat nafas olayotgan borliqni barcha murakkabliklari bilan in’ikos
etish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, leksik, semantik, uslubiy-sinonimik so‘z yasash
va shuning kabi bir qator hodisalarning murakkab lisoniy munosabatlarini ifoda
etishdan iboratdir.
Bir tildan boshqa tilga so‘z o‘zlashishi tillarning aralashuvi sifatida yuqori
baholanadi. Mashhur tilshunos L.V.Shcherba bunday jarayonni tilshunoslikning
muhim muammolari sirasiga kiritadi.
Tillarning o‘zaro ta’siri, bir tildan boshqa tilga lisoniy birliklarning
o‘zlashishi masalalari N.V.Yushmanov tadqiqotlarida ham e’tiborli o‘rinda
bo‘lgan. O‘zbek tilidagi o‘zlashma neologizmlarning tadqiqiga bag‘ishlangan
an’anaviy yo‘sindagi ishlar mavjud emas. Lekin o‘zbek tilidagi o‘zlashma
neologizmlar sistem tadbirlar asosida o‘rganilmagan. Sababi shuki, lug‘aviy
materialni sistem o‘rganish fonetika, morfologiya yoki sintaksis materiallarini
sistem o‘rganishga qaraganda qiyinroq kechadi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi boshqa tillarda bo‘lgani kabi o‘zbek
tilshunosligida ham ot tarkibidagi so‘zlar bajarayotgan vazifalariga ko‘ra an’anaviy
ravishda mustaqil so‘z turkumlari, yordamchi so‘z turkumlari deb keyinchalik esa
ular mustaqil, yordamchi va alohida so‘z turkumlari sifatida, hatto mustaqil,
yordamchi va oraliq so‘z turkumlari deb talqin etila boshlandi. Zamonaviy
tilshunoslikda esa so‘zlarni turkumlarga ajratish sintaktik ma’noviy va morfologik
nuqtai nazardan tadqiq etilmoqda. Garchi ushbu mavzu tilshunoslar tomonidan
atroflicha o‘rganilgan bo‘lsa-da ularda hanuzga qadar bir to‘xtamga
kelinmaganligining guvohi bo‘lamiz.
Tilimizning lug‘at tarkibida o‘zimizniki bo‘lgan so‘zlardan tashqari boshqa
tillardan o‘zlashgan so‘zlar ham mavjud. Bu tabiiy holdir. Chunki o‘zbеk xalqi o‘z
tarixining turli davrlarida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, madaniy, siyosiy aloqada
bo‘lib kеlgan. Mana shu aloqa-aralashuv natijasi o‘laroq tilimizga boshqa tillardan
so‘zlar kirib, o‘zlashib kеtgan. Shu nuqtai nazardan adabiy til so‘zarini tarixiy](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_3.png)
![kеlib chiqishiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1. O‘z qatlam so‘zari. 2.
O‘zlashgan qatlam so‘zari.
O‘z qatlam so‘zari. O‘z qatlamga turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan hamda
o‘zbеk tilining o‘ziniki bo‘lgan so‘zlar kiradi. Turkiy tillar uchun
umumiy,mushtarak bo‘lgan so‘zlar umumturkiy so‘zlar dеyiladi. Umumturkiy
so‘zlar asrlar davomida o‘zbеk, qozoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, turkman,
ozarbayjon va boshqa turkiy tillarda qo‘llanib kеlgan so‘zardir. Bunday so‘zlar
o‘zbеk tili lug‘at tarkibining asosini tashkil etadi. Umumturkiy so‘zlar dеyarli
barcha so‘z turkumlarida mavjud. Bularga tog‘, suv, tosh, til, qo‘l, bola, еr (otlar),
oq, qora, qizil, ko‘k, sariq, yaxshi, yomon (sifatlar), bir, ikki, uch, bеsh, olti,
sakson, tuqson, yuz, ming (sonlar), mеn, sеn, u, biz, siz, ular, qanday, qachon
(olmoshlar), kеlmoq, bormoq, turmoq, qaramoq, olmoq (fе'llar), ildam, erta, indin,
ilgari (ravishlar) kabilar misol bo‘la oladi. Mazkur so‘zlarning ba'zilari fonеtik
jihatdan yoki talaffuz qilinishiga ko‘ra farq qilishi mumkin. Lеkin shunday bo‘lsa-
da, ularning kеlib chiqish asosi birdir.
O‘zbеk tilining o‘z ichki imkoniyatlari, qonun-qoidalari asosida yaratilgan
so‘zlar o‘zbеkcha so‘zlar dеb yuritiladi. O‘zbеkcha so‘zar quyidagi yo‘llar asosida
yaratiladi:
1. Asli o‘zbеkcha so‘zlarga shu tilga oid qo‘shimchalarni qo‘shish orqali
yasalgan so‘zlar. Bunda –chi, -ma, -lik, -gich, -im singari o‘zbеkcha qo‘shimchalar
vositasida yasama so‘zlar hosil qilinadi: suvchi, tеrimchi, o‘quvchi, o‘qituvchi,
boshlovchi, kеsma, tеrlama, boshqarma, qorishma, bosma, otalik, onalik, bolalik,
yaxshilik, yomonlik, suzgich, muzlatgich, o‘g‘itlagich, sovitgich, tеrim, yig‘im,
bo‘lim va boshqalar.
2. Boshqa tillardan kirgan so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish
orqali yasalgan so‘zlar. Bunda o‘zbеkcha so‘zar quyidagicha hosil qilinadi: 1)
tojikcha so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish asosida yaratiladi: jangchi,
mardlik, tanburchi, dutorchi, vayronalik, sabzavotchilik, chorvachilik; 2) arabcha
so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish vositasida hosil qilinadi: maorifchi,
maslahatchi, jamoatchi, murabbiylik, zamondosh, vazirlik, rahbarlik, ovqatlanmoq;](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_4.png)
![3) ruscha-baynalmilal so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish orqali
yasaladi: traktorchi, sportchi, shofyorlik, dеmokratlashtirish, elеktrlashtirish,
mеxanizatsiyalashtirish, bеtonlamoq singarilar.
3. Boshqa tillardan o‘tgan yasovchi vositalar yordamida o‘z va o‘zlashma
qatlamdan hosil qilingan so‘zlar. Bunda qo‘shimcha o‘zga tilga oid bo‘ladi, asos
so‘z o‘zbеkcha, tojikcha, arabcha, ruscha so‘zlardan tashkil topadi: kitobxon,
jurnalxon, bilimdon, savodxon, ma'rifatparvar, adabiyotshunos, tilshunos,
partiyaviy, ommaviy, soatsoz, vagonsoz, uysoz, mashinasoz, noaniq, sеrish,
sеrtarmoq, sеrhosil, madadkor, bunyodkor, notinch, bеish, chizmakash, yo‘lsoz,
ilmiy, tarbiyaviy, oilaviy kabilar.
Til millatning ulkan boyligi va bebaho mulkidir. Shuning uchun ona tilini
sevish, puxta o‘rganish, uni billurdek musaffo saqlash. Kamol toptirish milliy
tilimiz. Ona xalqimiz jonajon Vatanimizda bo‘lgan beqiyos muhabbatimiz
ramzidir.
Til avlodlarni avlodlarga. Asrlarni asrlarga bog‘laydi, chunki biz va siz
tasawur qila olmaydigan o‘tmish ajdodlarimiz ruhi shu ona tilimizga singdirilgan.
Dunyoga yangi kelgan chaqaloq ham ona tilida alia eshitiborom oladi, har
erta tongda televideniye. Radio to‘lqinlaridantaraladigan Davlat madhiyasini ona
tilimizda eshitib, undanfaxrlanamiz.
Dastawal shuni aytish kerakki, o‘zbek tilini XV asrda davlat tili darajasiga
ko‘tarish, uni ravnaq toptirish uchun buyuk bobokalonimiz hazrati Mir Alisher
Navoiy ko‘p kuch sarf qildi. U o‘zining "Xamsa", "Xazoyin ul-maoniy".
"Muhokamatul lug‘a-tayin", kabi qator o‘lmas asarlarini shu tilda yaratdi. Sulton
Husayn homiylik qilib, A. Navoiyning bu sohadagi ishlarini qo‘llab-quwatlagan
hamda maxsus farmon bilan o‘zbek tiliga davlat tili maqomini bergan edi.
O‘tgan besh asrdan ko‘proq davrda o‘zbek tilining ahamiyati kamaygani
yo‘q. Ammo yetmish yillik mustabid tuzumining siyosati sababli o‘zbek tilining
ish ko‘fish doirasi chegaralanib qoldi va ahamiyati pasayib ketgan edi. Xalqimiz
doim mustaqil bo‘tish. Erkin yashash yo‘lida kurashib keldi va Cho‘lpon, Fitrat.
A.Qodiriy, A.Avloniy, G‘.g‘ulom, Oybek, H. Olimjon, A. Qahhor kabi siymolar](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_5.png)
![adabiy tilimizning raynaqi yo‘lida tinmay ijod qildilar Bu kurashlar samarasiz
ketmadi. 1989 yil 21 oktabrda o‘zbekiston Oliy Kengashining XI sessiyasida
o‘zbekiston
Respublikasining "Davlat tili haqida"gi Qonuni qabul qilindi. Bu qonun
mustaqillikka erishish arafasida turgan davlatimiz hayotida unitilmas voqea bo‘lib
tarixga kirdi.
1990-yil- 19-fevralda o‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashining 101-
sonli qarori bilan ushbu qonunni amalga oshirish bo‘yicha davlat dasturi
tasdiqlandi. Shu boisdan davlat dasturida "Davlat tili haqida"gi Qonun qabul
etilgan kun "Ona tili kuni" deb e'lon qilindi (l-qism,7-modda).
Ushbu davlat tili haqidagi qonunning asl mohiyati nimalardan iborat edi?
1. Qonun 30 moddadan iborat bo‘lib, awal o‘zbek tiliningqadr-qimmatini,
hududini. O‘rnini tiklaydi.
Qonunning 1 -moddasida o‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek
tilidir deb ko‘rsatilgan. Shu bilan birga o‘zbekistoti o‘zbek tilini butun choralar
bilan rivojlantiradi va uning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotining
barcha sohalarida to‘liq amal qilinishini ta'mmlaydi, deb uqtiriladi (1- modda) .
O‘zbek tili o‘zbek xalqining ma'naviy mulkidir va shuboisdan uning
ravnaqi, qo‘llanishi va muhofazasini ta'minlashgaoid barcha masalalar o‘zbekiston
Respublikasining huquqiydoirasiga kirishi ko‘rsatilgan (2-modda).
O‘zbekiston Respublikasining barcha korxona, muassasa,tashkilotlarida ish
respublika davlat tilida olib boriladi (7-modda),bu esa xalqimiz uchun yangiliklar
yaratadi.
O‘zbekiston Respublikasining hunar-texnika, o‘rtamaxsusva oliy o‘quv
yurtlarida ular qaysi mahkamada bo‘lishiga qaramay.respublika davlat tilida
o‘qitiladi (14-modda).
Respublika miqyosidagi eng yirik anjumanlardan kichikyig‘ilishlargacha
davlat tilida olib boriladi (5-modda) debko‘rsatilishi o‘zbek tilining salohiyatini
yanada oshiradi.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_6.png)
![Xalqimizning orzu-istaklari, maqsadlari ifoda qilingan bu qonun o‘zbekiston
Respublikasi mustaqilikka erishgandan so‘ng qayta ko‘rib chiqildi.
1995 yil 21-dekabrda "o‘zbekiston Respublikasining "Davlat tili haqida"gi
Qonunning yangi tahriri ishlab chiqildi va amalda qo‘llash uchun joriy etildi.
Yangi tahrirdagi Qonun 24 bobdan iborat bo‘lib, unga mustaqillik ruhi bilan
sug‘orilgan bir qancha o‘zgarishlar kiritildi.
'"Davlat tili haqida"gi Qonunni amalga oshirish sohasida o‘tgan o‘n yildan
ortiq davrda katta ishlar qilindi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishiga kirish, 2 bob, 4 band, Xulosa,
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_7.png)
![I. O‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO
BO‘LISHI.
I.1. Tilning boyish manbalari .
Til – millat ko‘zgusidir. Uning o‘zligini, ma’naviy qiyofasini ko‘rsatib
beruvchi bebaho boylikdir. Ona tilini muqaddas bilish o‘zini, qadr-qimmatini ,
g‘ururini anglash, tarixini, milliy qadriyatlarini hurmat qilish demakdir.
Insonning ma’naviy kamolotga erishuvida, jamiyatning madaniy-ma’rifiy rivojida
ona tili muhim o‘rin tutadi. Til milliy ma’naviyat, ma’rifat va madaniyatning
ko‘zgusidir. Hadisda “ Kishining zebu ziynati, go‘zalligi uning tilidadir” deyiladi.
Har bir xalq, millat o‘z tiliga hurmat bilan qaraydi. Chunki til millatning tamal
toshi, u boy berilsa, millat ham boy beriladi. Yurtboshimizning “ Jamiki ezgu
fazilatlar inson qalbiga, avvalo ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan
singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir. O‘z tilini yo‘qotgan millat o‘zligidan judo
bo‘lishi muqarrar”, deb ta’kidlagani bejiz emas. Demak, millatning borligi va
birligining bosh belgisi tildir.
Dunyodagi qay bir xalqni olmaylik, uning jahon sivilitziyasidagi o‘rni va
mavqei, betakkror milliy o‘zligi va tarixiy tajribasi bilan belgilanadi. Milliy
o‘zlikning birinchi belgisi bu milliy til bo‘lib, u millatning millat bo‘lib
shaklllanishida muhim shartlardan biri hisoblanadi. Til bo‘lmasa el ham, millat
ham bo‘lmaydi. Elni – el, millatni millat darajasiga ko‘taradigan, uning yashashi
va faoliyatini belgilab turadigan vosita til ekan, u bilan butun insoniy qiyofalar
shakli shamoyiliga ega bo‘l`adi. Xalqning madaniy - ma’naviy boyligi, aql idroki
va tafakkuri, ilmiy, tarixiy madaniy boyliklari uning tilida o‘z ifodasini topadi. Shu
ma’noda til xalqning qalbi va borlig‘idir. Til xalqning buyuk va bebeho ma’naviy
boyligi, bitmas tuganmas xazinasidir.Til ─ jamiyat boyligi, u jamiyat a’zolarining
o‘zaro aloqasini amalga oshiradi , insonning moddiy va ma’naviy turmushida ro‘y
beradigan barcha voqea va hodisalar haqidagi bilimlarni jamlaydi va ulardan
xabardor qiladi. Til ayni ma’noda asrlar mobaynida shaklllanadi va mavjud
bo‘ladi. Mamlakatimizda ma’naviyat sohasida olib borilayotgan islohotlarda til](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_8.png)
![muammolariga, xususan davlat tili masalalariga alohida e’tibor qilinayotganligi
bejiz emas.
Leksika eng harakatchan, doim rivojlanuvchi komponent hisoblanadi.
Jamiyatda yuz berga yangiliklar, rivojlanish va o‘zgarishlar leksikada o‘z ifodasini
topadi. Leksikaning rivojlanishi ikki yo‘nalishda boradi. Bir tomondan, leksika o‘z
taraqqiyoti jarayonida jamiyat taqqiyotida yuz bergan tarixiy o‘zgarishlarni,
yangiliklarni ifodalash orqali boyiydi. Leksika boshqa tillarda qabul qilingan
so‘zlar, yaratilgan yangi so‘zlar, yangicha atamalar, yangicha iboralar so‘zlarning
o‘z ma’nolarini o‘zgartirishlari hisobiga boyiydi. Leksikada yuz bergan
o‘zgarishlar til sistemasiga bog‘lq bo‘lmaydi. Ikkinchi tomondan, leksika o‘zida
mavjud bo‘lgan so‘z vositalar yordamida yangi so‘zlar yasash hisobiga boyiydi.
Yuqorida aytib o‘tilgan jarayon til sistemasi (grammatikasi) bilan bevosita bog‘liq
bo‘ladi. Til sistemasi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan tarzda leksikaga kirib
kelgan so‘zlar o‘zlari shakllangan ma’lum bir davrni, jamiyatni qisman ifodalaydi.
Leksikaning rivojlanishi, boyishi quyidagi yo‘llar bilan amalga oshadi 2
:
1. Boshqa tillardan so‘zlar o‘zlashtirish yo‘li bilan;
2. Tilda qo‘llanilib kelgan ayrim so‘zlarning yo‘qolishi;
3. So‘zlarning o‘z ma’nolarini o‘zgartirishi, va bu jarayon quyidagicha
amalga oshishi mumkin:
A) so‘z ma’nosining to‘liq o‘zgarishi;
B) omonim so‘zlarning paydo bo‘l`ishi;
D) so‘z ma’nolaring kengayishi;
E) so‘z ma’nolarining torayishi.
Tillar bir- biridan himoyalanmagan. Bir til boshqa bir tildan tovushlar,
so‘zlar va birikmalarni o‘zlashtirishi mumkin.
O‘zlashtirish, ya’ni o‘zlashtirilayotgan til tomonidan so‘z boyligini yanada
oshirish, o‘zlashma neologizmlarni yanada mukammal, jarangdor bo‘l`ishiga, ya’ni
o‘zlashtirgan tilning qoidalariga tayanib boyitiladi.
2
Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. T., 2008](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_9.png)
![O‘z qatlam deganda aslan shu tilniki bo‘lgan so‘zlar va shular asosidagi
yasalishlar, shuningdek o‘z affiks bilan boshqa til so‘zlaridan yasashlar
tushuniladi. O‘z qatlamga xos so‘zlar bilan o‘zlashgan qatlamga xos so‘zlarni
o‘zaro farqlash hamma vaqt yengil bo‘lavermaydi. Bularni o‘zaro farqlashda
so‘zning semantik, morfologik, fonetik belgilarini hisobga olib ish ko‘riladi.
Semantik belgilari: umumturkiy so‘zlarning aksariyati ko‘p ma’nolidir: bosh -
1. “odamning boshi”;
2. “ko‘chaning boshi”;
3. “ishnimg boshi”.
Morfologik belgilari:
1) umumturkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek tilining barcha so‘z turkumlarida
uchraydi;
2) turlanadi va tuslanadi;
3) o‘zak va affiks morfemalar erkin va standart bo‘ladi: ko‘zim,
ko‘zing,ko‘zi;
4) so‘z tarkibida prefikslar qo‘llanmaydi.
Fonetik struktura jihatdan o‘z qatlamiga xos so‘zlarning asosiy belgilari deb
quyidagilarni ko‘rsatish mumkin 3
:
1. O‘zbekcha tub negizlar asosan bir bo‘g‘inli va ikki bo‘g‘inli bo‘ladi; uch
bo‘ginli tub negizlar juda oz.
2. Bir bo‘g‘inlilarda “undosh+unli+undosh” tipi asisiy o‘rinni egallaydi.
Ikkinchi o‘rinda “unli+undosh” tipi turadi. “Undosh+unli” tipi esa juda oz.
3. Ikki bo‘g‘inli so‘zlar ko‘pincha ochiq bo‘g‘inlardan tuzilgan bo‘ladi.
4. O‘zbek so‘zlari r, l, v, h tovushlari bilan boshlanmaydi.
5. O‘zbek so‘zlarida “h” bo‘g‘iz tovushi qatnashmaydi.(undov va
mimemalardan tashqari)
6. So‘z oxiri e, o‘ tovushi bilan tugamaydi (undov va mimemalardan tashqari).
7. O‘zbek so‘zlarida odatda sof cho‘ziq o unlisi bo‘lmaydi.
8. Birinchi bo‘g‘indan keyingi bo‘g‘inlar hech vaqt unli bilan boshlanmaydi.
3
Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. T., 2008](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_10.png)
![9. Bo‘g‘in boshlanishida, ko‘pincha, bo‘g‘in oxirida ham, ikki va undan ortiq
undosh qatorasiga kelmaydi (ost, ust kabi bir nechha so‘z bundan
mustasno) 7
.
Yuqorida sanalganlarning aksi o‘zlashgan so‘zlarning asosiy belgilari deb
qaraladi.
O‘zlashgan qatlam - o‘zbek tili leksikasining boshqa tillardan o‘zlashtirilgan
leksemalardan iborat qismi. Masalan, maktab (arabcha), daraxt, gul (fors-
tojikch), axta, bahodir (mo‘g‘ulcha), afandi (turk), ravshan (so‘g‘dcha), traktor,
avtobus (ruscha baynalmilal) va boshqalar. Bu qismda arab, fors tojikcha va rus
tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar ko‘pchilikni tashkil etadi.
Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar. Tarixchi B.G‘ofurovning
yozishicha, o‘zbek va tojik xalqlari o‘rtasidagi yaqinlik milodiy VI asrda
boshlangan. O‘zbek va tojik xalqlari juda uzoq davrlardan beri yonma-yon yashab
bir-birlariga doimo xo‘jalik, iqtisodiy – ijtimoiy va madaniy munosabatlarda bo‘lib
kelganlar.
Hozirgi o‘zbek tilida fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlar orasida otlar
(sartarosh, bazm, barg), sifatlar (badbo‘y, badjahl, ozoda), ravishlar (banogoh,
do‘stona, tez), bog‘lovchilar (chunki, yoki, agar), yuklamalar (xo‘sh, xuddi), modal
so‘zlar (chunonchi, binobarin), undovlar (balli, dod) uchraydi.
Fors-tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarda:
So‘z oxirida undosh tovushlarning qatorlashib kelishi ancha keng tarqalgan: g‘isht,
go‘sht;
a. Kuchsiz lablangan o unlisi so‘zning barcha bo‘g‘inlarida qo‘llaniladi: ohang,
nobud, bahor.
Shuningdek, fors-tojik tilidan o‘zbek tiliga bir qator prefiks va suffiks
o‘zlashgan: Prefikslar -be-, ba-, no-, ham-, kam-; suffikslar: -kor, -zor, -xo‘r, -
parvar, -kash, -paz 4
va boshqalar. Ular dastlab fors-tojik so‘zlari tarkibida
4
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_11.png)
![qo‘llangan, keyinchalik o‘zbek tilining so‘z yasovchi affikslarning qatoridan o‘rin
olib, yangi so‘zlarning yasalishida ishtirok etgan: kamsuqum, bebosh, barkamol,
hamyurt.
Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar
Bunday so‘zlarning o‘zlashtirilishi VIII asrdan boshlanib, IX-X asrlarda
ancha faollashgan. Arab tilidan so‘z o‘zlashtirishga olib kelgan omillar ichida
quyidagilar muhim rol o‘ynagan:
a. Arablar istilosi;
b. Islom dinining keng tarqalishi;
c. Arab yozuvining qo‘llana boshlanganligi;
d. Madrasalarda arab tilining o‘qitilish;
e. Turkiy-arab ikki tilligining tarkib topganligi;
f. Olim-u fuzalolarning arab tilida ijod qilganligi.
Arab tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlarning fonetik, semantik va morfemik
tarkibida quyidagi xususiyatlar borligi ko‘zga tashlanadi:
1. So‘z tarkibida ikki unlining yonma-yon kelish holati uchraydi: mutolaa, oila.
2. Ra’no, da’vo, ta’na, e’lon kabi so‘zlarda ayn tovushidan oldingin unli kuchli
va biroz cho‘ziq aytiladi.
3. Jur’at, sur’at, bid’at, qal’a, kabi so‘zlarda bo‘g‘inlar ayirib tallaffuz qilinadi.
4. Semantik jihatdan: ko‘proq diniy, hissiy, axloqiy, ilmiy, ta’limiy va mavhum
tushunchalar ifodalanadi.
5. So‘zlarning lug‘aviy va gramatik shakllari flektiv xarakterda bo‘lib, o‘zbek
tilida morfemalarga ajralmaydi: ilm, muallim, olim.
Yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar tilshunoslikda o‘zlashma
neologizmlar ham deb ataladi. Kundalik turmushdagi yangicha munosabatlarni ,
yangi narsalar va ularning belgilarini, yangi hodisalar, tushunchalarni ifodolovchi
lug‘aviy birliklardir. Bunday so‘zlar xususiyatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi:
1. Leksik o‘zlashma neologizmlar.
2. Semantik o‘zlashma neologizmlar.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_12.png)
![Leksik o‘zlashma neologizmlar tilga tamoman o‘zlashib ketmagan o‘zbek
tilining o‘zida yasalgan yoki boshqa tillardan o‘zlashib butunlay iste’molga
kirmagan so‘zlardir. Masalan, zovut, zamin studiyasi, sarhad, kollej, menejment,
bakalavriat, magistratura, dastur, bar, bojxona, aksiya, bandargoh, tuman kabilar.
Semantik o‘zlashma neologizmlar tilda oldindan mavjud bo‘lgan va hozirda
yangi ma’noda ishlatilayotgan so‘zlardir. Masalan, noyub (deputat), muman
(rayon), viloyat (oblast), do‘kon (magazin), tadbirkor, pudrat, sarmoya, vazir,
hokim, anjuman (konferensiya) va boshqalar. Bunday so‘zlar ma’lum bir davrlarda
eskirgan so‘zlarga aylanib, iste’mol doirasidan ancha chiqib qolgan edi,
mustaqillikdan so‘ng ular yana tilimizga yangi ma’nolar bilan kirib keldi.
Mustaqillik yillarida hayotimizda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yangi-yangi
tushunchalar vujudga keldi. Yangi tushunchalar ko‘proq tilning ichki imkoniyatlari
:
A) shevalardan so‘z olish;
B) so‘z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi. Ba’zan yan
gi tushunchalar boshqa tillardan so‘z olish yo‘li bilan ham ifodalanadi. Bunday
so‘zlar olinma so‘zlar hisoblanadi.
Dunyoda boshqa tillardan so‘z olmaydigan bironta ham til yo‘q. Kurash,
Yonbosh, chala, halol so‘zlari dunyoning barcha tillariga kirib borayotgani bizning
tilimiz ham turmushimizga kirib kelgan bir qator yangi tushunchalarni ifodalovchi
olinma so‘zlar hisobiga boyib bormoqda.O‘zbek tili leksikasi turmushimiz uchun
keraksiz bo‘lib qolgan tushunchalarni bildiruvchi so‘zlarning iste’moldan chiqib
ketishi, yangi paydo bo‘lgan tushunchalarni ifodalovchi so‘zlarning esa kirib kelish
hisobiga o‘zgarib,rivojlanib boradi. O‘zbek tili leksikasi bir qancha manbalar
asosida boyib rivojlanib boradi. Ularni, eng avvalo, ikki katta guruhga ajratish
mumkin:
1) o‘z ichki imkoniyatlari asosida;
2) boshqa tillardan so‘z olish asosida.
Ularning birinchisi ichki manbalar, ikkinchisi esa tashqi manbalar sanaladi.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_13.png)
![O‘zbek tilining birinchi yo‘l bilan boyib borishi imkoniyatlari juda
kengdir. Masalan: ilgari qo‘llanilib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so‘zlardan
yangi tushunchalarni ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat,
noib, tuman kabi ; yasovchi qo‘shimchalar yordamida yangi so‘z yasash: uyali
telefon, omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor) va boshqalar; dialektal
(shevadagi) so‘zlarni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm) “o‘xshatmoq”,
“tenglashtirmoq”, “qiyoslamoq” ma’nosida.
O‘zbek tili leksikasi tashqi manbalar asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda
boshqa tillardan so‘z olmasdan faqat o‘z ichki imkoniyatlari asosidagina
rivojlanadigan birorta ham til yo‘q. Bundan o‘zbek tili ham mustasno emas. Faqat
ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani ifodalovchi o‘z tilimizning ichki
imkoniyatlari asosida ifodalab bo‘lmagandagina tashqi manbalarga murojaat qilish
foydalidir.
O‘zlashma neologizmlar davriy xususiyatga ega sanaladi. Masalan, bir
paytlari yangi atamalar sifatida tilga kirib kelgan avtobus, trolleybus, metro kabi
so‘zlar bugungi kunda yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotib, zamonaviy qatlamga oid
leksik birliklarga aylangan. 80-yillarning o‘rtalaridan boshlangan ijtimoiy
hayotdagi keskin o‘zgarishlar barcha sohalarda bo‘lgani singari tilshunoslik
sohasida ham tub o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga olib keldi. Ayniqsa, bu holat
o‘zbek tili leksikasida kuchli bo‘ldi.
O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, o‘zbek xalqining o‘z erkiga,
ozodligiga erishishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirdi, tilimizda yuzlab, minglab
o‘zlashma neologizmlar paydo bo‘ldi. Xususan, iqtisodiyot, bank va kredit,
diplomatiya kabi bank sohalarida yangidan yangi atamalar paydo bo‘ldi. Bozor
iqtisodiyoti, litsenziya, monitoring, debitor, kvota, menejer, menejment, brutto
qarz , frank bozori 5
kabi atamalar shular jumlasidandir.
Yangi paydo bo‘lgan so‘zlarni turli jihatlariga ko‘ra tasniflash mumkin.
Avvalo, ularni ijtimoiy-siyosiy atamalar: vazir, vazirlik, devonxona, hokim, tuman,
5
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_14.png)
![agrofirma, fermer kabi;iqtisodiy atamalar : diler, lizing, injenering bozor
infrastrukturasi;
Ilm-fan, texnikaga oid atamalar: internet, kompyuter, diskovod,
skaner;maktab-maorifga tegishli bo‘lgan leksik birliklar: akademik litsey, kollej,
dastur singari o‘nlab yo‘nalishlarga bo‘lib yuborish mumkin.
O‘zlashma neologizmlar ichida o‘tkinchi, shoshma shosharlik bilan, sun’iy
ravishda hosil qilingan leksemalar ham uchraydi. Masalan: majalla, jarida,
oynoma, ochqich, yozg‘ich, barnoma, oliy bilimgoh kabi. Ularni xalq qabul qilmay
tezda iste’moldan chiqarib yubordi. O‘zlashma neologizmlarning aksariyati
quyidagi ikki xil usul bilan:
Ichki imkoniyatlar asosida (so‘z ma’nosining kengayishi, derivatsiyani
qo‘llash hisobiga): oshkoralik, muqobillik, qayta qurish , kimoshdi savdosi, hokim,
devonxona.
Tashqi imkoniyat hisobiga (chetdan so‘z olish orqali): modemogramma,
videoapparatura, matiz, kik boksing, karate, damas, tiko, neksiya.
O‘zlashma neologizmlar tilning ifoda imkoniyatlari darjasini belgilaydi.
Mustaqillik yillarida hayotimizda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. Yangi-yangi
tushunchalar vujudga keldi. Yangi tushunchalar ko‘proq tilning ichki
Imkoniyatlari:
A) shevalardan so‘z olish;
B) so‘z yasash imkoniyatidan foydalanish asosida yuzaga keladi.
Ba’zan yangi tushunchalar boshqa tillardan so‘z olish yo‘li bilan
ham ifodalanadi.Bunday so‘zlar olinma so‘zlar hisoblanadi.Shuni bilingki, dunyod
a boshqa tillardan so‘z olmaydigan bironta ham til yo‘q. Kurash, yonbosh, chala, h
alol so‘zlari dunyoning barcha tillariga kirib borayotgani kabi bizning tilimiz ham
turmushimizga kirib kelgan bir qator
yangi tushunchalarni ifodalovchi olinma so‘zlar hisobiga boyib bormoqda.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_15.png)
![I.2. O‘zbek tilida o‘zlashma so‘zlar va o‘zlashma neologizmlar
Qadimdan ma’lumki o‘zbek tili leksikasining tashkil topishida 3 komponent
muhim rol o‘ynaydi. Bular quyidagilardir:
1. Barcha so‘zlar eng qadimgi turkiy tildan kelib chiqqan bo‘l`ib, o‘zbek tili
leksikasining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi, bundan tashqari kundalik
ishlatiladigan so‘zlar va iboralar yuqoridagi unsurlarda o‘z ifodasini topadi.
2. O‘zlashma so‘zlar, bunday so‘zlar boshqa tillardan kelgan bo‘l`ib, bular
quyidagilar: arab, fors-tojik, rus, nemis, fransuz, ispan, ingliz va boshqalar. Bu
so‘zlaning qiziqarli tomoni shundaki, ular asosan klassik tillarning birlashmasidan
hosil bo‘l`gan (arab, turk, fors-tojik).
3. O‘zlashma neologizmlar, bu turdagi so‘zlar tilda mavjud bo‘l`gan
so‘zlardan suffiks, prefiks va qo‘shimchalar qo‘shish orqali yasaladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan 3 komponentdan tashqari leksikaning rivojlanishiga
ikkinchi darajali unsurlar ham yordam beradi. Bular:
Onomatopeya, bir so‘z shaklidan boshqa bir so‘zning shakllanishi
Qisqartirilgan so‘zlar, nomlarning qisqartirilib faqat bosh harflarda
ifodalanishi.
Chet tilidagi so‘zlarning tilimizga kirib kelishi va ularning ishlatilishi
tilimizda ma’lum bir yangi so‘zlarning paydo bo‘l`ishiga sabab bo‘l`adi va bu
turdagi so‘zlar guruhi o‘zlashma so‘zlar deyiladi.
O‘zlashma so‘zlarning asosida so‘zlar yotadi ya’ni o‘zlashma so‘zlarning
shakllanishi hech qanday o‘zgarishlarsiz tilimizga o‘zining shakli va ma’nosi bilan
kirib kelishi kuzatiladi. Masalan bar, film, lider. Ko‘pchilik kishilar hech qanday
o‘zgarishsiz, qo‘shimchalarsiz o‘zlashma so‘zlarni yaxshi tanishadi: bar, film,
lider, chunki bunday so‘zlar o‘zbek tilidagi so‘zlarning funksiyasini bajaradi, ba’zi](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_16.png)
![bir insonlar esa aksincha qo‘shimcha olgan, o‘zgarishlarga uchragan o‘zlashma
so‘zlarni bilishmaydi. Masalan ayrim sozlarning ingliz yoki fransuz tilidan kirib
kelganini qancha so‘zlashuvchi biladi? Ba’zi bir o‘zlashma so‘zlar o‘zlarining asl
shaklida yoki ularga to‘g‘ri keladigan shaklda ifodalanadi: misol qilib fransuz
tilidagi bojole, jilet, palto, ingliz tilidagi punch va ponce, roastbeef va rosbif (yoki
rosbiffe) larni aytib o‘tishimiz mumkin.
O‘zlashma so‘zlarning aksariyati bu tarjima qilingan so‘zlardir 6
. Bunday
so‘zlarning ikki asosiy turlari mavjud bo‘l`ib, ular quyidagilardir:
Semantik, ya’ni ma’no jihatdan tarjima qilingan so‘zlardir. Chet tilidan kirib
kelgan so‘zning ma’nosi va shakli jihatdan o‘zbek tiliga tog‘ri kelishi va
qo‘llanilishida ko‘rishimiz mumkin. Masalan confort (uy xizmatlari) ingliz tilida
comforts kabi ifodalanadi. Yoki o‘zbek tilidagi autoritar so‘zi bir necha yil oldin
“rendere autorevole”, ya’ni ‘mustaqil ishlamoq’ ma’nosini anglatadi.
To‘gridan-to‘g‘ri tarjima kalka usulida o‘zbek tiliga chet tilidan tarjima
qilingan so‘zlar guruhi: ingliz tilidagi sky-scraper; nemis tilidagi klassen kampf.
O‘zlashma so‘zlar tillar orasidagi bog‘liqlikni namoyon etuvchi muhim
jarayondir. O‘zlashma neologizmlarning ikki tillilik (bilinguizm) bilan munosabati,
so‘zlovchilar tomonidan holat va joyga qarab ikki tildan foydalanish davomida
ko‘rinadi. O‘zlashma so‘zlarning kelib chiqishi xalq tili yoki boshqa tillarning
ta’sirida ham yaqqol ko‘rinadi, bundan tahsqari ikki tilning bir-birini qadrlashida
ham namoyon bo‘l`adi. Bunday holat nemis va roman tillarida kuzatiladi.
O‘zlashma so‘zlarni muhimlilik va boylik tomonidan farqlashimiz mumkin.
Birinchidan so‘z qachonki referent (ya’ni obyekt va g‘oya, fikr) bilan birga bo‘l`sa,
masalan patata gaytan so‘zi bo‘l`ib italyan tiliga ispan tili orqali kirib kelgan yoki
caffe so‘zi turk tilidan, zero arab tilidan (roman sonlarida zero ya’ni nol mavjud
bo‘l`magan) tram, transistor, juke-box kabi so‘zlar ingliz tilidan kirib kelgan.
O‘zlashma so‘zlarning boylik jihatdan stilistik va ijtimoiy holati muhim
o‘rin tutadi. Jamiyatni, madaniyatni, yashash sharoitini eslashga xizmat qiladi:
6
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_17.png)
![o‘zlashma so‘zlarning boyligi leader, flirt, baby-sitter, week-end so‘zlarida
ko‘rinadi. Ingliz tilidagi so‘zlar va birikmalar ba’zida ularning qisqaligi qulaylik
tug‘diradi: ya’ni jurnalistika tilida, sohasida uchrab turuvchi so‘zlarni tushuntirib
beradi, masalan boom, show italyan tilidagi ekvivalentlari quyidagilar show
(teatrning turi, bir necha har xil bo‘g‘inlardan tashkil topgan italyan tilidagi
ekvivalenti sit-in ma’lum bir joyda tomoshabinlarni yig‘ish).
O‘zlashma so‘zlar yozma va og‘zaki shakllar orqali tilga kirib keladi.
Tunnel so‘zi yozma til orqali kirib kelgan. Agar tunnel so‘zi og‘zaki tildan kirib
kelganda edi tanel deb talaffuz qilinar edi xuddi ingliz tilidagidek. Budget aksincha
badjet deb talaffuz etiladi, chunki og‘zaki tildan kirib kelgan. Shunday turdagi
ingliz so‘zlari borki, ular O‘zbekistonda har xil talaffuz etiladi, masalan:
Inglizcha talaffuz o‘zbekcha talaffuz
Flirt | flə:t| |flert| | flεrt| flirt
Ingliz talaffuziga o‘xshatish o‘zbekcha talaffuz
Quyidagi talaffuz turlari har xil faktorlardan kelib chiqadi, shuningdek chet
tilini yaxshi bilish ham muhim o‘rin tutadi. Shuni ham aytib o‘tishimiz joizki
o‘zbek tiliga kirib kelgan ba’zi bir so‘zlarga hech qanday o‘zgartirishlar
kiritilmagan, jumladan flirt, leader va boshqa so‘zlar. O‘zbek so‘zlashuvchilari
orasida ingliz fonetikasi va anglitsizmlarni juda yaxshi o‘rnashib olishgan,
yuqorida ko‘rib o‘tilgan bar, film, sport, flirt va boshqalar kabi 7
.
Shuni eslab o‘tishimiz joizki o‘zbek tiliga kirib kelgan ingliz o‘zlashma
so‘zlari o‘zbek tilida talaffuz etilgan, xuddi shu holat italyan o‘zlashma so‘zlarida
ham kuzatilgan, misol qilib shuni aytishimiz mumkinki,
Haqiqiy o‘zlashma o‘zlashma neologizm va chet tilidan kirgan so‘zning
ma’nosini va ko‘chma ma’nolarini to‘g‘ri farqlay olishimiz zarur. Misol qilib ba’zi
bir o‘rta Sharq olimlari o‘zlashma so‘zlarni yaxshi eslay olishgan, ammo ularni
talaffuz eta olishmagan shu vaziyatda ular so‘zlarning ko‘chma ma’nolarini
qo‘llashgan. O‘zlashma neologizmlarga nimalar kiradi? Ot, fe’l va sifat so‘z
turkumlariga oid so‘zlar kiradi. O‘zlashma fe’llar va sifatlar ikki lingvistik tor
7
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_18.png)
![ma’noda uyg‘unlashadi va bundan tashqari bilingvistik sharoitni yaratadi. Yana
shuni ham aytib o‘tishimiz joizki o‘zlashma so‘zlar morfologiyaning elementlari
ham deyiladi.
Zamonaviy lingvistika o‘zlashma neologizmlarni ( yunoncha “neos” yangi
va “logos” so‘z ) lingvistika evolyutsiyasining asosiy personaji sifatida ta’kidlaydi.
Yangi so‘z bu leksikaning boyishi demakdir. Yangi so‘zning shakllanishidagi
barcha jarayonlar neologiya deb ataladi.
O‘zlashma neologizmlar qayerda xabar va yangiliklar tezlikda tarqalsa o‘sha
hududlarda tez shakllanadi va rivojlanadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek o‘zlashma
neologizmlar tilda mavjud so‘zlardan , qisqartirilgan so‘zlardan, acronimlardan va
bir so‘zning tovushlarini o‘zgartirish orqali ham yasaladi.
O‘zlashma neologizmlarning tilda paydo bo‘l`ishi va yo‘qolishi uning tilga
qabul qilinganligida yoki lug‘atlardan joy olganligida namoyon bo‘l`adi. Agar
o‘zlashma neologizmlar jamiyat fuqarolari tomonidan qabul qilinib
foydalanilayotgan bo‘lsa, bu o‘zlashma neologizmlar lingvistika va
lug‘atshunoslikda ham qabul qilingan hisoblanadi. O‘zlashma neologizmlarning
paydo bo‘lishi tilning rivojlanishida, o‘zgarishida o‘zining muhim o‘rniga ega.
Tilda o‘zlashma neologizmlarning quyidagi turlari kuzatiladi:
O‘zgaruvchan – yangi ma’noli, birgina madaniyat vakillari tomonidan tor
ma’noda qo‘llanilgan o‘zlashma neologizmlardir.
Tarqalgan – jamiyat tomonidan ishlatiladigan, ammo hali lingvistik jihatdan
qabul qilinmagan o‘zlashma neologizmlar.
Turg‘un, stabil – barcha taniydigan, foydalanadigan va davomiylikga ega
o‘zlashma neologizmlar.
O‘zlashma neologizmlarning quyidagi ko‘rinishlari mavjud:
Ilmiy – ilm-fanda yaratilgan yangi termin yoki qoidalarga tasnif berish
uchun yaratilgan so‘zlar guruhi.
Texnologik – yangi texnika va texnologiyaning paydo bo‘l`ishi bilan
iste’molga kiritilgan so‘zlar jamlanmasi.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_19.png)
![Siyosiy – siyosatga va iqtisodga kiritilgan yangi termin va buyruqlarni
ifodalashda keng qo‘llaniladigan so‘zlar.
Keng tarqalgan, popular – ommaviy axborot vositalari orqali tarqalgan.
Arab tilidan o‘simliklar va sabzavotlarning nomlari, jumladan: apelsin, baqlajon,
ismaloq, shakar, artishok-o‘simlik turi, paxta; savdo-sotiqga taalluqli so‘zlar
guruhi: magazin (do‘kon, ombor), tara (chegirma), tarif (tannarx), dengizchilikga
oid so‘zlar: arsenal (qurol-yaroq ombori) kirib kelgan.
Yunon, hind va forslarning madaniyatini saqlab qolishgan arablar fan va
madaniyat cho‘qqisini zabt etdilar. Arablar tufayli bir qncha arabizmlar yuzaga
keldi, quyidagilar shular jumlasidandir, matematika faniga oid so‘zlar: algebra
algoritm, sifra (raqam), zero (nol); astronomiyaga oid: almanax, taqvim (kalendar),
“apogee” (yuqori nuqta), nodir (nodir nuqtasi), zenit (zenit); sanoat va texnikaga
oid so‘zlar: alkimyo, eliksir, canfora (mazut), talk, alcali (ishqorli tuz), shaxmat
o‘yiniga oid: alfier (fil). Ba’zi bir arabizmlar uzoq tarixga ega bo‘lib, bular: kolba –
shisha idish, alkimyolardir. Yuqoridagi so‘zlarning o‘zlashish jarayonining ko‘p
holatlarida so‘zlarning ma’no jihatdan o‘zgarishini ko‘rishimiz mumkin.
Vaqt o‘tishi bilan yana bir qancha arabizmlar o‘zbek tiliga kirib kelgan,
bular: piyola, qirmizi, madrasa kabilardir.
BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASINING ISHLATILISH DOIRASI
I.3. Leksikolgiya haqida umumiy ma’lumot
Leksikologiya 8
(gr. Leksika- so‘z + logotiplar- o‘qitish) tilshunoslikning
so‘zni tilning lug‘at (leksika) va tilning butun leksik tizimi (leksika) birligi
sifatida o‘rganadigan bo‘limi. Lug‘at atamasi (gr. Leksikolar- og‘zaki,
lug‘at) tilning lug‘atini belgilashga xizmat qiladi. Ushbu atama tor
ma'nolarda ham qo‘llaniladi: tilning u yoki bu funktsional xilma-xilligida
(kitob lug‘ati), alohida ishda ("Igorning yurishi haqidagi so‘zlar" lug‘ati)
8
Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi . Toshkent. 2006](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_20.png)
![ishlatiladigan so‘zlarning umumiyligini aniqlash; siz yozuvchining so‘z
boyligi (Pushkin lug‘ati) va hatto bir kishi haqida gapirishingiz mumkin
(ma'ruzachi boy lug‘atga ega).
Leksikologiya tilning lug‘at boyligining faoliyat ko‘rsatish va rivojlanish
qonuniyatlarini o‘rganadi, so‘zlarni stilistik tasniflash tamoyillarini, uning xalq
tiliga nisbatan adabiy so‘z qo‘llanish me’yorlarini, kasbiylik masalalari,
dialektizmlar, arxaizmlar, neologizmlar, leksiklashgan so‘zlarni me’yorlashtirish
masalalarini ishlab chiqadi. Iboralar.
Leksikologiya bo‘lishi mumkin tavsiflovchi, yoki sinxron(gr. Sin - birga +
chronos - vaqt), so‘ngra tilning lug‘at tarkibini hozirgi holatida va tarixiy yoki
diaxronik (gr. Dia - orqali + chronos - vaqt) o‘rganadi, keyin uning predmeti -
tilning lug‘at rivojlanishi. Bu tilning lug‘ati. Shuningdek bor umumiy
leksikologiya turli tillarning lug‘at tarkibini o‘rganib, ularning leksik tizimining
umumiy qonuniyatlari va faoliyatini ochib beradi va xususiy bir tilning lug‘atini
o‘rganuvchi leksikologiya. Mavzu qiyosiy Leksikologiya - bu o‘xshashlik va
farqlarni aniqlash uchun boshqa tillarga nisbatan bir tilning lug‘ati.
Leksikologiyaning barcha bo‘limlari o‘zaro bog‘langan: umumiy
leksikologiya ma’lumotlari muayyan til lug‘atini o‘rganishda leksik birliklarning
chuqur mohiyatini, ongning kognitiv tuzilmalari bilan bog‘liqligini tushunish
uchun zarur; ko‘pgina leksik hodisalar tarixiy izohga muhtoj, ularning semantikasi
va qo‘llanilishi xususiyatlarini aniqlaydi; qiyosiy leksikologiyadan olingan
ma'lumotlar ma'lum bir tilning lug‘at tarkibining ko‘plab xususiyatlari va
qonuniyatlarini tushunishga yordam beradi, masalan, umumiy leksik tarkib, qarz
olish, aralashish va boshqalar.
Leksikologiya boshqa til fanlari orasida teng o‘rin tutadi va ular bilan uzviy
bog‘liqdir, masalan, fonetika: leksikologiya birliklari inson nutqi tovushlari
majmualari va bu majmualarning atrofdagi dunyoda nima deb ataladiganligi,
voqelik ob'ektlarining nominatsiyasi o‘rtasidagi tafakkurimiz tomonidan
o‘rnatilgan bog‘liqlik belgilaridir. Tilshunoslik fanlari ichida leksikologiya eng
chambarchas bog‘liq grammatika. So‘zning ma’nosini, uning boshqa so‘zlar bilan](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_21.png)
![paradigmatik va sintagmatik bog‘lanishlarini, matndagi o‘rnini to‘g‘ri aniqlash
uchun; grammatik holatni bilish kerak bu so‘zning (gap qismi, umumiy kategorik
ma'nosi, asosiy morfologik belgilari va sintaktik vazifasi), o‘z navbatida, u yoki bu
gapning umumiy kategorik ma'nosi lug‘at birliklari sifatida aniq so‘zlarning
alohida leksik ma'nolarida amalga oshiriladi. So‘zning ko‘plab grammatik
shakllarining shakllanishi bevosita uning leksik ma'no xususiyatlariga, masalan,
qisqa shakllar va sifatlarning taqqoslash darajalariga bog‘liq. So‘z birikmasi va
gapdagi so‘zlarning mos kelishi ham shu so‘zlarning leksema sifatidagi
xususiyatlariga bog‘liq.
Leksikologiya (gr. Lexis — so z + logos — o rgatish) — tilshunoslikningʻ ʻ
so zni til lug ati (leksika) va tilning butun leksik tizimi (leksika) birligi sifatida
ʻ ʻ
o rganadigan bo limi
ʻ ʻ 9
.
Leksika atamasi (gr. Lexikos - og‘zaki, lug‘at) tilning lug‘at tarkibini
bildirish uchun ishlatiladi. Ushbu atama tor ma'nolarda ham qo‘llaniladi: tilning u
yoki bu funktsional xilma-xilligida (kitob lug‘ati), alohida ishda ("Igorning yurishi
haqidagi so‘zlar" lug‘ati) ishlatiladigan so‘zlarning umumiyligini aniqlash; siz
yozuvchining so‘z boyligi (Pushkin lug‘ati) va hatto bir kishi haqida gapirishingiz
mumkin (ma'ruzachi boy lug‘atga ega).
Lug‘at - bu til tizimini tashkil etishning markaziy darajasi bo‘lib, u
jamiyatning semantik sohalaridagi eng batafsil va ommaviy o‘zgarishlarni,
shuningdek, tildagi tizimli o‘zgarishlarni aks ettiradi. Tillarning ishlashi va
rivojlanishining tizimli rasmini yaratish uchun leksik ma'lumotlar alohida
ahamiyatga ega. Ularning tizimlarini shakllantirish jarayonlarini aniqlash.
Leksikani tizim sifatida o‘rganar ekan, leksikologiya so‘z va tushunchalar
ma’nolarining o‘zaro ta’sirini nazarda tutadi. Leksikologiyada so‘z, eng avvalo,
shu so‘zning ma’nosi, ma’nosi va boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishi nuqtai
nazaridan qaraladi. Tushunchalar ko‘pincha xalqaro, so‘zlarning ma'nolari esa
milliydir.
9
Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi . Toshkent. 2006](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_22.png)
![Leksikologiya tilning lug‘at boyligining faoliyat ko‘rsatish va rivojlanish
qonuniyatlarini o‘rganadi, so‘zlarni stilistik tasniflash tamoyillarini, uning xalq
tiliga nisbatan adabiy so‘z qo‘llanish me’yorlarini, kasbiylik masalalari,
dialektizmlar, arxaizmlar, neologizmlar, leksiklashgan so‘zlarni me’yorlashtirish
masalalarini ishlab chiqadi. Iboralar.
Leksikologiya tilning lug‘at tarkibini (leksikasini) so‘zning nima ekanligi,
qanday va nimani ifodalashi, qanday o‘zgarishi nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi.
Frazeologiya leksikologiyaga qo‘shni bo‘lib, u ko‘pincha leksikologiyaga maxsus
bo‘lim sifatida kiradi.
Leksikologiya umumiy, xususiy, tarixiy va qiyosiy bo‘linadi. Umumiy
leksikologiya bilan shug‘ullanadi umumiy naqshlar leksik tizimning tuzilishi,
dunyo tillari lug‘atining faoliyati va rivojlanishi masalalari.
Xususiy leksikologiya muayyan tilning lug‘at tarkibini o‘rganadi. Tarixiy
leksikologiya bir so z yoki butun so z turkumining ma nolari (semantikasi)dagiʻ ʻ ʼ
o zgarishlarni kuzatadi, shuningdek, voqelik ob yektlarining nomlaridagi
ʻ ʼ
o zgarishlarni o rganadi (etimologiyasi uchun quyida ko ring). Qiyosiy
ʻ ʻ ʻ
leksikologiya ob’ektiv voqelikning turli tillarning leksik vositalari bilan
bo‘linishidagi o‘xshashlik va farqlarni ochib beradi. Ham alohida so‘zlar, ham so‘z
guruhlari mos kelishi mumkin.
Tilning lug‘at tarkibini semasiologik va onomasiologik nuqtai nazardan
ko‘rib chiqish mumkin. Leksikologiyaning lug atning mazmun tomonini o rganish
ʻ ʻ
bilan shug ullanuvchi maxsus bo limi semasiologiya deyiladi. Bu bo‘limda so‘z,
ʻ ʻ
tushuncha va belgilangan ob'ekt o‘rtasidagi munosabat, polisemantik so‘zning
semantik tuzilishi, ma'nolarning rivojlanish yo‘llari, so‘zlarning ma'no turlari
ko‘rib chiqiladi.
Onomasiologik yondashuv har qanday tushunchalarni so‘z bilan nomlash
usullari nuqtai nazaridan lug‘atni tavsiflashni o‘z ichiga oladi. Lug‘atga
onomasiologik yondashuv til fanining maxsus bo‘limida - so‘z yasashda to‘liq
namoyon bo‘ladi 10
.
10
Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili praktikumi . Toshkent. 2006](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_23.png)
![Lug‘atni o‘rganishning semasiologik va onomasiologik yondashuvlari
tilshunoslikning kengroq bo‘limlarida leksikologiyani o‘z ichiga oladi.
Semasiologiya semantika kabi bo‘limning bir qismidir. Semantika tilning barcha
belgilari - morfemalar, so‘zlar, gaplarning mazmun tomonini o‘rganadi.
Onomasiologik yondashuv nominatsiya (nomlash) nazariyasining bir qator
muammolarida leksikologiya masalalarini o‘z ichiga oladi. Nomzodlik nazariyasi
onomasiologiya kabi bo‘limda ko‘rib chiqiladi.
Leksikologiyada an'anaviy ravishda leksikografiya va onomastika
farqlanadi. Onomastika leksikologiyaning o rganuvchi bo limidir tegishli ismlar.ʻ ʻ
Onomastika o ziga xos nomga ega bo lgan ob yektlar turkumiga ko ra odam
ʻ ʻ ʼ ʻ
nomlarini o rganuvchi antroponimiya, geografik ob yektlar nomlarini tavsiflovchi
ʻ ʼ
toponimika, hayvonlar nomlarini ko rib chiquvchi zoonimiya va boshqalarga
ʻ
bo linadi.
ʻ
Leksikografiya - lug‘atlarni tuzish tamoyillarini o‘rganadigan leksikologiya
sohasi.
Leksikologiya tavsifiy yoki sinxron (gr. Syn - birga + chronos - vaqt)
bo‘lishi mumkin, so‘ngra tilning lug‘at tarkibini hozirgi holatida o‘rganadi va
tarixiy yoki diaxronik (gr. Dia - orqali + chronos - vaqt), keyin. Uning predmeti
ma'lum bir tilning so‘z boyligini rivojlantirishdir.
Leksikologiyaning barcha bo‘limlari o‘zaro bog‘langan: umumiy
leksikologiya ma’lumotlari muayyan til lug‘atini o‘rganishda leksik birliklarning
chuqur mohiyatini, ongning kognitiv tuzilmalari bilan bog‘liqligini tushunish
uchun zarur; ko‘pgina leksik hodisalar tarixiy izohga muhtoj, ularning semantikasi
va qo‘llanilishi xususiyatlarini aniqlaydi; qiyosiy leksikologiyadan olingan
ma'lumotlar ma'lum bir tilning lug‘at tarkibining ko‘plab xususiyatlari va
qonuniyatlarini tushunishga yordam beradi, masalan, umumiy leksik tarkib, qarz
olish, aralashish va boshqalar.
Leksikologiya boshqa til fanlari va boshqa fanlar bilan chambarchas bog‘liq.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_24.png)
![Axborotni uzatish uchun so‘z tanlash murakkab kognitiv jarayonlarning
natijasidir - bularning barchasi leksikologiyani tarix, falsafa, mantiq,
madaniyatshunoslik va psixologiya bilan bog‘laydi.
Leksikologiya tarixiy fanlar ma lumotlariga tayanadi – yozmaʼ
yodgorliklarni o rganish tilning lug aviy tarkibi taraqqiyotini, tilning jamiyat
ʻ ʻ
taraqqiyoti bilan aloqasini tushunishga yordam beradi; stilistika bilan bog‘liq
bo‘lib, unda tilning stilistik resurslari, jumladan, leksiklari ham batafsil o‘rganiladi;
bilan lingvistik tahlil matn, avvalo, leksemalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri konnotativ belgili
birliklar bo‘lgani uchun ular asosiy matn yasovchi vosita vazifasini bajaradi.
2.2. O‘zbek tili leksikasida o‘z va o‘zlashgan qatlam
Ma’lumki, o‘zbek xalqi tarixiy davrlar mobaynida boshqa xalqlar bilan
iqtisodiy , siyosiy, madaniy aloqada bo‘lib kelgan. Bu aloqalar o‘zaro aloqada
bo‘lgan xalqning tiliga ma’lum darajada o‘z ta’sirini o‘tkazadi. O‘zaro ta’sir
natijasida tilning barcha bo‘limlarida: fonetika, leksika, grammatika kabilarda
o‘zgarishlar yuz beradi. Tildagi o‘zgarish va rivojlanish tilning leksikasida kuchli
bo‘ladi.
O‘zbek xalqi qardosh bo‘lmagan tojiklar bilan qadimdan aloqada bo‘ldi.
Shuning tarixiy sabablar bilan bog‘liq holda arab, ruslar bilan aloqada bo‘ldi.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_25.png)
![Hozirgi davrga kelib bir qancha xorijiy davlatlar bilan do‘stona aloqalar o‘rnatgan.
Bular o‘zbek tili leksikasiga ko‘plab so‘zlarning o‘zlashishiga sabab bo‘lmoqda.
Hozirgi o‘zbek tili leksikasi tarixiy jihatdan ikki qatlamga ajratiladi 11
:
1. O‘z qatlam.
2. O‘zlashgan qatlam.
O‘z qatlam. O‘z qatlamga umumturkiy so‘zlar va o‘zbekcha so‘zlar kiradi.
1. Umumturkiy so‘zlar. Ko‘pchilik turkum xalqlar tilida qo‘llanadigan,
barcha turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan so‘zlar umumturkiy so‘zlar deyiladi. Bu
so‘zlar turkiy qabilalarning goh qo‘shilishi, goh ajralishi natijasida yuzaga kelgan,
hozirda turkiy xalqlar deb nomlanadigan kishilar tiliga mansub so‘zlardir. Oltoy
tillar oilasining turkiy guruhida (turkumida) 24 ta til: o‘zbek, qozoq, uyg‘ur,
boshqird, qirg‘iz, qoraqalpoq, turkman, ozarbayjon, no‘g‘oy, tatar, chuvash, yoqut,
tuva, shor, qoraim, qo‘miq, gagauz, xakas, balqar, oyrot, karagas, turk, qorachoy,
oltoy turklari tillari mavjud.
Umumturkiy so‘zlar hozirgi o‘zbek tili leksikasining asosiy qismini, deyarli
yarmini tashkil qiladi.
Umumturkiy so‘zlar turli sohalarga oid bo‘lib, ularga narsa-shaxs, belgi,
miqdor, harakat, his-tuyg‘u bildiradigan so‘zlar kiradi: kishi, oyoq, qo‘l, bosh,
ko‘z, qosh, qizil, ko‘k, yashil, oq, bir, ikki, uch, to‘rt, o‘n, kel, tur, yot, o‘tir, ol, ur,
yaxshi, yomon, sen, u, biz, siz, ular, asta, sekin, tez kabi.
2. O‘zbekcha so‘zlar . O‘zbek tili sharoitida o‘zbek tili va boshqa til
elementlari asosida yaratilgan so‘zlar o‘zbekcha so‘zlar deyiladi. O‘zbekcha
so‘zlar o‘zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari asosida, o‘z qonuniyatlari asosida
yaratiladi. Bunda quyidagi holatlar kuzatiladi:
1. Asli o‘zbekcha so‘zlarga shu tildagi so‘z yasovchi qo‘shimchalar
yordamida hosil qilingan so‘zlar: ter+im+chi, bir+lash+ma, qo‘l+lan+ma,
o‘t+kaz+gich, tur+g‘un, bola+larcha.
2. Boshqa tildan o‘zlashgan so‘zlarga o‘zbek tilidagi yasovchi
qo‘shimchalarni qo‘shish bilan yasalgan so‘zlar: a) tojikcha so‘zlardan yasalgan
11
Eshonqulov B. Arabcha lug`aviy o‘zlashmalarning omonimiyaga munosabati. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali.
Toshkent. 1999/3.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_26.png)
![so‘zlar: mard+lik, jang+chi, do‘st+lik, pul+siz; b) arabcha so‘zlardan yasalgan
so‘zlar: rahbar+lik, qimmat+li, shifo+la+moq, nifoq+chi, nomus+li; v) ruscha-
internotsional so‘zlardan yasalgan so‘zlar: sport+chi, razvedka+chi,
beton+la+moq, ekskavator+chi 12
.
3. Boshqa tillardan kirgan yasovchi qo‘shimchalar yordamida o‘z va
o‘zlashma so‘zlardan hosil qilingan so‘zlar: til+shunos, mehnat+kash,
chizma+kash, kitob+xon, ilm+iy, vagon+soz va boshqalar.
O‘zlashgan qatlam. Hozirgi o‘zbek tilining lug‘at tarkibiga tarixiy
sabablarga ko‘ra boshqa tillardan ko‘plab so‘zlar kirib kelgan. O‘zbek tiliga
boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar o‘zlashgan so‘zlar (olinma so‘zlar) deb
yuritiladi. O‘zlashgan so‘zlar uyg‘ur, tojik, arab, rus, nemis, frantsuz, ispan, ingliz
va boshqa tillarga oid.
O‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlarni quyidagi qatlamlarga
bo‘lish mumkin:
1. Tojikcha so‘zlar: osmon, oftob, bahor, baho, barg, daraxt, mirob, dasta,
bemor, g‘isht, dasht, xonadon, shogird, xaridor, mard, kam, chala, balki, agar, ham
kabi.
2. Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar. Arabcha so‘zlar o‘zbek tiliga VII-VIII
asrlardan boshlab kirgan. Bu hol arablarning Markaziy Osiyoni bosib olishi bilan
bog‘liq. Kitob, maktab, xalq, maorif, shoir, ma’no, ilhom, kasb, qassob, san’at,
asbob, bino, imorat, ovqat, g‘alla, fil, parranda, hasharot, inson, odam, oila, amma,
xolla, dimog‘, idora kabi 13
.
3. Ruscha-internotsional so‘zlar. XIX asrning 2-yarmidan Markaziy Osiyo ,
jumladan, O‘zbekiston chor Rossiyasining mustamlaka mamlakatiga aylandi. Rus
tilining o‘zbek tiliga ta’siri shu davrdan boshlandi. Rus tilidan, rus tili orqali
boshqa tillardan ko‘plab so‘zlar o‘zlashdi.
12
Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010.
13
Eshonqulov B. Arabcha lug`aviy o‘zlashmalarning omonimiyaga munosabati. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali.
Toshkent. 1999/3.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_27.png)
![O‘zbek tiliga rus tilidan va rus tili orqali Evropa xalqlari tillaridan (frantsuz,
italyan, nemis, ingliz, ispan) so‘z kirishi ikki tarixiy davrni o‘z ichiga oladi:
1. XIX asrning 2-yarmidan XX asrning boshlarigacha bo‘lgan davr.
2. 1917 yildan keyingi davr.
Rus tilidan so‘zlar ikki yo‘l bilan o‘zlashdi:
1. Rus ishchilari, ustalari, rus askarlari, chinovniklarining mahalliy aholi
bilan turli xildagi aloqalari bilan og‘zaki nutq orqali: chilon (chlen), adbakat
(advokat), apisor (ofitser), iskalat (sklad), axran (oxrana), choynay (choynak) kabi.
2. Matbuot orqali: ayrapilan (aeroplan), pabrik (fabrika), po‘shta (pochta),
zovut (zavod), uez (uezd), kridit (kredit), banka (bank), veksil (veksil) kabi.
Rus tili orqali kirgan so‘zlarning ba’zilari dunyodagi ko‘pgina xalqlarning
tilida tovush tomoni deyarli o‘zgartirilmay ishlatiladigan xalqaro so‘zlardir. Ular,
odatda, internotsional (baynalminal) so‘zlar deb yuritiladi. O‘zbek tiliga
o‘zlashgan internotsional so‘zlar tarixiy jihatdan quyidagi tillarga mansub:
1. Rus tiliga: sud ь ya, samolyot, stol, stul, tok, ruchka kabi.
2. Lotin tiliga: reviziya, nota, metall, refleks, rezina, general, kapital, kanal,
plan, direktor, radio kabi.
3. Grek tiliga: grammatika, pedagog, talant, tezis, kafedra, poeziya, poema,
metr, neft, taktika, parallel kabi.
4. Nemis tiliga: raketa, kran, shaxta, rolik, politsiya kabi.
5. Ingliz tiliga: chempion, futbol, dollar kabi.
6. Frantsuz tiliga: roman, palto, serjant, ministr, bank kabi.
Rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan so‘zlar ijtimoiy-siyosiy
hayotga, sanoat, qishloq xo‘jaligi, fan-texnika, madaniy-oqartuv, san’at, savdo,
sport, harbiy sohaga doir.
Hozirgi Evropa tillaridan so‘zlar bevosita aloqalar orqali o‘zlashmoqda.
Masalan, o‘z navbatida so‘zlar o‘zbek tilidan rus tiliga ham o‘zlashmoqda: o‘rik,
anjir, somsa (uryuk, injir, samsa) kabi.
Xalqlar orasidagi turli xildagi aloqa tillarning lug‘at tarkibining boyib
borishiga xizmat qiladi.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_28.png)
![O‘zbek tili leksikasining ishlatilish doirasi
O‘zbek tili leksikasi shu tilda gaplashuvchi kishilar tomonidan bir xilda
qo‘llanmaydi. Ayrim so‘z keng jamoatchilik tilida qo‘llansa, ba’zilari esa ma’lum
territoriyada yashovchi yoki ma’lum kasb-hunar bilan shug‘ullanuvchi kishilar
nutqida ishlatiladi. Shunga ko‘ra o‘zbek tilidagi so‘zlar ikki guruhga ajratiladi:
1. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika.
2. Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika.
O‘zbek tili lug‘at tarkibining asosiy qismini ishlatilish doirasi
chegaralanmagan leksika tashkil etadi.
O‘zbek tilida gaplashuvchi barcha kishilar tilida qo‘llanadigan so‘zlar
ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksika deyiladi. Ishlatilish doirasi
chegaralanmagan leksikadan yashash joyi , kasbi, hunari, jinsi, madaniy
saviyasidan qat’iy nazar barcha o‘zbek millatiga mansub kishilar foydalanadi,
shunga ko‘ra ular umumiste’moldagi so‘zlar deb ham yuritiladi.
Umumiste’moldagi so‘zlarning ma’nosi hammaga tushunarli bo‘ladi. Bu so‘zlar
ijtimoiy hayotning barcha sohalariga, barcha so‘z turkumlariga oid bo‘ladi.
Umumiste’moldagi so‘zlarning ko‘p qismini umumturkiy so‘zlar va o‘zbekcha
so‘zlar tashkil etadi.
Boshqa tillardan kirgan so‘zlar ham o‘zbek xalqining barchasiga tushunarli
bo‘lsa, ular ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralanmaydi. Masalan, arab tilidan
o‘zlashgan shamol, soat, inoq, dohiy, mag‘rur, hafa, maqol, hayot, millat,
hikoya so‘zlari; tojik tilidan o‘zlashgan go‘sht, non, sozanda, suhbat, sabzavot,
ombur kabi so‘zlar; rus tili va rus tili orqali boshqa tillardan kirgan traktor, kino,
teatr, tsirk, kartoshka, fabrika, zavod kabi so‘zlar umumxalq tilida qo‘llanadi.
Demak, ishlatilish doirasi chegaralanmagan so‘zlar o‘z qatlamga ham,
o‘zlashgan qatlamga ham oid bo‘lishi mumkin.
Ishlatilish doirasi chegaralangan leksika . Tildagi so‘zlarning umumxalq
tomonidan ishlatilmaydigan qismi ishlatilish doirasi chegaralangan leksika
deyiladi. Bunday so‘zlarning ishlatilishi ma’lum sabablarga ko‘ra chegaralangan
bo‘ladi. Ishlatilish darajasi chegaralangan leksikaga dialektal so‘zlar, atamalar,](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_29.png)
![jargon va argolar kiradi.
Dialektal leksika ishlatilish territoriyaga ko‘ra chegaralangan so‘zlar bo‘lib,
ular adabiy tilga kirmaydi. Ma’lum bir xududdagi kishilar nutqida qo‘llanib,
ulargagina tushunarli bo‘lgan so‘zlar sheva so‘zlari deyiladi. Sheva so‘zlari
yig‘indisi dialektizm deb yuritiladi. Dialektizm – grekcha so‘z bo‘lib, dialektos –
«tilning mahalliy ko‘rinishi» demakdir. Shuning uchun dialektizm umumtilning
mahalliy ko‘rinishi bo‘lgan dialektlarga xosdir.
Misollar: qorinja (chumoli), g‘o‘z (yong‘oq), karvich (g‘isht) – Xorazm;
norbon (narvon), bodrak (varrak), poku (ustara) – Buxoro; mishiq (mushuk) -
Farg‘ona; inak (sigir), mo‘rcha (chumoli), pishak (mushuk) - Samarqand
shevasida.
Shevadagi ba’zi so‘zlar adabiy tilda ham bo‘lishi mumkin. Lekin ular
boshqa-boshqa ma’nolarni bildiradi. Masalan: kosa so‘zi Xorazm shevasida
«piyola» ma’nosini, adabiy tilda «suyuq ovqat soladigan idish», lagan so‘zi
Xorazm shevasida kir yuvadigan tog‘ora, adabiy tilda «quyuq ovqatlarni soladigan
idish» ma’nosini bildiradi.
Yozuvchilar badiiy asarda mahalliy koloritni berish, qahramonning nutqini
individuallashtirish, uning qaerlik ekanini, tilidagi xususiyatlarni ko‘rsatish
maqsadida sheva so‘zlardan foydalanadi.
Kasb-hunar leksikasi. O‘zbek xalqi qadimdan turli kasb-hunar bilan
shug‘ullanib keladi. Shuning uchun O‘zbekistonda kasb-hunar tarmoqlari taraqqiy
etgan. Jumladan, kulochilik, qashshoqlik, kashtachilik , duradgorlik, terimchilik,
ovchilik, chorvachilik, kosibchilik va hokazolar shular sirasiga kiradi. Turli kasb-
hunarga doir so‘zlar kasb-hunar leksikasi deyiladi. Hozirgi o‘zbek tili leksik
tarkibida kasb-hunarga doir so‘zlarga boy. Masalan: kulolchilikda dog‘chil (xum
yasashda ishlatiladigan asbob), aspak yoki ob yog‘och, bandak, bog‘ich (idish
chetini tekislash uchun ishlatiladigan latta, charm yoki kigiz parchasi) kabi so‘zlar,
suvoqchilik sohasida bozi (tokcha yoki), andava (asbob), loykash (kishi), mola
gazcho‘p (asbob) kabi maxsus so‘zlar bor. Ular shu hunar egalari tilida qo‘llanadi
va ular uchun tushunarlidir.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_30.png)
![Yozuvchilar badiiy asarlarda qahramonlarning mehnat faoliyatini
ko‘rsatishda kasb-hunarga doir so‘zlardan foydalanadilar.
Atamalar. Fan-texnika, xalq xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligiga doir ilmiy
tushunchalarni aniq ifodalaydigan so‘zlar atamalar deyiladi. Fan-texnika va ishlab
chiqarish sohasida qo‘llanadigan terminlarning jami terminologiya (terminologik
leksika) deb yuritiladi. Masalan: fonetika, leksika, morfologiya, morfemika,
sintaksis – tilshunoslikka oid; kvadrat, ildiz, teorema – matematikaga doir;
sifatlash, o‘xshatish, jonlantirish – adabiyotshunoslikka doir atamalardir. Hozirgi
kunda dunyoda fanning 500 dan ortiq tarmoqlari bor, ular har tomonlama taraqqiy
etmoqda. Bu tilda atamalarning boyib borishiga olib keladi. Atamalar ilmiy nutqda
qo‘llanadi va ular bir ma’noli bo‘ladi.
Ba’zi atamalar o‘zbek tilida so‘zlashuvchi barcha kishilar nutqda qo‘llanib
ommalashib ketishi mumkin. Bunda ular ishlatilish doirasi chegaralanmagan
umumxulq so‘ziga aylanadi. Masalan, o‘qituvchi, kitob, daftar, dars kabi.
Jargon va argolar. O‘tmishda xalqni ekspluatatsiya qiladigan sinf vakillari ,
saroy ahllari, mansabdor shaxslar, savdogarlar, qalandar, maddohlar, xalqni aldab
yuruvchi gadoylar, o‘g‘rilar, firibgarlar o‘z niyatlarini xalqdan yashirish uchun
o‘zlariga tushunarli so‘z va iboralardan foydalanganlar.
Tilda sinfiy ayirmalikni ko‘rsatib turadigan bunday so‘zllar «sinfiy
dialektning so‘zlari» - jargonlar deb yuritiladi.
Ayrim ijtimoiy guruhlar tomonidan yaratilib, umumxalq tilidan farq
qiladigan dabdabali so‘z va iboralar jargonlar deyiladi. Masalan, oftobi olam
(podsho), husni mutlak (xudo), nishoni oliy mon, shoe’ qiling (bildiring), mal huz
emas (mulohaza qilingan emas), ne’mati jannat (yor, mahbuba), shavaqqu’ aylang
(umid bilan kuting), tanzil (foyda).
O‘g‘rilar, qimorbozlar orasida qo‘llanadigan so‘zlar argolar deb yuritiladi;
loy (pul), xit (militsioner), bedana (to‘pponcha), xitola (o‘g‘irla), zamri (jim tur),
atamri (gapir), atanda (qoch) kabi.
Qadimda savdogarlarning, otarchilarning ham argolari bo‘lgan: yakan (pul),
joyi (yo‘q), xasut (non), dax (yaxshi, durust) – otarchilar argosi; sar yoki sari piyoz](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_31.png)
![(ming so‘m), saru nimsar (bir ming besh yuz so‘m), kapara (olti ming so‘m).
Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi
Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo‘limlarida, jumladan,
leksikasida ham o‘zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba’zi so‘zlar eskirib,
iste’moldan-ishlatilishdan chiqib ketadi yoki yangi tushunchalarni nomlovchi
so‘zlar paydo bo‘ladi. Bu hodisalar tilning leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni
taqazo etadi:
1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam).
2. Eskirgan qatlam.
3. Yangi qatlam.
Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o‘zbek tili leksikasining asosiy qatlami
bo‘lib, uni umumxalq leksikasiga – ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga
oid so‘zlar, shuningdek , atamalar, kasb-hunarga doir so‘zlar tashkil etadi. Bu
qatlamdagi so‘zlar yangilik bo‘yog‘iga ham, eskilik bo‘yog‘iga ham ega
bo‘lmaydi.
Zamonaviy qatlamda so‘zlarning nutqda ko‘p yoki kam ishlatilishi, barcha
kishilarning ishlatishi yoki ma’lum guruh kishilari nutqidagina ishlatilishi asosga
olinmaydi.
Demak, yangilik va eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmagan so‘zlar eskirgan
qatlam. So‘z ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda yo‘qolishi, yoki
ularning ma’nosini ifodalaydigan boshqa so‘zlarning paydo bo‘lishi munosabati
bilan ayrim so‘zlar asta-sekin qo‘llanilmay unutila boradi. Ular nutqda kam
qo‘llanadi. Ularning ba’zilarini tushunish mumkin, ayrimlarini ko‘pchilik
tushunmaydi, ular badiiy va ilmiy adabiyotlarda qo‘llansa, izoh talab etadi. Eskilik
bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan leksika 2 turga
ajratiladi:
1. Tarixiy so‘zlar yoki istorizmlar.
2. Arxaik so‘zlar yoki arxaizmlar.
Tarixiy so‘zlar o‘tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‘lgan, ammo
hozir eskirib qolgan so‘zlar tarixiy so‘zlar deyiladi. Tarixiy so‘zlar jamiyatda yo‘q](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_32.png)
![bo‘lib ketgan narsalar, shaxslar haqida gap borganda qo‘llaniladi. Hozirgi tilda
ularning sinonimii yo‘q. Masalan: foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul),
chaqirim (1 km), tosh (8 chaqirim – 8 km), gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg),
misqol (4,25 g.), miri (5 tiyin).
Ba’zi so‘zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni ifodalaydigan bo‘lib
qoladi. Bunday so‘zlarning bir ma’nosi eskirsa, ikkinchi xil ma’nosi zamonaviy
qatlamda ishlatiladi.
Masalan: boy so‘zining ma’nosini qiyoslang: Boy Yo‘lchini zimdan
kuzatdi (Oybek). Sen boy bo‘laman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima
bo‘ldi?
Arxaik so‘zlar. Hozir mavjud bo‘lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan
nomlari arxaik so‘zlar deyiladi. Arxaik so‘zlar yig‘indisi arxaizmlar deyiladi.
Arxaizm – grekcha so‘z bo‘lib, archaios – «qadimgi» degan ma’noni bildiradi.
Eskirgan so‘z ifoda etayotgan narsa-hodisalar hozirgi hayotda bor bo‘lgani
uchun uning eskirgan nomini almashmay oladigan zamonaviy qatlamga oid so‘z
mavjud bo‘ladi. Aslida bir narsaning birdan ortiq nomi bo‘lsa, ulardan til
taraqqiyoti qonuniyatlariga javob bera oladigan tilda saqlanib qoladi, javob bera
olmaydigani eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lib, ishlatilmay qolib ketadi. Masalan,
sekretar – kotib, mirzo, kotiba. Ular ichidan kotib so‘zi hozirgi kunda kishilar
tomonidan keng ko‘lamda qo‘llanilyapti. Sekretar so‘zi eskirib, arxaiklashib
qolgan. Arxaik so‘zlar so‘zlovchining ko‘z oldida iste’moldan chiqib ketayotgan
so‘zlardir revolyutsiya (inqilob), tuman (rayon), viloyat (oblast), baynalmilal
(internotsional).
Masalan: bitik (kitob), ulus, budun (xalq), o‘miz (ko‘krak) kabi.
So‘zlar butun holda arxaiklashishi yoki uning biror ma’nosi arxaiklashishi
mumkin. Shunga ko‘ra ular: a) leksik arxaizmlar; b) semantik arxaizmlar tarzida
ikki xil bo‘ladi.
Leksik arxaizmda so‘z eskiradi: gulgun, siymo (obraz).](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_33.png)
![Semantik arxaizmda ma’no eskiradi: chechak – «gul» ma’nosida eskirgan,
bekat – karvonlar to‘xtaydigan joy ma’nosida eskirgan, bag‘ir – «jigar» ma’nosida
eskirgan, davlat – «boylik» ma’nosida eskirgan.
Arxaiklashish iboralarda ham, grammatik hodisalar doirasida ham yuz
beradi. Iboralarning arxaiklashishi holati ko‘p, lekin grammatik hodisalarning
arxaiklashishi ham uchraydi: dasti alif –lom qilib, gardonini ham qilib, yoqasini
chop etmoq (iboralar); sifatdoshning –din, -mish shakllari, ravishdoshning –bon, -
ibon shakllari , -dur – kesimlikni ko‘rsatuvchi bog‘lama eskirgan grammatik
shakllardir.
Fonetik arxaizmlar ham mavjud bo‘lib, unda tovush eskiradi: sobun, qaboq
kabi (sovun, qovoq).
Neologizmlar. Kundalik hayotimizdagi angi narsalarni, ularning belgilarini,
yangicha munosabatlarni, umuman yangi tushunchalarni ifoda etish ehtiyoji bilan
yuzaga kelgan so‘zlar yoki yangi ma’noda qo‘llangan eski so‘zlar neologizmlar
deyiladi. Neologizm grekcha so‘z bo‘lib, neos – «yangi» degan ma’noni bildiradi.
Neologizm yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlardir. Masalan: bakalavr,
magistratura, komp ь yuter, komp ь yuter texnologiyasi, marketing, supermarket
kabi. Neologizmlar yangi paydo bo‘lgan paytda, ishlatilish doirasiga ko‘ra
chegaralangan leksikaga kiradi. Neologizmni ma’nosi tushunarlilik kasb etsa, xalq
orasida ommalashib ketishi mumkin. Bunda u yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotadi va
umumxalq so‘ziga aylanadi. Masalan: brigada, televizor, traktor, kosmos,
kosmonavt va hokazo.
Ba’zi neologizmlar yangiligicha qolib ketishi, ishlatilish doirasi
chegaralangan leksikadan o‘rin olib qolishi mumkin. Demak, neologizm – nisbiy
tushuncha. Chunki har bir davr o‘z neologizmiga ega bo‘ladi.
So‘z yoki so‘zning ma’nosi neologizm bo‘lishi mumkin.
So‘z neologizm bo‘lsa, leksik neologizm deb yuritiladi: broker, ...
Leksik neologizmlar tamomila yangi, hali o‘zlashib ketmagan so‘zlardir.
Bunday so‘zlar: 1) o‘zbek tilida avvaldan mavjud bo‘lgan so‘z va yasovchi](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_34.png)
![qo‘shimchalar bilan yasalgan yangi so‘zlardir: etti yillik; 2) boshqa tildan kirgan
hali umumxalq tiliga singib o‘zlashib ketmagan yangi so‘zlardir: magistr, bakalavr.
Leksik ma’nolardan biri yangi bo‘lsa, semantik neologizm deb yuritiladi.
Masalan: Yo‘ldosh (er yo‘ldoshi), payvandchi (metallni ulovchi).
Xulosa:
O‘zbek tili leksikasi juda boy. Unda serqirra ma’noga ega bo‘lgan
polisemantik va ma’nodosh, zid ma’noli va shakldosh, emotsioanal-ekspressiv
bo‘yoqdor so‘zlar borki, ular nutqni obrazli va jozibador etishga xizmat qiladi. Ona
tilimizning imkoniyatlarida foydalanish, go‘zal badiiy tasvirlar yaratish ijodkoning
so‘z qo‘llash mahoratiga bog’liq.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_35.png)
![Ona tilini o‘rganish nihoyatda dolzarb vazifa. Inson tafakkurining erishgan
eng yuksak yutuqlari,eng chuqur bilimlari va g’oyat otashin hislar ,agar ular so‘z
vositasi bilan aniq va ravshan ifoda qilinmasa, odamlar uchun noma’lumligicha
qolaveradi. Keyingi o`n yilliklar mobaynida barcha mamlakatlar singari bizning
yurtimizda ham tarjimachilik faoliyati izchil rivojlanib kelmoqda . Unga hamohang
tarzda tarjimalarning sifati ham asta sekin yaxshilanmoqda . Bunga sezilarli turtki
berayotgan omillaradan biri – tarjima nazaryasining so`ngi paytlarda jiddiy
ravishda oldinga siljib borayotganligidadir.
Tarjima nazaryasi o`z tadqiqotlarini boshqa qator an`anaviy filologik,
ayniqsa, lingvistik tadqiqod metodlaridan o`rni bilan foydalangani holda , ko`proq
siyosiy solishtirma metod bilan chambarchas bog`liqlikda qo`llaniladigan
semantik-uslubiy metod asosida olib boradi. Shu bilan birga asliyat va tarjima
tillari lisoniy vositalarni batafsil tahlil qilish zaruriyati lingvistik tadqiqodning
boshqa ayrim maxsus metodlaridan ham, jumladan, komponentlar tahlil qilish
metodidan foydalanishni taqozo etadi. Bunday paytda qiyoslanayotgan ikki til
birliklarining turli kontekstlarda qo`shimcha ma’no belgilarini kasb etish holatlari
tahlil etiladi . Bir-birlarini to`ldirishga xizmat qiladigan mazkur metodlar amalga
oshirilgan tarjimalarni har jihatdan puxta va xolis baholash imkoniyatini beradi.
Fan va texnikaning shiddat bilan rivojlanishi iqtisodiyot sohasiga ham o`z tasirini
o`tkazmasdan qolmaydi, buning natijasida yana bir qancha iqtisodiyot sohasida
yangi neologizmlarni yuzaga kelishiga olib keladi.
Bakalavr o‘z mutaxassislik fanlari bilan bir qatorda iqtisod tili va uslubi,
iqtisodiy terminologiya va atamashunoslik, ish yuritish va hujjatchilik to‘g‘risida
mukammal bilimga ega bo‘lmasdan turib, o‘z fikrini iqtisod sohasiga qo‘yiladigan
talablar asosida aniq va ravshan ifoda eta olmaydi. Shunga ko‘ra bo‘lajak
iqtisodchilar iqtisod tilining o‘ziga xos xususiyatlaridan puxta xabardor bo‘lmog‘i
lozim. Bakalavrlar o‘z ixtisosligidan kelib chiqqan holda O‘zbekiston iqtisodini
yuksaltirishga, uni jahonda munosib o‘rin egallashiga hissa qo‘shadi, chet
mamlakatlarda va yurtimizda davlatimiz manfaatini himoya qiladi, kuch-qudratini
namoyish etadi.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_36.png)
![Til tarixini o`rganar ekanmiz, biz amin bo`lamizki, ko`plab so`zlar
o`zgarishiga qaramay, asliyatning tub ma’nosini saqlab qolgan, lekin ayrim
holatlarda bu narsa umuman yo`qolib ketgan. Shunday qilib, ingliz tilidagi
iqtisodiy neologizmlarni o`zbek tiliga tarjima qilishda ikki bosqichda o`tiladi.
1. Yangi so`z ma’nosini aniqlash (qachonki tarjimon nashrdan chiqqan
inglizcha iqtisodiy terminologik lug`atlarga murojat qiladi , yoki matn yo so`zning
tarkibiga ko`ra uning mazmunini aniqlash).
2. O`zbek tilidagi vositalar orqali iqtisodiy neologizmlarning mazmunini
berish, aynan; transkripsiya, transleteratsiya, kalkalash va tasviriy tarjima usullari
orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy neologizmlarni tarjima qilishda qaysi
bosqichdan foydalanish xususiyatiga to`xtalsak, bu ko`pchilik subekt faktorlarga
bog`liq. Masalan tarjimoning shaxsiga, uning intellektiga , uning qobiliyati va
tarjimasiga, iqtisodiyot sohasidan xabardorligiga, abstrakt – mavhum tushunchalar
bilan ishlashga tarjima qilish jarayoniga va matn uslubiga ham bog`liq.
Talabalar va iqtisodiyot ilmiga qiziquvchi kitobxonlar uchun iqtisodiyot
sohasiga oid mukammal izohli va tajima lug'atarini tuzib chiqish kerak. Zero,
hayotimizning biror-bir sohasi iqtisodiyotchalik keng jamoatchilikning diqqat
markazida turmaydi va qiziqish uyg`otmaydi. Bu, albatta, tabiiy hol. Bozor
iqtisodiyoti bu faqat iqtisodiy jarayon bo`lib qolmasdan, ayni vaqtda u hayotiy
voqelikdir. Biroq iqtisodiyot fani bo‘yicha o‘zbek tilida nashr etilgan manbalarni
o‘rganish va tahlil qilish natijasida o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasida ham,
boshqa sohalar terminologik tizimlarida bo‘lgani kabi, qator kamchilik va
nuqsonlar mavjud ekanligi ayon bo‘ldi. Ayni shunday holat iqtisodiy terminlarni
tartibga solish masalalari bilan alohida shug‘ullanish vazifasini keltirib chiqaradi.
Terminlarni tartibga solish amaliyotida u yoki bu lug‘aviy birlikni termin
qatoriga kiritishda odatda quyidagi talablardan kelib chiqiladi: u muayyan tizim
tarkibiga kirishi va shu tizim doirasida yagona ma’no bildirishi, tartibga tushish
belgilariga ega bo‘lishi, sinonim (dublet)larga ega emasligi, qisqa, eslash va
talaffuzi qulayligi kabi talablarga javob berishi lozim. Albatta, barcha terminlar
mazkur talablarga javob berganda, terminologiyani tartibga solish degan gap ham](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_37.png)
![ko‘ndalang bo‘lmas edi. Biroq amaliyotda ish hali poyoniga etgan emas. Yuqorida
aytganimizdek, o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasi qator nuqsonlarga ega: lug‘aviy
va grammatik sinonimiyaning keng tarqalganligi, terminlar imlosidagi har xillik
kabilar ana shunday nuqsonlardandir.
Terminologiya masalalariga bag‘ishlangan barcha ishlarda sinonimiya
terminologiyaning jiddiy nuqsoni deb qaralgan. Bozor iqtisodiyotining hozirgacha
o`z muqobiliga ega emasligini rivojlangan davlatlar tajribasi ko`rsatmoqda. Hozir
xalq orasida bozor iqtisodiyotiga, ayniqsa tadbirkorlik va uning shakllariga
qiziqish katta. O`zbekiston Respublikasi ham ana shunday taraqqiyot yo`lini
tanladi va undan dadil odimlamoqda.
Ta’kidlash kerakki, bu iqtisodiyot pirovardida inson manfaatlariga xizmat
qilish yotadi. Uning maqsadi iqtisodiyotning ijtimoiy jihatlarini kuchaytirish,
ishlab chiqarishni iste’molchi talablariga bo`ysundirish, mo`l-ko`lchilik
orqali aholi farovonligiga erishish , mamlakatda erkin tadbirkorlik muhitini yaratish
orqali xalqimizga azaldan xos bo`lgan mehnatsevarlik, ishbilarmonlik, tejamkorlik,
vaqtning qadr-qiymatiga yetish kabi xislatlarni yana qaytadan shakllantirishdan
iborat. Yana bir narsani aytish kerakki, dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida
ishlatilib kelinayotgan baynalmilal terminlarning o‘zbek tiliga ham o‘z holicha
o‘zlashtirilishidir. Bu o‘rinda shuni ta’kidlamoq zarurki, yangidan kirib kelayotgan
terminlarning hammasiga ham o‘zbekcha muqobilini topish qiyin. Shuning uchun
ularning asosiy qismi dunyoning ko‘pchilik mamlakatlari tillarida bir shaklda o‘z
asl holicha ishlatiladi va bu qo‘llanish dunyo bizneschilari axborot almashinuvi
uchun qulay.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. “Ma’naviyat”. T., 2010.
2. Karimov I. O‘zbekiston mustaqilikkka erishish ostonasida. T., 2011.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.1.-T.:
O‘zbekiston, 1996.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_38.png)
![4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy –iqtisodiy inqirozi , O‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etish yo`llari va choralari . -Т.: O‘zbekiston , 2009. 26 b.
5. Karimov I.A. Eng asosiy mezon - hayot haqiqatini aks ettirish. Т.:
O‘zbekiston, 2009. 32 b.
6. Asqarova M, Yunusov R, Yo‘ldoshev M, Muhammedova D. O‘zbek tili
praktikumi . Toshkent. 2006.
7. Aliqulov T. Metonimiya va polisemiya. Toshkent , 1965.
8. Eshonqulov B. Arabcha lug`aviy o‘zlashmalarning omonimiyaga
munosabati. “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnali. Toshkent. 1999/3.
9. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent, 2010.
10. Mirtojiyev M. O‘zbek tili semasiologiyasi. Toshkent, 2010.
11. Mengliyev B., Xoliyorov O‘. O‘zbek tilidan universal qo‘llanma. T., 2008.
12. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O‘zbek tili antonimlarning
izohli lug’ati. T., 1989.
13. Rahmatullayev Sh. O‘zbek tili omonimlarining izohli lug’ati. T., 1984.
14. O‘zbek tilining izohli lug’ati. V jild. T., 2006-2008.
15. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.: СЭ, 1966. 608
b.
16. Саломов Ғ. Таржима назарияси асослари. Тошкент. 1983, 236 б.](/data/documents/d6f873f5-d7d9-4c40-897d-e89c90dcfab0/page_39.png)
M U N D A R I J A KIRISH……………………..………………………………………………… ..... 3 I. BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASIDA QATLAMLARNING PAYDO BO‘LISHI. 7 1.1. Tilning boyish manbalari 7 1.2. O‘zbek tilida o‘zlashma so‘zlar va o‘zlashma neologizmlar 15 II. BOB. O‘ZBEK TILI LEKSIKASINING ISHLATILISH DOIRASI 22 2.1. Leksikolgiya haqida umumiy ma’lumot 22 2.2. O‘zbek tili leksikasida o‘z va o‘zlashgan qatlam 27 Xulosa 38 Foydalanilgan adabiyotlar 40
Kirish Mavzuning dolzarblilgi: Dunyo tilshunosligining hozirgi xolati jamiyatimizda yuz berayotgan ijtimoiy siyosiy o‘zgarishlar, boshqa fanlarda bo‘lgani kabi, o‘zbek tilshunosligi oldiga ham yangidan-yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” 1 asarida aloxida ta’kidlanganidek fundamental fanlar, zamonaviy kommunikasiya va axborot texnologiyalari , bank, moliya tizimi kabi o‘ta muhim sohalarda ona tilimizning qo‘llanilish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug‘atlar chop etish zarur atama va iboralar, bir so‘z bilan aytganda , o‘zbek tilini har tomonlama rivojlantirish milliy o‘zlikni, Vatan tuyg‘usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. Yurtboshimiz tomonidan belgilab berilgan ona tilimizni ma’naviy boyligimiz sifatida asrab-avaylash, boyitish, undan amaliy foydalanish, samaradorlikni oshirish, qo‘llanish imkoniyatlarini kengaytirish vazifalari tilshunoslar oldiga ham aniq talablarni qo‘ymoqda. Barcha tillarda bo‘lgani kabi tilshunoslikning morfologiya sohasida ham qadimdan shug‘ullanib kelgan. Shunga qaramasdan so‘zlarning morfologik tuzilishi, xususan lug‘at tarkibidagi so‘zlarni turkumlarga ajratish hozirga qadar o‘z yechimini topgan emas. O‘zbek tilshunosligida keyingi yillarda so‘zlarni turkumlarga ajratish sohasida diqqatga sazovor yangicha ilmiy qarashlar yuzaga kelmoqda, ammo zamonaviy tilshunoslikda so‘zlarni turkumlarga ajratishdagi yangicha qarashlar ham turli tuman bahslarga sabab bo‘lmoqda. Bular qatoriga taqlidiy so‘zlarning mustaqil so‘z turkumi sifatida talqin etlishi undov, modal so‘zlarning so‘z-gap deb yuritilishi kabilarni ko‘rsatish mumkin. Hozirgi o‘zbek tilshunosligida uning barcha sohalari bo‘yicha, ayniqsa, leksikologiya yuzasidan yirik va jiddiy tadqiqot ishlari amalga oshirilgan. Shunga qaramasdan, bu sohaning barcha muammolari tugal hal etilgan deb bo‘lmaydi. O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi o‘zlashma neologizmlar shu vaqtga qadar to‘liq 1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch. “Ma’naviyat”. T., 2010.
o‘rganilgan emas. S.I.Ojegovning e’tirof etishicha, leksika tilning boshqa sathlariga qaraganda murakkab va ko‘p qirralidir. Uning vazifasi, bir tomondan,jamiyat nafas olayotgan borliqni barcha murakkabliklari bilan in’ikos etish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, leksik, semantik, uslubiy-sinonimik so‘z yasash va shuning kabi bir qator hodisalarning murakkab lisoniy munosabatlarini ifoda etishdan iboratdir. Bir tildan boshqa tilga so‘z o‘zlashishi tillarning aralashuvi sifatida yuqori baholanadi. Mashhur tilshunos L.V.Shcherba bunday jarayonni tilshunoslikning muhim muammolari sirasiga kiritadi. Tillarning o‘zaro ta’siri, bir tildan boshqa tilga lisoniy birliklarning o‘zlashishi masalalari N.V.Yushmanov tadqiqotlarida ham e’tiborli o‘rinda bo‘lgan. O‘zbek tilidagi o‘zlashma neologizmlarning tadqiqiga bag‘ishlangan an’anaviy yo‘sindagi ishlar mavjud emas. Lekin o‘zbek tilidagi o‘zlashma neologizmlar sistem tadbirlar asosida o‘rganilmagan. Sababi shuki, lug‘aviy materialni sistem o‘rganish fonetika, morfologiya yoki sintaksis materiallarini sistem o‘rganishga qaraganda qiyinroq kechadi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi boshqa tillarda bo‘lgani kabi o‘zbek tilshunosligida ham ot tarkibidagi so‘zlar bajarayotgan vazifalariga ko‘ra an’anaviy ravishda mustaqil so‘z turkumlari, yordamchi so‘z turkumlari deb keyinchalik esa ular mustaqil, yordamchi va alohida so‘z turkumlari sifatida, hatto mustaqil, yordamchi va oraliq so‘z turkumlari deb talqin etila boshlandi. Zamonaviy tilshunoslikda esa so‘zlarni turkumlarga ajratish sintaktik ma’noviy va morfologik nuqtai nazardan tadqiq etilmoqda. Garchi ushbu mavzu tilshunoslar tomonidan atroflicha o‘rganilgan bo‘lsa-da ularda hanuzga qadar bir to‘xtamga kelinmaganligining guvohi bo‘lamiz. Tilimizning lug‘at tarkibida o‘zimizniki bo‘lgan so‘zlardan tashqari boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar ham mavjud. Bu tabiiy holdir. Chunki o‘zbеk xalqi o‘z tarixining turli davrlarida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, madaniy, siyosiy aloqada bo‘lib kеlgan. Mana shu aloqa-aralashuv natijasi o‘laroq tilimizga boshqa tillardan so‘zlar kirib, o‘zlashib kеtgan. Shu nuqtai nazardan adabiy til so‘zarini tarixiy
kеlib chiqishiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin: 1. O‘z qatlam so‘zari. 2. O‘zlashgan qatlam so‘zari. O‘z qatlam so‘zari. O‘z qatlamga turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan hamda o‘zbеk tilining o‘ziniki bo‘lgan so‘zlar kiradi. Turkiy tillar uchun umumiy,mushtarak bo‘lgan so‘zlar umumturkiy so‘zlar dеyiladi. Umumturkiy so‘zlar asrlar davomida o‘zbеk, qozoq, qirg‘iz, tatar, boshqird, turkman, ozarbayjon va boshqa turkiy tillarda qo‘llanib kеlgan so‘zardir. Bunday so‘zlar o‘zbеk tili lug‘at tarkibining asosini tashkil etadi. Umumturkiy so‘zlar dеyarli barcha so‘z turkumlarida mavjud. Bularga tog‘, suv, tosh, til, qo‘l, bola, еr (otlar), oq, qora, qizil, ko‘k, sariq, yaxshi, yomon (sifatlar), bir, ikki, uch, bеsh, olti, sakson, tuqson, yuz, ming (sonlar), mеn, sеn, u, biz, siz, ular, qanday, qachon (olmoshlar), kеlmoq, bormoq, turmoq, qaramoq, olmoq (fе'llar), ildam, erta, indin, ilgari (ravishlar) kabilar misol bo‘la oladi. Mazkur so‘zlarning ba'zilari fonеtik jihatdan yoki talaffuz qilinishiga ko‘ra farq qilishi mumkin. Lеkin shunday bo‘lsa- da, ularning kеlib chiqish asosi birdir. O‘zbеk tilining o‘z ichki imkoniyatlari, qonun-qoidalari asosida yaratilgan so‘zlar o‘zbеkcha so‘zlar dеb yuritiladi. O‘zbеkcha so‘zar quyidagi yo‘llar asosida yaratiladi: 1. Asli o‘zbеkcha so‘zlarga shu tilga oid qo‘shimchalarni qo‘shish orqali yasalgan so‘zlar. Bunda –chi, -ma, -lik, -gich, -im singari o‘zbеkcha qo‘shimchalar vositasida yasama so‘zlar hosil qilinadi: suvchi, tеrimchi, o‘quvchi, o‘qituvchi, boshlovchi, kеsma, tеrlama, boshqarma, qorishma, bosma, otalik, onalik, bolalik, yaxshilik, yomonlik, suzgich, muzlatgich, o‘g‘itlagich, sovitgich, tеrim, yig‘im, bo‘lim va boshqalar. 2. Boshqa tillardan kirgan so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish orqali yasalgan so‘zlar. Bunda o‘zbеkcha so‘zar quyidagicha hosil qilinadi: 1) tojikcha so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish asosida yaratiladi: jangchi, mardlik, tanburchi, dutorchi, vayronalik, sabzavotchilik, chorvachilik; 2) arabcha so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish vositasida hosil qilinadi: maorifchi, maslahatchi, jamoatchi, murabbiylik, zamondosh, vazirlik, rahbarlik, ovqatlanmoq;
3) ruscha-baynalmilal so‘zlarga o‘zbеkcha qo‘shimchalarni qo‘shish orqali yasaladi: traktorchi, sportchi, shofyorlik, dеmokratlashtirish, elеktrlashtirish, mеxanizatsiyalashtirish, bеtonlamoq singarilar. 3. Boshqa tillardan o‘tgan yasovchi vositalar yordamida o‘z va o‘zlashma qatlamdan hosil qilingan so‘zlar. Bunda qo‘shimcha o‘zga tilga oid bo‘ladi, asos so‘z o‘zbеkcha, tojikcha, arabcha, ruscha so‘zlardan tashkil topadi: kitobxon, jurnalxon, bilimdon, savodxon, ma'rifatparvar, adabiyotshunos, tilshunos, partiyaviy, ommaviy, soatsoz, vagonsoz, uysoz, mashinasoz, noaniq, sеrish, sеrtarmoq, sеrhosil, madadkor, bunyodkor, notinch, bеish, chizmakash, yo‘lsoz, ilmiy, tarbiyaviy, oilaviy kabilar. Til millatning ulkan boyligi va bebaho mulkidir. Shuning uchun ona tilini sevish, puxta o‘rganish, uni billurdek musaffo saqlash. Kamol toptirish milliy tilimiz. Ona xalqimiz jonajon Vatanimizda bo‘lgan beqiyos muhabbatimiz ramzidir. Til avlodlarni avlodlarga. Asrlarni asrlarga bog‘laydi, chunki biz va siz tasawur qila olmaydigan o‘tmish ajdodlarimiz ruhi shu ona tilimizga singdirilgan. Dunyoga yangi kelgan chaqaloq ham ona tilida alia eshitiborom oladi, har erta tongda televideniye. Radio to‘lqinlaridantaraladigan Davlat madhiyasini ona tilimizda eshitib, undanfaxrlanamiz. Dastawal shuni aytish kerakki, o‘zbek tilini XV asrda davlat tili darajasiga ko‘tarish, uni ravnaq toptirish uchun buyuk bobokalonimiz hazrati Mir Alisher Navoiy ko‘p kuch sarf qildi. U o‘zining "Xamsa", "Xazoyin ul-maoniy". "Muhokamatul lug‘a-tayin", kabi qator o‘lmas asarlarini shu tilda yaratdi. Sulton Husayn homiylik qilib, A. Navoiyning bu sohadagi ishlarini qo‘llab-quwatlagan hamda maxsus farmon bilan o‘zbek tiliga davlat tili maqomini bergan edi. O‘tgan besh asrdan ko‘proq davrda o‘zbek tilining ahamiyati kamaygani yo‘q. Ammo yetmish yillik mustabid tuzumining siyosati sababli o‘zbek tilining ish ko‘fish doirasi chegaralanib qoldi va ahamiyati pasayib ketgan edi. Xalqimiz doim mustaqil bo‘tish. Erkin yashash yo‘lida kurashib keldi va Cho‘lpon, Fitrat. A.Qodiriy, A.Avloniy, G‘.g‘ulom, Oybek, H. Olimjon, A. Qahhor kabi siymolar