logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SAYLOV TIZIMI

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SAYLOV TIZIMI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

132 KB
Ko'chirib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SAYLOV TIZIMI REJA: 1.Saylov huquqi tushunchasi va uning konstitutsiyaviy kafolatlanishi 2. Saylov tizimi tushunchasi va asosiy prinsiplari 3. Saylovlar va ularni o`tkazish tartibi 1 Saylov huquqi tushunchasi va uning konstitutsiyaviy kafolatlanishi O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining eng muhim siyosiy huquqlaridan biri davlat vakillik organlariga saylash va saylanish huquqidir (Konstitutsiyaning 117-moddasi). Fuqarolar ushbu huquq orqali davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o`z vakillari orqali davlatning eng muhim siyosiy masalalarini muhokama qilish va hal etishda faol ishtirok etadilar (Konstitutsiyaning 32-moddasi). Saylov tushunchasi vakillik organni ovoz berish yo`li bilan tashkil toptirish tartibidir. Vakillik organlarini saylash jarayonida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar saylov huquqi deb ataladi. Saylov huquqi O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqining muhim institutidir. Saylov huquqi tushunchasining yana bir ma`nosi ham bor. Bu tushuncha fuqaroning saylovdagi ishtiroki, vakillik organlariga saylash va saylanish kabi subyektiv huquqini ta`riflab berish uchun ishlatiladi. Bu borada aktiv saylov huquqi bilan passiv saylov huquqini bir-biridan farq qilish kerak. Aktiv saylov huquqi fuqaroning saylash, vakillik organlarini saylashda bevosita qatnashish huquqini bildiradi. Passiv saylov huquqi –saylanish huquqidir. Professor A.Saidov ta`kidlashicha "Saylov huquqi" tushunchasi va iborasi ikki ma`noda ishlatiladi deb izohlaydi. Birinchisi, bu saylov huquqi saylov qo`yiladigan davlat organlarini shakllantirishni tartibga soluvchi huquqiy me`yorlar tizimidir. Saylov huquqining manbalari Konstitutsiya, davlatning oliy va mahalliy vakillik organlariga saylovlar haqidagi qonunlardir. Ikkinchisi, bu saylov huquqi fuqarolarning saylab qo`yiladigan organlarini tuzishda qatnashish, ya`ni unga o`zlarining saylanish (passiv saylov huquqi) va ularning tarkibini saylash (faol saylov huquqi) huquqlaridir." Davlat organlari o`zining tuzilish tartibi jihatidan turli xususiyatlarga egadir. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq davlatning ba`zi organlari saylanadi, boshqalari tuziladi. Davlat hokimiyati organlariga o`tkaziladigan saylovlar demokratik asosda o`tkaziladi. O`zbekistonda ildiz otib borayotgan demokratiya jahonda tan olingan demokratik an`analarni o`zida mujassamlashtiradi. Bu demokratiya hech qanday milliy, irqiy va boshqa cheklashlarni bilmaydi. Shu bilan birga, davlat organlarini saylash va tuzish tartibi ularning har qaysisining o`ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi davlat vakillik organlariga saylovlar O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida"gi, "O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida"gi, "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida"gi va "O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to`g`risida"gi qonunlar tashkil qilinadi va o`tkaziladi. Davlatdagi eng muhim masalalarning fuqarolar xohish-irodasi bilan hal etilishi demokratiyaning yaqqol namoyon bo`lishidir. Davlat hokimiyatini shakllantirishda saylovlar va demokratik tamoyillar muhim ahamiyatga ega. O`zbekistonda eng muhim masalalarning asosan referendum yo`li bilan hal etilishi 2 bevosita demokratiya namunasidir. Shuni ham ta`kidlab o`tish kerakki, O`zbekistonda barcha davlat organlarini demokratik asoslarda tuzish tartibi va chinakam xalqchilligi bilan ham ajralib turadi. Xalqchillik shu narsada o`z ifodasini topadiki, butun davlat apparatining negizini tashkil etgan davlat organlari uning xalq deputatlari bevosita saylovchilar tomonidan umumiy saylov yo`li bilan saylanadilar. O`zbekistonda saylovlar ochiqligi, oshkoraligi saylov tizimining eng muhim tamoyillaridan bo`lib hisoblanadi. Vakillik organlarining umumiy saylov yo`li bilan tashkil etilishi alohida va ko`p qirrali ahamiyatga ega. Umumxalq saylovlar davlat hokimiyatini amalga oshirishda fuqarolar ishtirokining eng muhim shakllaridan biridir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XXIII bobida fuqarolarning saylov huquqi kafolatlanishi alohida mustahkamlangan. Konstitutsiyaning 117- moddasida shunday deyiladi: "O`zbekiston Respublikasining fuqarolari vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar .Har bir saylovchi bir ovozga ega. O`z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari saylovi umumiy, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasining 18 yoshga to`lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotganlar saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to`g`ridan-to`g`ri yoki bilvosita cheklashga yo`l qo`yilmaydi. Saylov o`tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi." Saylov tizimi tushunchasi va asosiy prinsiplari Saylovlar fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishga faol jalb qilishning eng muhim shakllaridan biridir. O`zbekistonda saylov tizimi va saylov huquqi chinakam demokratik prinsiplarga asoslangan bo`lib, prinsiplar O`zbekiston fuqarolarining davlat suverenitetini to`liq amalga oshirishni ta`minlaydi. Davlatda vakillik organlarini shakllantirish yuzasidan mavjud bo`lgan va fuqarolarni saylovga jalb etish, saylovni tashkil qilish va deputatning saylovchilar bilan o`zaro munosabatlarini belgilaydigan tartibi saylash tizimi deyiladi. Saylov tizimi tushunchasi – davlatning demokratik yoki demokratik emasligini ko`rsatuvchi asosiy omildir. Professor A.Saidov "Saylov tizimi tushunchasi" bu fuqarolik jamiyatida davlatning vakillik organlarini saylash yo`li bilan yuzaga keluvchi davlat jamoat munosabatlari tizimidirdeb fikr bildiradi. Saylov tizimining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: Birinchisi: umumiy saylov huquqi prinsipi. Bu prinsip shundan iboratki, O`zbekistonning 18 yoshga to`lgan barcha fuqarolari saylash huquqiga egadirlar, aqldan ozganligi qonunda belgilangan tartibda aniqlangan fuqarolar bundan mustasnodir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o`ttiz besh yoshdan kichik bo`lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida o`n 3 yil O`zbekiston hududida muqim yashagan O`zbekiston fuqarosi saylanishi mumkin. O`zbekistonning 25 yoshga to`lgan fuqarosi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga saylanishi mumkin. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga deputatlar saylovi umumiydir. Saylov kunigacha 21 yoshga to`lgan O`zbekiston fuqarolari saylanish huquqiga egadirlar. Saylovda qatnashish uchun yosh senzidan boshqa cheklovchi senzlarning yo`qligi saylov huquqining chinakam va real umumiyligini ko`rsatadi. Bu huquq demokratiyaning eng muhim prinsiplariga - xalq suverenitetiga, O`zbekiston fuqarolarining huquqiy jihatdan tengligiga asoslanadi. Aqldan ozganligi qonunda belgilangan tartibda aniqlangan shaxslarning mustasno qilinganligi tamomila tabiiy va qonuniyatli bir holdir. Buning boisi shuki, bunday shaxslar o`z hatti-harakatlari to`g`risida o`zlariga hisob berolmaydilar va saylovda qatnashish huquqidan ongli ravishda foydalana olmaydilar. O`zbekistonda saylovda qatnashish uchun yosh darajasi oqilona kamaytirilib, 18 yosh qilib belgilangan. Saylovda qatnashish uchun boshqa senzlar yo`qligi O`zbekistonda keng xalq ommasi saylovlarda faol qatnashish imkoniyatiga egadir. Masalan, 1999 yil 5 dekabrda Oliy Majlisga o`tkazilgan saylov vaqtida saylovchilarning 95,03 foizi ovoz berishda ishtirok etdi. 2004 yilning 26 dekabrida mamlakatimizda ilk bor O`zbekiston Respublikasining ikki palatali parlamenti – Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga saylovlar bo`lib o`tdi. Mazkur saylovlarda yuqoridagi partiyalar O`zlarining deputatlikka qo`ygan nomzodlari uchun kurash olib boradilar. Umumiy saylov huquqi O`zbekistonning barcha fuqarolariga nisbatan joriy etiladi. Fuqaroligi bo`lmagan shaxslar va O`zbekiston hududida yashovchi ajnabiylar saylovda qatnashish va vakillik organlariga saylanish huquqiga ega emas. Umumiy saylov huquqi O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalarida, kasalxonalarda, tug`ruqxonalarda, sanatoriylarda va boshqa shifoxonalarda, kemalarda, yirik temir yo`l stansiyalarida, aeroportlarda va shu singarilarda saylov uchastkalarini tashkil etish yo`li bilan ham ta`minlanadi. Tegishli organlar saylov uchastkalarini tuzish va ovoz beriladigan joylarni belgilash vaqtida saylovchilar uchun eng ko`p qulaylik vujudga keltirish zarurligini ko`zda tutadi. Saylov dam olish kuni o`tkaziladi. Xalq deputatlariga saylov bilan bog`liq xarajatlar davlat hisobidan bo`lib, bu qoida saylov to`g`risidagi qonunlarda mustahkamlab berilgan. Saylov o`tkazish uchun eng yaxshi jamoat binosi ajratib beriladi. Fuqarolarning o`z saylov huquqini amalga oshirishiga hech narsa xalaqit bera olmaydi. Qonunda fuqarolarning saylov huquqlarini buzganlikda aybdor shaxslarni javobgarlikka tortilishi nazarda tutilgan. Umumiy saylov huquqining keng kafolatlanganligi fuqarolarning ovoz berishda deyarli yoppasiga ishtirok etishlarini ta`minlaydi. Ikkinchisi: teng saylov prinsipi. Saylov tizimining demokratik mohiyati saylovning umumiy bo`lishida, ya`ni barcha fuqarolarning saylovda ishtirok 4 etishidagina emas, shuningdek saylovning teng bo`lishida hamdir. Umumiy va teng saylov prinsiplari o`zaro chambarchas bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldiradi. Umumiy saylov bo`lmasa, teng saylov ham bo`lishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 117-moddasida hamda “Oliy Majlisga saylov to`g`risida”gi qonunida “Har bir fuqaro – saylovchi bir ovozga ega. O`zbekiston Respublikasi fuqarolari ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqei, irqi va milliy mansubligi, jinsi, ma`lumoti, tili, dinga munosabati, mashg`ulotining turi va xususiyatidan qat`i nazar teng saylov huquqiga egadirlar”, deb belgilangan. Saylov huquqining tengligi, saylovchi faqat bitta saylovchilar ro`yxatiga kiritilishi va ovoz berishi bilan ta`minlanadi. Uchinchisi: to`g`ridan-to`g`ri saylov prinsipi. O`zbekiston Respublikasida saylov umumiy va teng bo`libgina qolmay, shu bilan birga to`g`ridan-to`g`ri hamdir, ya`ni vakillik organlarga deputatlar to`g`ridan-to`g`ri saylanadi, xalq deputatlarining barcha vakillik organlarga fuqarolar bevosita saylaydilar. To`g`ridan-to`g`ri saylov to`g`ridan-to`g`ri bo`lmagan saylovdan shu bilan farq qiladiki, birinchi holda deputat saylovchilar tomonidan bevosita xohish-irodalarini erkin ifoda etishlari yo`li bilan saylanadi. To`g`ridan-to`g`ri saylovlarning joriy etilishi saylovchilarning deputat bilan bevosita aloqasini kuchaytiradi. To`g`ridan-to`g`ri saylov ko`p bosqichli saylovdan shu bilan farq qiladiki, bunda saylovchilar o`z deputatini yaqin biladilar, undan hisob berib turishini talab qila oladilar. To`rtinchisi: yashirin ovoz berish prinsipi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 117-moddasida O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlariga saylovlar yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. Saylovchilarning saylovlarda yashirin ovoz berishlari demokratiyani amalga oshirish shakllaridan biridir. Zero, bunday ovoz berishda huquqlar o`z xohish- istaklarini erkin ifoda etish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Konstitutsiyada saylov huquqining prinsiplarining mustahkamlanishi O`zbekiston Respublikasida saylovchilar uchun barcha imkoniyatlarning yaratilganligi, ularning saylovlarda qatnashish huquqlari hech qanday senzlar bilan cheklanmaganligi va fuqarolarning davlatni idora etishda aktivligi oshganligining yaqqol namunasidir. Saylovlar va ularni o`tkazish tartibi 2002 yil 27 yanvarda bo`lib o`tgan referendum natijasida O`zbekiston Respublikasining davlat hokimiyatini amalga oshirilishida muhim o`zgarishlar yuz berdi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II-chaqiriq, sakkizinchi sessiyasida, "Referendum yakunlari hamda davlat hokimlari tashkil etilishining asosiy prinsiplari to`g`risida"gi Konstitutsiyaviy Qonuni qabul qilindi. Bu esa yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, O`zbekiston hayotida davlat boshqaruvini amalga oshirilish borasida tub islohotlarni boshlab berdi. Davlat hokimiyati organlarini shakllantirish tartibi jamiyat a`zolarining diqqat e`tiborida, bo`lib hozirgi kunda ham har doimgidan ko`ra ham ko`proq e`tiborni o`ziga jalb etmoqda. 5 Jamiyat hayotidagi o`zgarishlar va jamiyat munosabatlaridagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy aloqalar rivoji, har bir shaxsning ijtimoiy ongiga ta`sir etib, uning siyosiy-huquqiy ongini shakllanishiga olib kelmoqda. Shunday jarayonlardan biri, albatta saylovga bo`lgan munosabatlarda ko`rinadi. Demokratik jarayonlarning izchil rivoji o`zbek xalqining asriy orzularini yuzaga chiqishiga omil bo`lib kelmoqda. "Sovetlar davri"dagi soxta saylovlar mazmunini chuqur anglagan xalqimiz, o`z taqdirini o`zi belgilash imkoniga ega bo`lganidan so`ng, haqiqiy xalq hokimiyatchiligi tamoyilini o`z hayotlarida ko`rish maqsadida, davlat hokimiyatining manbai faqat o`zi ekanligiga ishonch bilan qarab, bugungi siyosiy jarayonlarda faol ishtirok etmoqda. Saylov instituti konstitutsiyaviy huquqning asosiy instituti bo`lib, bevosita va bilvosita demokratiya shakllaridan biri hisoblanadi. Xalq o`z hokimiyatini o`zi shakllantirar ekan, bu orqali o`z kelajak taqdirini ham shu hokimiyatga ishonib topshirdi. Hokimiyat ushbu ishonch va orzu- umidlarni ro`yobga chiqishiga mas`uldir. Shuning uchun ham saylov jarayonlarini huquqiy tartibga solish saylovlarni o`tkazishdan ko`zlangan maqsadga erishishda muhim vositadir. O`zbekiston Konstitutsiyasida belgilangan saylov o`tkazish tamoyillarni yanada hayotga keng va chuqur tadbiq etish uchun ham ushbu moddada aks etgan qoida juda ham muhimdir. "O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qori Kengesiga, viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishincha ularning konstitutsiyaviy vakolat muddati tugaydigan yilda – dekabr oyi uchinchi o`n kunligining birinchi yakshanbasida o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi hamda davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov muddatlari bir paytga to`g`ri kelib qolgan taqdirda davlat hokimiyati vakillik organlarining vakolat muddati bir yilga uzaytiriladi." Shunday qilib, ushbu modda Prezident saylovini, Oliy Majlisning quyi palatasiga hamda Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi davlat hokimiyatining vakillik organlariga o`tkaziladigan saylovlarni aniq ma`lum kunda o`tkazilishini belgilab berdi. Ushbu organlar vakolat muddati tugaydigan yil saylov yili hisoblanib, shu yilning dekabr oyi uchinchi o`n kunligining birinchi yakshanbasi saylov o`tkaziladigan kun deb olindi. Bunga ham ma`lum asoslar bor. Avvalo, dekabr yilning yakunlovchi oyi hisoblanganligi uchun, saylovchilarning yillik rejadagi asosiy vazifalari bajarilgan bo`ladi. Yakshanba kuni saylov kuni deb belgilanishi ham aksariyat davlatlarda ma`qullangan. Masalan, Germaniya Federativ Respublikasi qonunchiligi saylovni yakshanba yoki ish kuni hisoblanmagan kunda o`tkazishni taqazo etadi. Chunki, yakshanba kuni saylovchilarning deyarli barchasi o`zlarining doimiy istiqomat joylarida bo`lib, saylov uchastkalari saylovchilarning doimiy yashash joyini hisobga olib, tashkil qilinadi. Ma`lumki, saylov uchastkalari, saylovchilarning bevosita erkini-irodasini belgilovchi ovoz berish joyidir. Saylovni ish kuniga 6 to`g`ri kelishi ularning ham, davlatning ham iqtisodiy manfaatlarini biroz bo`lsada cheklashi mumkinligi e`tiborga molikdir. Qolaversa, mehnatkashlarning individual manfaatlarini ham hisobga olib saylovning yakshanba kuni o`tkazilishi maqsadga muvofiq deb topildi. Uchinchi o`n kunlikning birinchi yakshanbasi dekabrning quyidagi raqamli kunlariga to`g`ri keladi: 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27. Demak, saylovlar yangi yil kirib kelishidan kamida 4 kun oldin o`tkazaladi. Konstitutsiyaviy qonun davlat boshlig`i hamda vakillik organlari saylanadigan vaqtni bir davrda bo`lmasligini ta`minlashga qaratilgan ushbu sa`i- harakatdan ko`zlangan maqsad quyidagilarda ifodalanadi: birinchidan, ma`lum bir shart-sharoitlarda shakllangan kayfiyat ta`sirida bo`lgan saylovchilar bir vaqtda ham ijro hokimiyatiga boshchilik qilish lozim bo`lgan Prezidentni va davlat hokimiyatining vakillik organlari deputatlarini tanlab olishi orqali vujudga kelishi mumkin bo`lgan salbiy holatlarni oldini olishga qaratilgan. Chunki, ma`lum davrdagi shart-sharoitlar masalan davlat xavfsizligini ta`minlash tabiiy sharoitlar va iqtisodiy muammolar yuzaga kelgan davrlardagi saylovlar salbiy oqibatlarni yuzaga keltirishi mumkin; ikkinchidan, turli davrda shakllangan hokimiyat tarmoqlari turli siyosiy- huquqiy-falsafiy fikrlarga ega bo`lib mavjud muammolar yechimini topishga turlicha yondoshishlari tufayli jamiyat va davlat hayotini rivojiga ijobiy hissalarini ko`shadigan muqobil tizim yarata oladi; uchinchidan, hokimiyat bor joyda muholif kuchlar mavjudligini hisobga olsak, muholifat ham u yoki bu hokimiyat tarmog`idan o`rin olishga doimiy harakat qiladi; to`rtinchidan, demokratik mamlakatlarning davlatchilik tajribasi shuni ko`rsatadiki, hokimiyat tarmoqlarining turli davrlarda shakllanishi hokimiyat taqsimlanishi va ularning birini-biri tiyib turish hamda muvozanatda ushlash tamoyilini ta`minlashiga qaratilgan tadbirlardan biri hisoblanadi. Umuman olganda, saylov o`tkazish muddatlarini aniq belgilash demokratik jarayonlarni uzluksizligini ta`minlaydi, xalqimizning siyosiy huquqiy qarashlarini yanada kengaytiradi, pirovardida saylovlar natijasiga bog`liq orzu istaklarimizni ro`yobga chiqishida amaliy yordam beradi. Shuningdek, "Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to`g`risida"gi Konstitutsiyaviy Qonunning 6-moddasida hamda “ Oliy Majlissalovi to`g`risida”gi qonunida O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining yuqori palatasi Senatning tashkil etilish prinsiplari mustahkamlangan: "Senat hududiy vakillik palatasi bo`lib, Senat a`zolaridan (senatorlardan) tarkib topadi. Senat a`zolari Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda – olti kishidan saylanadilar. Senatga saylov Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo`shma majlislarida mazkur deputatlar saylanganidan so`ng bir oy ichida ular orasidan yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. 7 Senatning o`n olti nafar a`zosi fan, san`at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo`lgan va alohida xizmat ko`rsatgan eng obro`li fuqarolar orasidan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Saylov kuni yigirma besh yoshga to`lgan hamda kamida besh yil O`zbekiston Respublikasi hududida muqim yashagan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi Senat a`zosi bo`lishi mumkin. Senatning vakolat muddati – besh yil." Mazkur moddaga binoan Oliy Majlisning yuqori palatasi Senat deb nomlandi. «Senat» termini yuridik atama sifatida ko`pchilikka tanish. Deyarli barcha ilmiy, siyosiy, huquqiy adabiyotlarda parlamentning yuqori palatasi Senat deb nomlanadi. AQSH, Fransiya, Italiya kabi davlatlar parlamentlarining yuqori palatasi ham rasman «Senat» nomi bilan ataladi. Senat – yuqori palata sifatida barcha federativ davlatlarda mavjud, u federatsiya subyektlarining vakillaridan iborat tarzda tuzilib, parlamentning mustaqil tarkibiy tuzilmasi hisoblanadi. Avvalo AQSH davlat tarixida ilk bor, federatsiya subyektlarining manfaatini himoya qilish maqsadida tuzilgan parlamentning yuqori palatasi keyinchalik boshqa federativ davlatlar parlamentlarining tashkil etilishida namuna bo`ldi. Unitar davlatlarning aksariyat ko`pchiligida ma`muriy-hududiy birliklarning manfaatlarini himoya qilish maqsadida, yuqori palata - Senat hududiy birliklarning vakillaridan iborat tarzda tuziladi. Bunga Italiya, Fransiya davlatlarining parlamentlari misol bo`la oladi. Oliy Majlis Senatining tashkil etilishi Qoraqalpog`iston Respublikasi, Toshkent shahri va viloyatlarning har biridan vakil qilib yuboriladigan a`zolardan iborat holda tuziladi. Har bir ma`muriy-hududiy birlik, tenglik tamoyili asosida o`zlarining olti nafardan iborat vakillarini Senat a`zoligiga taqdim etadi. Senatga saylanadigan a`zolar nomzodini ko`rsatuvchi organlar, faqat o`z tarkibiga kirgan deputatlar orasidan Senat a`zoligiga nomzod tanlab olish huquqiga ega ekanligi ko`rsatilgan. Demak, saylov asosida senator bo`ladigan shaxs, avvalo tegishincha tuman, shahar, viloyat yoki Qoraqalpog`iston Respublikasi Jo`qorg`i Kengesi deputati bo`lishi lozim. Ushbu moddaga binoan Senat a`zoligiga nomzod har bir viloyatda tegishincha viloyat hamda shu viloyat hududidagi shahar va tumanlar vakillik organlari deputatlarining qo`shma majlisida ko`rsatiladi, qo`shma majlis a`zolari o`z oralaridan olti nafar deputatni Senat a`zoligiga viloyat vakillari sifatida saylaydi. Toshkent shahri hamda Qoraqalpog`iston Respublikasi ham o`z hududiy vakillik organlari deputatlarining qo`shma majlisida oltitadan o`z vakillarini saylab Senat tarkibiga kiritadi. Demak, viloyatlar, Toshkent shahri va Qoraqalpog`iston Respublikasining har biridan oltitadan saylab olingan jami – 84 nafar kishi saylov asosida Oliy Majlisning yuqori palatasi - Senat a`zosi hisoblanadi. Senat tarkibini shakllantirishda tayinlash prinsipi asosida ham o`n olti nafar kishini Senat tarkibiga kiritish belgilangan. 8 Senat tarkibiga O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadigan ushbu nomzodlikka talablar shundan iboratki, nomzodlar mamlakat ahamiyati darajasidagi amaliy tajribaga ega bo`lgan, elu-yurtning hurmati, e`tibori va ishonchini qozongan, ijtimoiy hayotning barcha sohalaridan boxabar shaxslar bo`lishi lozim. Shunday shaxslar ichidan tanlab olinib, davlat boshlig`i tomonidan tayinlangan Senat a`zolari Senat faoliyatida katta xizmat ko`rsatishi tabiiy hol. Shu bilan birga ushbu tarkibdan o`rin olgan shaxslar ma`muriy-hududiy birliklar vakillarining hudud manfaatlari borasidagi tortishuv hamda bahslar yechimini topishida amaliy yordam beradi. Binobarin elning nufuzli vakillari bo`lmish ushbu tarkibdagi shaxslar, davlat boshlig`i singari, xalq va davlat manfaatlarining mushtarakligini ta`minlash, mamlakat taqdiri, kelajagi masalalarida ham ulkan mas`uliyatni his etadilar. Horijiy davlatlarda tayinlash usuli orqali yuqori palata tarkibini shakllantirish GFR, Kanada, Iordaniya mamlakatlarida mavjud. Senat a`zosi bo`lishlik uchun nomzodga nisbatan ba`zi talablar mavjud. Bu esa saylov kuniga qadar 25 yoshga to`lgan, shu bilan birga, O`zbekiston hududida kamida 5 yil muqim yashagan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi bo`lgan shaxslargagina Senat a`zosi bo`lish imkoniyatini beradi. Senat a`zosi bo`lish uchun ma`lum yosh belgilanishi tabiiy, chunki yuqori palataning o`ziga xos xususiyatlari bo`lib, barcha mamlakatlarda yuqori palataga a`zolik uchun yuqori yosh belgilangan. Masalan, Turkiya Senatiga a`zo bo`lishlik uchun nomzod saylov kuni kamida 40 yoshda bo`lishi lozim. Bunday holat AQSH, Hindiston, Yaponiya davlatlarida – 30 yosh, Braziliya, Fransiya davlatlarida – 35 yoshni talab qiladi. Senatning vakolat muddati – besh yil qilib belgilangan. Oliy Majlis vakolat muddati besh yil qilib belgilanganligi, uning har ikki palatasiga ham tegishlidir. Senat yuqori palata sifatida o`ziga xos xususiyatlar hamda vakolatlarga ega bo`ladi. Senatning asosiy ish faoliyati ma`lum davrlarda chaqirilib turiladigan sessiyalarida namoyon bo`ladi. Senat qonunchilik jarayonida o`ziga xos funksiyani amalga oshirib qonunlarni puxta va pishiq yaratilishiga, shuningdek shoshma- shosharlik bilan qabul qilingan qonunlarni qayta ishlanishi uchun mas`uliyat bilan qarovchi hamda hududlar manfaatining mushtarakligini ta`minlovchi organ sifatida faoliyat yuritadi. Senatning O`zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan taqdim etiladigan ma`lum mansabdor lavozimlariga nomzodlarni tasdiqlash, mamlakat tashqi siyosiy faoliyatining ustuvor yo`nalishlarini belgilash, shuningdek davlat mudofaasiga doir masalalarda ayrim vazifalarni amalga oshirish funksiyalari ham mavjud. Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovni o`tkazuvchi saylov okruglari, Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengesi raisining, viloyatlar va Toshkent shahri hokimlarining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov okruglarining chegaralari Qoraqolpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrining ma`muriy-hududiy tuzilishini inobatga olgan holda belgilanadi. Saylov okruglari, qoida bo`yicha, O`zbekiston Respublikasining butun hududida saylovchilar soni teng holda tuziladi. 9 Markaziy saylov komissiyasining qarori asosida saylov okruglarining ro`yxatini ularning chegaralari va saylovchilar sonini ko`rsatilgan holda saylov tayinlanganidan keyin kechi bilan o`n besh kun ichida e`lon qiladi. Saylov okrugi – saylov o`tkazish uchun Konstitutsiya va saylov to`g`risidagi qonunlar asosida belgilab qo`yilgan hududiy saylov birligidir. Deputat qaysi okrugdan saylangan bo`lsa, u shu okrug aholisining vakili deb hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risidagi qonunga asosan, Oliy Majlisga saylov o`tkazish uchun bir yuz yigirmata saylov okrugi tuziladi. O`zbekiston Respublikasi mahalliy xalq deputatlar kengashlariga saylov to`g`risidagi qonunga asosan xalq deputatlar viloyat va Toshkent shahar kengashlariga deputatlar saylashda - 60-tadan saylov okruglari tuziladi. Xalq deputatlari tuman va shahar kengashlariga deputatlar saylashda - 30 tadan saylov okrugi tuziladi. Har bir saylov okrugidan bitta deputat saylanadi. O`zbekiston Respublikasida saylovlarni tashkil qilish hududiy prinsipga asoslanadi, shuning uchun saylovlar saylov okruglari orqali amalga oshiriladi. Saylov to`g`risidagi qonunlarga asosan saylov uchastkalari shahar, tuman hokimlarining taqdimnomasiga asosan okrug saylov komissiyalari tomonidan tuziladi. Harbiy qismlarda saylov uchastkalari qismlar yoki harbiy qo`shilmalar komandirlarining taqdimnomasiga binoan okrug saylov komissiyalari tomonidan tuziladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari huzurida saylov uchastkalari Tashqi ishlar vazirligining taqdimnomasiga binoan Markaziy saylov komissiyasi tomonidan tuziladi. Saylov uchastkalari saylov tayinlangandan keyin o`ttiz kundan kechikmay tuziladi. Saylov uchastkalari kamida 20 nafar va ko`pi bilan 3000 nafar saylovchilardan iborat tuziladi. O`zbekiston Respublikasida saylovni tashkiliy ravishda o`tkazish uchun quyidagicha saylov komissiyalari tashkil etildi: Markaziy saylov komissiyasi; Okrug saylov komissiyasi; Uchastka saylov komissiyasi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga saylovlarini, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Referendumini tashkil etish va o`tkazish uchun tuziladi hamda u o`z faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradi. Markaziy saylov komissiyasi o`z faoliyatida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, Saylov to`g`risidagi qonunlarga, referendum to`g`risidagi qonunga va boshqa qonunlarga amal qilib ish olib boradi. Markaziy saylov komissiyasi Oliy Majlis palatalari tomonidan o`n besh nafar a`zodan iborat tarkibda tuziladi. Markaziy saylov komissiyasining a`zolari Qoraqolpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengesi, xalq deputatlari, viloyatlar va Toshkent shahar kengashlarining tavsiyasi bo`yicha Oliy majlis palatalari tomonidan tasdiqlanadilar. Markaziy saylov komissiyasining raisi komissiya a`zolari orasidan Prezidentning taqdimnomasi bilan komissiya majlisida saylanadi. Raisning o`rinbosari va komissiya kotibi komissiya a`zolari orasidan komissiya majlisida 10 saylanadilar. Markaziy saylov komissiyasi respublika hududida saylov to`g`risidagi qonunning ijro etilishini nazorat qiladi va uning hamma joyida bir xilda qo`llanishini ta`minlaydi. Okrug saylov komissiyasi saylov e`lon qilingandan keyin Markaziy saylov komissiyasi tomonidan yigirma kundan kechikmay rais, rais o`rinbosari, kotib va yana kamida 6 nafar a`zodan iborat tarkibda tuziladi. Okrug saylov komissiyalarining vakolatlari O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risidagi qonunda to`liq ko`rsatilgan. Saylov okrugi saylov to`g`risidagi qonunning ijrosini nazorat qiladi, saylov uchastkalarini tuzadi va ularga rahbarlik qiladi, deputatlikka nomzodlarga saylov kompaniyasida ishtirok etishlari uchun teng sharoit yaratilishini ta`minlaydi, Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro`yxatga olingan deputatlikka nomzodlar to`g`risidagi ma`lumotlarni e`lon qiladi va bu nomzodlarga tegishli guvohnomalar beradi, saylov okrugi bo`yicha saylov natijalarini aniqlaydi va Markaziy saylov komissiyasiga taqdim etadi va qonunda ko`rsatilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Uchastka saylov komissiyasini okrug saylov komissiyasi tuzadi. Uchastka saylov komissiyasi saylov tayinlangandan keyin ellik kundan kechikmay 5-19 nafar a`zodan, shu jumladan rais, rais o`rinbosari va kotibdan iborat tarkibda tuziladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari hududida uchastka saylov komissiyasi raisning vazifalarini idora rahbari amalga oshiradi. O`zbekiston Respublikasi vakillik organlari saylovlariga tayyorgarlik ko`rish, ovoz berishni tashkil qilish va berilgan ovozlarni sanab chiqish uchun saylov uchastkalariga bo`linadi. Uchastka saylov komissiyasi aholini saylov kuni va ovoz berish joyi to`g`risida xabardor qiladi. Ovoz berish binolari va saylov qutilari hamda boshqa saylov ashyolari tayyorlab qo`yilishini ta`minlaydi. Oliy Majlisga saylov to`g`risidagi qonunda uchastka saylov komissiyasining vakolatlari to`liq ko`rsatilgan. O`zbekiston Respublikasida saylovga tayyorgarlik ko`rish va ularni o`tkazish bilan bog`liq bo`lgan tadbirlar orasida deputatlikka nomzodlar ko`rsatish eng muhim va ma`suliyatli tadbirlar hisoblanadi. Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko`rsatish huquqiga siyosiy partiyalar va fuqarolar ko`satish huquqiga egalar. Siyosiy partiya, saylov kampaniyasi boshlaganligi e`lon qilingan kundan kamida olti oy oldin O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro`yhatga olingan, saylovda ishtirok etishini qo`llab-quvvatlovchi kamida ellik ming saylovchining imzosini to`plagan taqdirdagina deputatlikka nomzodlar ko`rsatishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qonunchilik palatasiga nomzodlar ko`rsatish siyosiy partiyalar tomonidan saylovga oltmish besh kun qolganida boshlanadi va qirq besh kun qolganida tugaydi. Deputatlikka nomzod tanlash tartibi siyosiy partiyalarning o`zlari hal qilgani holda, har bir okrugdan bitta deputat, ya`ni 120 deputat ko`rstatishga vakolatlidir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar ko`rsatish uchun saylash huquqiga ega ega bo`lgan har bir fuqaro yoki fuqarolar guruhi deputatlikka nomzod ko`rsatish uchun tegishli saylov okrugining 11 kamida uch yuz nafar saylovchisidan iborat saylovchilar tashabbuskor guruhini tuzishi mumkin. Deputatlikka nomzod ko`rsatgan saylovchilar tashabbuskor guruhi okrug saylovchilari umumiy sonining kamida sakkiz foizi miqdorida nomzodni qo`llab – quvvatlovchi imzoni to`plashi (imzolayotgan fuqarolar miqdori har bir mahalla, qishloq yoki ovul bo`yicha mutanosib ravishda taqsimlangan bo`lishi shart) kerak. O`zbekiston Respublikasi Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlarining deputatligiga nomzodlar ko`rsatish, siyosiy partiyalar, fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari tomonidan saylovga oltmish besh kun qolganida boshlanadi va qirq besh kun qolganida tugallanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro`yxatga olingan kundan boshlanib, Markaziy saylov komissiyasi tomonidan belgilanadigan tartibda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda teng huquq va sharoitlar yaratib berilib, deputatlikka nomzod besh nafarga qadar ishonchli vakilga ega bo`lishi, nomzod ro`yhatga olinganidan keyin o`z ishonchli vakillarini o`zi belgilashi, deputatlikka nomzod qilib ro`yxatga olingan shaxs saylovchilar bilan uchrashuvlar o`tkazishi, saylovoldi yig`ilishlarida so`zga chiqish huquqiga egadirlar. Televideniye ko`rsatuvlari va radio eshittirishlarida qatnashish vaqtida, o`rtacha oylik ish haqi saylov o`tkazish uchun ajratiladigan mablag`lar hisobidan saqlangan holda, ishlab chiqarish yoki xizmat vazifalarini bajarishdan ozod bo`lish huquqiga ega. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod 15 nafarga qadar ishonchli vakillarga ega bo`lishga haqlidirlar. Ishonchli vakillar nomzodga saylov kampaniyasini o`tkazishda yordam beradilar, uni O`zbekiston Respublikasining Prezidenti etib saylash uchun targ`ibot olib borib, davlat va jamoat tashkilotlari, saylov komissiyalari bilan bo`ladigan munosabatlarda nomzodning manfaatini himoya qiladilar. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlari deputatligiga nomzodlar tegishli viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasi tomonidan ro`yxatga olingan kundan e`tiboran boshlanadi. Deputatlikka nomzodlarga, siyosiy partiyalarga, mustaqil tashabbuskor guruhlarga tegishli viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasi tomonidan belgilanadigan tartibda ommaviy axborot vositalaridan foydalanishda teng huquq beriladi va saylovchilarning yig`ilishlari uchastka saylov komissiyasi tomonidan barcha nomzodlar uchun mutlaq teng sharoitlarga rioya etilgan holda tashkil qilinadi. Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashi deputatligiga nomzod uch nafarga qadar ishonchli vakilga ega bo`lishi mumkin. Ular nomzod deputat etib saylanishi uchun tashviqot yuritadilar, mahalliy davlat organlari va jamoat birlashmalarining organlari, saylovchilar bilan o`zaro munosabatlarda, shuningdek saylov komissiyalarida nomzodning manfaatlarini himoya qiladilar. Shu bilan birga, saylov kompaniyalarida, xalqning siyosiy irodasini shakllantirish va ifoda etishda partiyalarning roli doim ham bir xilda baholanavermaydi. Ko`p partiyalilik prinsipi partiya ro`yxatlari (fraksiyalari) bo`yicha saylangan deputatlar jumlasidan siyosiy uyushmalar tashkil etishda o`z aksini topadi. Mazkur uyushmalar aholi turli 12 tabaqalarining parlamentdagi siyosiy vakilligini ta`minlabgina qolmasdan, balki butun parlament ishining tashkil etilishini yaxshilashga ham ko`maklashadi. Bunda, tabiiyki, jamiyatning bir nechta kichik siyosiy partiya va guruhlarga parchalanishi va parlamentda ularning ancha to`liq vakilligi parlament ishiga salbiy ta`sir ko`rsatishi: qarama-qarshiliklar natijasida (agar parlamentda barqaror ko`pchilik bo`lmasa) parlamentning vakolatlari jumlasiga kiritilgan muayyan masalani hal qilishning iloji bo`lmasligi mumkinligini ham e`tiborga olish lozim. 2004 yil 26 dekabr va 2005 yil 9 yanvarda takroriy ovoz berish natijalariga ko`ra, O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining barcha 120 deputati saylandi va ro`yxatga olindi. Saylovda 489 deputatlikka nomzod, shu jumladan siyosiy partiyalardan 435 va saylovchilarning tashabbuskor guruhlardan mustaqil nomzodlar 56 kishi ishtirok etdi. 2004 yil 26 dekabrdagi asosiy saylovda 12197159 (85,1%) saylovchi, joriy yil 9 yanvarida esa 5400000 dan ortik, kishi yoki takroriy ovoz berishda ishtirok etish xuquqiga ega saylovchilarning qariyb 80 % qatnashdi. Saylovlar natijasida O`zbekiston Liberal-demokratik partiyasi saylovchilarning eng ko`p ovozini oldi, bu partiyadan deputatlarning 34,3% saylandi, O`zbekiston Xalq demokratik partiyasidan deputatlarning 23,3% saylandi. Shuningdek, Fidokorlar partiyasining 11 a`zosi, "Adolat" partiyasining 10 a`zosi saylandi. Tashabbuskor guruhlardan ko`rsatilgan 56 nomzoddan 14 kishi deputatlikka saylandi, Qonunchilik palatasiga saylangan deputatlar orasidan ular 11,6 foizni tashkil etdi. Ta`kidlash joizki, ikki palatali parlament tizimida faqat Qonunchilik palatasigina siyosiylashgan xususiyatga ega bo`lgani bois, deputatlar birlashmalari- fraksiya va deputatlar guruhlari aynan mazkur palatada tuziladi. “ O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi to`g`risida”gi qonunning 23-moddasiga ko`ra, Qonunchilik palatasi deputatlari siyosiy, professional va boshqa asosda fraksiyalar va deputatlar guruhlari shaklida deputatlar birlashmalarini tuzishi mumkin. Demak, mamlakatimiz parlamenti faoliyati bilan bog`liq qonun hujjatlariga muvofiq, deputatlar birlashmalarining ikki shakli-fraksiyalar va deputatlar guruhlari mavjud. Fraksiya siyosiy partiyadan ko`rsatiladigan deputatlar tomonidan partiya manfaatlarini Qonunchilik palatasida ifodalash maqsadida tuziladigan va belgilangan tartibda ro`yxatdan o`tkazilgan deputatlar birlashmasidir. Deputatlar guruhlarini Qonunchilik palatasi tarkibiga saylangan, siyosiy partiyadan ko`rsatilmagan deputatlar tuzishi mumkin. Qonunchilik palatasiga nomzod qo`yilgan xotin —qizlar jami 159 kishi kuchli intiluvchanlik va yuksak professionalizmni namoyish etdi, siyosiy yetuklik, akl zakovat raqiblaridan qolishmadi. Natijada qonunchilik palatasiga saylangan deputatlarning qariyb 18%ni xotin —qizlar tashkil etdi, bu esa 1999 yilda Oliy Majlisga bo`lgan saylovlaridagidan ikki yarim baravar ko`pdir. 13 Tashabbuskor guruhlardan ko`rsatilgan 56 nomzoddan 14 kishi deputatlikka saylandi, qonunchilik palatasiga saylangan deputatlar orasidan ular 11,6%ni tashkil etdi. Saylangan deputatlar orasida 18,3% —yuristlar, 21,7% —iqtisodchilar. Deputatlarning 10% sanoat, qurilish, transport va aloqa soxasi vakillari, 7,5% qishloq xo`jaligi vakillari, 12,5% tadbirkorlar, 20% ta`lim, fan, madaniyat va sog`liqni saqlash xodimlari, 16% nodavlat notijorat tashkilotlar vakillari. Bu o`zgarishlar eng avvalo Qonunchilik palatasining doimiy, professional asosida ish olib borishidir. Bu palataga a`zo bo`lish uchun asosiy da`vogarlar sifatida siyosiy partiyalar va saylovchilarning tashabbus guruhlari maydoniga chiqadi», - deb ko`rsatadi I.A.Karimov. Bu palataga saylangan deputat siyosiy jarayonda faol ishtirok etib, professional nuqtai-nazardan mana shu qonun chiqaruvchilik, qonun yaratuvchilik va qonun ijod qilish ishigi mukammal yetarli tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslar bo`lishi lozim. Ovoz berish. Ovoz berish saylov jarayonining eng muhim bosqichi bo`lib aynan shu bosqichda xalqning xoxish irodasi amalga oshadi. Odatda ovoz berish tadbiri saylov qonunchiligida batafsil bayon etiladi. Ovoz berishga saylovchilar ro`yxatida turuvchi fuqarolar shaxsini tasdiqlovchi xujjatlar bilan (qator mamlakatlarda saylov kartochkasi yoki ovoz berish huquqini beruvchi guvohnomalar) yo`l qo`yiladi. Shuni alohida ta`kidlash lozimki bir qator mamlakatlarda an`anaviy saylov byulletenlari orqali ovoz berish bilan birga maxsus mashinalar vositasida ham ovoz berish amaliyoti mavjud. Maxsus mashinalar orqali ovoz berish saylovchilarni xoxish irodasini qanday kechayotganligini kuzatish bilan birga saylov natijalarini tezlik bilan aniqlash imkonini beradi, bu esa saylov qonunchiligini buzilishini oldini oladi deb hisoblanadi. Lekin mashinalar ham odamlarga bo`ysunadi. Shuning uchun mutlaq qonuniy ovoz berish jarayonini kafolatlamaydi. Saylov kunida o`zi ro`yhatdan o`tgan doimiy yashash joyida bo`lmagan saylovchilarni ovoz berishda qatnashishini hal qilish masalasi ham jahonning turli mamlakatlari qonunchiligida turlicha hal qilingan. Ba`zi davlatlarda bu masala (maslan Rossiya, Avstriya) shaxs agar saylov kunida o`zi yashash joyida bo`lmasligi mumkinligini tasdiqlovchi hujjatni (masalan, xorijiy davlatga bilet) taqdim qilsa, saylovga qadar ovoz berishi mumkin bo`ladi. Xorijiy davlatlarda doimiy yashovchi fuqarolar ham saylovdan oldin o`z davlati elchixonasida ovoz berishi mumkin. Ko`pchilik davlatlarda shunday xolatni hisobga olib pochta orqali ovoz berish amaliyoti ham mavjud. Masalan, Germaniyada pochta orqali ovoz berishda saylovchi o`z vaqtida saylov okrugi rahbariga (ya`ni okrug saylov organining raisiga) pochta orqali ovoz berish huquqini beruvchi guvohnomasi va alohida muhrlangan konvertda saylov byulletenini to`ldirilgan holatda jo`natishi lozim. Agar pochta saylov kunida soat 18.00 ga qadar yetib kelsa ovoz berilgan hisoblanadi. Saylovchi o`z guvohnomasini saylov byulletenini o`z qo`li bilan to`ldirganligi haqida qasamyod bilan imzolashi lozim. Saylov kunida o`z doimiy yashash joyida bo`lmaydigan saylovchilarni ovoz berishining yana bir usuli – ishonchli vakil orqali ovoz berishdir. Fransuz Saylov 14 kodeksi ishonchnoma orqali ovoz berishi mumkin bo`lgan shaxslar doirasini batafsil belgilagan, unga ko`ra xorijda bo`lgan, xizmat safarida bo`lgan, saylovda bevosita qatnashishga sog`lig`i yo`l qo`ymaydigan va boshqa fuqarolar ishonchnoma orqali ovoz berishlari mumkin.Umumiy saylovlardagi ovoz berish odatda bir kunda o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasida saylovlarda ovoz berish jarayoni saylov kuni ovoz berish binosi uchastka saylov komissiyasi a`zolarining kamida uchdan ikki qismi hozir bo`lganda ochiladi hamda saylov kuni soat 6 dan 20 gacha o`tkaziladi. Ovoz berish vaqti va joyi to`g`risida uchastka saylov komissiyasi saylovchilarni kechi bilan saylovga o`n kun qolganida xabardor qiladi. Saylov komissiyasining raisi komissiya a`zolari hozirligida saylov qutisini muhrlaydi, saylov byulletenlari va saylovchilarning ro`yhatlarini komissiya a`zolari o`rtasida taqsimlaydi hamda saylov boshlanganligini e`lon qiladi. Saylovchi ovoz berish binosiga kelgach, uchastka saylov komissiyasining a`zosiga o`z shaxsini tasdiqlovchi xujjatni ko`rsatadi hamda saylovchilar ro`yhatiga imzo qo`yadi. Shundan keyin unga saylov byulleteni beriladi. Saylov byulleteni ovoz beruvchi tomonidan yashirin ovoz berish kabinasida to`ldiriladi. Saylovda saylovchi o`zi qarshi ovoz berayotgan deputatlikka nomzodlarning saylov byulletenidagi familiyasini o`chiradi va to`ldirilgan saylov byulletenini saylov qutisiga tashlaydi. Harbiy qismlarda, sanatoriylar dam olish uylarida, kasalxonalar va boshqa statsionar davolash muassasalarida, shuningdek olis va borish qiyin bo`lgan yerlardagi fuqarolar turgan joylarda tuzilgan saylov uchastkalarida, basharti ro`yhatga kiritilgan barcha saylovchilar ovoz berib bo`lgan bo`lsa, uchastka saylov komissiyasi istalgan vaqtda ovoz berish tugaganligini e`lon qilishi mumkin. Saylov natijalarini aniqlash. Berilgan ovozlarni hisoblash avval saylov uchastkalarida saylov tugashi bilan darhol boshlanadi. Dastlab har bir saylov okrugida berilgan barcha ovozlar hisoblanadi, so`ngra byulletenlar orasidan haqiqiy emas deb topilganlari chiqarib tashlanadi. Odatda qonunchilik bilan qanday saylov byulletenlari haqiqiy emas deb topilishi mumkinligi belgilangan bo`ladi, shubhali holatlar uchastka saylov organining maxsus bayonnomasi orqali hal qilinadi. Saylov uchkastkasida hisoblab chiqilgan ovozlar yuqori turuvchi saylov organiga yuboriladi. Saylov natijalari saylov okrugi miqiyosida, tegishli holatlarda hududiy va markaziy organlar miqyosida e`lon qilinadi.Turli mamlakatlarda bir xil ovoz berish jarayoni bo`lib, unda teng miqdorda saylovchilar qatnashgan bo`lsa ham saylov natijalari qo`llaniladigan saylov tizimiga ko`ra turlicha bo`lishi mumkin. Takroriy shuningdek, navbatdan tashqari va alohida bir okruglarda saylov o`tkazilganda saylov jarayonining bir muncha soddalashtirilgan tartibi qo`llanilishi mumkin. Respublikamizda saylov natijalari quyidagi tartibda aniqlanadi, ya`ni O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasiga deputatlar saylovining natijalarini aniqlash uchastka saylov komissiyalari tomonidan taqdim etilgan bayonnomalar asosida aniqlanadi. Okrug saylov komissiyasi; okrug 15 bo`yicha saylovchilar umumiy sonini; saylov byulletenlari va varaqalari olgan saylovchilarning sonini; ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning sonini; har bir deputatlikka nomzodni yoqlab va unga qarshi berilgan ovozlar sonini; haqiqiy emas deb topilgan saylov byulletenlari varaqlari soni aniqlanadi va Markaziy saylov komissiyasiga belgilangan tartibda taqdim etiladi. O`z navbatida Markaziy saylov komissiyasi okrug saylov komissiyalaridan olingan bayonnomalar asosida okrug saylov komissiyasi singari hisoblash jarayonini amalga oshirgandan so`ng, ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilar yarmidan ko`pining ovozini olgan deputatlikka nomzod deputat etib saylangan hisoblanadi. Agar saylovda saylovchilar ro`yxatiga kiritilgan saylovchilarning o`ttiz uch foizidan kami ishtirok etgan bo`lsa, saylov o`tmagan hisoblanadi. Xuddi mana shunday saylov natijalarini aniqlash qoidasi O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylov o`tkazishda hamda xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga o`tkaziladigan saylovlarda ham amalga oshiriladi. Takroriy ovoz berish. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlari deputatligiga saylash uchun ikki nafardan ortiq nomzod qo`yilgan bo`lsa va nomzodlardan xech biri talab qilingan miqdordagi ovozni olmagan bo`lsa saylovchilarning ovozini eng ko`p olgan ikki nomzod ishtirokida takroriy ovoz berish o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylovlarda Markaziy saylov komissiyasi, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Qengashlari deputatligiga saylovlarda okrug komissiyasi tegishincha viloyat, tuman, shahar saylov komissiyasi mazkur qaror haqida okrug saylovchilarini xabardor qiladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga takroriy saylovlar asosiy saylov o`tkazilgan kundan boshlab bir oy ichida, lekin kamida o`n besh kun keyin o`tkaziladi, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar kengashlari deputatligiga takroriy saylovlar asosiy saylov kunidan keyin ikki hafta ichida o`tkaziladi. Takroriy ovoz berish chog`ida ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning ovozini boshqa nomzodga nisbatan ko`p olgan Respublika Prezidentligiga, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlari deputatligiga nomzod, takroriy ovoz berishda ro`yhatga kiritilgan saylovchilarning yarmidan ko`pi qatnashgan va bu nomzodni yoqlab berilgan ovozlar unga qarshi berilgan ovozlardan ortiq bo`lgan taqdirdagina saylangan hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati a`zoligiga takroriy ovoz berish, agar ovoz berish chog`ida belgilangan miqdorda Senat a`zolari saylanmagan bo`lsa, saylanmay qolgan miqdordagi Senat a`zoligi uchun ovozlarning zarur miqdorini to`plamagan nomzodlar bo`yicha davlat hokimiyati vakillik organlarining (xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar kengashlari) qo`shma majlislarining o`zida o`tkaziladi. Takroriy saylovlar. O`zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga takroriy saylovlar saylov o`tkazilmagan yoki haqiqiy emas deb topilsa yohud agar O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylash uchun ikkitadan ko`p nomzod qo`yilmagan bo`lsa va 16 ulardan hech biri saylovchilarning ovozini zarur miqdorda olmagan bo`lsa, Markaziy saylov komissiyasi takroriy saylov tayinlaydi. Bunda komissiya saylovni yangi tarkibdagi okrug va uchastka saylov komissiyalari o`tkazishi zarurligi to`g`risida qaror qabul qilishi mumkin. Ovoz berish asosiy saylov o`tkazilgan saylov uchastkalarida va saylovchilarning avval tuzilgan ro`yhatlari bo`yicha o`tkaziladi. Komissiyalar tuzish, O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko`rsatish va ularni ro`yhatga olish, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini takror o`tkazish bilan bog`liq boshqa chora-tadbirlar «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`rsida”gi qonunda belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Takroriy saylov asosiy saylov o`tkazilganidan keyin qirq kun ichida o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a`zolarining takroriy saylovi quyidagi hollarda o`tkaziladi: A) Agar saylov haqiqiy emas deb topilgan bo`lsa; B) Agar takroriy ovoz berish natijasida belgilangan miqdorda Senat a`zolari saylanmagan bo`lsa. Ikkinchi holatda nazarda tutilgan vaziyatlarda takroriy saylov saylanmay qolgan miqdordagi Senat a`zoligi uchun o`tkaziladi. Senat a`zolarining takroriy saylovi Senatga o`tkazilgan asosiy saylovdan keyin ko`pi bilan o`n besh kunlik muddat ichida o`tkaziladi. Saylanmay qolgan miqdordagi Senat a`zoligiga nomzodlar ko`rsatish va takroriy saylov o`tkazish qonunchilik bilan belgilangan tartibda amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga takroriy saylovlar quyidagi hollarda o`tkaziladi: A) Basharti, saylov okrugi bo`yicha saylov o`tmagan yohud emas deb topilgan bo`lsa; B) Agar takroriy ovoz berish saylangan deputatni aniqlash imkonini bermagan bo`lsa; V) Agar saylov okrugi bo`yicha deputatlikka ko`pi bilan ikki nomzod ovozga qo`yilgan bo`lsa va ulardan birortasi ham saylanmagan bo`lsa. Takroriy saylov tegishincha Markaziy, viloyat, tuman va shahar saylov komissiyasining topshirig`iga binoan okrug saylov komissiyasi tomonidan o`tkaziladi. Bunda tegishli saylov komissiyasi takroriy saylov yangi tarkibdagi okrug va uchastka saylov komissiyalari tomonidan o`tkazilishi to`g`risidagi qaror qabul qilinishi mumkin. Ovoz berish asosiy saylov o`tkazish uchun tuzilgan avvalgi saylov uchastkalarida va saylovchilar ro`yhatlari bo`yicha o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlari deputatligiga takroriy saylov kechi bilan bir oylik muddat ichida o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov deputatlikka nomzodlarga qo`yiladigan talablar haqida to`xtab, quyidagilarni ta`kidlaydi: ”Deputat bo`lishni istagan odam, avvalo, halol-pokligi, ma`naviy yetukligi, teran bilimi, qobiliyati, el- 17 yurt manfaatini shaxsiy manfaatidan ustun qo`yish kabi xususiyatlari bilangina saylovchilarning ishonchiga sazovor bo`lishi mumkin”. Siyosiy partiyalar faqat o`z partiyasi a`zolarigina emas, balki partiyasizlarni ham deputatlikka nomzod etib ko`rsatishlari mumkin. Quyidagilar Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod etib ro`yxatga olinmaydilar: Qasddan sodir etilgan jinoyat uchun ilgari sudlangan fuqarolar. Saylov tayinlangan kunga qadar besh yil mobaynida O`zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashamagan fuqarolar. O`zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining harbiy xizmatchilari, Milliy xavfsizlik xizmati, Ichki ishlar vazirligi va boshqa harbiylashtirilgan bo`linmalarning xodimlari. Diniy tashkilotlar va birlashmalarning professional xizmatchilari. Hukumat a`zolari, sudyalar, bosh prokuror va prokuratura organlarining mansabdor shaxslari, vazirliklar, idoralar rahbarlari va ularning o`rinbosarlari, hokimiyat ijroiya organlarining mansabdor shaxslari (viloyatlar, tumanlar va shaharlarning hokimlaridan tashqari) deputat etib saylangudek bo`lsalar, egallab turgan lavozimlaridan bo`shash to`g`risida ariza berganlari taqdirdagina Oliy Majlis deputatligiga nomzod etib ro`yxatga olinadilar. Deputatlikka nomzodlarni ro`yxatga olish saylovga o`ttiz besh kun qolganda to`xtatiladi. Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi ro`yxatga olganidan keyin besh kun ichida deputatlikka nomzod to`g`risidagi ma`lumot okrug saylov komissiyasi tomonidan mahalliy matbuotda e`lon qilinadi. Deputatlikka nomzodlar ko`rsatish, nomzodni keng muhokama qilish saylov oldi muhim bosqichi hisoblanadi. Deputatlikka nomzodlar Markaziy saylov komissiyasi tomonidan ro`yxatga olingan kundan boshlab saylov oldi tashviqotlar boshlanadi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod beshtagacha ishonchli vakilga ega bo`lishi mumkin. Mahalliy vakillik organlariga deputatlikka nomzodlar uchtagacha ishonchli vakilga ega bo`lishi mumkin. Ishonchli vakillar nomzod deputat etib saylanishi uchun tashviqot ishlari olib boradilar. Ishonchli vakillarni deputatlikka nomzodlarning o`zi tanlaydi va ularni ro`yxatga olish uchun tegishli okrug saylov komissiyasiga taqdim qiladi. O`zbekiston Respublikasida hokimiyat vakillik organlariga saylovchilar ro`yxatini uchastka saylov komissiyalari tuzadilar va uni har bir uchastkada tegishli uchastka saylov komissiyasining raisi va kotibi imzolaydi. Saylovchi faqat bitta saylovchilar ro`yxatiga kiritilishi mumkin. Uchastka saylov komissiyasi saylovchilar ro`yxatlarini tuzish ishiga jamoatchilik vakillarini jalb qilish asosida ish olib boradilar. Saylov kunigacha yoki saylov o`tkazilayotgan kunda 18 yoshga to`lgan barcha fuqarolar saylovchilar ro`yxatiga kiritiladi. O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalari huzurida, sanatoriylar, kasalxonalarda, invalidlar uylarida, dam olish uylarida va boshqa davolash muassasalarida tuzilgan saylov uchastkalari bo`yicha saylovchilarning ro`yxatlari mazkur muassasalar rahbarlarining taqdim etilgan ma`lumotlari asosida tuziladi. 18 Harbiy qismlarda saylovchilar ro`yxatlari harbiy qismlarning komandirlari taqdim etgan ma`lumotlar asosida tuziladi. Saylovchilar ro`yxatida har bir saylovchining familiyasi, ismi, otasining ismi tug`ilgan yili va turar joyi ko`rsatiladi. Saylovchilar ro`yxati saylovga 15 kun qolganda saylov uchastka hududida hamma tanishishi uchun taqdim qilinadi. Saylovchilar ro`yxatidan tushib qoldirilgan saylovchilar uchastka saylov komissiyasiga arz qilishi mumkin. Uchastka saylov komissiyasi yigirma to`rt soat ichida uni ko`rib chiqib saylovchilar ro`yxatiga kiritadi. Uchastka saylov komissiyalari ro`yxatlar bilan tanishiladigan joyni va vaqtni saylovchilarga xabar qiladi. Agar saylov komissiyasi noto`g`ri qaror qabul qilsa, bu holda saylovchi saylov komissiyasi qarori ustidan qonunda ko`rsatilgan tartibda sudga shikoyat qilishi mumkin. Saylov byulletenlari saylovga kamida uch kun qolganda yetkazib beriladi. Saylov byulletenlari uchastka saylov komissiyalariga qat`iy hisob bilan beriladi. Saylov byulletenlari davlat tilida, shuningdek okrug saylov komissiyasining qaroriga binoan saylov okrugi aholisining ko`pchiligi muomala qiladigan tillarda nashr etiladi. Saylov to`g`risidagi qonunlarga binoan saylov kuni ovoz berish ertalab soat 6.00 dan kechqurun 20.00 gacha o`tkaziladi. Ovoz berish odatda maxsus ajratilgan binoda o`tkaziladi. Shuning uchun ovoz beradigan joylarni jihozlab qo`yiladi, saylov byulletenlari beriladigan joy belgilanadi va saylov qutilari o`rnatiladi. Saylov qutilari shunday o`rnatiladiki, ovoz beruvchilar uning oldiga borish uchun yashirin ovoz beradigan kabina yoki xonalar orqali o`tadilar. Ovoz berish kabinalari yoki xonalarining nechta bo`lishi saylov uchastkalaridagi saylovchilarning soniga qarab belgilanadi. Saylovchi ovoz berish binosiga kelgach, uchastka saylov komissiyasining a`zosiga o`z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni ko`rsatadi hamda saylovchilar ro`yxatiga imzo qo`yadi. Shundan keyin unga saylov byulleteni beriladi. Agarda saylovchi bir sababga ko`ra saylovchilar ro`yxatiga familiyasi kirmay qolgan bo`lsa uning shaxsi, fuqaroligi va turar joyini tasdiqlovchi hujjatga asosan saylovchilar ro`yxati ilovasiga kiritiladi. Ovoz berish vaqtida saylovchi qarshi ovoz berayotgan nomzodlarning saylov byulletenidagi familiyalarini o`chiradi. Saylov kuni ovoz berish binosi uchastka saylov komissiyasi a`zolarining kamida uchdan ikki qismi hozir bo`lgandagina ochiladi. Uchastka saylov komissiyasi saylov kunidan oldin saylov kunini o`tkazish uchun tashkiliy vazifalarni ko`rib chiqadi va har bir saylov komissiyasi a`zosi qanday ishlarni bajarishi kerak, ariza va shikoyatlarni qabul qilish tartibi, tegishli ma`lumotlarni kim tayyorlaydi kabi vazifalar oldindan belgilab olinadi va javobgar a`zolar aniqlanadi. Uchastka saylov komissiyasining raisi soat 20.00-da ovoz berish tamom bo`lganligini e`lon qiladi. Ovoz berish tugagach, saylov qutilarini ochishdan oldin uchastka saylov komissiyasining a`zolari ishtirokida saylov varaqalari solingan yopiq konvertlar qutilarga tashlanadi, foydalanilmagan barcha saylov byulletenlari uchastka saylov komissiyasi tomonidan sanab chiqiladi va bekor qilinadi. Uchastka saylov komissiyasi shu uchastkada ovozga qo`yilgan barcha saylov uchastkasi bo`yicha saylov natijalarini alohida-alohida 19 bayonomasiga yozadi. Okrug saylov komissiyasi uchastka saylov komissiyalari yuborgan saylov bayonotiga asosan okrug bo`yicha berilgan ovozlarni hisoblab chiqadi. Deputatlikka nomzod okrugdagi barcha saylovchilar ovozlarining yarmidan ko`prog`ini olgan taqdirdagina saylangan deb hisoblanadi. Okrug saylov komissiyasi hokimiyat vakillik organi deputati qilib saylanganlik to`g`risidagi guvohnoma beradi. Markaziy saylov komissiyasi okrug saylov komissiyalaridan olingan bayonlar asosida va saylov to`g`risidagi qonunlar asosida quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: Respublika bo`yicha saylovchilarning umumiy sonini; Saylov byulletenlari va varaqalari olgan saylovchilarning sonini; Ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning sonini; Har bir deputatlikka nomzodni yoqlab va unga qarshi berilgan ovozlarning sonini; Deputatlikka nomzodlar ko`rsatilgan har bir siyosiy partiyani yoqlab berilgan ovozlarning umumiy sonini; Haqiqiy emas deb topilgan saylov byulletenlari va varaqalari sonini aniqlaydi. Ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning yarmidan ko`pining ovozini olgan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga nomzod saylangan deb hisoblanadi. Agar saylovchilarning ro`yxatiga kiritilgan saylovchilarning yarmidan kami saylovda ishtirok etgan bo`lsa, saylov o`tmagan deb hisoblanadi. Agar saylov okrugi bo`yicha ikkitadan ortiq nomzod ovozga qo`yilgan bo`lsa va ulardan birontasi ham ko`pchilik ovozni ololmasa, ya`ni deputat bo`lib saylanmay qolsa, okrug saylov komissiya eng ko`p ovoz olgan ikki nafar nomzodni okrugda takroriy ovozga qo`yishni o`tkazish to`g`risida qaror qabul qiladi. Bu qaror Markaziy saylov komissiyasiga yuboriladi. Markaziy saylov komissiyasining qarori asosida ikki hafta ichida takroriy ovoz berish o`tkaziladi. Saylov okrugi xalq deputatligiga ko`pi bilan ikkita nomzod ovozga qo`yilgan bo`lsa va ulardan birontasi ham belgilangan miqdorda ovoz ololmay saylanmagan bo`lsa yoki saylov okrugi bo`yicha ovoz berishga umumiy saylovchilarning yarmidan ozi qatnashganligi uchun shu okrugda saylov bo`lmagan deb hisoblansa yohud saylov haqiqiy emas deb topilsa, Markaziy saylov komissiyasi tegishli okrug saylov komissiyasiga shu okrugda takroriy saylov o`tkazishni topshiradi. O`zbekiston Respublikasi hokimiyat vakillik organiga saylangan ayrim deputatlarning vakolatlarini haqiqiy emas deb topilgan taqdirda, saylovchilar tomonidan deputat chaqirib olinganda va boshqa sabablarga ko`ra deputatlik vakolatlari muddatidan oldin to`xtatilgan hollarda tegishli saylov okruglarida yangi saylov o`tkaziladi. Xalq deputati o`rni bo`shab qolganda uning o`rniga saylov Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylov kunidan kamida bir oy oldin belgilanadi va saylov to`g`risida qonunlar talablari asosida saylov o`tkaziladi. Okrug saylov komissiyasi bo`shab qolgan deputatlar o`rniga saylov o`tkazishda okrug saylov komissiyalari saylov kuniga yigirma besh kun qolganida tuziladi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va xalq deputatlari mahalliy Kengashlarining vakolat muddati bir xil - besh yil bo`lganligi uchun deputatlik 20 o`rni vakillik organining vakolat muddati tugashiga olti oydan kam vaqt qolganda bo`shab qolsa, yangi deputat saylovi o`tkazilmaydi. Okrug saylov komissiyalari saylov bo`lib o`tgandan keyin deputat bo`lib saylangan deputat to`g`risida Markaziy saylov komissiyasiga bayonot beradi. Markaziy saylov komissiyasi bayonotni olgandan keyin saylangan deputatlarni ro`yxatga oladi, bu haqda deputatni xabardor qiladi va Markaziy saylov komissiyasi o`n kun ichida saylangan deputatlar to`g`risida e`lon qiladi. O`zbekiston Respublikasi mustaqilligi davrida ikki marotaba vakillik organlariga saylovlar o`tkazildi, har qanday davlat o`z erkini, huquqini qo`lga kiritar ekan, unda davlat hokimiyatini amalga oshirilishi vaqt o`tgan sari rivojlanib takomillashib boradi hamda yangi islohotlarga talab va ehtiyojlar ortadi. 21 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati RAHBARIY ADABIYOTLAR: 1. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyatʻ ʼ bilan davom ettirib , yangi bosqichga ko taramiz. T. 1. - Toshkent: O zbekiston.. 2017. ʻ ʻ 2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkent: O zbekiston. 2017. ʻ 3. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson ma nfaatlarini ta minlash – yurt ʼ ʼ taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O zbekiston Respublikasi ʻ Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yiligiga bag ishlangan tantanali ʻ marosimidagi ma ruzasi. - Toshkent: O zbekiston. 2017. ʼ ʻ 4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini ʻ birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O zbekiston. ʻ 2017. ASOSIY ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston respublikasi konstitutsiyasi T.2021y 2. “O‘zbekiston respublikasi oliy majlisiga saylov to‘g‘risida”gi o‘zbekiston respublikasi qonuniga o‘zgartishlar va qo‘shimchalar kiritish haqida 3. Saylov qonunchiligi takomillashtirilishi munosabati bilan o‘zbekiston respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida o‘zbekiston respublikasining qonuni, 08.02.2021 yildagi o‘rq-670-son Internet nashrlari 1. https://www.namangan.uz/uz/yangiliklar-2/313-saylov-demokratiyaning- muhim-shakli 2. https://library-tsul.uz/category/saylov-qonunchiligi/ 3. http://uzbekistan-geneva.ch/brayl-shriftli-saylov-byulletenlari.html 4. https://xs.uz/uz/post/sajlov-2021-mobil-ilovasi-yaratildi-barcha-malumot- endi-doim-yoningizda 22

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING SAYLOV TIZIMI REJA: 1.Saylov huquqi tushunchasi va uning konstitutsiyaviy kafolatlanishi 2. Saylov tizimi tushunchasi va asosiy prinsiplari 3. Saylovlar va ularni o`tkazish tartibi 1

Saylov huquqi tushunchasi va uning konstitutsiyaviy kafolatlanishi O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining eng muhim siyosiy huquqlaridan biri davlat vakillik organlariga saylash va saylanish huquqidir (Konstitutsiyaning 117-moddasi). Fuqarolar ushbu huquq orqali davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o`z vakillari orqali davlatning eng muhim siyosiy masalalarini muhokama qilish va hal etishda faol ishtirok etadilar (Konstitutsiyaning 32-moddasi). Saylov tushunchasi vakillik organni ovoz berish yo`li bilan tashkil toptirish tartibidir. Vakillik organlarini saylash jarayonida vujudga keladigan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar saylov huquqi deb ataladi. Saylov huquqi O`zbekiston Respublikasining konstitutsiyaviy huquqining muhim institutidir. Saylov huquqi tushunchasining yana bir ma`nosi ham bor. Bu tushuncha fuqaroning saylovdagi ishtiroki, vakillik organlariga saylash va saylanish kabi subyektiv huquqini ta`riflab berish uchun ishlatiladi. Bu borada aktiv saylov huquqi bilan passiv saylov huquqini bir-biridan farq qilish kerak. Aktiv saylov huquqi fuqaroning saylash, vakillik organlarini saylashda bevosita qatnashish huquqini bildiradi. Passiv saylov huquqi –saylanish huquqidir. Professor A.Saidov ta`kidlashicha "Saylov huquqi" tushunchasi va iborasi ikki ma`noda ishlatiladi deb izohlaydi. Birinchisi, bu saylov huquqi saylov qo`yiladigan davlat organlarini shakllantirishni tartibga soluvchi huquqiy me`yorlar tizimidir. Saylov huquqining manbalari Konstitutsiya, davlatning oliy va mahalliy vakillik organlariga saylovlar haqidagi qonunlardir. Ikkinchisi, bu saylov huquqi fuqarolarning saylab qo`yiladigan organlarini tuzishda qatnashish, ya`ni unga o`zlarining saylanish (passiv saylov huquqi) va ularning tarkibini saylash (faol saylov huquqi) huquqlaridir." Davlat organlari o`zining tuzilish tartibi jihatidan turli xususiyatlarga egadir. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq davlatning ba`zi organlari saylanadi, boshqalari tuziladi. Davlat hokimiyati organlariga o`tkaziladigan saylovlar demokratik asosda o`tkaziladi. O`zbekistonda ildiz otib borayotgan demokratiya jahonda tan olingan demokratik an`analarni o`zida mujassamlashtiradi. Bu demokratiya hech qanday milliy, irqiy va boshqa cheklashlarni bilmaydi. Shu bilan birga, davlat organlarini saylash va tuzish tartibi ularning har qaysisining o`ziga xos xususiyatlariga muvofiq ravishda amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi davlat vakillik organlariga saylovlar O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, "O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to`g`risida"gi, "O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida"gi, "Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylov to`g`risida"gi va "O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi to`g`risida"gi qonunlar tashkil qilinadi va o`tkaziladi. Davlatdagi eng muhim masalalarning fuqarolar xohish-irodasi bilan hal etilishi demokratiyaning yaqqol namoyon bo`lishidir. Davlat hokimiyatini shakllantirishda saylovlar va demokratik tamoyillar muhim ahamiyatga ega. O`zbekistonda eng muhim masalalarning asosan referendum yo`li bilan hal etilishi 2

bevosita demokratiya namunasidir. Shuni ham ta`kidlab o`tish kerakki, O`zbekistonda barcha davlat organlarini demokratik asoslarda tuzish tartibi va chinakam xalqchilligi bilan ham ajralib turadi. Xalqchillik shu narsada o`z ifodasini topadiki, butun davlat apparatining negizini tashkil etgan davlat organlari uning xalq deputatlari bevosita saylovchilar tomonidan umumiy saylov yo`li bilan saylanadilar. O`zbekistonda saylovlar ochiqligi, oshkoraligi saylov tizimining eng muhim tamoyillaridan bo`lib hisoblanadi. Vakillik organlarining umumiy saylov yo`li bilan tashkil etilishi alohida va ko`p qirrali ahamiyatga ega. Umumxalq saylovlar davlat hokimiyatini amalga oshirishda fuqarolar ishtirokining eng muhim shakllaridan biridir. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XXIII bobida fuqarolarning saylov huquqi kafolatlanishi alohida mustahkamlangan. Konstitutsiyaning 117- moddasida shunday deyiladi: "O`zbekiston Respublikasining fuqarolari vakillik organlariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar .Har bir saylovchi bir ovozga ega. O`z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlari saylovi umumiy, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasining 18 yoshga to`lgan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar. Sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotganlar saylanishi mumkin emas va saylovda qatnashmaydilar. Boshqa har qanday hollarda fuqarolarning saylov huquqlarini to`g`ridan-to`g`ri yoki bilvosita cheklashga yo`l qo`yilmaydi. Saylov o`tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi." Saylov tizimi tushunchasi va asosiy prinsiplari Saylovlar fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishga faol jalb qilishning eng muhim shakllaridan biridir. O`zbekistonda saylov tizimi va saylov huquqi chinakam demokratik prinsiplarga asoslangan bo`lib, prinsiplar O`zbekiston fuqarolarining davlat suverenitetini to`liq amalga oshirishni ta`minlaydi. Davlatda vakillik organlarini shakllantirish yuzasidan mavjud bo`lgan va fuqarolarni saylovga jalb etish, saylovni tashkil qilish va deputatning saylovchilar bilan o`zaro munosabatlarini belgilaydigan tartibi saylash tizimi deyiladi. Saylov tizimi tushunchasi – davlatning demokratik yoki demokratik emasligini ko`rsatuvchi asosiy omildir. Professor A.Saidov "Saylov tizimi tushunchasi" bu fuqarolik jamiyatida davlatning vakillik organlarini saylash yo`li bilan yuzaga keluvchi davlat jamoat munosabatlari tizimidirdeb fikr bildiradi. Saylov tizimining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: Birinchisi: umumiy saylov huquqi prinsipi. Bu prinsip shundan iboratki, O`zbekistonning 18 yoshga to`lgan barcha fuqarolari saylash huquqiga egadirlar, aqldan ozganligi qonunda belgilangan tartibda aniqlangan fuqarolar bundan mustasnodir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o`ttiz besh yoshdan kichik bo`lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida o`n 3

yil O`zbekiston hududida muqim yashagan O`zbekiston fuqarosi saylanishi mumkin. O`zbekistonning 25 yoshga to`lgan fuqarosi Oliy Majlis Qonunchilik palatasi deputatligiga saylanishi mumkin. Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga deputatlar saylovi umumiydir. Saylov kunigacha 21 yoshga to`lgan O`zbekiston fuqarolari saylanish huquqiga egadirlar. Saylovda qatnashish uchun yosh senzidan boshqa cheklovchi senzlarning yo`qligi saylov huquqining chinakam va real umumiyligini ko`rsatadi. Bu huquq demokratiyaning eng muhim prinsiplariga - xalq suverenitetiga, O`zbekiston fuqarolarining huquqiy jihatdan tengligiga asoslanadi. Aqldan ozganligi qonunda belgilangan tartibda aniqlangan shaxslarning mustasno qilinganligi tamomila tabiiy va qonuniyatli bir holdir. Buning boisi shuki, bunday shaxslar o`z hatti-harakatlari to`g`risida o`zlariga hisob berolmaydilar va saylovda qatnashish huquqidan ongli ravishda foydalana olmaydilar. O`zbekistonda saylovda qatnashish uchun yosh darajasi oqilona kamaytirilib, 18 yosh qilib belgilangan. Saylovda qatnashish uchun boshqa senzlar yo`qligi O`zbekistonda keng xalq ommasi saylovlarda faol qatnashish imkoniyatiga egadir. Masalan, 1999 yil 5 dekabrda Oliy Majlisga o`tkazilgan saylov vaqtida saylovchilarning 95,03 foizi ovoz berishda ishtirok etdi. 2004 yilning 26 dekabrida mamlakatimizda ilk bor O`zbekiston Respublikasining ikki palatali parlamenti – Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga saylovlar bo`lib o`tdi. Mazkur saylovlarda yuqoridagi partiyalar O`zlarining deputatlikka qo`ygan nomzodlari uchun kurash olib boradilar. Umumiy saylov huquqi O`zbekistonning barcha fuqarolariga nisbatan joriy etiladi. Fuqaroligi bo`lmagan shaxslar va O`zbekiston hududida yashovchi ajnabiylar saylovda qatnashish va vakillik organlariga saylanish huquqiga ega emas. Umumiy saylov huquqi O`zbekiston Respublikasining xorijiy davlatlardagi vakolatxonalarida, kasalxonalarda, tug`ruqxonalarda, sanatoriylarda va boshqa shifoxonalarda, kemalarda, yirik temir yo`l stansiyalarida, aeroportlarda va shu singarilarda saylov uchastkalarini tashkil etish yo`li bilan ham ta`minlanadi. Tegishli organlar saylov uchastkalarini tuzish va ovoz beriladigan joylarni belgilash vaqtida saylovchilar uchun eng ko`p qulaylik vujudga keltirish zarurligini ko`zda tutadi. Saylov dam olish kuni o`tkaziladi. Xalq deputatlariga saylov bilan bog`liq xarajatlar davlat hisobidan bo`lib, bu qoida saylov to`g`risidagi qonunlarda mustahkamlab berilgan. Saylov o`tkazish uchun eng yaxshi jamoat binosi ajratib beriladi. Fuqarolarning o`z saylov huquqini amalga oshirishiga hech narsa xalaqit bera olmaydi. Qonunda fuqarolarning saylov huquqlarini buzganlikda aybdor shaxslarni javobgarlikka tortilishi nazarda tutilgan. Umumiy saylov huquqining keng kafolatlanganligi fuqarolarning ovoz berishda deyarli yoppasiga ishtirok etishlarini ta`minlaydi. Ikkinchisi: teng saylov prinsipi. Saylov tizimining demokratik mohiyati saylovning umumiy bo`lishida, ya`ni barcha fuqarolarning saylovda ishtirok 4

etishidagina emas, shuningdek saylovning teng bo`lishida hamdir. Umumiy va teng saylov prinsiplari o`zaro chambarchas bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldiradi. Umumiy saylov bo`lmasa, teng saylov ham bo`lishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 117-moddasida hamda “Oliy Majlisga saylov to`g`risida”gi qonunida “Har bir fuqaro – saylovchi bir ovozga ega. O`zbekiston Respublikasi fuqarolari ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy mavqei, irqi va milliy mansubligi, jinsi, ma`lumoti, tili, dinga munosabati, mashg`ulotining turi va xususiyatidan qat`i nazar teng saylov huquqiga egadirlar”, deb belgilangan. Saylov huquqining tengligi, saylovchi faqat bitta saylovchilar ro`yxatiga kiritilishi va ovoz berishi bilan ta`minlanadi. Uchinchisi: to`g`ridan-to`g`ri saylov prinsipi. O`zbekiston Respublikasida saylov umumiy va teng bo`libgina qolmay, shu bilan birga to`g`ridan-to`g`ri hamdir, ya`ni vakillik organlarga deputatlar to`g`ridan-to`g`ri saylanadi, xalq deputatlarining barcha vakillik organlarga fuqarolar bevosita saylaydilar. To`g`ridan-to`g`ri saylov to`g`ridan-to`g`ri bo`lmagan saylovdan shu bilan farq qiladiki, birinchi holda deputat saylovchilar tomonidan bevosita xohish-irodalarini erkin ifoda etishlari yo`li bilan saylanadi. To`g`ridan-to`g`ri saylovlarning joriy etilishi saylovchilarning deputat bilan bevosita aloqasini kuchaytiradi. To`g`ridan-to`g`ri saylov ko`p bosqichli saylovdan shu bilan farq qiladiki, bunda saylovchilar o`z deputatini yaqin biladilar, undan hisob berib turishini talab qila oladilar. To`rtinchisi: yashirin ovoz berish prinsipi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 117-moddasida O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hokimiyatning vakillik organlariga saylovlar yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. Saylovchilarning saylovlarda yashirin ovoz berishlari demokratiyani amalga oshirish shakllaridan biridir. Zero, bunday ovoz berishda huquqlar o`z xohish- istaklarini erkin ifoda etish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Konstitutsiyada saylov huquqining prinsiplarining mustahkamlanishi O`zbekiston Respublikasida saylovchilar uchun barcha imkoniyatlarning yaratilganligi, ularning saylovlarda qatnashish huquqlari hech qanday senzlar bilan cheklanmaganligi va fuqarolarning davlatni idora etishda aktivligi oshganligining yaqqol namunasidir. Saylovlar va ularni o`tkazish tartibi 2002 yil 27 yanvarda bo`lib o`tgan referendum natijasida O`zbekiston Respublikasining davlat hokimiyatini amalga oshirilishida muhim o`zgarishlar yuz berdi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II-chaqiriq, sakkizinchi sessiyasida, "Referendum yakunlari hamda davlat hokimlari tashkil etilishining asosiy prinsiplari to`g`risida"gi Konstitutsiyaviy Qonuni qabul qilindi. Bu esa yuqorida ko`rsatib o`tilganidek, O`zbekiston hayotida davlat boshqaruvini amalga oshirilish borasida tub islohotlarni boshlab berdi. Davlat hokimiyati organlarini shakllantirish tartibi jamiyat a`zolarining diqqat e`tiborida, bo`lib hozirgi kunda ham har doimgidan ko`ra ham ko`proq e`tiborni o`ziga jalb etmoqda. 5

O'xshashlar

Dunyo mamlakatlari saylov tizimlari va xalqaro kuzatuvda OAV roli
O‘ZBEKISTON OSIMLIKLARINING XILMA-XILLIGI
O‘ZBEKISTON XOTIN-QIZLAR MASALASI
Buxoro Xalq Sovet Respublikasining tashkil qilinishi
Mehmonxona boshqaruv tizimi