logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. O‘zbekistonda Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi (XIX asr oxiri-XX asr 80-yillari)

O‘zbekistonda Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi (XIX asr oxiri-XX asr 80-yillari)

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

889 KB
Ko'chirib olish
O‘zbekistonda Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi (XIX asr oxiri-XX asr 80-yillari) MUNDARIJA KIRISH………………………………… ………………………………………. 3 ASOSIY QISM 1- BOB. Rossiya imperiya si hukmronligi davrida O‘rta Osiyoga Boltiqbo‘yi xalqlarining kirib kelishi.......................................................................................8 1.1. Ko‘chirish siyosati davomida Boltiqbo‘yi xalqlarining joylashtirishi............8 1.2. Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy - iqtisodiy hayotidagi o‘rni . .... ....20 2- BOB. 1917-1945 -yillarda O‘zbekiston ijtimoiy-siyosiy hayotida Boltiqbo‘yi xalqlarining tutgan o‘rni. ...................................................................... ...... ........ 28 2.1. XX asr 20-30-yillari а holini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Boltiqbo‘yi xalqlari statistikasi.... ....................................................................................... ..... . 28 2. 2. Boltiqbo‘yi xalqlari ning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni.................. ...58 3-BOB . 1945-1980 -yillarda respublika ijtimoiy-iqtisodiy hayotida Boltiqbo‘yi xalqlarining o‘rni ... ............................ ....................... ......................... ............. .....63 3.1. 1945-1980 -yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va ijtimoiy tarkibi... ................................................................................................. ........ ......... 63 3.2. O‘zbekiston SSRning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ularning tutgan o‘rni.......67 3.3. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xaqlari hayotiga nazar........................................................................................... ......... ..................71 XULOSA. .................................................................................................. ....... .... 78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ........................... .. ......... 81 1 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Jahon miqyosida globallashuv o‘zining yuqori nuqtasiga yetib borayotgan bugungi kunda davlat va jamiyat taraqqiyoti, tinchlik va barqarorlikni qaror toptirishda millatlararo munosabatlarni yanada rivojlantirish, o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish dolzarb masalalardan bo‘lib turmoqda. Bugungi dunyodagi aksariyat davlatlar ko‘pmillatli hisoblanadi va bu jarayon yanada kengayib bormoqda. Dunyoning turli hududlarida millatlaro munosabatlar masalasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va yana davom etmoqda. O`zbekistonda ham yaqin 20- 30 yil ichida ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy, iqtisodiy hayotidagi sifat o`zgarishlariga hamohang tarzda tarix fanida yangicha qarashlar va nazariyalar, yangicha ruh va mazmundagi ilmiy tadqiqotlar uchun qulay imkoniyatlar va shart-sharoitlar yaratildi. Bu borada Respublika rahbariyatining olib borayotgan siyosati hamda o`tkazilayotgan islohotlar Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarida o`z aksini topadi: “Oldimizga qo`yilgan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai zarur. Xususan, milliy o`zligimizni anglash, vatanimizning qadimiy va boy tarixini o`rganish, bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlarini har tomonlama qo`llab-quvvatlashimiz lozim”. 1 Ko‘p millatli mamlakatimizda millatlaro munosabatlarni mustahkamlashda ularning tarixini ham bilib borish, yaqindan tanishish alohida ahamiyatga egadir. Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida, Ikkinchi jahon urushi va Sovet Ittifoqi hukmronligi yillarida markazning buyrug‘i bilan G‘arbiy hududlardagi juda ko‘p xalqlar malakatning sharqiy hududlariga majburiy tarzda evakuatsiya qilindi. Shuningdek, urush yillarida frontdagi va frontga yaqin hududlardagi aholi vakillari ham Sharqiy hududlarga ko‘chirildi va joylashtirildi. Ana shu jarayonda ularning ma’lum qismi O‘zbekistonga ham joylashtirildi. Urushdan keyingi yillarda ham ittifoqdosh mamlakatlarga markazdan va 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Халқ сўзи, 2018 йил, 28 декабрь. 2 boshqa mamlakatlardan kadrlar jo‘natilishi natijasida millatlar almashinuvi yuz berdi. Bu holat O‘zbekistonda ham kuzatildi. Mazkur jarayonlarda O‘zbekistonga kelib qolgan xalqlardan biri – bu Boltiqbo‘yi xalqlari (estonlar, latishlar, litvaliklar) dir. Mamlakatimizda har bir xalq, millatning o‘z o‘rni bo‘lgani kabi, Boltiqbo‘yi xalqlarining ham o‘ziga xos o‘rni bo‘ldi. Shu jihatdan mamlakatimizda yashayotgan har bir xalq, millatning mamlakatimizga kelish tarixi, hayot tarzi, turmushi va an’analari tadqiqotchilar tomonida alohida izlanishlarda o‘z ifodasini topmoqda. O‘zbekistondek ko‘p millatli davlatda xalqlar tarixini chuqur, o‘rganish, ularning har birining davlatmizda tutgan o‘rni, o‘ziga xosligi, an’ana va urf-odatlarini har tomonlama o‘rganish va keng omma e’tiboriga havola etish orqali fandagi ilmiy bo‘shliqlarni to‘ldirish ban birgalikda, yoshlarda bag‘rikenglik va xalqparvarlik fazilatlarinishakllantirish muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, mamlakatimizda yashayotgan har bir xalqlar tarixi bilan yaqindan tanishish, bilim va tasavvurlarni kengaytirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi to‘g‘risida а rxiv ma’lumotlari, tarix hujjatlar, nashriyot materiallarida qiziqarli ma’lumotlar berilgan bo‘lib, jumladanbu xalqlarning O‘zbekistonga kelib qolishi, joylashish hududlar и , yillik o‘sish ko‘rsatkichlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayot darajasi, urf- odatlari va an’analari, ularning mamlakatdagi boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabatlari, davlat ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotidagi ishtiroki kabilar shular jumlasidan hisoblanadi. Tadqiqot obyektini XIX asr oxiri - XX asr 80-yillari da О’zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tashkil etadi. Predmeti esa ko‘rsatilgan davrda O‘zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlarda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Tadqiqotning maqsadi XIX asr oxiri - XX asr 80-yillarда O‘zbekistonда yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi ni ochib berishdan iborat. Tadqiqotning asosiy vazifalari: 3 - Rossiya imperiyasi tomonidan Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistonga ko‘chirilishini o‘rganish; - Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni таҳлил қилиш; - XX asr 20-30 -yillari аholini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Boltiqbo‘yi xalqlari statistikasi ni aniqlash ; - 1917-1945-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari ning respublika ijtimoiy-siyosiy hayot i da tutgan o‘rni o‘rganish ; - Boltiqbo‘yi xalqlari ning mahalliy xalqlar bilan aloqalari ni ko‘rsatish ; - 1945-198 0-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va ijtimiy tarkibini tahlil qilish ; -Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xaqlari hayoti haqida qisqacha ma’lumot berishdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi XIX asr oxiri - XX asr 80-yillar ida O‘zbekiston da yashgan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi ni ochib berish asosida : Rossiya imperiysi tomonidan Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistonga ko‘chirilishi o‘rganildi vа Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni ga aniqlik kiritildi; 1917-1945-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari ning respublika ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni, yillik o‘sish ko‘rsatkichlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayot darajasi ochib berildi. Тadqiqotning asosiy masalalari va farazlari : Botiqbo‘yi xalqlarining ko‘chib kelib joylashishi, sabablari, xo‘jaligi, jinsiy, ijtimoiy tarkibi, ijtimoiy- iqtisodiy hayotdagi ishtiroki, demografik holati, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jarayonlarning ular hayotiga ta’siri, mahalliy xalqlar bilan munosabati ko‘riladi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Hozirgi kunga kelib O‘zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar sanoqli hisoblanadi. Shunga qaramasdan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixiga bag‘ishlangan ishlar A.Ilhomov, Sh.Choriyev, R.Murtazayeva, X.Yunusova, R.Xomitov va boshqalar tomonidan yaratilgan 4 ishlarni ko‘rsatib o‘tsh mumkin. Jumladan, ning ning mamlakatdagi boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabatlari, davlat ijtimoiy, iqtisodiy hayotidagi ishtiroki bo‘yicha ma’lumotlar ko‘rsatib berildi . A.Ilhomov mas’ul muharrirligida chop etilgan “O‘zbekistonning etnik atlasi”da latviyaliklar, litvaliklar va va estonlarning O‘zbekistonga migratsiyasi tarixi haqidagi ma’lumotlar qiziqarli keltirilgan. Bu kitobda asosan, Unda asosan ma’lum 1926-, 1979-, 1989- va 2000-yillardagi shu xalqlarning statistikasi hamda O‘zbekiston ijtimoiy, siyosiy hayotidagi ishtiroki to‘grisida yoritib berilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, Sh.Choriyev D.Straupenies bilan hamkorlikda chop qilgan “Turkistonda Boltiq xaqlari etnomadaniyati” (Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research ) 1 nomli maqolasida Turkiston general-gubernatorligida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari to‘g‘risida ayrim ma’lumotlar o‘rin olgan. R.Murtazayeva va X.Yunusovalarning ilmiy izlanishlarida 2 Boltiqbo‘yi xalqllarining sovet davrida o‘tkazilagn aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlari, milliy siyosatining nazariy va amaliy oqibatlarini tahlili bilan bog‘lanib yoritiladi. Ata-Mirzayev, Gentshke va hammualliflikda chiqqan kitoblarda Rossiya imperiyasi va mustabid sovet tuzumining milliy siyosati tufayli O‘zbekistonga ko‘chirilgan xalqlar, jumladan, Boliqbo‘yi xalqlari to‘g‘risida ham ayrim am’lumotlarni berilganligi diqqatga sazovordir. R.Xomitov o‘zining “O‘zbekiston va Latviya, Litva, Estoniya o‘rtasidagi aloqalar yangi bosqichda” nomli monografiyasida O'zbekiston va Boltiqbo‘yi davlatlari o'rtasidagi hamkorlik tarixiga har tomonlama yondashishga harakat 1 D.Straupenies, Sh. Choriyev Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020 2 Муртазаева Р.Х. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Университет, 2007; Юнусова Х.Э. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. – Тошкент: Zar qalam, 2005; Муртазаева Р.Х. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Дарслик. – Тошкент, 2019. Ата-Мирзаев О.Б., Гентшке В., Муртазаева Р.Ҳ. Узбекистан многонациональный: историко - демографический аспект.- Янги аср авлоди, 2012; Ўзбекистон тарихи (1917-1991 yillar). Маъсул мухаррирлар Р.Абдуллаев, М. Рахимов, Қ. Раджабов. – Т.: Ўзбекистон, 2019. 5 qilgan holda ularning mamlakatimizga kelishi, joylashishi va faoliyati haqida ham to‘xtalib o‘tgan 1 . Sh.Choriyev o'z maqolasida O'zbekistondagi Boltiqbo‘yi diasporasi tarixini batafsil bayon qilgan. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertasiya ning mazmun- mohiyatini yoritib berishda retrospektiv (zamondan o‘tmishga nazar), qiyosiylik, tizimli tahlil qilish kabi usullardan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqot ishi natijasida Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi yanada ochiqlandi. O‘zbekiston tarixida ko‘p millatlilikning shaklanishini o‘rganish jarayonida, millatlararo munosabatlar masalalari yoritilayotganda, demografik jarayonlar dinamikasini ma’lum darajada yoritishga ko‘maklashadi. Mamlakatimizda yashayotgan barcha xalqlarning o‘ziga xos tarixi borligi Boltiqbo‘yi xalqlari misolida yoritib berildi. Boltiqbo‘yi xaqlarining yurtimizga kelishi va ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatini chuqurroq o‘rganishda tadqiqot ishi amaliy ahamiyatga egadir. Ish tuzilmasining tavsifi. Tadqiqot ishi kirish, asosiy qism (3 bob va 8 fasl), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, jami 82 sahifadan iborat. 1 Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда . Т.-2015. 6 1 -BOB. ROSSIYA IMPERIYASI HUKMRONLIGI DAVRIDA O‘RTA OSIYOGA BOLTIQBO‘YI XALQLARINING KIRIB KELISHI 1.1. Ko‘chirish siyosati davomida Boltiqbo‘yi xalqlarining joylashtirishi. O‘zbekiston hududi qadimdan turli xalqlar uchun yashashda qulay joy bo‘lib kelgan. Bu yerdan turli sabablar bilan kelgan turli millat elat vakillari panoh topishgan, yashab qolishgan. Bu yerdan qadim sivilizatsiya beshigidir. O‘zbek xalqi bu yerga kelganlarni doimo iliq kutib olgan, ularga yaxshi munosabatda bo‘lgan. Bu esa Vatanmiz hududiga keluvchilar oqimining yanada ko‘payishiga sabab bo‘lgan. Bu haqida Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning quyidagi so‘zlarini ta’kidlash joiz: “Insonparvarlik – bu o‘zbek xalqi milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidandir…tarixning o‘yini ham xalqimizning insoniylik tabiatiga dog‘ tushira olmadi.” 1 Bugun jahonda globallashuv jarayoni shiddat bilan rivojlanayotgan sharoitda millatlaro munosabtalarni takomillashtirish eng dolzarb vazifalar qatorida turadi. Chunki bugun millatlarning o‘zligini anglash jarayoni globallashuvning o‘tkazayotgan ta’siri natijasida har qachongiga qaraganda ham tez rivojlanmoqda. Turkiston zamini uzoq vaqtlardan beri Turon, Turkiston, Movarounnahr sifatida tanilib kelmoqda. 1924-yilda Sovet Ittifoqi tomonidan milliy hududiy chegaralash boshlandi. Bu yerda O‘zbekiston, Qozog‘iston, Turkmaniston, Tojikiston Respublikalari qurildi. Bu siyosiy jarayonlardan keyin bu zamin dunyo siyosatchi olimlari orasida “Markaziy Osiyo” deb atala boshlandi. Turkistonda faqat turklar emas, boshqa qabilalar ham bu yerda qadim zamonlardan buyon istiqomat qilib kelmoqda. Tarixning uzoq yillaridan boshlab, Vatanimiz hududi ko‘pmillatli va turli din vakillari hamjihatlikda, tinch-totuv istiqomat qilib kelayotgan mintaqa hisoblanadi. XX asr oxirlarida esa mamlakat milliy tarkibidagi 130 ga yaqin millat va etnik guruhlar mavjud ekanligi aholini ro‘yxatga olish hujjatlarida qayd qilinib kelmoqda. O‘zbekistonning ko‘pmillatlilik jarayoni uzoq davrlarga 1 И.Каримов Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли Т.-1992, 56-б 7 borib taqaladi. Mamlakatimizda ko‘plab millatlar yashashi masalasiga to‘xtalgan R.Murtazayeva shunday ta’kidlaydi: “O‘zbekiston dunyoning ko‘pmillatli davlatlaridan biri ekanligi, bu yerda yuzdan rtiq millat va ela vakillari istiqomat qilayotgani, ularning har biri noyob moddiy va ma’naviy madaniyatga ega ekanligi ma’lum. Ularning aksariyati asrlar davomida shu yerda yashab, etnik birlik sifatida shakllangan va ma’lum ma’noda O‘zbekistonning tub joy xalqlari hisoblanadi. O‘zbek xalqining bag‘rikngligi tufayli O‘zbekiston hududida turli xalqlarning noyob birligi va xilma-xilligi, ma’naviy mushtarakligi shakllangan.” 1 Vatanimiz hududida Rossiya imperiyasi hukmronligi o‘rnatilganidan keyin 1865-yilda bu yerda Turkiston viloyati tashkil qilindi va u 1867-yilda Turkiston general-gubernatorligiga aylantirildi. Bu davrda Turkistonga ko‘plab yevropalik aholi vakillari ko‘chib kelgan. Ularning dastlabki qismi Rossiya imperiyasining harbiy xizmatchilari sifatida o‘lkaga kelgan. Shu davrlarda Boltiqbo‘yi xalqlarining ham ko‘p sonli migrantlari O‘rta Osiyoga ko‘chib kela boshlagan. O‘sha vaqtlarda Turkistonda 20 dan ortiq etnik gur u hlar mavjud bo‘lgn. Ammo bugungi kunda O‘zbekistonda 140 ga yaqin etnik guruhlar bor va ularning ozchiligini Boltiqbo‘yi xalqlari tashkil qiladi. Rossiya imperiya sining ko‘chirish siyosati hududda ko‘pmillatlilikning yanada kengayishiga xizmat qilgan omillardan biri bo‘lib xizmat qildi. Bu masalaga e’tibor qaratishda O‘zbekiston uchun jiddiy sabablar bor. Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasining tolerant, bag‘rikenglik siyosati, ikkinchidan, Boltiqbo‘yi davlatlari va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasidagi iqtisodiy, madaniy, diplomatik aloqalar yuqori darajaga yetmoqda. Boltiqbo‘yi xalqlarining o‘zining etno-madaniy tarixi bor va Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida muhim rol o‘ynaydi. Turkiston general- gubernatorligi, Turkiston ASSR va O‘zbekiston SSRda bu millatlarning ko‘plab vakillari texnologiya, ta’lim, ilm-fan, san’at sohalarida ishlab kelgan va 1 R.Murtazayeva “O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va tolerantlik” T.-2019, 145-b. 8 Respublika rivojiga hissa qo‘shgan. Boltiqbo‘yi xalqlarining ko'chish tarixi bo'yicha ko'plab tadqiqotlar olib borildi. O‘zbekiston hududidagi Boltiqbo‘yi xalqlari rus mustamlakachilari tomonidan majburiy ko‘chirib keltirilgan xalqlar hisoblanadi. O‘zbekistondagi Boltiqbo‘yi xalqlari diasporasi tarixini tadqiqotchi R.Xomitov quyidagi asosiy ikki yo‘nalishga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaydi: Birinchi yo‘nalish: Rossiya imperiyasi davrida Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkiston o‘lkasiga, Buxoro va Xorazm yerlariga ko‘chirib keltirilishining birinchi bosqichi 1860-1918-yillarda yuz bergan. 1 Mana shu davrda ularning Markaziy Osiyoda manzilgohlari yuzaga kelib, o‘ziga xos hayot tarzi shakllanib borgan. Ularning bu yerga kelishi natijasida mintaqada yashovchi xalqlar sonida ham o‘zgarish kuzatiladi. Ya’ni ko‘pmillatlilik salmog‘i oshishiga xizmat qildi Albatta, ularning ko‘chirib keltirilishi mintaqaning etnik, iqtisodiy, ijtimoiy madaniy hayot manzrasiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Bu yerda xalqlar rang- barangligi oshgan deb aytishimiz mumkin. Ikkinchi bir yo‘nalish: 1917-yil “markaziy” shaharlardagi inqiloblardan so‘ng Rossiya imperiyasi o‘rniga sovet Rossiyasi joylarda o‘z mustamlakachilik siyosatini o‘tkaza boshladi. Bu davrda millatlararo va migratsiya masalsidagi milliy siyosatining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri asossiz ravishda xalqlarni o‘zlarining yerlaridan uzoq o‘lkalarga majburiy ko‘chirishdan iborat edi. 2 Shuni aytib o‘tish kerakki, hukumat qonunlarga amal qilmaydigan, zo‘ravonlik bilan ish olib boradigan shovinistik kayfiyatdagi davlatda bunday tadbirlar amalga oshirilishi xos xususiyatdir. Sovet Rossiyasida amalga oshrilgan juda ko‘p ishlar mavjud reallikdan kelib chiqib, ijtimoiy-iqdisodiy jihatlarni inobatda olgan holda emas, aksincha shovinistik, totalitar tartiblardan kelib chiqqan holda amalga oshrilgan. Jumladan, milliy masalada ham shunday siyosat olib borgan holda o‘zlari e’lon qilgan xalqlarning o‘z taqdirini o‘zlari erkin amalga oshirishini rad etib, ularning huquqlarini poymol etdi. Bu holat Boltiqbo‘yi xaqlari hayotida ham o‘z aksini topdi. Mazkur siyosat natijasida ularning 1 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 9 4 -б . 2 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар ... . 9 8 -б . 9 ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy hayot tarzi murakkablashdi. 2020-yil 21-oktabrda Amerikaning nufuzli jurnallaridan biri bo‘lgan “The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research” ilmiy jurnalida Boltiqbo‘yi xalqlarining 1867-1917-yillarda Turkiston general-gubernatorligi hududidagi turmush tarzi haqida latviyalik va o'zbekistonlik tadqiqotchilarning o‘zaro hamkorlikda tayyorlagan maqolasi nashr qilindi. Maqola mualliflari D.Straupenies hamda Sherzodjon Choriyev Boltiqbo‘yi xalqlarining Rossiya orqali Turkistonga ko'chib kelishini 4 bosqichda o'rgangan. Unga ko'ra, Markaziy Osiyoda ilk paydo bo'lgan Boltiqbo‘yi xalqlari Rossiya qo'shini tarkibida bosqinchi sifatida kirib kelgan hamda 1860-yillarning o'rtalarida Buxoro va Xorazmdagi rus manzilgohlarida qo'nim topgan. Tadqiqotda Boltiqbo'yi mamlakatlarining butun Rossiya bo'ylab migratsiya jarayonlari to'rt bosqichda o'rganilgan: Birinchi bosqich: 1860-yildan Qrim va Samara viloyatlarigacha, qisman O'rta Osiyo mintaqasiga; Ikkinchi bosqich: 1870 yildan boshlab Kavkaz, Stavropol, Kuban, Rossiyaning markaziy hududlari, Sibir va O'rta Osiyo hududlariga; Uchinchi bosqich: 1884-1886 yillarda Kavkaz, Qora dengiz sohillari, Sibir, Tver va O'rta Osiyo hududlariga; To'rtinchi bosqich 1900-1917-yillarda Sibir, Tomsk, Tobolsk va Turkistonga ko'chirildi. 1 Mazkur ma’lumotlar shu sohada tadqiqotlar olib borgan R.Xomitovning “O‘zbekiston Respublikasi va Latviya, Litva, Estoniya о ’rtasidagi aloqalar yangi bosqichda” nomli monografiyasida ham keltirilgan. O‘z navbatida tadqiqotchi ma’lumotlar A.V.Gornuxovaning “XX asrda Boltiqbo‘yi respublikalarida migratsiya jarayonlari” nomli ilmiy tadqiqot materialidan olinganligini qayd qilgan va iqtibos ham keltirgan. (Горнукова А.В Миграционные процессы в республиках в ХХ веке: дис.кан.истор.н) Москва.,2004.-с.46.) 2 1 D.Straupenies, Sh. Choriyev Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020, p.42. 2 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 96-б 10 Bundan ko ‘ rinadiki , Rossiya imperiyasining O ‘ rta Osiyodagi istilosi bu yerdagi etnik guruhlar orasida Boltiqbo ‘ yi xalqlarining paydo bo ‘ lishini boshlab bergan . Keyinchalik malakali hunarmandlar , qochqinlar va inqilobchilar ham kirib kelgan . 1 O‘rta Osiyoga Boltiqbo‘yi xalqlari kelishining turli sabablari va shart-sharoitlari bo‘lgan. Milliy arxeologiya markazi fanlararo tadqiqotlar bo'limi kichik ilmiy xodimi Eldar Asanov bergan ma'lumotga ko'ra, Boltiqbo‘yidan Markaziy Osiyoga dastlab Rossiya armiyasi tarkibidagi askarlar kelgan. Shuningdek, amaldorlarni pastroq amalga tushirish yoki jazolash kerak bo'lsa, ular Toshkentga xizmatga yuborilgan. 2 Latish millati vakillari birinchi marta XIX asrning 60-yillari o'rtalarida O'rta Osiyoda rus qo'shinlari tarkibida paydo bo'lgan. Keyinchalik oz sonli latviyaliklar - malakali ishchilar, amaldorlar, o'qituvchilar, shifokorlar va xizmatchilar sifatida Turkistonga kelib joylashdilar. Ularning aksariyati hunarmandchilik, savdo-sotiq bilan shug‘ullangan va mayda burjua qatlamiga mansub bo'lgan. Ko‘chirilgan aholining asosiy qismi Rossiya imperiyasi armiyasida harbiy xizmatni o‘tagan, ta’lim, fan, sog‘liqni saqlash tizimida, iqtisodiyot va qurilishga jal qilingan. Bu davrda ularning ko‘pchiligi Turkiston o‘lkasida, qisman Buxoro va Xorazmning Rossiya imperiyasiga qaram bo‘lgan hududlariga ko‘chirilgan. Ular asosan shahar atrofida, yangidan tashkil qilingan rus posyolkalariga joylashgan. Masalan, 1903-1913-yillar davomida Turkiston o‘lkasining o‘zida 116 ta rus posyolkasi tashkil topgan. Boltiqbo‘yi posyolkasi tashkil topgan. 3 Bundan ko‘rish mumkin boltiqbo‘yi xaqlari o‘lkada alohida emas, rus aholi vakillari bilan birgalikda joylashtirilgan. Ular ham asosan shahar va shahar atrofida tashkil qilingan aholi posyolkalariga kelib joylashgan. Ko‘chirib keltirilganlar o‘lkaga joylashish jarayonida o‘zlari uchun ma’qul kelgan yerga emas, aksincha hukumat ko‘rsatgan hududga joylashgan. Rossiya imperiyasi bu siyosatdan ko‘zlagan asosiy maqsadi o‘zlari uchun Turkiston va 1 https :// daryo . uz / k /2021/02/20/ Ўзбекистондаги этник озчиликлар тарихидан. Болтиқбўйи халқлари Ўзбекистонга қандай келиб қолган? - Ғуломова Зиёдахон 2 https :// daryo . uz / k /2021/02/20/ Ўзбекистондаги этник озчиликлар тарихидан. Болтиқбўйи халқлари Ўзбекистонга қандай келиб қолган? - Ғуломова Зиёдахон 3 Гинзбург Ф.И Русское население в Туркестане. М .-1991, с -17 11 Buxoro, Xorazm hududlarida tayanch yaratish bo‘lgan. Ular turli xil millat vakillarini uzoq o‘lkalardan ko‘chirib keltirib, ularga sharoit yaratib berishgan. Maqsadlari mahaliy aholi Rossiya imperiyasiga qarshi milliy ozodlik harakatini amalga oshirsa, dastlab ularga qarshi yevropalik aholi posyolkalarida yashovchi xalqlardan foydalanishni ko‘zlagan. Shuni aytib o‘tish kerakki, imperiya hukumatining bu siyosat zamiridagi asl maqsadi o‘lkada mustamlakachilik siyosatini yanada mustahkamlash, kuchaytirish bo‘lgan. Buni hattoki o‘sha paytda imperiya ma’murlari ham ta’kidlab o‘tgan. “Har bir rus posyolkasi,- deb yozadi Sirdaryo viloyati harbiy gubernatori N.Grodekov, - rus qo‘shinlarining bir batal’oniga teng harbiy salohiyatga egadir”. 1 Uning bu so‘zlari yuqorida keltirilgan maqsadlarni yana bir bor tasdiqlaydi. Rus imperiyasi tarkibida kelgan harbiylarga o‘lkada yashab qolishlari uchun zarur bo‘lgan barcha imtiyoz va qulayliklar yaratilgan. Bu esa ularning bu yerlarda muqim yashab qolishlariga asosiy turtki bo‘lgan omillardan biri edi. Ularga imtiyoz va qulayliklar berilishi ortidan mahalliy aholi vakillariga qiyinchilik va muammolar kelib chiqqanligini aytib o‘tish joiz. Ularga tegishli bo‘lgan yer-mulklar ko‘chirib keltirilgan aholi vakillari yoki shu hududda muqim yashab qolishni istagan harbiy xizmatchilarga berib yuborilishi bunga sabab bo‘ldi. O‘z navbatida mahalliy aholining turmush sharoiti, ijtimoiy- iqtisodiy ahvoli yanada murakkablashdi. 1905-yilda Yevangeliya Lyuteran cherkoviga mansub 150 ta latviyalik Turkiston shaharlariga tashrif buyurdi. Markaziy Osiyo ko'plab latviyalik inqilobchilarning boshpanasiga aylandi. I Jahon urushi latviyaliklarni mintaqaga ko'chirishning yangi bosqichini belgilab berdi. 1915-yil oxiriga kelib, Latviyaning barcha tarixiy va madaniy mintaqalari (o'sha paytdagi Kurland, Lifland gubernatorliklari va Rossiya imperiyasining Vitebsk gubernatorligiga qarashli Latgale madaniy viloyati) dan kamida 1,5 ming qochqinlar ko‘chirib keltirilgan. 2 “O‘zbekistonning etnik atlasi”da ko‘chirib keltirilganlarning 1 Гинзбург Ф.И Русское население в Туркестане. М .-1991, c.29 2 D.Straupenies, Sh. Choriyev Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020, p.42. 12 barchasi Latviyaning 5 tarixiy-madaniy shahri-Kurzeme, Zemgale, Latgale, Augshzene va Vidzemedan ekanligi qayd qilingan. 1 Keyinchalik ular o‘z joylariga qayta ko‘chirilgan (qayta evakuatsiya qilingan) bo‘lsa-da, 600 kishi atrofida shu yerda qolgan. Mazkur ma’lumotlar Ata-Mirzayev, Gentshke, Murtazevalar tomonidan quyidagicha keltirilgan: “1915-yil oxirida Turkistonga Polsha, Boltiqbo‘yi va boshqa hududlardan kelgan 70 mingdan ko‘proq qochoqlar joylashgan. 1916-yil may oyida qochoqlar soni 59,4 ming kishini, 1916-yil 1-iyunda esa 15,9 ming kishini tashkil qilgan. Qayta ko‘chirishdan kein o‘lkada 7-8 ming qochoqlar qolgan, ulardan 3500-4500 nafari polyak, litovs va yahudiylar, taxminan 600 nfari latishlar, 200 nafar estonlar va boshqalar bo‘lgan” 2 Bu qolgan shu jamoa asosida Latviya jamiyati tuzilgan. Keyinchalik 20-yillarda Turkistonning ko'p millatli aholisi hayotini tartibga solish bo‘yicha Milliy ozchiliklar Kengashi huzurida Polsha-Latviya Milliy byurosi tuzildi. XIX asr 60-yillarning oxirida Turkistonda rus armiyasida litvaliklar bo'lgan. Birozdan keyin Litvada tug‘ilgan, Rossiya fuqaroligiga ega bo'lgan fuqarolar bu yerga kela boshladi. O'tgan asrning boshlarida litvaliklar Toshkent, Samarqand va Farg‘ona vodiysi shaharlarining mayda-burjua qatlamida katta ulushga ega edilar. Rahbarxon Murtazayeva o‘zining “O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va tolerantlik” nomli kitobida “Turkistonda Rossiya imperiyasining g‘arbiy milliy hududlaridan kelganlar orasida 1000–1200 ga yaqin litvaliklar bor edi,” 3 - deb qayd qiladi. 1897-yildagi umumiy ro‘yxatga olish materiallarida Turkiston general-gubernatorligidagi Boltiqbo‘yi xalqlari birinchi marta XIX asrning 60-yillari o‘rtalarida rus qo‘shinlari tarkibida paydo bo‘lganligi qayd qilingan. Muhojir aholining ko‘p qismi Turkistonda, qisman Rossiya imperiyasi atrofidagi hududlarda, Buxoro va Xorazm rus turar joylarida yashagan. Bu paytlardagi rus aholisi punktlarining asosiy maqsadi qurolli to‘qnashuvlar yuz berganda mahalliy aholiga qarshi kurashda rus qo‘shinlarini qo‘llab-quvvatlash edi. Faqat 1903-1913-yillarda Turkistonda 116 ta rus aholisi 1 Этнический атлас Узбекистана, Узбекистан-2002, ст.144 2 Ата-Мирзаев О.Б., Гентшке В., Муртазаева Р.Ҳ. Узбекистан многонациональный: историко - демографический аспект, T.- 2012. ст. 90 3 R.Murtazayeva “O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va tolerantlik” T.-2019, 145-b. 13 punktlarida kelib chiqishi nafaqat rus, balki boshqa yevropalik etnik guruhlar, shu jumladan latviyalik, litvalik va estoniyaliklar ham yashagan. O‘zbekiston Milliy Arxivi 1897-yildagi Rossiya imperiyasining aholisini ro‘yxatga olish hisobini yuritadi. Bu Turkiston Boltiqbo‘yi xalqlarining etnik madaniy tarixiga oydinlik kiritishga yordam berishi mumkin. 1897-yildgi aholining ro‘yxatga olish ma’lumotiga ko‘ra, Boltiqbo‘yi xalqlari Kurland, Lifland va Estoniya viloyatlari aholisining jinsi bo‘yicha tahlil qilingan statistik ma’lumotlar keltirilgan. Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistondagi hududiy taqsimoti. (Rossiya imperiyasi aholisining birinchi umumiy ro‘yxati, 1897-yil O‘zMA) 1 1-jadval Millatlar nomi Sirdaryo Viloyati Samarqand Viloyati Farg‘ona Viloyati Yettisuv viloyati Kaspiyorti Viloyati Jami Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Kurland 30 17 16 7 12 12 11 5 - - 110 Lifland 25 30 24 18 9 9 20 12 - - 147 Estland 12 13 7 3 2 1 2 - - 43 Jami 67 60 47 28 23 22 34 19 - - 300 Aholining ro‘yxatga olish ma’lumotiga ko‘ra Boltiqbo‘yi xalqlarining 44 fuqarosi Sirdaryo viloyatida ro‘yxatga olingan, shundan 11 tasi Toshkent shahrida, 3 tasi Avliyoota uyezdida qayd etilgan. Shuningdek, Boltiqbo‘yi davlatlari Sirdaryo viloyatining Kazalinsk, Perovskiy va Chimkent uyezdlarida ro‘yxatga olingan. Farg‘ona viloyatida ular asosan Marg‘ilon, Andijon, Qo‘qon uyezdlarida yashagan, shuningdek, yangi Marg‘ilonda 7 ta latviyalik ro‘yxatga olingan. Samarqand viloyatida yashovchi Boltiqbo‘yi xalqlarining aksariyati Samarqand shahrida yashagan, qolganlari Kattaqo‘rg‘on tumanida ro‘yxatdan o‘tgan. O'zbekiston Milliy Arxivi Kaspiy mintaqasi aholisini ro'yxatga 1 D.Straupenies, Sh. Choriyev Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020, p.42-43. 14 olish hisobini yuritmaydi, lekin 1899-yilga tegishli “Kaspiy mintaqasi haqidagi sharhlar” nomli hisobotlar to'plami mavjud. To'plamdagi statistik ma'lumotlarga ko'ra, 1899-yilda mintaqadagi Mang‘ishloq, Krasnavodsk, Ashxobod, Tajan, Marvda (ular Kaspiy viloyatining uyezdlari edi) rus, nemis, fransuz, polyak, yunon millatlari yashagan. Latviya-Litva tili alohida qayd etilmagan, ammo boshqa 22 millat vakillari ro'yxatga olingan. Umuman olganda, umumiy ro'yxatga olish hujjatlarida 1897-yilda Turkistonda 300 kurland, lifland va estonlar bo'lganligi ko'rsatilgan. 1 Ular asosan Toshkent, Sirdaryo viloyatining Kazalinsk, Perovsk, Chimkent tumanlarida hamda Farg‘ona viloyatining Marg‘ilon, Andijon, Qo'qon, Yangi Marg‘ilon shaharlarida, shuningdek, Samarqand va Kattaqo'rg‘on viloyatlarida yashaganlar. O‘zbekiston va Estoniya xalqlarining taqdiri ham bir-biriga o‘xshash bo‘lib, o‘tgan asrlarda Rossiya imperiyasi hukmdorlarining shimol yurishlari Estoniyani ham chetlab o‘tmadi. Bu hududlarni ham o‘ziga qo‘shib olish maqsadida Pyotr I estonlar o‘lkasiga yurish qildi va 1721-yilda g‘alaba qozondi. Natijada, bu yerlar to 1918-yilgacha Rossiya imperiyasi tarkibida bo‘lishiga olib keldi. Ya’ni ular Estlandiya, Liflyandiya, Kurlyandiya hududlari edi. Estonlarga tegishli boshqa yerlar Litva qirolligi hududiga kirar edi. Natijada bu jihat eston xalqining Rossiya imperiyasi bo‘ylab tarqalishiga sabab bo‘ldi. Bunda ular imperiyaning turli hududlariga joylashtirildi. Ushbu holatda ular hududlarda turlicha tarqoq joylashgan, ya’ni qaysi bir hududda ko‘proq yashagan bo‘lsa, boshqa bir hududda esa kamroq yashagan. Masalan, Rossiya imperiyasiga tegishli hududidagi estonlar (1850-yil ma’lumoti) 2 1-jadval t/r Guberniyalarning nomi Estonlarning soni 1. Estlandiya 267 776 2. Liflyandiya 394 097 3. Vitebskaya 11 241 1 D.Straupenies, Sh. Choriyev Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020, p.48. 2 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 115-б 15 4. Peterburg 8 521 5. Pskov 8 370 Jami 690 005 1897-yil aholini ro‘yxatga olish hujjatlarida Rossiya imperiyasidagi estonlarning ulushi 2-jadval 1 Hudud nomi Miqdori Liflandiya 518 594 (Estoniyaning janubi va Latviyaning shimolida) 365 959 Estlandiya (hozirgi Estoniya hududida 64 116 Peterburg viloyati 25 458 Pskov viloyati 3 112 Novgorod viloyati 2 029 Samara viloyati 1 516 Tver viloyati 837 Simbir viloyati 4 202 Sibir viloyati 5 837 Belorussiya (hozirgi hududida) 1 569 Litva (hozirgi hududida) 620 Ukraina (hozirgi hududida) 3 001 Gruziya (hozirgi hududida) 621 Boshqalar 5 267 1897-yil Rossiya imperiyasi tarkibidagi Turkiston general-gubernatorligi hududida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari, jumladan, estonlarning ulushi quyidagi jadvalda keltirilgan: 3-jadval 2 Millati Uyezd va shahar Litvalik Latviyalik Estoniyalik erkak ayol erkak ayol erkak Ayol Viloyat bo‘yicha 18 4 11 1 6 3 Shahar bo‘yicha 16 4 10 - 3 1 Uyezd bo‘yicha 2 - 1 1 3 2 1 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 115-б 2 O’zMDA. F.269, ro’yxat 1, yig’ma jild 1240, 39-varoq 16 1 Toshkent uyezdi Toshkent sh.(uyezd kirmaydi) Toshkent uyezdi (shahar kirmaydi). 12 11 1 3 3 - 4 4 - - - - 5 2 3 3 1 2 2 Aulotaniskiy uyezdi Aulotaniskiy shahri Aulotaniskiy uyezdi - - - - - - 2 1 1 1 - 1 1 1 - - - - 3 Kazalinskiy uyezdi Kazalinskiy shahri Kazalinskiy uyezdi 2 1 1 1 1 - - - - - - - - - - - - - 4 Perovskiy uyezdi Perovskiy shahri Perovskiy uyezdi 1 1 - - - - - - - - - - - - - - - - 5 Chimkent uyezdi Chimkent shahri Turkiston shahri Chimkent uyezdi 3 3 - - 1 1 - - - - - - - - - - - - - - - - - - 6 Amdaryo uyezdi Petro-Aleksandr shahri - - - - 4 - - - - - - - Mazkur ma’lumotlardan, ko‘rinadiki Boltiqbo‘yi xalqlari ham Rossiya imperiyasi tarkibiga ixtiyoriy tarzda qo‘shilmagan. Aksincha ular ham turli davrlarda bosqinchilik yo‘li bilan imperiya tarkibiga qo‘shib olingan. Keyingi yillarda ular imperiya hukumati manfaatlaridan kelib chiqqan holda turli hududlarga, xususan, O‘rta Osiyoga majburiy tarzda ko‘chirilgan xalqalar qatorida bo‘lgan. Ya’ni ular bu yerga ixtiyoriy tarzda ko‘chib kelmagan, degan xulosa kelib chiqadi. 17 1.2. Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy - iqtisodiy hayotidagi o‘rni . Rossiya imperiyasi olib borgan ko‘chirish, yevropalik aholini O‘rta Osiyoga joylashtirish siyosati natijasida o‘lkada ularning soni, milliy tarkibi kengaydi. Bu yerda ularning o‘ziga xos turmus tarzi shakllandi. Ular bu yerda o‘zlarining mavjud hayotiy turmush tarzi jihatlarini saqlab qolishi bilan birgalikda ayrim jihatlarda umumlashish, yaqinlashish holatlari ham ko‘zga tashlanadi. Mazkur ko‘chirib keltirilgan xalqlar orasida Boltiqbo‘yi xalqlari ham o‘ziga xos ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarziga ega bo‘lgan. Ular turli sohalarda faoliyat olib borganlar. R.Xomitov “Turkiston va Buxoro, Xorazm hududlariga ko‘chirilgan boltiqbo‘yiliklarning hayoti, turmushi og‘ir bo‘lgan” 1 -deya ta’kidlaydi. Sh.Choriyev esa o‘z maqolasida ularning hayot tarzi o‘ziga xos bo‘lganligini ko‘rsatib o‘tadi. 2 Ularning ijtimoiy-iqtisodiy hayotining turli yo‘nalishlar, sohalardagi o‘ziga xos jihatlar, murakkab tomonlariga quyida to‘xtalib o‘tamiz. O‘lkaga ko‘chirilgan Boltiqbo‘yi xalqlarining asosiy mashg‘ulotlari harbiy xizmatda, pochta tizimida, telegraf xodimi, sanoat va xalq xo‘jaligining boshqa tizimlarida xizmat qilishgan. Turkistonda yangi texnika va texnologiya rivojlanishida ham ularning xizmatlari bo‘lgan. Masalan, velosiped, motosikl, tramvaylar ishlab chiqarilishida latviya, litvalik injenerlar ham faol ishtirok etgani “Turkistanskiye vedomost”ining 1914-yil chop etilgan 77-sonida yozilishicha, ular qurgan “Svift” nomli velosiped Riga, Stokgolm, Kiyevda o‘tkazilgan olimpiadalarda sovrinli o‘rinlarni olgan. Biz yuqorida ko‘chirib keltirilganlar, shu yerda yashab qolishni istagan harbiylar uchun mustamlaka ma’muriyati tomonidan keng imtiyozlar, imkoniyatlar berilganligini ta’kidlab o‘tgan edik. Ammo bu holat cheklangan tartibda, ruslashtirish siyosati tamoyillaridan kelib chiqqan holda olib borilganligini ham alohida qayd etish lozim. Xususan, o‘lkada muqim yashagan 1 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 96-б 2 O’sha joyda 97-bet 18 Boltiqbo‘yi xalqlarining bolalari ta’lim olishi uchun alohida maktab bo‘lmagan, hukumat bu masalani ko‘zda tutuvchi siyosat yuritmagan va ularning erkin ta’lim olish huquqlarini inkor etgan. Boltiqbo‘yi xalqlari farzandlari asosan tashkil qilingan rus-tuzem maktablarida o‘qigan va rus tilini mukammal bilgan holda, o‘z ona tilida ta’lim olish, undan foydalanish imkoniyatlari bo‘lmagan. Mamlakatda litovs xalqlarining diasporasi shakllanishining qisqacha tarixi bor. XIX asrning 60-yillaridan litvaliklar o‘lkaga ko‘chirib keltirila boshlandi. Ular asosan Toshkent, Samarqand, Farg‘ona shaharlariga joylashtirilgan. XIX asr oxirida bu millat vakillari Toshkentda 140 kishini, Samarqandda 250 kishini tashkil qilgan. Ularning diniy e’tiqodi bo‘yicha boshlig‘i Yustin Pranaytis bo‘lgan. 1902-yildan O'rta Osiyo mintaqasi katoliklarining bosh kuratori etib litvalik ruhoniy Yustin Pranaytis tayinlandi (1861-1917). Turkiston general- gubernatorligi markazi Toshkentda Ibodatxona o‘rnini vaqtincha almashtiradigan ruhoniylar uyi, go‘zal Rim katolik cherkovi, shuningdek, Samarqand va Skobelevda ibodatxonalar qurilgan. Undan so‘ng Bronislav Rutenis bo‘lgan. 1917-yilning o‘zida Toshkentda “Viltis” nomli litvaliklarning milliy jamiyati tuzilgan. Ba’zi litvaliklar lyuteranlar bo‘lib, Yevangiliya lyuteran cherkovlarida bo‘lishgan. 1905-yildan Lyuteran Toshkent cherkovida 10 ta litvalik bo‘lgan. Birinchi jahon urushi paytida ularning soni asirlar va qochqinlar hisobidan sezilarli darajada oshdi. Litvaliklarning aksariyati Toshkent, Sirdaryo va Samarqand viloyatlariga yo‘l olishdi. 1915-yili dekabr oyida ruhoniy Yustin Praniktis Litvadan kelgan qochqinlar uchun boshpana tayinladi. “Polsha cherkovi” yotoqxonasida 60 dan ortiq odam ish bilan ta’minlandi. Ularning ko‘plari 1916-yilning bahorida uylariga qaytishga mavaffaqat bo‘ldilar 1917-yil fevralda Yustin Pranaytis vafot etdi. Keyingi kurator litvalik otasi Branislav Rutenis edi. Ota Rutenis bu yerda yigirma yildan ko‘p vaqt davomida diniy ishlar bilan shug‘ullangan. 1897-yilda o‘tkazilgan Butunrossiya aholini ro‘yxatga olish jarayonlarida ko‘rish mumkinki, Fargo‘na vilotaida yashagan latish-litovs millatiga mansub aholi erkaklarining 66,7 foizi ma’lumotga ega 19 bo‘lgan holda, ayollarning 100 foizi ma’lumotli bo‘lgan. 1 Viloyatda o‘z ona tilida gaplashadigan jami 12 nafar latish yashagan, ulardan 9 nafari erkak, 3 nafari ayol bo‘lgan. Ayollarning barchasi shaharlarda yashagan bo‘lsa, erkaklarning 2 nafari shahar bo‘lmagan uyezdlarda yashagan. 2 Latish- litovslarning 2 nafari (1 ayol, 1 erkak) provaslav diniga e’tiqod qilgan. 3 Ularning 5 nafari (3 nafar erkak, 2 nafar ayol) rim-katolik, yana 5 nafari (hammasi erkak) lyuteran bo‘lgan. 4 XIX asr oxiri - XX boshlarida hozirgi O‘zbekiston yerlariga Estoniya dehqonlari joylashdilar, lekin oz miqdorda. Toshkent yaqinida Kugart vodiysining quyi qismida bir nechta eston oilalari yashagan. Toshkentning yangi shahar qismida yashagan lyuteran diniga mansub kishilar ro'yxatida (1886) Estlandiya viloyatining savdogari Lyuteran Otto Redlin bor edi. Shuningdek, Farg‘ona viloyatining Andijon tumanidagi uchta fermer xo‘jaligi tashkil etilgan bo‘lib, unda 30 ga yaqin aholisi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan. Dehqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullangan dehqonlari muvaffaqiyat qozongan. Eston dehqonlari mahalliy va slavyan millatiga mansub dehqonlarning ahvoliga qaraganda mahalliy aholining hamda ruslarning arzon mehnatidan foydalanib, bir necha bor farovon yashagan. Estonlar Boltiqbo‘yi muhojirlari jamoasining faoliyatida faol qatnashdilar, o‘z xalqining barcha diniy marosimlari va urf odatlarini g‘ayrat bilan kuzatdilar. 1905-yilda Yevangeliya cherkovida 100 ta estonlar ro‘yxatga olingan. Ba’zi estonlar provaslavlikni tan olishdi. I Jahon urushi qochqinlari qayta evakuatsiya qilinganidan so‘ng, Markaziy Osiyoda qochqinlardan 200 ga yaqin eston qolgan. Yevangiliya lyuteran jamiyatlari ma’lumot varaqalariga ko‘ra, XX asr 20-yillarida estonlar Toshkent, Samarqand, Farg‘ona va Qo‘qonda yashagan. 5 Shuningdek, Turkistonda yashovchi Boltiqbo‘yi xalqlarining diniy e’tiqodlari haqida muhim ma’lumotlar beradi.Botiqbo‘yi xalqlari provaslav, 1 Первая всеобщая перепись населеня Россйской империи 1897 г./Ферганская область. СПБ-1904, ст 14. 2 O ’ sha joyda , 60- b . 3 O ’ sha joyda , 62- b . 4 O ’ sha joyda , 63-b 5 Л.И.Жукова Эстонцы//А.Ильхамов Этнический атлас Узбекистана, Узбекистан-2002. 255-b. 20 katolik va lyuteran dinlariga e’tiqod qilgan. Biroq aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlariga ko‘ra, Bo‘ltiqbo‘yi xalqlari orasida qadimgi nasroniylik an’analariga sodiq qolgan islohotchilarni va hatto islomni qabul qilganlarni ko‘rish mumkin (2-3-jadval). Turkistondagi Boltiqbo‘yi xalqlarining diniy munosabatlari (Rossiya imperiyasi aholisining birinchi umumiy ro‘yxati, 1895-yil, O‘zMA) 4-jadval Provaslav Diniy savodxonlik Rim katolik Diniy savodxonlik Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Sirdaryo viloyati 1 - 1 - 16 3 15 2 Samarqand viloyati 2 3 1 2 8 3 6 3 Farg‘ona viloyati 1 1 1 1 3 2 2 2 Yettisuv viloyati 2 - 1 - 2 - 2 - Kaspiyorti Viloyati - - - - - - - - (Rossiya imperiyasi aholisining birinchi umumiy ro‘yxati, 1897. O‘zMA) 3-jadval Provaslav Lyuteran Rim katolik Lyuteran Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Sirdaryo viloyati 1 - 1 - 16 3 15 2 Samarqand viloyati 2 3 1 2 8 3 6 3 Farg‘ona viloyati 1 1 1 1 3 2 2 2 Yettisuv viloyati 2 - 1 - 2 - 2 - Kaspiyorti viloyati - - - - - - - - Boltiqbo‘yi aholisi ro‘yxatga olishda Litviya sifatida qayd etilgan. 21 Turkistondagi litva-latviya millatlari orasida Toshkentda bir erkak, Yettisuv viloyatining Prejevalsk uyezdida 3 erkak va bir ayol musulmon sifatida ro‘yxatga olindi. Hujjatlarda har bir kishining diniy savodxonligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham bor, bunda Boltiqbo‘yi xalqlari orasida diniy e’tiqodiga ko‘ra provaslav, Rim-katolik va Lyuteranlar ko‘pchilikni tashkil qilgan. Aholini ro‘yxatga olish statistikasi Turkistonda yashovchi Boltiqbo‘yi xalqlarining oilaviy ahvoli to‘g‘risida ham muhim ma’lumotlar beradi (4- jadval). Turkistonda yashovchi Boltiqbo‘yi xalqlarining oilaviy ahvoli (Rossiya imperiyasi aholisining birinchi umumiy ro‘yxati, 1897-yil. O‘zMA 1 ) 4- jadval Viloyatlar nomi Bo‘ydoqlar Turmush qurganlar Ajrashganlar Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Sirdaryo viloyati 17 2 11 2 - - Samarqand viloyati 17 7 4 2 - - Farg‘ona viloyati 7 3 2 - - - Yettisuv viloyati 6 1 3 1 - - Kaspiyorti viloyati - - - - - - Jadval shuni ko'rsatadiki, Boltiqbo‘yi aholisi orasida turmush qurgan erkaklarga qaraganda yolg‘iz (turmush qurmagan, bo‘ydoq)lari ko'proq edi. Lekin shuni ko'rish mumkinki, yolg‘iz (turmush qurmagan, bo‘ydoq) ayollar soni ham ko'proq bo'lgan. Bu jadvalga ko'ra, Boltiqbo‘yi xalqlari oilalari o'rtasida ajralishlar yo'qligini ko'rish mumkin, bu ular oilaviy an'analarga qat'iy rioya qilishgan degan xulosaga olib keladi. Kasbiy va iqtisodiy hayoti haqida quyida to‘xtalib o‘tamiz. Hujjatlarda, shuningdek, Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistondagi kasbi va iqtisodiy faoliyati 1 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ... . 155 -б 22 to'g‘risida muhim ma'lumotlar mavjud. Ularning kasbi bo‘yicha ma’lumotlar quyidagi jadvalda batafsil keltirilgan: (Rossiya imperiyasi aholisining birinchi umumiy ro‘yxati, 1897. O‘zMA 1 ) 5-jadval Kasb Sirdaryo Viloyati Samarqand Viloyati Farg‘ona viloyati Yettisuv viloyati Kaspiyorti Viloyati Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Erkak Ayol Ma'muriyat va sud 7 1 - - Davlat va ko'chmas mulk xizmati 3 - - Harbiy tashkilot 8 3 2 - - Tibbiy va sanitariya Harakatlar 10 3 3 - - Konchilik 2 1 1 - - Xususiy shaxslarning xazina va davlat muassasalari vositalari - - Qishloq xo'jaligi 2 3 - - Tikuvchilik 1 1 4 - - Temiryo‘l 1 - - Savdo vositachiligi 1 - - Xususiy xizmatchilar - - Chorvachilik 1 - - Yog‘ochni qayta ishlash 1 - - Hech qanday aniq ta'rifsiz savdo 1 - - Fan, adabiyot va san'at 2 - - Faoliyatlar va xususiy provayderlar 1 7 - - Ota -onalar va qarindoshlarning kapital va ko'chmas 1 - - 1 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ... . 155 -б 23 mulkdan tushadigan daromadlari Uy -joy qurilishi 2 - - Pochta va telegraf 2 - - Kredit va yirik tijorat tashkiloti 1 - - Baliqchilik va ovchilik 1 - - Aholini ro'yxatga olish materiallari jadvali tahliliga ko'ra, Boltiqbo‘yi xalqlarining kasbiyToshkentdagi harbiy, tibbiyot, sanitariya va davlat sektorlarida, Samarqand viloyatida esa viloyat va sud boshqarmalarida, xususiy tadbirkorlik, pochta, telegraf va qurilishda ishlagan. Farg‘ona viloyatida ular asosan harbiy, ilm, adabiyot va san'at sohalarida faoliyat ko‘rsatgan. Yettisuv hududida tikuvchilik, o'rmonchilik, chorvachilik, konchilik va savdo bilan shug‘ullangan. Mintaqadagi Boltiqbo‘yi xalqlari pravoslav, rim-katolik va lyuteran dinlarini qabul qilishgan, erkaklar va ayollar diniy savodxonlik darajasi yuqori bo'lgan, lekin Toshkent va Yettisuv viloyatining Prejevalsk tumanida ularning bir qismi islomni qabul qilgan. Ular, shuningdek, boshqa Yevropa millatlari vakillari bilan nikoh tuzdilar va ruslashtirildilar, lekin ularning oilaviy an'analariga qat'iy rioya qildilar. Boltiqbo‘yi davlatlari xalqlari Turkistonda harbiy, tibbiy, sanitariya, jamoat, ma'muriy va sud sohalarida, xususiy tadbirkorlik, pochta, telegraf va qurilish, fan, adabiyot va san'at, kiyim-kechak, o'rmon xo'jaligi, chorvachilik, tog‘-kon va savdo sohalarida faoliyat olib borganlar. 24 25 2- BOB. 1917-1945 -YILLARDA O‘ZBEKISTON IJTIMOIY-SIYOSIY HAYOTIDA BOLTIQBO‘YI XALQLARINING TUTGAN O‘RNI. 2.1. XX asr 20-30-yillari а holini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Boltiqbo‘yi xalqlari statistikasi. 1917-yil “markaziy” shaharlardagi inqiloblardan so‘ng Rossiya imperiyasi o‘rniga sovet Rossiyasi joylarda o‘z mustamlakachilik siyosatini o‘tkaza boshladi. Bu davrda millatlararo va migratsiya masalasidagi milliy siyosatning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri asossiz ravishda xalqlarni o‘zlarining yerlaridan uzoq o‘lkalarga majburiy ravishda ko‘chirishdan iborat edi. Bu davr quyidagi bosqichlarga bo‘lib o‘rganiladi. Birinchi bosqich: 1918-1939-yillar; Ikkinchi bosqich: 1941-1945-yillar; Uchinchi bosqich: 1966-1989-yillar. 1 Davrlarga bo‘lishda quyidagi omillar asos qilib olindi: a)latviyalik, litvalik, estoniyaliklarning O‘zbekistonga ko‘chib kelishining kuchaygan yoki passiv bo‘lgan holatlari; b) tarixda sodir bo‘lgan voqealarga qarab, masalan, 1941-1945-yilar fashizmga qarshi urushi; 1966-yil zilzilasi; XX asrning 70-80-yillaridagi Markazning olib borgan siyosati. 1918-1939-yillar o‘lkada va Moskvada sodir bo‘lgan voqealar boltiqbo‘yiliklarning Turkiston, Buxoro, Xorazm yerlariga ko‘chirib keltirilishi uchun bir qator sabab va bahonalarni topishga imkon berdi. Bu jarayonni 1921- yil 17-sentabrda bo‘lib o‘tgan Turkiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasi Ijroiya byurosi 50-sonli bayonnomasida yozilgani kabi Turkiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi qoshida umumiy asoslarda Millatlar ishlari komissarliklari tomonidan amalga oshirilgan. 2 O‘sha davrda Turkistonda sodir bo‘lgan siyosiy voqealarda shu yerda yashovchi latviyalik, litvalik, estoniyaliklar ham faol ishtirok etgani ma’lum. Masalan, “1918-yilda Toshkentda latish sotsial- 1 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 9 8 -б 2 Муртазаева Р. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Т.-2007. 75-б 26 demokratik gruppasi tashkil etilib, keyinchalik o‘lkaning boshqa hududlarida yashovchi boltiqbo‘yiliklar ham kelib ularning harakatida qatnashgani tarixiy manbalarda ma’lum” – deya ta’kidlaydi X.Inoyatov 1 . Shuningdek, tarixning bu bosqichida “markaz” tomonidan xalqlarni assosiz ravishda majburiy ko‘chirish siyosati olib borilganligi bilan xarakterlanib, ko‘plab boltiqbo‘yiliklar O‘zbekiston hududiga ko‘chirib keltirilgan. Ushbu jarayonlarni aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlari ham namoyon qilmoqda: 6-jadval 2 RSFSR tarkibidagi latviyalik, litvalik, estoniyaliklar 1926-yil ma’lumoti bo‘yicha (ming kishi hisobida) Millati latviyalik Litvalik estoniyaliklar Hammasi 2230 1868 1117 O‘zlarining ona vatanida yashaganlar 1873 1480 970 SSSR hududida yashaganlar (%) 51,1 2,65 % 141,4 8,7 % 154,8 13,5 % O‘zbekiston hududida yashaganlar Jami 3970 Erkak Ayol 2538 1332 S huningdek, Turkiston millatlar bo‘limida 1922-yil latish seksiyasi faoliyat olib ko‘rsatishiga ruxsat berilgan 3 . “O‘zbekistonning etnik atlasi”da 1920-yillarda Turkistonning ko'p millatli aholisi hayotini tartibga solish bo‘yicha Milliy ozchiliklar Kengashi huzurida Polyak-atish Milliy byurosi tuzildi, 4 -deya keltirilgan, Keyinroq 1922-yil 14-iyulda Turkiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi Prezidumining 102-sonli qaroriga ko‘ra, latish seksiyasi o‘z faoliyatini to‘xtatadi. Bundan ko‘rinadiki, Sovet Rossiyasi dastlabki davrdan 1 Иноятов Х. Ўзбекистонда октябрь революциясининг ғалабаси. Т – 1986, 99-б 2 Горнухова А.В Миграционные процессы в республиках Прибалтики в ХХ веке М.-2004 с.46 3 O’zR MDA fond P-1619, 11-ro’yxat, 53-yig’ma jild 71-varaq. 4 Этнический атлас Узбекистана, Узбекистан-2002, ст.144 27 boshlab, kam sonli milatlarga nisbatan olib borgan milliy siyosati bir yoqlama ekanligi, faqat “markaz” manfaatlariga xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirganini ko‘rish mumkin.1926-yil ma’lumotlarida RSFSR hududi bo‘ylab ko‘chirilgan estonlar misolida ko‘rish mumkin: 7-jadval 1 SSSR hududidagi boltiqbo‘yiliklardan estonlarning joylashuvi 1926-yil ma’lumoti (ming kishi hisobida) RSFSR Ukraina Qozog‘iston Gruziya O‘zbekiston Belorussiya Qirg‘iziston Ozarbayjon Moldava Turkmaniston Tojikiston Armaniston 146051 4095 2192 871 216 967 51 168 51 - 4 - Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinadiki, barcha hududlar qatori O‘zbekiston hududida ko‘plab boltiqbo‘yiliklar mamlakatga ko‘chirib keltirilgan va joylashtirilgan. Lekin yashash tarzi, millatiga xos bo‘lgan jihatlarini saqlab qolish uchun sharoit yaratilmagan. 1920-yilda o‘tkazilgan Butunrossiya aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Turkiston ASSR ning ayrim hududlarida yashagan Botiqbo‘yi xalqlari ham qayd qilingan. Jumladan, 1924-yilda nashr qilingan ro‘yxatga olish natijalari asosida tayyorlangan materialda 1920-yilda Samarqand viloyatida jami 103 nafar latish ro‘yxatga olingan bo‘lsa, ulardan 94 nafari Samarqand shahrida, 1 Горнухова А.В Миграционные процессы в республиках Прибалтики в ХХ веке М.-2004 с.52 28 qolgan 9 nafari esa qishloq joylarda yashaganligi qayd qilingan. Shaharda yashagan 94 nafar latishning jinsiy tarkibi ham alohida ko‘rsatilgan, unga ko‘ra 55 nafari erkak, 39 nafari esa ayol bo‘lgan. Shuningdek, viloyatning qishloq joylarida yashagan 9 nafar latishning 7 nafari erkak, 2 nafari ayol bo‘lgan. 1 Bundan ko‘rinadiki Boltiqbo‘yi xalqlari, asosan, shahar joylarda istiqomat qilgan holda ularning tarkibida ayollarga nisbatan erkaklar ko‘proq bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. 1924-yilda Turkiston ASSR Statistika Qo‘mitasi tomonidan Toshkentda nashr qilingan 1920-yil aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Farg‘ona viloyatida jami 8 nafar eston yashaganligi qayd qilingan bo‘lib, ulardan 4 nafari Andijon uyezdida, yana 4 nafari esa O‘sh uyezdida bo‘lgan. 2 Ushbu ro‘yxatda Sirdaryo viloyatida istiqomat qilgan Boltiqbo‘yi xalqlari quyidagicha keltirilgan: estonlar jami 194 nafar bo‘lgan, ulardan 100 nafari erkak, 94 nafari esa ayol ekanligi qayd qilingan. Estonlarning 171 nafari shaharlarda (84 nafar erkak, 87 nafar ayol), 13 nafari shahar tipidagi manzilgohlarda (7 nafar erkak, 6 nafar ayol), qishloq joylarda 7 nafar (5 nafar erkak, 2 nafar ayol), boshqa tipdagi joylarda 3 nafar (2 nafar erkak, 1 nafar ayol) yashagan. Viloyatda jami 539 nafar latviyalik (298 nafar erkak, 241 nafar ayol) yashagan bo‘lsa, ulardan 435 nafari shaharlarda (241 nafar erkak, 194 nafar ayol), 12 nafari shahar tipidagi manzilgohlarda (4 nafar erkak, 8 nafar ayol), 71 nafari qishloq joylarda (41 nafar erkak, 30 nafar ayol), 21 nafari boshqa tipdagi joylarda (12 nafar erkak, 9 nafar ayol) yashagan. Viloyatda jami 481 nafar litvalik (292 nafar erkak, 189 nafar ayol) yashagan bo‘lsa, ulardan 354 nafari shaharlarda (214 nafar erkak, 140 nafar ayol), 61 nafari shahar tipidagi manzilgohlarda (35 nafar erkak, 26 nafar ayol), 53 nafari qishloq joylarda (32 nafar erkak, 21 nafar ayol), 13 nafari boshqa tipdagi joylarda (11 nafar erkak, 2 nafar ayol) yashagan. Ro‘xatga olish ma’lumotlarda ularning jins tarkibi ham hisobga olingan unga ko‘ra, umumiy hisobda har mimg latish va litlarga viloyatda 728 nafar ayol to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, shundan shaharda va shahar tipidagi manzilgohlarda 745 nafar, 1 Материалы Всероссийский переписей 1920 г. Часть I . Выпуск 5. Т.-1924, с .29 2 Материалы Всероссийский переписей 1920 г. Часть I . Выпуск 5. Т.-1924, с .102 29 qishloq joylarda va boshqa tipdagi aholi manzilgohlarida 646 nafar to‘g‘ri kelgan. 1 Bundan ko‘rinadiki, viloyatda uchala millat vakillari orasida latviyaliklar nisbatan ko‘p sonli bo‘lsa, estonlar aksincha kamroq yashagan. Shuningdek ularning ham aksariyati viloyatning shahar joylarida istiqomat qilgan. 1926-yilda o‘tkazilgan Butunittifoq aholini ro‘yxatga olish jarayonida aholi tarkibi nisbatan kengroq va ko‘proq jihatlar bo‘yicha o‘rganilgan: tili, yoshi, milliy tarkibi, ma’lumoti, jinsi bo‘yicha ro‘yxatga olingan. Biz quyida Boltiqbo‘yi xalqlarining shu jihatlariga to‘xtalib o‘tamiz. Dastlab ularning O‘zbekistondagi umumiy soniga e’tibor qaratamiz. 1926-yilda jami 1263 nafar Boltiqbo‘yi xalqlariga mansub aholi yashagan bo‘lsa, ulardan 736 nafari latviyaliklar (485 nafar erkak, 251 nafar ayol), 216 nafari estonlar (131 nafar erkak, 85 nafar ayol), 311 nafari litvaliklar (212 nafar erkak, 99 nafar ayol) bo‘lgan: Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 8-jadval 2 O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar Tili ko‘rsatilmaganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 363 186 112 63 8 2 2 - Litvaliklar 88 50 105 40 16 9 3 - Estonlar 79 46 47 36 5 2 - 1 Bundan ko‘rinadiki, Boltiqbo‘yi xalqlari bu yerda asosan o‘zlarining ona tilida muloqot qilishgan, shu birga ular orasida rus tilida gaplashadiganlar ham salmoqli bo‘lgan. Rus imperiyasi va Sovet davlati tarkibida yashaganliklari uchun rus tilini bilish muhim edi. Rus tili davlat tili bo‘lganligi uchun bu tilni biluvchilar Boltiqbo‘yi xalqlari tarkibida ham ko‘payib borishi tabiiy hol bo‘lgan. Ammo shu jihati e’tiborni tortadiki, ular orasida o‘z ona tili va rus tilidan tashqari boshqa tillarda ham muloqot qiladigan va asosiy tili sifatida qaraydiganlari ham mavjud bo‘lgan. 1 Материалы Всероссийский переписей 1920 г. Часть I . Выпуск 5. Т.-1924, с . 57 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с.-8 30 Boltiqbo‘yi xalqlarining savodxonlik darajasi 9-jadval 1 jami faqat o‘z tilida Erkak ayol erkak ayol Latviyalik 450 199 278 126 Litvalik 188 68 50 24 Eston 125 70 66 41 Boltiqbo‘yi xalqlarining savodxonlik darajasida ham o‘ziga xoslikni ko‘rishimiz mumkin. Ularda savodxonlik nisbatan yuqori bo‘lgan holda savodsizlar ozchilikni tashkil qilgan. Ular orasida asosan o‘z ona tilida savod chiqarganlar ko‘pchilikni tashkil qilgan. Savodxonlik darajasini ikki jins vakillari orasida o‘zaro qiyoslasak erkaklar orasida ayollarga nisbatan savodxonlik yuqoriroq bo‘lgan. Albatta bu shu davr uchun xos xususiyat. Ammo statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, Boltiqbo‘yi xalqlari ayollarining boshqa millat vakillari ayollariga nisbatan umumiy savodxonlik darajasi ancha yuqori bo‘lgan. Shahar hududida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari: 2 10- jadval erkak ayol jami Latviyalik 446 237 683 Litvalik 199 90 289 Eston 119 80 199 Ularning shahar va qishloqlarda joylashishi ham o‘zgacha bo‘lgan: Boltiqbo‘yi xalqlarining asosiy qismi shaharlarda yashagan holda ozchilik qismi qishloqlarda yashardi. Buni ro‘yxatga olish hujjatlarida keltirilgan statistik ma’lumotlar ham ko‘rsatadi: 11- jadval erkak ayol jami Latviyalik 39 14 53 Litvalik 13 9 22 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с.-8 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с.- 9 31 Eston 12 5 17 11-jadvaldagi ma’lumotlar biz yuqorida aytib o‘tgan fikrni, ya’ni chetdan ko‘chib kelganlar, asosan, shaharlarga joylashtirilgan degan fikrni tasdiqlaydi. Mazku jihat Turkiston o‘lkasining barcha hududlarida kuzatilgan. Natijada ularning keyingi yillarda ham asosan shahar hududlarda istiqomat qilinishi saqlanib qolgan. Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan 12-jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar Tili ko‘rsatilmaganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 332 176 104 59 8 2 2 - Litvaliklar 85 45 97 36 14 9 3 - Estonlar 74 44 40 33 5 2 - 1 Ushbu jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinadiki, Boltiqbo‘yi xalqlari asosoan o‘zona tilida gaplashishni saqlab qolgan, shu bilan birgalikda oz sonli qismi turlli sabab va zaruriyatlardan kelib chiqqan holda, boshqa tillarda, birinchi navbatda, rus tilida muloqot qilgan. Ular orasida o‘z ona tilidan foydalanmaydiganlari bo‘lgan, lekin ular juda kam sonli bo‘lgan. Aksariyati boshqa tilda gapirish bilan birgalikda o‘z ona tilidan ham foydalanganlar. Qiziq jihat shundaki, ro‘yxatga olish ma’lumotlarida ular orasida ona tili aniq ko‘rsatilmaganlari ham bor. Shuningdek, qishloqlarda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarining Qishloqlarda so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 13-jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar Tili ko‘rsatilmaganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 31 10 - - - - 8 4 Litvaliklar 3 5 - - 2 - 8 4 Estonlar 5 2 - - - - - 3 Boltiqbo‘yi xalqlarining savodxonlik darajasi qishloqlarda yashovchilar bilan shaharlarda yashovchilari o‘rtasidagi farq unchalik katta bo‘lmagan. Buni quyidagi ro‘yxatga olish ma’lumotlari asosida shakllantirilgan jadval ham 32 ko‘rsatadi. Shahar aholisi o‘rtasidagi savodxonlik darajasi: 14-jadval 1 jami faqat o‘z tilida Erkak ayol erkak ayol Latviyalik 419 193 259 124 Litvalik 175 65 45 22 Eston 121 62 59 38 Quyida Boltiqbo‘yi xalqlarining O‘zbekistonning o‘sha paytdagi ma’muriy hududlarida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarini yuqoridagi jihatlar bo‘yicha alohida- alohida ko‘rib chiqamiz. Mazkur ma’lumotlar 1926-yilda o‘tkazilgan Butuniitifoq aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlari asosida shakllantirilgan. Shu yillarda O‘zSSR hududida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarining yarmidan ko‘prog‘i , ya’ni 1263 nafardan 707 nafari (444 nafar erkak, 263 nafar ayol) Toshkent okrugi hududida yashagan. Qolgan qismi esa respublikaning boshqa ma’muriy hududlarida yashagan. Demak, bu jihat bo‘yicha yetakchi Toshkent okrugi bo‘lgan. Batafsilroq quyidagi jadvalda ko‘rsatib o‘tamiz: 2 15- jadval erkak ayol jami Latviyalik 251 151 402 Litvalik 124 67 191 Eston 69 45 114 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 16- jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar Tili ko‘rsatilmaganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 190 116 57 35 2 - 2 - Litvaliklar 55 37 56 24 10 6 3 - Estonlar 35 22 30 21 4 2 - - savodxonlik darajasi: 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с.- 11-12. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 33-34. 33 17- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 225 115 137 78 Litvalik 105 40 27 14 Eston 66 39 30 20 Toshkent okrugida istiqomat qilgan Boltiqbo‘yi xalqlarining asosiy qismi, 642 nafari (401 nafar erkak, 244 nafar ayol) Toshkent shahrida qayd qilingan. Toshkent okrugining Toshkent shahri hududidagi Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va jinsiy tarkibi quyidagi jadvalda berilgan: 1 18- jadval erkak ayol jami Latviyalik 221 138 359 Litvalik 116 62 178 Eston 64 44 108 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 19- jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar Tili ko‘rsatilmaganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 168 106 49 32 2 - 2 - Litvaliklar 52 35 52 21 9 6 3 - Estonlar 34 22 26 20 4 2 - - Jadvladan shu ma’lum bo‘ladiki, o‘z ona tilida muloqoqt qiladigan Boltiqbo‘yi xalqlari orasida latviyaliklar ko‘pchilikni tashkil etgan bo‘lsa, estonlar nisbatan kam sonli bo‘lgan. shuningdek bu jihat ularning umumiy sonidagi tafovutlar bilan ham bog‘liq bo‘lgan. savodxonlik darajasi: 20- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 202 110 126 75 Litvalik 97 39 26 14 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 35. 34 Eston 61 38 29 20 Toshkent okrugining boshqa shaharlari hududida ham Boltiqbo‘yi xalqlariga mansub aholi vakillari ham yashagan bo‘lib, ularning soni 15 nafarni tashkil qilgan. Bunda faqat latish va litovslar qayd qilingan bo‘lsa, estonlar uchramaydi. 1 Ko‘rinib turibdiki, Toshkent okrugining Toshkent shahridan boshqa shaharlarida eston millatiga mansub aholi vakillari istiqomat qilmagan. Shu 15 nafar aholining 12 nafari o‘z ona tilida, 2 nafari rus tilida, qolgan bir nafari esa boshqa tilda (ona tilida ham emas, rus tilida ham emas) muloqot qilgan. Ularning 14 nafari o‘z ona tilida savod chiqargan: 12 nafar latish (11 nafar erkak, 1 nafar ayol, 2 nafar erkak litovs. Qolgan 4 nafari boshqa tillarda savodga ega bo‘lib, ularning barcahasi latish (3 nafar erkak, 1 nafar ayol). Agar har ikkalasini qo‘shib hisoblaganimizda soni 15 nafar emas, 18 nafar chiqib, asl sonidan oshib ketadi. Lekin bu xatolik emas, chunki ular orasida ayrimlari bir vaqtning o‘zida ham ona tilida, ham boshqa tilda savod chiqarganlar. Toshkent okrugining qishloq hududlarida 1926-yilda jami 47 nafar Boltiqbo‘yi xalqlari yashaganligi qayd qilingan. Bu jihat ham alohida ahamiyatga egadir. Chunki respublikaning qolgan hech hududidagi qishloqlarida ular bundan ko‘p bo‘lmagan. Toshkent okrugining qishloqlarida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va jinsiy tarkibi: 2 21- jadval erkak ayol jami Latviyalik 19 11 30 Litvalik 6 5 11 Eston 5 1 6 Okrug hududining qishloq joylarida istiqomat qilgan mazkur xalqlardan litvaliklar va estonlar orasida o‘z ona tiliga nisbatan rus tilida gapiradiganlar nisbatan ko‘proq bo‘gan.Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 22- jadval 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 36. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 37. 35 O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 13 8 6 3 - - Litvaliklar 2 2 4 1 - - Estonlar 1 - 4 1 - - Toshkent okrugining qishloqlarida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari savodxonlik darajasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, unda ham deyarli barcha qismi savodxonligini ko‘rishimiz mumkin: 23- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 12 4 8 2 Litvalik 6 1 1 - Estonlar 5 1 1 - Samarqand okrugi hududida ro‘yxatga olish davomida 192 nafar (125 nafar erkak, 57 nafar ayol) Boltiqbo‘yi xalqlari qayd qilingan. Ularning soni respublika bo‘yicha Toshkent okrugidan so‘ng eng ko‘p shu yerda qayd qilingan: 1 24- jadval erkak ayol jami Latviyalik 81 39 120 Litvalik 26 14 40 Eston 18 14 32 Okrug bo‘yicha yashagan boltiqbo‘yi xalqlari orasida so‘zlashuv tili jihatidan o‘zgacha holat ko‘zga tashlanadi.ulardan litvaliklar ichida o‘z ona tiliga qaraganda rus tilida gapiradiganlar nisbatan ko‘pchilikni tashkil qilgan. Shuningdek, boshqa tilda gapiradiganlar orasida ham shunday holat kuzatiladi. Boshqa tilda gapiradigan mazkur xalqlardan ayollar ichida faqat bir nafar latish bo‘lgan holda, litvaliklar va estonlardan boshqa tilli ayollar okrugda yashamagan Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 25-j adval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 52 23 27 15 2 1 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 26. 36 Litvaliklar 6 5 16 9 4 - Estonlar 14 10 3 4 1 - savodxonlik darajasi: 26- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 77 33 42 20 Litvalik 25 11 5 3 Eston 17 12 10 9 Samarqand okrugidagi Boltiqbo‘yi xalqlarining asosiy qismi, ya’ni 179 (114 nafar erkak, 65 nafar ayol) Samarqand shahri hududida yashagan bo‘lib, ularning jinsiy va milli tarkibi quyidagicha bo‘lgan: 1 27- jadval erkak ayol jami Latviyalik 75 39 114 Litvalik 23 14 37 Eston 16 12 28 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 28-jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 47 23 26 15 2 1 Litvaliklar 5 5 15 9 3 - Estonlar 12 9 3 3 1 - savodxonlik darajasi: 29- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 72 33 38 20 Litvalik 22 11 4 3 Eston 15 10 8 7 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 27-28. 37 Samarqand okrugining boshqa shaharlari hududida esa shu davrda bor yo‘g‘i 5 nafar (2 nafar latish, 1 nafar litovs, 2 nafar eston) Boltiqbo‘yi xalqlari vakillari yashagan bo‘lib, ulardan faqat bir nafar eston ayol bo‘lgan, qolgan barchasi erkak bo‘lgan hamda faqat shu bir ayol rus tilida gaplashgan, barcha erkaklar asosiy tili o‘z ona tili bo‘lgan. 1 Ularning savodxonlik darajasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, barchasi ham o‘z ona tilida, ham rus tilida savodga ega bo‘lgan. Samarqand okrugining qishloq hududlarida 6 nafar Boltiqbo‘yi xalqlari yashagan, ulardan 4 nafari latish (barchasi erkak), 2 nafari litovs (1 nara erkak, 1 nafar ayol) bo‘lib, estonlar qayd qilinmagan. Ya’ni Samarqand okrugining qishloq joylarida ham estonlar yashamaganligini ko‘rishimiz mumkin: 2 Farg‘ona okrugi hududida: 3 30- jadval erkak ayol jami Latviyalik 35 22 57 Litvalik 16 3 19 Eston 17 7 24 Farg‘ona okrugida yashovchi Boltiqbo‘yi xaqlarining so‘zlashuv til jihatida Samarqand okrugidan biroz farqli jihat anglashiladi. Samarqand okrugida boshqa tilda gapiradigan faqat bir latviyalik ayol ro‘yxatga olingan bo‘lsa, bu yerda faqat estonlarda shunday holatni ko‘rishimiz mumkin. Demak, mazkur jihatda o‘zaro farqli va noodatiy holat namoyon bo‘lmoqda. Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 31-jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 23 16 12 6 - - Litvaliklar 9 2 7 1 - - Estonlar 12 2 5 4 - 1 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 29. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 30. 3 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 38-39. 38 savodxonlik darajasi: 32- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 34 18 20 12 Litvalik 16 3 5 1 Eston 15 5 8 2 Farg‘ona okrugining Qo‘qon shahri hududida litvaliklar orasida turli jins vakillari orasida qolgan ikki xalqqa nisbaban katta farq seziladi. U yerda 12 nafar erkak litovs bo‘lgan holda bir nafargina ayol litovs yashagan. Bu holat ularning oila munosabatlariga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan: 1 33- jadval erkak ayol jami Latviyalik 19 13 32 Litvalik 12 1 13 Eston 7 3 10 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 34-jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 10 8 9 5 - - Litvaliklar 6 1 6 - - - Estonlar 2 2 5 - - 1 Quyidagi jadvalda Qo‘qon shahri hududida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarining savodxonlik darajasi keltirilgan: 35- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 18 11 11 6 Litvalik 12 1 3 1 Eston 6 1 2 - 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 40. 39 Farg‘ona okrugining boshqa shaharlari hududida: 1 36 jadval erkak ayol jami Latviyalik 12 8 20 Litvalik 4 1 5 Eston 10 2 12 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 37-jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 10 8 2 - - - Litvaliklar 3 - 1 - 1 - Estonlar 10 1 - - 1 - savodxonlik darajasi: 38- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 12 7 8 6 Litvalik 4 1 2 - Eston 9 2 6 1 Farg‘ona okrugining qishloq hududlarida: 2 39- jadval erkak ayol jami Latviyalik 4 1 5 Litvalik - 1 1 Eston - 2 2 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 40- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 3 - 1 1 - - Litvaliklar - - - 1 - - 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 41. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 42. 40 Eston - 1 - 1 - - savodxonlik darajasi: 41- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 4 - 1 - Litvalik - 1 - - Eston - 2 - 1 O‘z SSR dagi kam sonli millatlar va etnik diasporalar millatlararo munosabatlarning muhim elementi bo‘lib, ularning ijtimoiy va madaniy rivojlanaishi respublikadagi ijtimoiy sisysosiy vaziyatga bevosita ta’sir ko‘rsatar edi. Shuning uchun sovet hukumati respublikadagi kam sonli milatlar va etnik diasporalarning ijtimoiy va madaniy turmushida sezilarli o‘zgarishlarni amalga oshirishga harakat qilgan. 1 Andijon okrugida 2 42- jadval Erkak ayol Jami Latviyalik 19 10 29 Litvalik 16 3 19 Eston 7 9 16 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 43- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 14 9 4 - 1 1 Litvaliklar 6 - 9 1 1 1 Eston 4 4 3 5 - - savodxonlik darajasi: 44- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol 1 Муаллифлар жамоаси Ўзбекистон тарихи 1917-1991 2-китоб Тю-2019, 331-б 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с.- 13. 41 Latviyalik 19 12 12 5 Litvalik 15 3 6 1 Eston 7 5 4 3 Andijon shahrida: 1 45- jadval erkak ayol Jami Latviyalik 11 9 20 Litvalik 7 2 9 Eston 4 5 9 1925-1939-yillarda millatlararo munosabatlardagi muammolarni aniqlash va yechishning natijali shakllaridan biri, bu kam sonli millatlarning respublika yig‘ilshlari bo‘lib, ularda mazkur sohadagi muammolar ko‘tarilib, ularni yechish yo‘llari taklif qilinardi. O‘zbekistonda bunday yig‘ilishlar 1928-, 1932- va 1935- yillarda bo‘lib o‘tib, ularda kamsonli millat vakillari, o‘zbek va rus tillaridan tashqari, o‘z ona tillarida ham ma’ruza qilishgan. 2 Andijon shahrida yashagan Boltiqbo‘yi xalq larining so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 46- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 6 9 4 - 1 - Litvaliklar 3 - 4 2 - - Eston 2 2 2 3 - - savodxonlik darajasi: 47- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham Erkak Ayol Erkak Ayol Latviyalik 11 7 5 4 Litvalik 7 2 3 1 Eston 4 3 1 2 Namangan shahrida: 3 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 14-15. 2 Муаллифлар жамоаси Ўзбекистон тарихи 1917-1991 2-китоб 332-б 3 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 16. 42 48-jadval erkak ayol jami Latviyalik 6 1 7 Litvalik 6 1 7 Eston 2 4 6 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 49- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 6 - 4 - - 1 Litvaliklar 2 - - 2 - 1 Eston 2 2 - - - - savodxonlik darajasi: 50- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham Erkak Ayol Erkak Ayol Latviyalik 6 1 5 - Litvalik 5 1 1 - Eston 2 2 2 1 Andijon okrugining qishloq joylarida qishloq joylarida mana shu davrda 6 nafar Boltiqbo‘yi xalqlari (3 nafar litvalik, 2 nafar latish, 1 nafar eston) yashagan bo‘lib, ularning barchasi erkaklar bo‘lgan holda ayollar umuman bo‘lmagan. 1 Bunday holatda ularning boshqa millat vakillari bilan o‘zaro aloqalari muhim bo‘lgan deb aytishimiz mumkin. Shulardan 3 nafari o‘z tilida (2 latish, 1litovs) o‘z tilida gaplashgan bo‘lsa, yana ikki nafari (1 litovs va 1 eston) rus tilida va 1 nafar litovs boshqa tilda muloqot qilganligi ko‘rsatilgan. Mana shu 6 nafar aholining barchasi ham o‘z tilida ham rus tilida savodxon bo‘lgan. Albatta bunday kam sonli aholi istiqomat qilayotgan vaqtda ularning o‘z ona tilida boshqa tilni ham bilishi tabiiy holdir. Mana shu davrda O‘zbekiston SSR ning ma’muriy hududlaridan biri bo‘lgan Buxoro okrugida 63 nafar Boltiqbo‘yi xalqlari vakillari yashagan bo‘lib, 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 17. 43 ularning milliy tarkibi statistkasi quyidagicha bo‘lgan: 1 51- jadval Erkak ayol Jami Latviyalik 28 8 36 Litvalik 10 8 18 Eston 4 5 9 Bundan ko‘rinadiki, okrug hududida ularning jinsiy tarkibidagi tafovut katta bo‘lgan. Erkaklar nisbatan ko‘pchilik bo‘lgan holda ayollar soni sezilarli kam bo‘lgan. Bunday holatda mazkur millat vakillari bilan boshqa millat vakillari orasida nikohlar qayd qilingan. Bu ham ularning o‘zaro aralashivuni ta’minlagan omillardan biri bo‘lib xizmat qilgan. Ular orasida faqat estonlar orasida ayollar soni erkaklarga nisbatan ko‘pligini ko‘rishimiz mumkin. Bu jihat o‘ziga xos holatdir. Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 52- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 23 7 4 1 1 - Litvaliklar 2 3 7 3 1 2 Eston 2 4 2 1 - - savodxonlik darajasi: 53- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham Erkak Ayol Erkak Ayol Latviyalik 27 6 20 4 Litvalik 9 8 2 3 Eston 4 4 3 4 Okrugdagi 63 nafar Boltiqbo‘yi aholisining 58 nafari shaharlarda (35 nafar latish-27 erkak, 8 ayol; 16 nafar litovs-10 erkak, 6 ayol; 7 nafar eston-3 erkak, 4 ayol), qolgan 5 nafari esa qishloq joylarda yashagan. 2 Qishloqda yashagan nafar aholining 2 nafari eston(1 ayol va erkak), 2 nafari litovs (ayol), bir nafari esa 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 17. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 19. 44 latish(erkak) bo‘lgan. 1 Ularning shaharda yashovchi qismi so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 54- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 22 7 4 1 1 - Litvaliklar 2 1 7 3 1 2 Eston 1 4 2 - - - savodxonlik darajasi: 55- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham Erkak Ayol Erkak Ayol Latviyalik 26 6 20 4 Litvalik 9 6 2 3 Eston 3 4 2 4 Buxoro okrugining qishloq hududlarida yashovchi qismining barchasi o‘z onatilida gapirgan bo‘lsa, shundan 2 nafari (1 latish va 1 eston) bir vaqtda rus tilida ham muloqot qila olgan. Mana shu rus tilini bilgan har ikki aholi erkaklar bo‘lib, ular ijtimoiy hayot zaruratidan kelib chiqqan holda o‘rganishgan. Ular bu tilni ma’lum bir kursda emas, ish faoliyati davomida muloqot orqali o‘zlashtirgan. Ularning 4 nafari o‘z ona tillarida savod chiqarishgan bo‘lsa, faqat bir nafari rus tilida ma’lumot olgan. Zarafshon okrugi hududida:jami 17 nafar Boltiqbo‘yi xalqlari vakillari ro‘yxatga olingan bo‘lib, ularning milliy va jinsiy tarkibi statistikasi quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan: 2 56- jadval erkak ayol jami Latviyalik 10 2 12 Litvalik 2 1 3 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. .. , с. 19. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 21-22. 45 Eston 1 1 2 Zarafshon okrugida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarining 11 nafari o‘z ona tillarida, 5 nafari rus tilida, faqat 1 nafari(latish) esa boshqa tilda muloqot qilgan. Ammo uning aynan qaysi tilda muloqot qilganligi aniq ko‘rsatilmagan. Latishlardan 8 nafari(7 erkak, 1 ayol), litovslardan 2 nafari (1 erkak va 1 ayol), estonlardan 1 nafari(ayol) o‘z ona tilida gaplashgan. Okrugda yashagan 1 nafar eston ona tili bilan birgalikda rus tilida ham muloqot qilganligi qayd qilingan. 1 Mavjud 17 nafar aholining savodxonlik darajasini quyidagi jadvalda ko‘rib o‘tamiz: 57- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 10 2 6 - Litvalik 2 1 1 1 Eston 1 1 1 1 Zarafshon okrugining shahar hududlarida: 2 58- jadval erkak ayol jami Latviyalik 10 2 12 Litvalik 2 1 3 Eston - 1 - Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 59- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 7 1 2 1 1 - Litvaliklar 1 1 1 - - - Eston - 1 - - - - savodxonlik darajasi: 60- jadval 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 21-22. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 22. 46 O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 10 2 6 - Litvalik 2 1 1 1 Eston - 1 - 1 1926-yilda o‘tkazilgan aholini ro‘yxatga olish jarayonida Zarafshon okrugining qishloq hududlari bo‘yicha Boltiqbo‘yi xalqlaridan faqat 1 nafar eston qayd qilingan bo‘lib, u rus tilida gapirgan hamda o‘z tilida va rus tilida ma’lumotga ega bo‘lgan. 1 Albatta bu o‘rinda uning o‘z ona tilida emas, balki boshqa tilda, ya’ni rus tilida gapirishi tabiiy holdir. Chunki uning yon atrofda uning tilini tushunadigan odamlar bo‘lmagan va u vaziyat taqozosi bilan shunday qilishga majbur bo‘lgan. 1926-yilda o‘tkazilgan aholini ro‘yxatga olish jarayonida Qashqadaryo okrugi hududida jami 25 nafar Boltiqbo‘yi xalqlariga mansub aholi vakillari hisobga olingan bo‘lib, ular quyidagi jadvallarda turli kategoriyalar bo‘yicha ko‘rsatilgan : 2 61- jadval erkak ayol jami Latviyalik 13 6 19 Litvalik 2 - 2 Eston 2 2 4 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 62- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 12 2 1 4 - - Litvaliklar 2 - - - - - Eston - 1 2 1 - - savodxonlik darajasi: 63- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 22. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 24. 47 Latviyalik 11 5 8 1 Litvalik 1 1 - 1 Eston 1 1 - 1 Qashqadaryo okrugidagi Boltiqbo‘yi xalqlarining 22 nafari shaharlarda qolgan 3 nafari esa qishloq joylarda istiqomat qilgan. Shaharda yashagan aholining 17 nafari latish (11 nafar erkak, 5 nafar ayol), 3 nafar litovs(1 nafar erkak va 2 nafar ayol), 2 nafar eston (ikkalasi ham erkak) bo‘lgan. Bundan ko‘rinadiki, latish va litovslardan har ikki jins vakillari yashagan bo‘lsa, estonlardan faqat erkaklar bo‘lgan. Bu ularning boshqa millat vakillari bilan oila munosabatlari o‘rnatishiga olib kelgan. 1 Shahar hududida yashagan mavjud Boltiqbo‘yi xalqlarining 15 nafari o‘z ona tilida muloqotni amalga oshirgan bo‘lsa, 14 nafari rus boshqa tillarda ham muloqot qilgan. Qashqadaryo okrugining qishloq hududlarida: 2 64- jadval erkak ayol jami Latviyalik 2 - 2 Litvalik 1 - 1 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 65- jadval O‘z ona tilida Rus tilida Boshqa tillarda erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 2 - - - - - Litvaliklar - - 1 - - - savodxonlik darajasi: 66- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 2 - 2 - Litvalik 1 - - - 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 25. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 25. 48 Surxondaryo okrugi hududida: 3 67- jadval erkak ayol jami Latviyalik 16 5 21 Litvalik 7 1 8 Eston 3 - 3 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 68-jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 16 5 - - - - Litvaliklar 5 1 2 - - - Estonlar 3 - - - - - savodxonlik darajasi: 69- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 15 4 11 1 Litvalik 7 1 3 - Eston 3 - 3 - Surxondaryo okrugining shahar hududlarida: 2 70- jadval erkak ayol jami Latviyalik 14 5 19 Litvalik - 6 6 Eston - 3 3 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 71-jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 14 5 - - - - 3 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 27-28. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 29. 49 Litvaliklar 5 - 1 - - - Estonlar 3 - - - - - savodxonlik darajasi: 72- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 13 18 17 19 Litvalik 6 - 3 - Eston 3 - 3 - Surxondaryo okrugining qishloq hududlarida shu davrda jami 4 nafar Boltiqbo‘yi xalqlari vakillari borligi qayd qilingan bo‘lib, ularning 2 nafar latish(2 erkak), qolgan 2 nafari( bir ayol va bir erkak) esa litovs bo‘lgan 1 bo‘lgan bo‘lsa,eston millatiga mansub aholi vakili umuman qayd qilinmagan. Bundan ma’lum bo‘ladiki, 1926–yilda Surxondaryo okrugining qishloq hududlarida estonlar yashamagan. Latishlarning har ikkisi ham o‘z ona tilida gaplashgan bo‘lsa, litvaliklardan 1 nafari ayol o‘z tilida, bir erkak esa rus tilida gapirgan. Bunda uning o‘z tilida gapirishi qayd qilinmagan. Bunday holda uning o‘z ona tili, ya’ni lit tilini bilmagan degan fikr kelib chiqadi. Ularning barchasi savodxon bo‘lgan bo‘lsa, shundan 3 nafari o‘z ona tili bilan birgalikda rus tilida ham savodi bo‘lgan. Xorazm okrugi hududida: 2 73- jadval erkak ayol jami Latviyalik 10 3 13 Litvalik 5 - 5 Eston 1 2 3 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 74-jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 9 3 1 - - - 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 31. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 45. 50 Litvaliklar 3 - 2 - - - Estonlar - 1 - 1 - - savodxonlik darajasi: 75- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 8 3 4 2 Litvalik 4 - 1 - Eston - 2 - - Xorazm okrugining shaharlari hududida: 1 76- jadval erkak ayol jami Latviyalik 8 3 11 Litvalik 5 - 5 Eston - 2 2 Ular so‘zlashadigan tili bo‘yicha quyidagicha qayd qilingan: 77-jadval O‘z ona tilida so‘zlashadiganlar Rus tilida gapiradiganlar Boshqa tillarda gapiradiganlar erkak ayol erkak ayol erkak ayol Latviyaliklar 7 3 1 - - - Litvaliklar 3 - 2 - - - Estonlar - 1 - 1 - - savodxonlik darajasi: 78- jadval O‘z ona tilida Boshqa tillarda ham erkak ayol erkak ayol Latviyalik 8 3 4 2 Litvalik 4 - 1 - Eston - 2 - - Xorazm okrugining qishloq hududlarida jami bo‘lib 2 nafar latish, 1 nafar 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 46. 51 eston yashaganligi qayd qilingan. 1 Ularning hammasi o‘z ona tillarida gaplashishgan, boshqa tilni bilishmagan va o‘z ona tillari bo‘yicha savodli bo‘lishgan. Mazkur uchala shaxslar erkaklar bo‘lgan, Xorazm okrugining qishloqlarida 1926-yilda Boltiqbo‘yi xaqlariga mansub ayol kishi yashaganligi qayd qilinmagan. Shu davrda mavjud bo‘lgan Konimex tumanida esa aksincha faqat bir nafar latish millatiga mansub ayol kishi 2 yashaganligi qayd qilingan. Boltiqbo‘yi xalqlarining O‘zbekistonga ko‘chib kelishi tarixida 1941- 1945-yillar alohida ahamiyatli davr hisoblanadi. Sababi bu vaqtlarda II jahon urushi boshlanishi va Boltiqbo‘yi davlatlarida jangovar harakatlarining olib borilishida edi. Natijada, frontorti hududi bo‘lgan O‘zbekistonga ko‘plab latviyalik, litvalik, estoniyalik oilalar va ularning farzandlari ko‘chirildi. Ko‘chirib keltirilganlarni bag‘rikeng xalqimiz ochiq ko‘ngillilik bilan kutib oldi. Bu haqda o‘sha davr hujjatlari ma’lumot beradi. 1983-yi yozida Buxoro viloyati G‘ijduvon tumanidagi “SSSR 60 yilligi” nomli kolxozda (o‘sha davrda shunday nomlangan) kolxozchi, traktorchi Leoxard Umidov-Lakuni uzoq qidiruvdan so‘ng topilgan. Urush yillarida ko‘chirilgan bolalar orasida 11 yoshli eston farzandi Leoxard va uning ukasi edi. Estoniyadan chiqqan eshelondagi bolalarni dushman qo‘shinlari o‘qqa tutgan, natijada, bir necha bola – Lexard va uning ukasi Voldemir omon qolgan. Ular Buxoroda mahalliy aholi uyida joylashib, shu yerda muqim yashab kelganligi haqida ma’lumot bor 3 . O‘zbekistonda fashizmga qarshi urush munosabati bilan latish va estonlarning ko‘chirilgan holati quyidagicha: 79-jadval 4 O‘zbekiston hududiga ko‘chirilgan latviyaliklar № Mintaqa nomi Ko‘chirilganlar soni Ko‘chirilgan sanasi 1. Toshkent viloyati 162 kishi 15.12.1941 2. Toshkent shahri 171 kishi 15.1.1942 1 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 47. 2 Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928, с. 48. 3 К. Фозилхўжаев Ўзбекистон бағрига олди Т.-1989, 47-б. 4 O’zR MDA f. P-31, op 3. d 29, 28-36-bet 52 3. Farg‘ona viloyati 98 kishi 15.1.1942 4. Xorazm viloyati 1 kishi 15.11.1941 5. Buxoro viloyati 43 kishi 15.11.1941 6. Namangan viloyati 30 kishi 1.9.1941 7. Samarqand viloyati 1 kishi 19.9.1941 8. Qoraqalpog‘iston hududiga 14 kishi 30.4.1941 80-jadval 1 O‘zbekiston hududiga ko‘chirilgan estoniyaliklar № Mintaqa nomi Ko‘chirilganlar soni Ko‘chirilgan sanasi 1. Toshkent viloyati, Toshkent shahri 25 kishi 01.09.1941 2. Namangan viloyati 13 kishi 01.09.1941 3. Farg‘ona viloyati 4 kishi 5-20.09.1941 4. Samarqand viloyati 5 kishi 01.09.1941 5. Toshkent viloyati 2 kishi 26.09.1941 6. Qoraqalpog‘iston hududiga 10 kishi 24.06.1941 7. O‘zbekiston SSR bo‘yicha 210 kishi 01.09.1941 8. Buxoro viloyati 1 kishi 01.10.1941 9. Toshkent viloyati 13 kishi 01-10.10.1941 10. Buxoro viloyati 1 kishi 15.10.1941 11. Xorazm viloyati 3 kishi 01.10.1941 12. Farg‘ona viloyati 25 kishi 01-19.1941 13. Toshkent viloyati 9 kishi 01.10.1941 14. Toshkent viloyati 11 kishi 01.11.1941 15. Farg‘ona viloyati 9 kishi 15.11.1941 16. O‘zbekiston SSR bo‘yicha 119 kishi 10.1941 Mazkur jadvallardan ko‘rinadiki, urushning dastlabki yillaridayoq O‘zbekiston hududiga Boltiqbo‘yi xalqlari ko‘chirilgan bo‘lib, ular respublikaning turli hududlariga joylashtirilgan. Ularning joylashuvi hududlar kesimida notekis bo‘lganligi kuzatiladi va bunda eng ko‘p qismi Farg‘ona viloyati, Toshkent shahri viloyatiga joylashtirilgan. Boltiqbo‘yi xalqlarining bu yerga ko‘chib kelish jarayonidagi o‘ziga xos jihati ham mana shundadir. 1 O’zR MDA f.314, op 3. d 6, 28-36-bet 53 Shuningdek, ular asosan, shahar huddudida yashaganlar. Mana shu davrda respublikaning nisbatan chekka viloyatlariga ular deyarli ko‘chirilmagan. Jumladan, Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlariga. Buni yuqoridagi jadval ham ko‘rsatib turibdi. E’tibor qaratadigan bo‘lsak, Samarqand, Buxoro, Xorazm viloyatlariga ulardan bor-yog‘i 1 kishidan joylashtirilgan. Bu ham, albatta, qiziq jihatdir. 54 2. 2. Boltiqbo‘yi xalqlari ning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni. Rossiyada 1917-voqelari va Bolsheviklar hokimiyatining o‘rnatilishi sobiq imperiya tarkibidagi xalqlar uchun jiddiy qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Bolsheviklar sotsializm mafkurasiga asoslangan jamiyatni barpo etishga kirishar ekan, aholi qo‘lidagi turli ko‘rinishdagi xususiy mulkni umumlashtirish maqsadi bilan musodara qila boshladi. Mana shunday siyosat Turkiston o‘lkasi xalqlari, jumladan, bu yerda yashahayotgan Boltiqbo‘yi xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida jiddiy qiyinchliklarni yuzaga keltirdi. Ular o‘z mulklaridan mahrum etildi. Shu bilan birga ularning ma’lum qismi bolsheviklar qurolli guruhlarida ham ishtirok etganligi tarixiy hujjatlardan ma’lum. Masalan, “1918-yilda Toshkentda latish sotsial-demokratik gruppasi tashkil etilib, keyinchalik o‘lkaning boshqa hududlarida yashovchi boltiqbo‘yiliklar ham kelib ularning harakatida qatnashgani tarixiy manbalarda ma’lum” – deya ta’kidlaydi X.Inoyatov 1 . S huningdek, Turkiston millatlar bo‘limida 1922-yil latish seksiyasi faoliyat olib ko‘rsatishiga ruxsat berilgan 2 . Keyinroq 1922-yil 14-iyulda Turkiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasi Prezidumining 102-sonli qaroriga ko‘ra, latish seksiyasi o‘z faoliyatini to‘xtatadi. Bundan ko‘rinadiki, sovet Rossiyasi dastlabki davrdan boshlab, kam sonli milatlarga nisbatan olib borgan milliy siyosati bir yoqlama ekanligi, faqat “markaz” manfaatlariga xizmat qiluvchi tadbirlarni amalga oshirganini ko‘rish mumkin. Bu davrda o‘lkadagi Boltiqbo‘yi xalqlarining turmushi og‘ir kechib, ularga nisbatan mahalliy aholi bag‘rikenglik munosabatida bo‘lib turardi. Sovet Rossiyasi esa ularga ko‘plab cheklovlar qo‘ygan. Hatto ularning farzandlari o‘z ona tilida ta’lim olish imkoniyati bo‘lmagan. Turkiston А SSRning 1918-yil 12-dekabrdagi ma’lumotnomasida shunday deyiladi: 1.Barcha millatlarga bolalarini o‘z milliy ona tillarida o‘qitish uchun, sinfda “eng ozi” bilan 35 kishilik guruh bo‘lsa, o‘qitish huquqi berilsin; 2. Barcha millatlarga mansub o‘quvchilar uchun maktablarda fakultativ 1 Иноятов Х. Ўзбекистонда октябрь революциясининг ғалабаси. Т – 1986, 99-б 2 O’zR MDA 1318 – F. 2-hujjat, 1-b 55 davlat tili rus va turk tillari o‘qitilishi majburiylashtirilsin. 1 Bunday hujjat milliy talablar asosida, bir tomondan milliy guruhlar va boshqa tomondan deputatlar kengashlari va Xalq maorifi bo‘limlari o‘rtasidagi tushunmovchilik sababli qabul qilingan. Shuningdek, bu hujjat o‘sha davrda sovet maktabini yaratishdagi dastlabki tadbirlardan biri edi. Qabul qilingan qarorda, maktablarda ko‘pchilikni hisobga olib, ana shu ko‘pchilik tili majburiy fan sifatida o‘qitilishi qayd qilingani kam sonli, jumladan, o‘lkadagi latviyalik, litvalik, estoniyaliklarning bolalari rus tilida ta’lim olishga majbur bo‘lgan. O‘z ona tillaridan foydalanish imkoni bo‘lmagani qatori, milliy rasm-rusumlari, urf- odatlari, marosimlarini saqlash va rivolantirish imkoni, diniy e’tiqodlarini erkin amalga oshirish imkoni bo‘lmagan. Bunday holat sovet totalitar rejimidagi odatiy holat edi. Ular barcha xalqlarga erkinlik va’da qilsada, zimdan bunga qarshi siyosat olib borgan holda o‘zlarining ruslashtirish siyosatini amalga oshirishga harakat qilgan. Shunday bo‘lishiga qaramasdan, bu hududda qolgan latishlar barcha sohalarda faol mehnat qila boshlagan. Masalan, XX asrning 20-yillarida o‘lkada kam sonli millatlar qatorida latish seksiyasi tuzilgan bo‘lib, millat vakillari o‘lka ijtimoiy-siyosiy hayotida faol qatnashgan. Jumladan, Yakov Peters Turkiston KP MQ byurosining a’zosi, Yan Rudzutak RKP(b) MQ O‘rta Osiyo byurosi boshlig‘i, F.Ya.Sirul Toshkent shahar millitsiya boshlig‘i bo‘lgan. Latishlar ta’lim, tibbiyot sohasidagi xodimlar orasida ko‘pchilik bo‘lgan, Xususan, ulardan I.Ya.Dos O‘rta Osiyo harbiy maktabining o‘qituvchisi bo‘lib ishlagan. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng latish millati vakillari yana 1200 taga ko‘paygani arxiv hujjatlaridan ma’lum. 2 Rossiya Birinchi jahon urushidan chiqqach, imperiya tarkibidagi Boltiqbo‘yi respublikalari ham ajralib chiqqan edi. Shu bois Ikkinchi jahon urushi davrigacha Boltiqbo‘yi xalqlarining ko‘chirilishi ularning ona vatanlaridan emas, balki Rossiyaning turli hududlaridan amalga oshirildi. Ya’ni bundan Rossiya o‘z tarkibiga kirmagan davlatlardan ham ularni ko‘chirib kelgan 1 Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 99 -б 2 Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 110-б 56 ekanda degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. O‘zbekiston hududlarining demografik holati, milliy tarkibiga ta’sir qilgan omillarda biri – bu aholini ko‘chirish siyosati bo‘ldi. Bu siyosatning asosiy maqsadi yangi yerlarni o‘zlashtirishga, paxta maydonlarini kengaytirishga, paxta monopoliyasini kuchaytirishga, paxta mustaqilligiga erishishga qaratildi. Shuningdek, O‘zekiston qishloq xo‘jaligidagi ahvolga ikkinchi jahon urushidan oldingi yillarda o‘zlashtirilmagan hududlarni o‘zlashtirish hamda aholini ko‘chirish siyosat katta ta’sir qildi. Unga ko‘ra Samarqand, Toshkent viloyatlaridan, Farg‘ona vodiysidan 1925-yildagi hisob-kitoblarga ko‘ra ortiqcha hisblangan 53,3 foiz aholini ko‘chirish kerak edi. 1 Ammo bu jihatda asosan mahalliy aholi vakillari ko‘chirilgan bo‘lsa-da, shu bilan birga yevropalik aholi vakillari, jumladan Boltiqbo‘yi xalqlari orasidan ham ma’lum qismi o‘zlarining yashab turgan hududlaridan boshqa joylarga ko‘chirildi. Aholini ko‘chirish paxta mustaqilligini ta’minlashga qaratilgani bilan unga dehqonlargina emas, balki zichlik yuqori hududlardagi butun aholi safarbar etilgan, ko‘chiriluvchilar qishloq hududlardangina emas, shahar joylardan ham saralangan. Bunda asosan tub yerli aholi vakilari bu jarayonga jalb qilingan. 2 Shu bilan birga ko‘chirish siyosati boshqa millat vakillarini ham o‘z girdobiga tortgan. 1929-1934-yillarda 6312 nafar boshqa millat vakillari ham ko‘chirilgan. Bu jarayonda paxtachilik bilan deyarli tanish bo‘lmagan ruslar, polyaklar, nemislar, Boltiqbo‘yi xalqlari va boshqa xaqlar aholini ko‘chirish siyosatiga tortilgan. Bu hukumatning milliy siyosatda namoyon bo‘lgan zo‘ravonligining o‘zginasi bo‘lgan. Ya’ni bunda totalitar hukumat millatlar orasida bir siyosat olib bormagani va tub millat vakillari bilan yevropalik aholi vakillariga munosabat masalasida ma’lim tafovut bo‘ganini ko‘rishimiz mumkin. Ushbu xalq vakillarining nisbatan ko‘p sonli qismi ko‘chirib keltirlishi SSSR Boltiqbo‘yi davlatlarini 1940-yilda bosib olishi va Ikkinchi jahon urushining sovet-german o‘rtasida boshlanib ketishi fonida yuz berdi. Mazkur davrda ular asosan ikkita sabab bilan bu yerlarga evakuatsiya qilingan: 1 Муртазаева Р. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва толера нтлик. Т.-2019. 216-б 2 Муртазаева Р. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар 217-b. 57 Gemaniya bosib olingan hududlar va ularga yaqin yerlarda yashovchi aholi vakillaridan bo‘lganligi va Sovet hukumatining fashistlar bilan hamkorlik qilishi mumkin degan shovinistik kayfiyati. Mana shu yillardagi og‘ir va mashaqqatli kunnlarda ham o‘zbek xalqi o‘zining bag‘rikengligini namoyon qildi. O‘zbekistonga front va frontga yaqin hududlardan ko‘plab aholi vakillari, jumladan 200 000 ming nafar bolalar ko‘chirib keltirilgan. Yetishmovchiliklarga qaramasdan xalqimiz ularni qabul qildi, borini ular bilan baham ko‘rdi. Bu haqida prezidentiz Sh.Mirziyoyev shunday deydi: “ Yangi aniqlangan ma’lumotlarga ko‘ra, urush o‘chog‘iga aylangan o‘lkalardan O‘zbekistonga 1 million 500 min kishi, jumladan, 250 mingdan ziyod bola evakuatsiya qilindi. Xalqimiz bu odamlarning barchasiga chinakam mehr va e’tibor ko‘rsatdi, so‘nggi burda nonini ham ular bilan baham ko‘rib, yuksak insonparvarlik fazilatlarini namoyon etdi.” 1 Bolalarning yashashlari, ta’lim olishlari uchun imkon qadar yaxshi sharoit yaratildi. Jumladan, k o‘chirilganlarning bolalari ta’lim olishlari uchun 1943-yilning mart oyida Toshkent shahri Qodiriy ko‘chasida 7-maktab o‘rnida Litvadan keltirilgan bolalar uchun maxsus uy tashkil etilgan. Shu yerda ularni o‘qitish uchun maxsus maktab ham ochilgan 2 . Xuddi shunday maktab hozirgi Navoiy viloyatida 318-maktabda ham ochilgan. Ammo sovet hokimiyatining yuqorida ta’kidlanganidek, milliy sinflar tashkil qilishda bolalalar soni qat’iy belgilab qo‘yishi milliy maktablar va milliy sinflar tashkil qilishda jiddiy to‘siq bo‘lgan. Aslida esa bunday milliy ta’lim holatining ahvoli ancha yaxshi bo‘lishi mumkin edi. Ammo byurokratik totalitar rejim hukmronligida bunga imkon berilmasligi tabiiy hol edi. Sovet hokimiyatining mana shunday siyosatiga qaramasdan mana shu yerda oldindan yashba kelyotgan yoki urush yillarida ko‘chirib keltirilgan Boltiqbo‘yi xalqlari shu davlatni vatani bilib, Ikkinchi jahon urushi yillarida fashizm ustidan g‘alab qozonishda xalqimiz bilan yelkama-yelka turib mehnat qildi, mashaqqatlarni yengib o‘tdi. Ikkinchi jahon urushida o‘zbekistonlik litovs millatiga mansub Volfas Leybovich, Poznyak Viktor Genrixoviya va Mits 1 Ш.Мирзиёев миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари. Т.-2020, 431-б. 2 Фозилхўжаев К. Фарзандларни Ўзбекистон бағрига олди, Т-1989, 147-б. 58 Grigoriy Zilmanoviya oliy mukofotlar bilan taqdirlangan. 59 3- BOB . 1945-1980 -YILLARDA RESPUBLIKA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOTIDA BOLTIQBO‘YI XALQLARINING O‘RNI. 3.1. 1945-1980 -yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va ijtimoiy tarkibi. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda urush yillarida bu yerga ko‘chirilgan Boltiqbo‘yi xalqlariga uylariga qaytarilgan bo‘lsa, ularning ma’lum qismi shu yerda yashab qolgan. Bu haqida R.Xomitov shunday ta’kidlaydi: “Boltiqbo‘yi hududlari fashistlardan ozod etilganidan so‘ng O‘zbekistonga kelgan latish, litovs va estonlar o‘z vatanlariga qayta boshladi. Shunday bo‘lsada, ularning ma’lum qismi shu yerda muqim yashab qolishgan”. 1 Shuni qayd etish kerakki urushdan keyin ham turli sabalarga ko‘ra, bu yerga Boltiqbo‘yi xalqlarining kelishi davom etdi. Ular turli sohalar mutaxassis kadrlari sifatida bu yerga yuborilgan. Bu haqida R.Xomitov shunday ma’lumotni keltiradi: “Ikkinchi jahon urushidan so‘ng latish millati vakillari yana 1200 taga ko‘paygani arxiv hujjatlaridan ma’lum.” 2 Urushdan keyingi yillarda Boltiqbo‘yi xalqlarining mamlakatimizga ko‘p sonli bo‘lib kelish davri bu 1966-yil bo‘ldi. Shu yilda Toshkentda kuchli zilzila bo‘lishi shaharni vayron qildi. Shaharni qayta tiklash uchun Ittifoq tarkibidagi respublikalar, jumladan, Boltiqbo‘yi respublikalari yordam ko‘rsatdi. Uktam Xudayarov O‘zbekiston aholisi milliy tarkibi masalari bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borib, “O‘zbekiston aholisining milliy va ijtimoiy tarkibi (1925-1991)” nomli tarix fanlari bo‘yicha Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasida shunday ma’lumot keltiradi: “ O`zbekiston aholisining yanada ko`payishiga sabab bo`lgan omillardan yana biri – bu 1966-yil 26-aprelda Toshkentda sodir bo`lgan yer qimirlashi hisoblanadi. Zilzila oqibatlarini bartaraf etish maqsadida Toshkent shahri aholisi RSFSR, O`zbekiston viloyatlariga va boshqa Ittifoqdosh respubliklarga ko`chirildi. Zilzila vayronagarchiliklarini tiklash maqsadida tuzilgan maxsus komissiya hisobotiga ko`ra, RSFSR ga 980, Ukraina SSR ga 1 Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 74 - b 2 O’sha joyda, 110- b 60 1377, Belorussiya SSR ga 538, Litva SSR ga 123 oila yuborilgan. O`zbekistonning turli viloyatlariga esa 770 ta oila ko`chirildi. Toshkentga RSFSR, Ukraina, Gruziya, Armaniston, Turkmaniston, Tojikiston, Latviya, Litva, Estoniya va boshqa respublikalardan arxitektorlar, injiner-loyihalovchilar, quruvchilar, vrachlar, olimlar, ilmiy ekspedisiyalar jo‘natildi. Ularning xolisona yordamlari tufayli Toshkent shahri o`zining zamonaviy qiyofasini tikladi”. 1 1970-yil mamlakat aholisi umumiy tarkibidagi ulushi 4785 nafarni tashkil etib, erkaklar 3810 kishi, ayollar 975 kishidan iborat bo‘lgan 2 . 1979-yil va 1989-yillarda Butunittifoq aholini ro‘yxatga olish jarayonlari natijasiga ko‘ra, O‘zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari umumiy soni quyidagi jadvalda keltirilgan: 81-jadval 3 1979-yil 1989-yil Latviyalik 1464 kishi 1131 kishi Litvalik 1040 kishi 1628 kishi Eston 1064 kishi 854 kishi Biroq, shuni unutmaslik kerakki, 1991-yildan boshlab ko‘plab boltiqbo‘yiliklarning nafaqat O‘zbekistondagi qi s mi, balki butun sobiq ittifoq tarkibiga kiruvchi davlatlardagi vakillarining tarixiy vatani Latviya, Litva, Estoniyaga qaytish jarayoni yuz berdi. Bu tabiiy jarayon hisoblanadi 4 . Bu jihat quyidagi jadvaldagi ma’lumotlarda ham ko‘rinadi: 82-jadval Yil latish litovs Eston 2000-yil 140 519 342 Boltiqbo‘yi davlatlar i ga immigratsiya bo‘lgan mamlakatlar va ularning miqdori 1990-1991-yillar (ming kishi hisobida) 83-jadval t/r Mamlakat nomi Latviya Litva Estoniya 1 У.Худаяров Ўзбекистон аҳолисининг миллий ва ижтимоий таркиби (1925-1991 йй) Тарих фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси T.-2019 76-b. 2 Итоги переписи населения. 1970 года М-1972б с.129 3 Р.Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015 , 110-111-b. 4 O’sha joyda. 10 8 -б . 61 1. Rossiyadan 71,7885 53,8364 63,4292 2. Ukrainadan 9,3023 12,6338 11,1085 3. Belorussiyadan 2,7869 7,27 3,2812 4. Markaziy Osiyodan ( jumladan, O‘zbekiston bilan birga) 3,5364 4,7704 3,5557 5. Kavkaz davlatlaridan 2,191 2,4714 2,6846 6. Moldovadan 5,8428 8,5448 6,0733 7. Boshqa hududlardan 4,5551 10,5171 9,8676 Bu xalqlarning so‘nggi yillarda esa aholi tarkibdagi ulushi quyidagicha. O‘zbekiston Respublikasining milliy tarkibi(2004-yil) 84-jadval 1 Millati Jami aholi Shahar aholisi Qishloq aholisi Ming kishi % Ming kishi % Ming kishi % Jami aholi 24812,1 100 9225.3 100 15586.8 100 o‘zbeklar 19443.3 78.4 6071.9 65.8 13371.4 85.8 litvaliklar 1.3 0.01 1.1 0.01 0.2 0.0 Estonlar 0.6 0.0 0.5 0.01 0.1 0.0 Latishlar 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 2011-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, O‘zbekiston aholisi milliy takibida o‘zbeklar 23322700; qoraqalpoqlar 626900; tojiklar 1392500; ruslar 871100; qozoqlar 831200; qirg‘izlar 251800; tatarlar 219100; turkmanlar 171300; koreyslar 142100; boshqa millat va elat vakillari 626100 kishini tashkil qilgan 2 . Mazkur jadvaldan kelib chiqqan holda shuni ta’kidlash kerakki, Boltiqbo‘yi xalqlarining respublikamiz aholisi tarkibidagi salmog‘i sezilarli darajada emas, ularning o‘sishi deyarli ko‘zga tashlanmaydi. Shu bilan birga o‘tgan vaqt davomida ularning orasida rasmiy jihatdan jihatdan o‘zlarining milliyligini o‘zgartirganlari ham kuzatilgan. 1 Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 10 9 -б 2 Ўзбекистоннинг этноконфессионал атласи. Т.-2011, 6-б 62 63 3.2. O‘zbekiston SSRning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ularning tutgan o‘rni. Sovet davlatining xaalqlarni majburan ko‘chirish siyosati O‘zbekiston SSR milliy tarkibining o‘zgarishi va xilma-xilligiga olib keldi. XX asr 30-50- yillar oralig‘ida O‘zbekistonga boshqa ko‘plabxalqlar bilan birga Boltiqbo‘yi xalqlari ham ko‘chirib keltirildi. 1946-yilga kelib, O‘zbekistonga maxsus ko‘chirilgan turli millat vakillarining o‘zi 179992 kishini tashkil etgan. Svet davlati olib borgan shafqatsiz milliy siyosatni shundan ko‘rsa bo‘ladiki, bu xalqlar doim IIXK (NKVD) va DXH (KGB) nazorati ostida bo‘lgan. bunday kuchli nazorat yigirma behs yil davom etgan. 1 Boltiqbo‘yi xalqlari malakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy hayotida o‘z o‘rniga egadir. Ular jamiyat hayotining turli sohalarida faoliyat olib borganlar. Mamlakataimiz ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotining ajralmas qismiga aylangan. Urushdan keyingi yillarda ular o‘z faolliklarini namoyon qildilar. Jumladan, litvaliklar diasporasining mashhur insonlari, yadro fizikasi bo‘yicha mutaxassis professor B.Vitolmasa, tibbiyot fanlari doktori G.F.Mankusa, arxitektor A.Jmuyda, Ya.Kuchisa, grafik va plakatchi A.Chitkaukasa, vitrajchi I.Lipene 1929-1948-yillarda mehnat qilib 2 , O‘zbekiston fani, madaniyati rivojiga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Uchinchi bosqichning boshlanish sanasi, 1966-yildan boltiqbo‘yiliklarning O‘zbekistonga ko‘chib kelishlarining muhim sababi, Toshkentda tabiiy ofat- zilzilaning sodir bo‘lishi edi. Mahalliy aholiga urush yillarida ko‘rsatgan beg‘araz yordami va uzoq tarixiy davrlar davomida shakllangan do‘stona aloqalari tufayli, o‘z ixtiyorlari bilan Toshkentga ko‘chib kelib shaharni qayta tiklashda boltiqbo‘yiliklar qahramonona mehnat qildilar. O‘sha davrda Litva KP ning birinchi kotibi bo‘lib ishlagan A.Vossning quyidagi so‘zlari diqqatga sazovor: “O‘zbeklar juda bag‘rikeng va mehmondo‘st, ayni vaqtda latishlar uchun juda qadrdonlardir. 1966-yil bahor va yozida juda ko‘p latish ishchilari, injenerlar, texniklar Toshkentni qayta qurishda beg‘araz yordamlashdilar. Latviya yordam poyezdi 1966-yil iyunidan 1967-yil sentabrigacha 280-o‘rinli bolalar uyi, uchta aholi turar joylar majmuasini qurib 1 Юнусова Х. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. – Т.2005.108-б. 2 Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 112-б 64 shaharliklarga topshirdilar. 23 ta latviyalik quruvchi maqtov yorliq va 143 tasi “Toshkent quruvchisi” ko‘krak nishonini oldilar. Ustalar “Yulduz” fabrikasining binosini to‘laligicha qurib topshirdilar. Toshkent Metropolitenini qurishda ham xizmat qildilar. Shuningdek, o‘zbeklar - latishlar do‘stlashuvi yanada mustahkamlanib quruvchilarga o‘zbeklar tomonidan madaniy kechalar, ikkala xalqlarni yaqinlashtiruvchi tadbirlar tashkil qilingani, bizlarni quvontiradi” 1 ,-deb ta’kidlagan. Toshkent qurilishida eng jonbozlik ko‘rsatgan Roberto Gasisom, yuk ko‘taruvchi Yakisa Venusalar 2 qatorida bo‘yoqchi Karolis Shukvayuchis, duradgor Alfonsos Misyavichu, yuk ko‘taruvchi Vitas Miskus, haydovchi Dmitriy Dizanov va Alchis Petravichus, qurilish boshlig‘i Romantik Yuzenas, Arxitektor Litis Tishkuslarning xizmatlari katta bo‘lgan. 3 1966-yil Toshkent zilzilasini bartaraf etishda litvaliklar ham do‘stona va beg‘araz yordamini ko‘rsatdilar. O‘sha yillari Litva Markaziy Qo‘mitasi Birinchi kotibi bo‘lgan A.Snekchus “litvalik juda ko‘p farzandlarning ikkinchi jahon urush yillarida o‘z bag‘riga olgan non shahri va do‘stona Toshkentning og‘ir kunlarida juda ko‘p litvaliklar ixtiyoriy ravishda Toshkentga kelishdi. Ular qisqa davr ichida 100 kvadrat metr uy-joyni qurib bitkazdilar” 4 . Litvaliklar jami 300 kvartirali 4 ta ko‘p qavatli uy-joy qurib, shahar aholisiga sovg‘a qildi. 5 Ulardan qurilish boshlig‘i Kudryavsev Fedor, bo‘yoqchi Yankunas Alfredas, bosh injener Yurgelyonis Ionaslarning xizmatlari katta bo‘lgan. 6 1966-yil estoniyaliklardan ham ko‘plari Toshkentdagi qurilish va qayta tiklash ishlarida ishtirok etgan. Shahar aholisining o‘sha og‘ir kunlarida Estoniya 200 quruvchi yubordi. Ular 16 oy davomida 50 kvartirali ikkita ko‘p qavatli uyni qurib shahar aholisiga foydalanishga topshirdi. 7 O‘sha davrda bir qator orden bilan taqdirlanganlardan bo‘yoqchi Vilyaste Malle, quruvchi Begeshev Enver, tom yopuvchi Beletskiy Dmitriy, g‘isht teruvchi Reyer 1 Комсомол Узбекистана, 1972 г. 5 мая 2 Правда Востока, 1969 г 9 мая 3 Экономика и Жизнь, 1972 г №8 4 Правда Востока, 1972 г 18 мая 5 Этнический атлас Узбекистана, Узбекистан-2002, ст.149 6 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 112-б 7 Этнический атлас Узбекистана, Узбекистан-2002, ст.255 65 Voldemar, g‘isht teruvchi Palmits Mixaillarni ko‘rsatish mumkin. 1 Shunisi ahamiyatliki, bu davrda O‘zbekiston hududiga kelgan ko‘plab latviyalik, litvalik va estoniyaliklar bu hududda muqim yashab qolib, o‘zlarining hayotlarini O‘zbekiston bilan bog‘laganlar va o‘zbeklar bilan yaxshi munosabatdga kirisha olgan. Mamlakatimiz ilm-fani, san’ati va texnika rivijida ham xizmatlar qilishgan. Masalan, 1966-yil Toshkent rassomchilik va san’at institutida vilnyuslik mashhur rassom Irena va Yuazas Lipaslar o‘qituvchilik qilgani, latviyalik Monfere Esse-Ezinge Toshkent shahrida tibbiyot boshlig‘i bo‘lganligini ko‘rish mumkin 2 . O‘zbekistondagi boltiqbo‘yiliklar uchun bu yer ikkinchi Vatan bo‘lib qolgan. Ularning muqim yashab qolganligi 1970-yil aholini ro‘yxatga olish hujjatlarida aholi tarkibidagi ulushi o‘sganligidan ham ma’lum. Bu xalqlar hayotida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar asosan XX asrning 80- yillarida e’lon qilingan “qayta qurish” siyosatidan, xususan, mamlakatda turli millat vakillarining tarixiy an’analraiga munosabatlari o‘zgarishi va milliy ongi o‘sishi natijasida mustaqillikka erishish yo‘lidagi harakatlari oldini olib bo‘lmaydigan jarayonga aylanganidan so‘ng boshlandi. 3 Biroq shuni unutmaslik kerakki, 1991-yildan boshlab ko‘plab boltiqbo‘yiliklarning nafaqat O‘zbekistondagi qismi, balki butun sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan davlatlardagi vakillarining tarixiy vatani Latviya, Litva, Estoniyaga qaytish jarayoni yuz berdi. Bu tabiiy jarayon hisoblanadi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, sovet davlatning ko‘chrilgan xalqlarga nisbatan olib borgan zo‘ravonlarcha qatag‘on siyosatidan qat’iy nazar o‘zbek xalqi bu xalqlarga nisbatan hamisha o‘zining olijanob insonparvarlik fazilatlarini namoyon qilib, bir zaminda ular bilan uzoq yillar davomida do‘stlik va ahillikda yashab keldi. Xalqlar o‘rtasidagi hamjihatlik, o‘zaro hurmat yillar davomida shakllandi, do‘stona munosabat ularni O‘zbeksitonni o‘z Vatani deb anglashlariga sabab bo‘ldi. Buni quyidagi fikr ham tasdiqlaydi: “Men koreys 1 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 11 9 -б 2 Комсомол Узбекистана, 1972 г. 5 мая 3 Юнусова Х. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати... 109-б. 66 bo‘lsam ham o‘zbeklashib ketganman, - deydi koreyslarning Andijon viloyati milliy—madaniy markazi rahbari Y.V.Li, - o‘zbeklardagi odamiylik, insonparvarlik, bag‘rikenglik xususiyatlari menda ularga nisbatan juda katta mehr uyg‘otgan” 1 . Mana shu jihatlar O‘zbekistonda yashayotgan turli millat vakillari, jumladan, Boltiqbo‘yi xalqlarining bu yerda yashab qolishiga sabab bo‘lgan omillardan biri bo‘lib xizmat qilgan. 1 Юнусова Х. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати... 110-б. 67 3.3. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xaqlari hayotiga nazar . Madaniy hamkorlik sohasida dastlabki qadamlar qo‘yilishi, 1992-yil Toshkentda tuzilgan Litva madaniyati jamiyati va 1994-yil Vilnyusda tuzligan o‘zbek milliy jamiyati faoliyatida ko‘rinadi. Birgina Yurbarkas shahrida o‘zbek miliy jamiyati tuzilgan. Uning safida bir yarim mingdan ziyodroq vatandoshlarimiz birlashgan. Jamiyat O‘zbekiston bilan mustahkam aloqani yo‘lga qo‘ygan 1 . Istiqlol yillari barcha millat va etnik guruhlarning munosib yashashi, o‘zligini anglashi uchun teng sharoit yaratib berildi. Bu haqida Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov shunday ta’kidlagan: “ Millatlararo munosabatlarni rivojlantirishda biz o‘z xalqiga hurmat bilan bir qatorda boshqa millat va xalqlarga nisbatan ham chuqur hurmat-e’tibor, yaxshi qo‘shnichilik va ularning ham milliy g‘ururlari borligini hisobga olib, harakat qilishimiz kerak.” 2 Yaratilgan mana shunday sharoitdan foydalangan O‘zbekistondagi litvaliklar 1992 - yilda I.M.Darvinis rahbarligida Litva madaniyati jamiyatini tuzib, shuning atrofida birlashdilar. Dastlab unga 2200 kishi a’zo bo‘lgan bo‘lsa 3 , keyinchalik ularning soni oshib bordi. Jamiyatning maqsadi nizomida qayd qilngani kabi o‘z ona vatani bilan aloqani mustahkamlash, ona tili, madaniyati, urf-odatlarini tiklash va rivojlantirishdan iborat bo‘lib, O‘zbekiston tomonidan ularga yetarlicha shart-sharoit yaratib berildi. Yana bir ma’lumot, tarixning obektiv va subektiv sabablariga ko‘ra dunyodagi 39 mamlakatda Litva madaniyati markazlari faoliyat ko‘rsatadi. Toshkent jamiyati esa Jahon Litva jamiyatining a’zosidir. O‘zbekistondagi litva diasporasining 2 nafar a’zosi Jahon Litva seymiga saylangan. Toshkent Litva madaniyati o‘tgan davrdagi faoliyati davomida o‘zining nizomdagi maqsadlarni amalga oshirib kelmoqda. O‘z yurtdoshlarining madaniyati, urf-odatlarini saqlash, milliy an’analarni rivojlantirish, ularga 1 Халқ сўзи 1995 йил апрель 2 I.Karimov “O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” T.-2013, 143-b 3 Хомитов Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония... . Т.-2015. 111-б 68 moddiy va ma’naviy yordam ko‘rsatishni o‘z oldiga maaqsad qilib qo‘ygan edi. Jamiyat a’zolari vaqti-vaqti bilan uchrashib, yuzaga kelgan muammo va masalalarni birgalikda hal qiladilar. Har yili Toshkent Litva madaniyati jamiyati atrofida birlashgan Boltiqbo‘yi xalqlarining vakillari O‘zbekiston Respublikasi Mustaqillik kunlari va Navro‘z bayrami munosabati bilan markaziy maydon va xiyobonlarda tashkil etiladigan xalq sayllarida o‘zlarining milliy kiyimi, kuy- qo‘shiqlar bilan ishtirok etib, an’ana va urf-odatlarini namoyish qilishmoqda. Toshkent Litva madaniyati jamiyati qoshida 2000-yildan buyon yakshanba maktablari faoliyat ko‘rsatadi. Yakshanba maktabida Litva tarixini va o‘z ona tilini o‘rganish uchun muntazam mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Jamiyat Litvadan gazeta, jurnallar, turli darslik va kitoblar oladi. 1 Shuningdek, markaz ko‘magi bilan mamlakatimizdagi dispora vakillari Litva, Latviya, Estoniya Respublikalarining mustaqillik kunlari, diniy bayramlari muntazam nishonlanib kelmoqda. Litva parlamentida alohida komissiyasi xorijdagi vatandoshlar masalasi bilan iddiy shug‘ullanadi. Hukumatni ularga yordam berishga da’vat etadi. Bu borada aniq chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqilgan. 1994-yil O‘zbekiston Respublikasi Xalqaro madaniy-ma’rifiy aloqalar milliy uyushmasi va litva madaniyati jamiyati o‘rtasida hamkorlik aloqalari o‘rnatilgan va xayrli tadbirlar amalga oshirilmoqda 2 . O‘zbekistondagi Litva diasporasining ikki nafar vakili O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining a’zosi, fizika fanlari doktori, professor Vitautas Vigyalis, rassom Algidras Chatkauskalar Jahon Litva Seymining haqiqiy a’zosi hisoblanadi. Toshkent Litva madaniyati jamiyati rahbarlari Yuozas Dervinis, Vidas Jaunis va Jidrunas Seylus davlatlararo aloqalarning rivojida, miliy an’ana va urf- odatlarning saqlanishida va millatlararo munosabatlar rivojida alohida xizmat qilgan. Ularning xizmatlari davlat va keng jamoatchilik tomonidan yuksak qadrlanadi hamda O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan munosib 1 Халқ сўзи 1995 йил 7 июнь 2 O’sha yerda 69 taqdirlangan. Jumladan, Toshkent Litva madaniyati jamiyati faoli Tolk Algidras Jaunas O‘zbekiston Respublikasining “Shuhrat” medali bilan, Tolk Lidiya Grigoryevna O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining 20 yilligi ko‘krak nishoni bilan taqdirlangan 1 . Bundan shuni xulosa qilish mumkinki, O‘zbekiston – Litva davlatlarining hamkorligi yanada ravnaq topishida mamlakatlarmizdagi xalqlarning shakllangan diaspoaralari asosiy va mustahkam poydevor bo‘ladi. Tarixning uzoq sinov va mashaqqatli davr va voqealarini birgalikda boshidan kechirgan o‘zbek va litvalikning bir-biriga bo‘lgan ishonchi va do‘stligi, xalqlarimiz o‘rtasuda bir-birining mentaliteti va madaniyati, xarakterini tushunishi, millatlar o‘rtasida shakllangan o‘zaro bag‘rikenglik muhitida V.Jaunisa rahbarligidagi Toshkent Litva madaniyati jamiyati bundan keyin ham keng qamrovli ishlarni amalga oshiradi. O‘zbekiston – Litva do‘stlik jamiyati ham bu yo‘nalishdagi hamkorlikda samarali hissa qo‘shib kelmoqda Shuningdek, 2001-yil Vilnyus va Vissaginos shaharlarida o‘zbek madaniyati markazi ochilgan 2 . Bu o‘zbek xalqining madaniy merosini saqlash va targ‘ib qilishga, tilini o‘rganish va adabiy asarlarini tarjima qilib, nashr etishga hissa qo‘shmoqda. Shuningdek, Madaniy sohada munosabatlarni yo‘lga qo‘yish maqsadida “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati va boshqa jamoat tashkilotlari ko‘magi bilan Toshkentda “O‘zbekiston-Estoniya do‘stlik jamiyati” tuzilgan. Ayni payda, tarixning taqdir taqozosi bilan O‘zbekistondan Estoniyaga borib qolgan xalq vakillari ham o‘sha davlatda “So‘g‘diyona” nomli jamiyat tashkil etgan va shu atrofida birlashgan. Bu jamiyat Estoniyaning Narva shahrida joylashgan. Ular asosan Sho‘rolar davrida Estoniyaga borib qolgan o‘zbeklar va O‘zbekistonda tug‘ilib o‘sgan boshqa millat vakillaridir. Jamiyat asoschisi va rahbari Irina Farmonova-Kvarsovadir. Ular joylashgan Narva shahri haqida R.Xomitov shunday ma’lumot beradi : “Bu shahar Estoniyaning eng 1 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 113-б 2 mfa.uz 70 sharqida joylashgan. Yirikligi, aholi soni bo‘yicha mamlakatdagi uchinchi o‘rinni egallab kelayotgan tarixiy shahar. Unga 1223-yilda asos solingan va asosan ruslar yashaydigan bu shahar uzoq asrlar davomida Rossiya hamda boshqa Yevropa davlatlarida tortishuvlarga sabab bo‘lgan. Nihoyat, bugungi kunga kelib, shahar Narva daryosi bo‘ylab ikki qismga ajratildi: Estoniya qismi Narva shahri, Rossiyaga qarashli qismi Ivongorod deb nomlandi. O‘sha davrdagi Ivon Grozniy hamda Livoniya knyazlari o‘rtasidagi qarama-qarshilikni bugungi kungacha saqlanib qolgan daryoning ikki sohilida qad ko‘targan qal’a- German va Ivongorod qal’alari eslatib turadi” 1 . Bir qarashda O‘zbekiston va o‘zbeklar bilan bog‘liqligi mutlaqo sezilmaydigan Yevropaning bu qismida mana 10 yildirki, 2003-yilda Narvada mahalliy o‘zbeklar va o‘zbekistonliklarni birlashtirgan bu jamiyat shaharda ko‘zga ko‘ringan tuzilmalardandir. 85-jadval 2 SSSR tarkibidagi latviyalik, litvalik, estoniyaliklar 1989-yil ma’lumoti bo‘yicha (ming kishi hisobida) Millati Litvalik litvalik estoniyalik Hammasi 3087 1459 1113 O‘zlarining ona vatanlarida yashaganlar 2924 1388 963 SSSR hududida yashaganlar 143 4,66% 71 4,5% 64 6,2% Ozbekiston hududida yashaganlar Jami 5975 erkak Ayol 3988 1987 Bular natijasida, Ozbekiston bilan o‘z hayotini bog‘lab uning taraqqiyoti va farovonligi uchun xizmat qilib kelayotgan xalqlardan biri latish, litovs va estonlarning so‘nggi yillarda aholi tarkibidagi ulushi quyidagicha: O‘zbekiston Respublikasining milliy tarkibi (2002-yil ma’lumoti) 1 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 11 8 -б 2 Горнухова А.В. миграционные процессы в республиках прибалтики в ХХ веке М.-2004, с-46 71 86-jadval 3 Millati Jami aholi Shahar aholisi Qishloq aholisi Ming kishi % Ming kishi % Ming kishi % Jami aholi 24812,1 100 9225.3 100 15586.8 100 o‘zbeklar 19443.3 78.4 6071.9 65.8 13371.4 85.8 Litvaliklar 1.3 0.01 1.1 0.01 0.2 0.0 Estonlar 0.6 0.0 0.5 0.01 0.1 0.0 Latishlar 0.2 0.0 0.1 0.0 0.1 0.0 O‘zbekiston Respublikasi o‘z istiqlolini qo‘lga kiritganidan so‘ng bu hududda istiqomat qilayotgan boltiqbo‘yiliklarning hayotida yangi sahifa ochib berdi. Bu borada mamlakatda yaratib berilgan munosib sharoitdan unumli foydalanilmoqda. Davlatimiz bu boradagi milliy siyosatini bevosita hayotga tatbiq etayotgan tashkilotlardan bir – Respublika Baynalmilal madaniyat markazidir. 1992-yil yanvar oyida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan tashkil etilgan bu tashkilot hozirgi paytda respublika hududida faoliyat olib borayotgan 140 dan ortiq milliy madaniyat markazlar faoliyatini muvofiqlashtirmoqda., ularga tashkiliy va metodik yordam ko‘rsatmoqda. Uning asosiy vazifasi millatlaro munosabatlarni yanada takomillashtirish, mamlakatimizda yashayotgan turli millat va elat vakillarining milli-ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, har bir millatga xos urf-odatlarni saqlab qlishda milliy ma’naviy markazlarga ko‘maklashish, bag‘rikenglik tamoyillarini qaror toptirishga qaratilga jamoatchilik tashabbuslaini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi prezidenti I.A.Karimov 1994-yil 20- avgustda Milliy madaniyat markazlari birinchi festivali faollariga yuborgan tabrigida uning faoliyatiga yuksak ishonch bildirganligini qayd qilgan edi 2 . Oradan qisqa vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, tashkilot o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarni amalga oshirib keldi. Bu haqda bilan O‘zbekiston Respublikasi Birinchi prezidenti I.A.Karimovning Respublika Baynalmilal madaniyati markazi tashkil 3 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 119 -б 2 Мустақил Ўзбекистон тарихи. К-3, Т-2000. 244-б 72 etilganligining 20 yilligi munosabati bilan yo‘llagan tabrigida ta’kidlanganidek, “Biz ushbu qutlug‘ sanani O‘zbekiston mustaqilligining 20 yilligi bilan birga Respublika Baynalmilal madaniyati markazi tashkil etilganligining 20 yillik bayrami shukuhi qalblarmizda davom etayotgan shu ulug‘ kunlarda nishonlayotganimizning teran ramziy ma’nosi bor, albatta. Bu tarixiy sana timsolida biz, eng avvalo, mustaqil tarqqiyotimizning dastlabki kunlaridan boshlab mamlakatimizda millatlaro munosabatlar ahillik va hamjihatlikni ta’minlashga qanday muhim ahamiyat berib kelinayotganining yaqqol dalolatini ko‘ramiz. Ana shunday milliy rang-baranglik va shu bilan birga, yagona xalqqa xos birlik tuyg‘usi – bu nafaqat noyob xususiyat, balki har birimiz uchun hayotbaxsh ta’sirini va barchamizni o‘zaro boyitishdagi ahamiyatini hech narsa bilan o‘lchab, baholab bo‘lmaydigan ulkan qadriyatdir. Bugungi qutlug‘ ayyomda barcha milliy-madaniy markazlarning rahbarlari va faollariga muqaddas zaminimizning tinchlik va farovonlikni saqlash, farzandarmiz va nabiralarimizning kelajagi, jamiyatimizda o‘zaro hamjihatlik, insonparvarlik va mehr-oqibat muhitini yanada mustahkamlash yo‘lidagi beg‘araz va olijanob mehnatlari uchun o‘zimning chuqur va samimiy hurmat-ehtiromimni bildiraman. O‘tgan 20 yil mobaynida chinakam do‘stlik maskaniga aylangan Respublika Baynalmilal madaniyati markazining ko‘p qirrali faoliyati ana shunday yuksak maqsad va vazifalarning amaliy namoyoni bo‘lib kelayotgani hammamizni, albatta, xursand qiladi” 1 . O‘zbekistonda istiqomat qilayotgan turli millat vakillari qatorida o‘z hayotini shu yerga, uning taraqqiyoti va farovonligi uchun xizmat qilib kelayotgan latish, litovs, eston diasporalarining vakillari ham borligi quvonarli holdir. Jumladan, 1992-yildan boshlab O‘zbekistondagi Boltiqbo‘yi vakillari I.M.Dervinis rahbarligida Litva madaniyati jamiyati atrofida birlashgan. Ularning saflarida 2200 dan ortiq Litva millatiga mansub fuqarolar bo‘lib 2 , jamiyat y г rtdoshlariining madaniyati, tili, urf-odatlarini saqlash, milliy 1 Халқ сўзи газетаси 1995-йил 9-июнь 2 Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 1 08 -б. 73 an’analarini rivojlantisrish, ularga ma’naviy va moddiy yordam ko‘rsatishni o‘z oldiga maqsad qilgan. O‘zbekistonda 1990-yillarda 2200 nafardan ortiq litvalik bo‘lgan 1 bo‘lsa, 2000-yilga kelib O‘zbeiston hududida latishlar 140 nafar, litvaliklar 519 nafar, estonlar 342 nafar istiqomat qilgan 2 . 1 Умарова М. Миллий муносабатлар тарақиётида урф-одат ва аньаналарнинг аҳамияти. Т.-1994, 36- b 2 Этнический атлас Узбекистана, Т.: Узбекистан-2002. 47- b . 74 XULOSA. Hozirgi zamonda kuchayb borayotgan globallashuv jarayonida davlatlar, turli xaqlar va millatlar o‘rtasidagi aloqalar, do‘stona munosabatlar va hamkorlik o‘zining yuqori bosqichiga ko‘tarilib bormoqda. Mama shunday jarayonlarning yanada rivojlanishi uchun dunyoda, uning har bir mintaqasida va davlatida barqaror tinchlik qaror topishi lozimdir. Tinchlikni qaror toptirishdagi va uni bardavom bo‘lishidagi asosiy jihatlarida biri bu millatraaro munosabatlarning barqaror bo‘lishidir. Ayniqsa, bu holat ko‘p millatli davlatlarda o‘ta muhim sanaladi. Ona zaminimiz O‘zbekiston ham ko‘pmillatli davlat bo‘lib, prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ta’kilaganlaridek bugungi kunda mamlakatimizda 130dan ziyod millat va elat vakillari do‘stlik , o‘zaro hurmat muhitida tinch totuv yashamoqda. 1 Bunda o‘zbek xalqining bag‘rikengligi va mehmondo‘stligi muhim ahamiyat kasb etayotgan bo‘lsa, hukumatning millatparvar, xalqparvar siyosati munosabatalarni yanada mustahkamlamoqda. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan hukumat bu masalaga alhida e’tibor qaratib kelayotgan bo‘lsa, 2017- yildan boshlab bu jarayon yangi bosqichga ko‘tarildi. Hukumat Prezidentimiz Sh. Mirziyoyev rahbarligida bu masalaga yanada chuqurroq e’tibor qaratmoqda. Bugungi mana shunday kunda mamlakatimizda istiqomat qilayotgan turli millat vakillari, jumladan mayda millat vakillari ham mamlakatimizga turli zaruriy shart sharoit, totalitar tuzum siyosati natijasida turli yillarda mamlakatimizga kirib kelgan. Ana shunday xalqlar qatorida Boltiqbo‘yi xalqlari – latish, litovs va estonlar ham bor. Dissertatsiyaning 1-bobi bo‘yicha quyidagilar xulosa kelib chiqadi: – Boltiqbo‘yi xalqlari – latish, litovs va estonlar mamlakatimiz hududiga kelishi va joylashishi oxirgi bir yarim asrda sodir bo‘ldi. Bu Rossiya tomonidan O‘rta Osiyoning bosib olish jarayoni fonida yuz bera boshladi. Keyingi yillarda ular turli sabalar bilan bu yerga ko‘chib keldi yoki hukumat tomonidan 1 Ш.Мирзиёев Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баҳодир. Т.-2020, 320- б 75 ko‘chirildi. – Turkiston o‘lkasida ular turli sohalarda faoliyat olib bordi, shu yerdagi hayot tarziga moslashdi va mahalliy aholi vakillari bilan ma’lum darajada yaqinlashdi. Shu asnoda ular o‘lka ijtimoiy-iqtisodiy hayotida o‘z o‘rniga ega bo‘lib borish barobarida o‘z milliy an’analarini saqlagan holda mahalliy aholi hayotidagi ayrim jihatlarni o‘z hayotiga uyg‘unlashtirdi; – Rossiya tarkibidagi hududlardagai ijtimoiy-iqtisodiy hayotda yuz bergan qiyinchiliklar Boltiqbo‘yi xalqlarining ham boshqa joylarga, jumladan, Turkistonga ko‘chishiga olib kelgan; –mazkur jarayonlar oqibatida Turkiston milliy tarkibi, diniy qiyofasi yanada xilma-xillashdi, millatlar soni ko‘paydi; –ko‘chib kelishlar mahalliy aholining hayot darajasini qiyinlashtirishiga qaramasdan keyinchalik xalqimiz ular bilan yaqinlashib, do‘stlashib bordi; Dissertatsiyaning 2-bobi bo‘yicha xulosa: –o‘z va’dalariga vafo qilmaydigan, qonunlarga amal qilmaydigan, inson huquqlarini hurmat qilmaydigan totalitar mustabid tuzum davlatdagi barcha millat vakillarini, jumladan, Boltiqbo‘yi xalqlarini ham azoblarga duchor etdi, ularning milliy erkinligini har sohada bo‘g‘ishga, qandaydir “yagona sovet xalqi” bo‘lishga urindi. – ular qistov va ta’qiblar ostida yashashga majbur bo‘ldi. Shunga qaramasdan ushbu xalqlar orasida jamiyat, davlat manffatari uchun sidqidildan xizmat qilgan shaxslar yetishib chiqdi, fashizm qarshi urush yillarida totalitar davlatni vatanim deb qonli janglar olib bordi, qahramonliklar ko‘rsatdi; –mashaqqatli kunlarda, urush yillarida bu xalq vakillari xalqimiz bilan bahamjihat yelkama-yelka turib mehnat qildi, yurtimiz siyosiy ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotida o‘zlarining munosib hissasini qo‘shdi; Dissertatsiyaning 3-bobi bo‘yicha quydagicha xulosa qilish mumkin: –mamlakatmizda yashayotgan Boltiqbo‘yi xalqlarinining o‘z yurtlariga qaytib ketish imkoniyati bo‘lgan vaqtda ham Ona zaminimiz, xalqimiz bag‘rikengligi sabab shu yerda qolishni ma’qul ko‘rib, yashab qolganlari ham 76 bo‘ldi; –xalqimizning ochiq ko‘ngilliligi, bag‘rikengligini yaxshi bilgan ushbu xalqlar Toshkent zilzilasi bo‘lgan fojiali kunlarda bizga yordam qo‘lini cho‘zdi, bunyorkorlik ishlariga hissa qo‘shdi; –tarixiy zaruriyat, hayotiy vaziyat tufayli keyinchalik ularning ma’lum qismi turli yillarda uylariga qaytgan bo‘lsa-da, ma’lum qismi shu yerda yashab kelmoqda; –Mustaqillik yillarida ular o‘z milliy madaniy tuzilmalarini tashkil, milliy bayramlarini nishonlab kelmoqda, umumxalq bayramlarda o‘zlarining faolliklarini namoyon qilmoqda, o‘z dasturlarini namoyish etmoqdalar; –dunyoda globallashub jarayoni kuchayib borayotgan hozirgi zamonda o‘zaro aloqalar davlatlar miqyosida rivojlanib bormoqda, yangi bosqichda davom etmoqda. O‘ylaymizgi mashaqqatli kunlar ortda qoldi, mamlakatimizdagi barcha xalq vakillari jumladan, Boltiqbo‘yi xalqlari bugun tinch-totuv, ahil-inoqlikda, o‘zaro hurmat bilan yashamoqdalar. Ular har sohada faol bo‘lib kelmoqda. Mamlakatimizda millatlaro hamjihatlik hamisha bardavom bo‘lsin va yanada yuksak darajada bo‘laversin! 77 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 1.Rahbariy adabiyotlar. 1. Mirziyo y ev Sh.M. “ Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. ” – T. - 2017. 2. Ш.Мирзиёев миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари. Т.-2020 . 3. Ш.Мирзиёев Халқимизнинг розилиги бизнинг фаолиятимизга берилган энг олий баҳодир. Т.-2020 . 4. Mirziyoyev Sh.M. “Niyati ulug` xalqning ishi ham ulug`, hayoti yorug` va kelajagi ham farovon bo`ladi.” 3-j. T. - 2019. 5. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyo y evning Oliy Majlisga Murojaatnomasi // Xalq so`zi, 2018 - yil, 28 - dekabr. 6. И.Каримов Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли Т.-1992 . 7. I.Karimov “O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida” T.-2013. 2. Arxiv manbalari : 1. O‘zR MDA fond P-1619, 11-ro‘yxat, 53-yig‘ma jild . 2 . O‘zR MDA 1318 – F. 2-hujjat. 3 . Ilmiy adabiyotlar . 1. Ата-Мирзаев О.Б., Гентшке В., Муртазаева Р.Ҳ. Узбекистан многонациональный: историко - демографический аспект.- Янги аср авлоди, 2012. 2. Bcecoc оюзный перепись население 1926 года. Том Х V УзССР отдель I М.-1928. 3. Горнухова А.В Миграционные процессы в республиках Прибалтики в ХХ веке М.-2004. 4. Гинзбург Ф.И. Русское население в Туркестане. М.-1991 5. Муртазаева Р. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Т.-2007. 6 . Murtazayeva R. “O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va tolerantlik” T.- 2019 . 7. Материалы Всероссийский переписей 1920 г. Часть I . Выпуск 5. Т.-1924 . 78 8. Иноятов Х. Ўзбекистонда октябрь революциясининг ғалабаси. Т – 1986 . 9. Straupenies D., Choriyev Sh. Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020 10. Этнический атлас Узбекистана, Узбекистан-2002 . 11.Хомитов Р. Ўзбекистон ва Латвия, Литва, Эстония ўртасидаги алоқалар янги босқичда Т.-2015. 12. Фозилхўжаев К. Ўзбекистон бағрига олди Т.-1989 13. Ўзбекистоннинг этноконфессионал атласи. Т.-2011 14 . Умарова М. Миллий муносабатлар тарақиётида урф-одат ва аньаналарнинг аҳамияти. Т.-1994 15. Юнусова Х.Э. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. – Тошкент: Zar qalam, 2005. 4 . Matbuot nashrlari 1. Правда Востока, 1969 г 9 мая 2. Экономика и Жизнь, 1972 г №8 3. Халқ сўзи 1995 йил апрель 4 . Комсомол Узбекистана, 1972 г. 5 мая . 5. Интернет сайтлари: 29. http/: www.ziyonet.uz 30. http/: www.arxiv.uz 31. http/: www.meros.uz 32. http/: www. mfa . uz 79

O‘zbekistonda Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi (XIX asr oxiri-XX asr 80-yillari) MUNDARIJA KIRISH………………………………… ………………………………………. 3 ASOSIY QISM 1- BOB. Rossiya imperiya si hukmronligi davrida O‘rta Osiyoga Boltiqbo‘yi xalqlarining kirib kelishi.......................................................................................8 1.1. Ko‘chirish siyosati davomida Boltiqbo‘yi xalqlarining joylashtirishi............8 1.2. Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy - iqtisodiy hayotidagi o‘rni . .... ....20 2- BOB. 1917-1945 -yillarda O‘zbekiston ijtimoiy-siyosiy hayotida Boltiqbo‘yi xalqlarining tutgan o‘rni. ...................................................................... ...... ........ 28 2.1. XX asr 20-30-yillari а holini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Boltiqbo‘yi xalqlari statistikasi.... ....................................................................................... ..... . 28 2. 2. Boltiqbo‘yi xalqlari ning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni.................. ...58 3-BOB . 1945-1980 -yillarda respublika ijtimoiy-iqtisodiy hayotida Boltiqbo‘yi xalqlarining o‘rni ... ............................ ....................... ......................... ............. .....63 3.1. 1945-1980 -yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va ijtimoiy tarkibi... ................................................................................................. ........ ......... 63 3.2. O‘zbekiston SSRning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida ularning tutgan o‘rni.......67 3.3. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xaqlari hayotiga nazar........................................................................................... ......... ..................71 XULOSA. .................................................................................................. ....... .... 78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. ........................... .. ......... 81 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va dolzarbligi. Jahon miqyosida globallashuv o‘zining yuqori nuqtasiga yetib borayotgan bugungi kunda davlat va jamiyat taraqqiyoti, tinchlik va barqarorlikni qaror toptirishda millatlararo munosabatlarni yanada rivojlantirish, o‘zaro hamkorlikni kuchaytirish dolzarb masalalardan bo‘lib turmoqda. Bugungi dunyodagi aksariyat davlatlar ko‘pmillatli hisoblanadi va bu jarayon yanada kengayib bormoqda. Dunyoning turli hududlarida millatlaro munosabatlar masalasi bo‘yicha ko‘plab ilmiy tadqiqotlar olib borilgan va yana davom etmoqda. O`zbekistonda ham yaqin 20- 30 yil ichida ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy, iqtisodiy hayotidagi sifat o`zgarishlariga hamohang tarzda tarix fanida yangicha qarashlar va nazariyalar, yangicha ruh va mazmundagi ilmiy tadqiqotlar uchun qulay imkoniyatlar va shart-sharoitlar yaratildi. Bu borada Respublika rahbariyatining olib borayotgan siyosati hamda o`tkazilayotgan islohotlar Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning quyidagi fikrlarida o`z aksini topadi: “Oldimizga qo`yilgan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai zarur. Xususan, milliy o`zligimizni anglash, vatanimizning qadimiy va boy tarixini o`rganish, bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlarini har tomonlama qo`llab-quvvatlashimiz lozim”. 1 Ko‘p millatli mamlakatimizda millatlaro munosabatlarni mustahkamlashda ularning tarixini ham bilib borish, yaqindan tanishish alohida ahamiyatga egadir. Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida, Ikkinchi jahon urushi va Sovet Ittifoqi hukmronligi yillarida markazning buyrug‘i bilan G‘arbiy hududlardagi juda ko‘p xalqlar malakatning sharqiy hududlariga majburiy tarzda evakuatsiya qilindi. Shuningdek, urush yillarida frontdagi va frontga yaqin hududlardagi aholi vakillari ham Sharqiy hududlarga ko‘chirildi va joylashtirildi. Ana shu jarayonda ularning ma’lum qismi O‘zbekistonga ham joylashtirildi. Urushdan keyingi yillarda ham ittifoqdosh mamlakatlarga markazdan va 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Халқ сўзи, 2018 йил, 28 декабрь. 2

boshqa mamlakatlardan kadrlar jo‘natilishi natijasida millatlar almashinuvi yuz berdi. Bu holat O‘zbekistonda ham kuzatildi. Mazkur jarayonlarda O‘zbekistonga kelib qolgan xalqlardan biri – bu Boltiqbo‘yi xalqlari (estonlar, latishlar, litvaliklar) dir. Mamlakatimizda har bir xalq, millatning o‘z o‘rni bo‘lgani kabi, Boltiqbo‘yi xalqlarining ham o‘ziga xos o‘rni bo‘ldi. Shu jihatdan mamlakatimizda yashayotgan har bir xalq, millatning mamlakatimizga kelish tarixi, hayot tarzi, turmushi va an’analari tadqiqotchilar tomonida alohida izlanishlarda o‘z ifodasini topmoqda. O‘zbekistondek ko‘p millatli davlatda xalqlar tarixini chuqur, o‘rganish, ularning har birining davlatmizda tutgan o‘rni, o‘ziga xosligi, an’ana va urf-odatlarini har tomonlama o‘rganish va keng omma e’tiboriga havola etish orqali fandagi ilmiy bo‘shliqlarni to‘ldirish ban birgalikda, yoshlarda bag‘rikenglik va xalqparvarlik fazilatlarinishakllantirish muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, mamlakatimizda yashayotgan har bir xalqlar tarixi bilan yaqindan tanishish, bilim va tasavvurlarni kengaytirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi to‘g‘risida а rxiv ma’lumotlari, tarix hujjatlar, nashriyot materiallarida qiziqarli ma’lumotlar berilgan bo‘lib, jumladanbu xalqlarning O‘zbekistonga kelib qolishi, joylashish hududlar и , yillik o‘sish ko‘rsatkichlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayot darajasi, urf- odatlari va an’analari, ularning mamlakatdagi boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabatlari, davlat ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotidagi ishtiroki kabilar shular jumlasidan hisoblanadi. Tadqiqot obyektini XIX asr oxiri - XX asr 80-yillari da О’zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tashkil etadi. Predmeti esa ko‘rsatilgan davrda O‘zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlarda tutgan o‘rni bilan belgilanadi. Tadqiqotning maqsadi XIX asr oxiri - XX asr 80-yillarда O‘zbekistonда yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi ni ochib berishdan iborat. Tadqiqotning asosiy vazifalari: 3

- Rossiya imperiyasi tomonidan Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistonga ko‘chirilishini o‘rganish; - Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni таҳлил қилиш; - XX asr 20-30 -yillari аholini ro‘yxatga olish ma’lumotlarida Boltiqbo‘yi xalqlari statistikasi ni aniqlash ; - 1917-1945-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari ning respublika ijtimoiy-siyosiy hayot i da tutgan o‘rni o‘rganish ; - Boltiqbo‘yi xalqlari ning mahalliy xalqlar bilan aloqalari ni ko‘rsatish ; - 1945-198 0-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari milliy va ijtimiy tarkibini tahlil qilish ; -Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda yashayotgan Boltiqbo‘yi xaqlari hayoti haqida qisqacha ma’lumot berishdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi XIX asr oxiri - XX asr 80-yillar ida O‘zbekiston da yashgan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi ni ochib berish asosida : Rossiya imperiysi tomonidan Boltiqbo‘yi xalqlarining Turkistonga ko‘chirilishi o‘rganildi vа Boltiqbo‘yi xaqlarining Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotdagi o‘rni ga aniqlik kiritildi; 1917-1945-yillarda Boltiqbo‘yi xalqlari ning respublika ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni, yillik o‘sish ko‘rsatkichlari, iqtisodiy va ijtimoiy hayot darajasi ochib berildi. Тadqiqotning asosiy masalalari va farazlari : Botiqbo‘yi xalqlarining ko‘chib kelib joylashishi, sabablari, xo‘jaligi, jinsiy, ijtimoiy tarkibi, ijtimoiy- iqtisodiy hayotdagi ishtiroki, demografik holati, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jarayonlarning ular hayotiga ta’siri, mahalliy xalqlar bilan munosabati ko‘riladi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Hozirgi kunga kelib O‘zbekistonda yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixi bo‘yicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar sanoqli hisoblanadi. Shunga qaramasdan Boltiqbo‘yi xalqlari tarixiga bag‘ishlangan ishlar A.Ilhomov, Sh.Choriyev, R.Murtazayeva, X.Yunusova, R.Xomitov va boshqalar tomonidan yaratilgan 4

ishlarni ko‘rsatib o‘tsh mumkin. Jumladan, ning ning mamlakatdagi boshqa xalqlar bilan o‘zaro munosabatlari, davlat ijtimoiy, iqtisodiy hayotidagi ishtiroki bo‘yicha ma’lumotlar ko‘rsatib berildi . A.Ilhomov mas’ul muharrirligida chop etilgan “O‘zbekistonning etnik atlasi”da latviyaliklar, litvaliklar va va estonlarning O‘zbekistonga migratsiyasi tarixi haqidagi ma’lumotlar qiziqarli keltirilgan. Bu kitobda asosan, Unda asosan ma’lum 1926-, 1979-, 1989- va 2000-yillardagi shu xalqlarning statistikasi hamda O‘zbekiston ijtimoiy, siyosiy hayotidagi ishtiroki to‘grisida yoritib berilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, Sh.Choriyev D.Straupenies bilan hamkorlikda chop qilgan “Turkistonda Boltiq xaqlari etnomadaniyati” (Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research ) 1 nomli maqolasida Turkiston general-gubernatorligida yashagan Boltiqbo‘yi xalqlari to‘g‘risida ayrim ma’lumotlar o‘rin olgan. R.Murtazayeva va X.Yunusovalarning ilmiy izlanishlarida 2 Boltiqbo‘yi xalqllarining sovet davrida o‘tkazilagn aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlari, milliy siyosatining nazariy va amaliy oqibatlarini tahlili bilan bog‘lanib yoritiladi. Ata-Mirzayev, Gentshke va hammualliflikda chiqqan kitoblarda Rossiya imperiyasi va mustabid sovet tuzumining milliy siyosati tufayli O‘zbekistonga ko‘chirilgan xalqlar, jumladan, Boliqbo‘yi xalqlari to‘g‘risida ham ayrim am’lumotlarni berilganligi diqqatga sazovordir. R.Xomitov o‘zining “O‘zbekiston va Latviya, Litva, Estoniya o‘rtasidagi aloqalar yangi bosqichda” nomli monografiyasida O'zbekiston va Boltiqbo‘yi davlatlari o'rtasidagi hamkorlik tarixiga har tomonlama yondashishga harakat 1 D.Straupenies, Sh. Choriyev Ethnoculture Of The Baltic Nation In Turkestan (1867-1917yy.) // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research , October 21, 2020 2 Муртазаева Р.Х. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Ўқув қўлланма. – Тошкент: Университет, 2007; Юнусова Х.Э. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. – Тошкент: Zar qalam, 2005; Муртазаева Р.Х. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатлар ва бағрикенглик. Дарслик. – Тошкент, 2019. Ата-Мирзаев О.Б., Гентшке В., Муртазаева Р.Ҳ. Узбекистан многонациональный: историко - демографический аспект.- Янги аср авлоди, 2012; Ўзбекистон тарихи (1917-1991 yillar). Маъсул мухаррирлар Р.Абдуллаев, М. Рахимов, Қ. Раджабов. – Т.: Ўзбекистон, 2019. 5

O'xshashlar

XIX asr oxiri XX asr boshlarida Turkiya
XIX ASR OXIRI – XX ASR BOSHLARIDA TURKISTON
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Fransiya tashqi siyosati
XX asr oxiri XXI asr boshlarida Misr
Rassoiya imperiyasi tomonidan Turkiston o‘lkasida vujudga kelgan rus manzilgohlari tarixi (XIX ASR OXIRI - XX ASR