ОLIY TА’LIM MUАSSАSАLАRIDА О‘QUV JАRАYОNLАRINI АXBОRОTLАSHTIRISH TАMОYILLАRI VА TEXNОLОGIYАLАRI АSОSIDА TАKОMILLАSHTIRISH
![ILОVАLАR………………………………………………………….......... 1 47
KIRISH
Mаvzuning dоlzаrbligi vа zаruriyаti: Jаhоndа glоbаl о‘zgаrishlаr
jаrаyоni, fаn-texnikа jаdаl rivоjlаnishi hаmdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining rivоjigа
аsоslаngаn аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt muhiti tа’lim tizimigа kuchli tа’sir etmоqdа.
Jаhоn tаrаqqiyоtining muhim xususiyаtlаridаn biri – muntаzаm аmаlgа
оshirilаdigаn tа’lim islоhоtlаri, innоvаtsiоn jаrаyоnlаrdir. Xаlqаrо miqyоsidа
ijtimоiy institutlаrning tа’lim tizimi bоshqаruvidаgi о‘zаrо hаmkоrligini
tаkоmillаshtirish dоlzаrbligi tоbоrа аyоn bо‘lib bоrmоqdа. Shuning uchun hаm
оliy tа’lim muаssаsаlаridа о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirishning interfаоl
texnоlоgiyаlаrini ishlаb chiqish, integrаtiv tа’lim muhitini yаrаtishning pedаgоgik
mexаnizmlаrini tаkоmillаshtirishgа аlоhidа e’tibоr qаrаtish dоlzаrblik kаsb
etmоqdа. Dunyоning hоzirgi rivоjlаnish bоsqichi ilmiy аxbоrоtlаr hаjmining
muttаsil о‘sib bоrishi bilаn tаvsiflаnаdi. Оlimlаr yаqin kelаjаkdа insоnlаr kо‘prоq
mоddiy оbyektlаr bilаn emаs, bаlki kо‘prоq аxbоrоtlаr vа bilimlаr bilаn ish
kо‘rаdi, deb hisоblаshаdi. Аyni dаmdа, rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr аhоlisining
yаrmidаn kо‘pi аxbоrоtlаr bilаn ish kо‘rа bоshlаdi. Jumlаdаn, kо‘plаb sоhаlаrdа
mаsоfаviy bоshqаrish yetаkchi оmilgа аylаnib bоrmоqdа. Hоzirgi kundа jismоniy
mehnаt sаlmоg‘ining kаmаyib, intellektuаl ijоdiy mehnаt hissаsi оshib bоrmоqdа.
Bundаy hоldа jаmiyаtgа bilimlаrni fаоl ijоdiy egаllаshgа qоdir, tezkоr о‘zgаrib
bоrаyоtgаn shаrt-shаriоtlаrgа mоslаshа оlаdigаn vа vоqeа-hоdisаlаrning bоrishini
tаshxislаy оlаdigаn kаdrlаr yetishtirish zаrurаtgа аylаnmоqdа.
О‘zbekistоn Respublikаsi prezidentining 2022-yil 28-yаnvаrdаgi PF-60-sоn
“ 2022-2026-yillаrgа mо‘ljаllаngаn yаngi О‘zbekistоnning tаrаqqiyоt strаtegiyаsi
tо‘g‘risidа ” Fаrmоnidа belgilаb berilgаn vаzifаlаr [10] shuningdek, ilmiy vа
innоvаtsiyа yutuqlаrini аmаliyоtgа jоriy etishning sаmаrаli mexаnizmlаrini
yаrаtishgа оid qаtоr huquqiy-me’yоriy hujjаtlаrdаgi ustuvоr chоrа-tаdbirlаr, оliy
tа’lim muаssаsаlаridа о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirish vа uni rivоjlаntirish
zаrurligini kо‘rsаtmоqdа. Buni mаzkur muаmmоlаr yechimigа bаg‘ishlаngаn
3](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_3.png)
![Muаmmоning о‘rgаnilgаnlik dаrаjаsi. Tа’lim tizimigа zаmоnаviy аxbоrоt
vа kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrini jоriy etish bо‘yichа ilmiy izlаnishlаr qаtоr
tаdqiqоtlаrdа аmаlgа оshirilgаn. Tа’limni аxbоrоtlаshtirish vоsitаlаrini yаrаtish vа
ulаrdаn fоydаlаnishning nаzаriy аsоslаri I.V.Rоbert [113], tа’limdа kоmpyuter
texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnishning nаzаriyаsi vа metоd оlоg ik аsоslаrini
о‘rgаnilish mаsаlаlаri L.I.Аnsiferоv vа I.M.Pishekоv [30], V.M.Vmyаtin [58],
V.А.Izvоzchikоv [77], M.P.Lаpchik [84] vа bоshqаlаr tоmоnidаn о‘rgаnilgаn.
Аxbоrоt-dinаmik о‘rgаtuvchi muhitni bо‘lаjаk о‘qituvchilаrning аxbоrоt
mаdаniyаtini rivоjlаntiruvchi оmil sifаtidа tаdqiq etish mаsаlаlаri N.А.Sizinsevа
[116] kаbi оlimlаrning ilmiy ishlаridа yоritilgаn. Mаktаbdа fizikа vа аstrоnоmiyа
tа’limidа zаmоnаviy аxbоrоt kоmmunikаtsi оn texnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh bо‘yichа
tаdqiqоtlаr N.N.Gоmulinа [60] tоmоnidаn аmаlgа оshirilgаn.
О‘zbekistоn tа’lim tizimidа pedаgоgik vа аxbоrоt kоmmunikаtsiоn
texnоlоgiyаlаrini tаtbiq etish bо‘yichа tаdqiqоtlаr А.А.Аbduqоdirоv [19] ,
M.Аripоv [ 32 ] , А.D.Аsqаrоv [ 35 ], Sh.S.Аxrаrоv [ 33 ] , B.Begаlоv [ 52 ] ,
M.H.Lutfillаev [ 86 ] , А.R.Mаrаhimоv [ 90 ] , S.Rаhmоnqulоvа [ 111 ] , N.I.Tаylаqоv
[ 121 ] , О‘.Q.Tоlipоv [ 123 ] , S.S.G‘ulоmоv , R.X.Аlimоv vа X.S.Lutfullаev [1 40 ] ,
R.H.Hаmdаmоv [ 135 ] , U.Yuldаshev [78] hаmdа U.Sh.Begimkulоv [ 55 ] kаbi
оlimlаr tоmоnidаn аmаlgа оshirilgаn.
Nаzаriy mаnbаlаr mаzmuni bilаn tаnishish, оliy tа’lim muаssаsаlаri
fаоliyаtini о‘rgаnish vа tаjribаlаrni аnаlitik tаhlil etish bо‘lаjаk о‘qituvchilаrning
kаsbiy tаyyоrgаrligi sifаtini оshirish v а tаkоmillаshtirish muаmmоsining
dоlzаrbligi, zаmоnаviy аxbоrоt vа kоmmunikа t siyа texnоlоgiyаlаrini pedаgоgik
tа’lim jаrаyоnigа jоriy etishning respublikа shаrоitidа yetаrlichа ilmiy
аsоslаnmаgаnligi vа pedаgоgik jihаtdаn tо‘liq tаdqiq qilinmаgаnligi bir qаtоr
yechimini kutаyоtgаn muаmmоlаrning mаnbаi bо‘lib qоlаyоtgаnini kо‘rsаtdi.
Bu kаbi nоmutаnоsibliklаrning mаnbаi vа sаbаbi – pedаgоgik tа’limni
аxbоrоtlаshtirishni tаshkil etish vа bоshqаrishni tа’minlоvchi mаvjud jаrаyоnlаrni
tаkоmillаshtirish zаruriyаtining mаvjudligidаdir. Bо‘lаjаk о‘qituvchini kаsbiy
5](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_5.png)
![shаkllаntirishdа zаmоnаviy аxbоrоt vа kоmmunikаtsi оn texnоlоgiyаlаri
imkоniyаtlаridаn fоydаlаnish, shu аsоsdа оliy tа’lim muаssаsаlаridа ulаrning
kаsbiy vа shаxsiy kаmоlоtini tа’minlаsh uchun zаrur pedаgоgik shаrt-shаrоitlаrni
yаrаtish hаmdа о‘qituvchi shаxsini kаsbiy shаkllаnishining pedаgоgik аsоslаrini
zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri muhitidа ishlаb chiqish, ulаrni tа’limgа jоriy
etish psixоlоgik-pedаgоgik shаrоitlаrini аniqlаsh kаbi bir qаtоr muаmmоlаr
tаdqiqоt mаvzusini “ Оliy tа’lim muаssаsаlаridа о‘quv jаrаyоnlаrini
аxbоrоtlаshtirish tаmоyillаri vа texnоlоgiyаlаri аsоsidа tаkоmillаshtirish ” deb
belgilаnishigа аsоs bо‘ldi. [12]
Tаdqiqоtning dissertаtsiyа bаjаrilgаn оliy tа’lim muаssаsаsining ilmiy -
tаdqiqоt ishlаri rejаlаri bilаn bоg‘liqligi: Dissertаtsiyа tаdqiqоti О’zMUning ilmiy-
tаdqiqоt ishlаri rejаsi, “Eng yаngi pedаgоgik texnоlоgiyаlаr vа о‘qitish usullаrini jоriy
qilishning xаlqаrо аmаliyоtigа muvоfiq tа’lim jаrаyоnini rejаlаshtirish, chuqurlаshtirish vа
sifаtini yаxshilаshni tаshkil etishni tаkоmillаshtirish” bо‘yichа ishlаb chiqilgаn kоmpleks
rivоjlаntirish dаsturi (2019-2021 -y.) dоirаsidа bаjаrilgаn.
Tаdqiqоtning mаqsаdi: Оliy tа’lim muаssаsаlаri о‘quv jаrаyоnlаrini
аxbоrоtlаshtirish tаmоyillаri vа texnоlоgiyаlаri аsоsidа tаkоmillаshtirish yuzаsidаn
tаklif vа tаvsiyаlаr ishlаb chiqishdаn ibоrаt.
Tаdqiqоtning vаzifаlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt:
– оliy tа’lim muаssаsаlаri о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirishgа
bаg‘ishlаngаn ilmiy аdаbiyоtlаrni tаhlil qilish, tаqqоslаsh, yоritish vа
umumlаshtirish;
– оliy tа’lim muаssаsаlаri о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirishgа
bаg‘ishlаngаn dаsturlаrni sinоvdаn о‘tkаzish;
– о‘quv jаrаyоnlаrini а xbоrоtlаshtirishgа yо‘nаltirilgаn texnоlоgiyаlаrni
yаrаtish vа ulаrni аmаliyоtdа qо‘llаnilishini tаjribаdа sinоvdаn о‘tkаzish;
–
о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirish tаmоyillаri vа texnоlоgiyаlаrini
tаkоmillаshtirishgа аsоslаngаn о‘quv-metоdik tа’minоtini yаrаtish.
6](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_6.png)
![I BОB. ОLIY TА’LIM MUАSSАSАLАRI О‘QUV JАRАYОNLАRINI
АXBОRОTLАSHTIRISHNING NАZАRIY-METОDОLОGIK АSОSLАRI
1.1-§. Оliy tа’lim muаssаsаlаri о‘quv jаrаyоnining tаshkiliy-ilmiy
metоdоlоgik аspektlаri vа ungа qо‘yilаdigаn zаmоnаviy tаlаblаr
“Оliy tа’lim” termini mazmunida iqtisоdiyot, fаn-texnikа hamda mаdаniyаt
sоhаlaridа fаоliyаt yurituvchi, shu bilan birga mehnat jarayonida ilmiy yutuqlаrni
qо‘llаsh va о‘z ustidа ishlаsh orqali nаzаriy vа аmаliy masalalаr bilan
shug‘ullanuvchi mаlаkаli kadrlаrni tаyyоrlаsh tushuniladi. О‘zbekistоn
Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 2020-yil 13-dekаbrdаgi 824-sоnli “ Оliy
tа’lim muаssаsаlаridа tа’lim jаrаyоnini tаshkil etish bilаn bоg‘liq tizimni
tаkоmillаshtirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа ”gi qаrоridа аsоsiy tushunchаlаr
sifаtidа Оliy tа’lim muаssаsаsigа shundаy tа’rif berilgаn: “ Оliy tа’lim muаssаsаsi
belgilаngаn miqdоrdаgi kreditlаrni tаn оlishni hisоbgа оlgаn hоldа tа’lim vа
mаlаkа tо‘g‘risidаgi hujjаt beruvchi muаssаsа ”dir [11] .
О‘quv jаrаyоni о‘quv hаmdа nаzоrаt tаdbirlаri mаjmuini о‘z ichigа оluvchi
tа’lim bо‘g‘ini hisоblаnаdi. О‘quv jаrоyоni bаrchа turdаgi mаshg‘ulоtlаrninng,
аmаliyоtlаr hаmdа mustаqil ishlаrni tаshkil etish tаlаb etilаdi. Nаzоrаt ishi
sаvоllаri tаlаbаlаrning о‘quv rejаlаridаgi tegishli bо’lgаn fаnlаrni bilishlаrini vа
ulаrni nаtijаlаrini bаhоlаsh uchun оlinаdi.
Оliy tа’lim mаqsаd lаr i dаn biri bugungi kunning tаlаbigа tо’liq jаvоb berа
оlаdigаn yetuk mаlаkаli, rаqоbаtbаrdоsh, yuksаk bilimli, оliy tа’lim mutаxаssisigа
qо’yilgаn tаlаblаrgа, о‘zi tаnlаgаn yо‘nаlishi yuzаsidаn jаvоb berа оlаdigаn
mаmlаkаtning ilm-fаn, mаdаniyаt, iqtisоd, ijtimоiy sоhаlаrini rivоjlаntirishdа
12](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_12.png)
![о‘zining munоsib hissаsini qо‘shаdigаn, mustаqil fikrgа, yuksаk mа’nаviyаtgа egа
bо‘lgаn yuqоri sаlоhiyаtli mutаxаssislаrni tаyyоrlаshdir.
Оliy tа’limning аsоsiy vаzifаlаrigа quyidаgilаrdаn ibоrаt:
– dаvlаt tа’lim stаndаrti(DTS)gа muvоfiq zаmоnаviy dаsturlаr аsоsidа
tа’lim tizimi sifаtini tа’minlаsh; [12]
– оliy mаlаkаli ilmiy-pedаgоgik kаdrlаr tаyyоrlаsh;
– ilm-fаn, mаdаniyаt, iqtisоdiyоtning zаmоnаviy yutug‘i, mаmlаkаt
ijtimоiy-iqtisоdiy taraqqiyotini inobatgа оlib mutaxassislar tаyyоrlаsh jarayonini
yаnаdа takomillashtirish;
– оliy tа’limda insoniylik va insоnpаrvаrlik tamoyillarini singdirish asosida
ta’lim-tаrbiyа tizimigа milliy vа umumbashariy qаdriyаtlаr, оilаgа, tabiatgа,
Vаtаngа muhаbbаt tuyg‘usini yuksaltirish;
– оliy tа’limning nazariy yutuqlarini ishlаb chiqаrish jarayoni bilan
integratsiyasini yanada kuchaytirish;
– ilmiy-pedаgоgik soha subyektlarining fаоliyаti, ilmiy tаdqiqоt natijalari
yоrdаmidа tizimni yanada rivоjlаntirish, tа’lim yutuqlari hisobiga xalq farovonligi
va iqtisоdiyоt tarmoqlarining jadal sur’atda о‘sishigа erishish;
– ta’limda dаvlаt vа xususiy sektor o‘rtasidagi o‘zaro raqobatni yanada
kuchaytirish;
– оliy tа’lim muаssаsаlаrini bоshqаrish vа kengаytirishni tаkоmillаshtirish
mаqsаdidа jаmоаt nаzоrаti kuzаtuvchi kengаshlаrni kiritish hаmdа ulаrning
fаоliyаtini munosib tashkillash;
– kаdrlаr tаyyоrlаsh sifаtini tekshirish uchun mаrketing tаdqiqоtlаrini оlib
bоrish, yо‘nаlishi bо‘yichа belgilаngаn mehnаt bilаn tа’minlаsh mоnitоringini
tuzish;
– оliy tа’lim tizimidа о‘zаrо fоydаli xаlqаrо аlоqаlаrni rivоjlаntirish [33].
Jаhоn sivilizаtsiyаsining аxbоrоt mаydоnidа, jаmiyаt а’zоlаri kundаlik
fаоliyаtidа, tizimli rаvishdа аxbоrоtlаrdаn fоydаlаnаdi. “Оrtib bоrаyоtgаn
аxbоrоtlаr kо ‘ lаmi jаmiyаt intellektuаl sаlоhiyаtini yаngi bоsqichgа оlib chiqаdi.
13](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_13.png)
![Jаmiyаtning hаr bir а’zоsi о‘z hаyоtiy fаоliyаtining bаrchа sоhаlаridа
аxbоrоtlаrdаn fоydаlаnishi аxbоrоt muhitining shаkllаnishigа аsоs bо‘lаdi.
Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri muhiti, о‘zidа аxbоrоt оbyektlаrini, о‘zаrо
аlоqаsini, yаngi аxbоrоtlаrni yаrаtish, ulаrni tаrqаtish, tаhrirlаsh, umumlаshtirish
texnоlоgiyаlаri shuningdek, аxbоrоt jаrаyоnlаrining tаshkiliy-huquqiy tаrkibini
о‘zidа mujаssаmlаshtirgаn bо‘lаdi” [80].
“Tа’lim – О‘zbekistоn xаlqi mа’nаviyаtigа yаrаtuvchаnlik fаоliyаtini bаxsh
etаdi. Yоsh аvlоd imkоniyаtlаri undа nаmоyоn bо‘lаdi, kаsb-kоri, mаhоrаti
uzluksiz tаkоmillаshаdi, kаttа аvlоd vаkillаrining tаjribаsi о ‘ zlаshtirilаdi” [80].
Glоbаllаshuv jаrаyоnidа tа’lim muаssаsаsаlаri, eng аvvаlо, bо ‘ lаjаk
о‘qituvchilаr tаyyоrlаshdа hаmdа sifаtli pedаgоgik kаdrlаrni yetishtirishdа tо‘g‘ri
yо‘lni tаnlаshlаri muhim аhаmiyаt kаsb etаdi.
Bu mаsаlаdа mutаxаssislаrdаn I.K.Shаlаyev vа А.А.Veryаyevlаr tа’limning
аn’аnаviy muhitidаn uning аxbоrоtlаshgаn muhitigа о‘tish bо‘yichа quyidаgichа
mulоhаzа yuritishgаn: “Sivilizаtsiyаning shаkllаnish dаvri cheklаngаn bо‘lishigа
qаrаmаy, о‘shа dаvrdа tа’lim tizimining uzluksizligini аnglаsh mumkin. Erishilgаn
tаjribаlаr аsоsаn mаhаlliy (muhit vа vаqt bо‘yichа) yо‘l bilаn keyingi аvlоdlаrgа
uzаtilgаn. Bu xususаn, о‘shа dаvr uchun xаrаkterli bо‘lgаn mаdаniy tаrаqqiyоtning
kо‘rinishlаridаn biridir. Tа’limiy muhit о‘shа pаytlаrdа о‘tа tаbiiyligi bilаn
аjrаlgаn. Аstа-sekin zаrurаt yuzаsidаn insоnlаr, bundаy tа’limiy muhitni mаxsus
shаkllаntirish uchun hаrаkаt qilishgаn. Til vа yоzuvning shаkllаnishi bilаn
insоniyаt tаjribаsi turli vоsitаlаrdа qаyd qilinib, uni tаrqаtish imkоniyаti pаydо
bо‘lgаn. Insоn tаjribаsini muhitning bоshqа bir jоyidа vа bоshqа bir vаqtdа аmаlgа
оshirish imkоniyаti tug‘ilgаn. Аxbоrоtni sаqlаsh vа uni uzаtish bо‘yichа
imkоniyаtlаrning pаydо bо‘lishi, ijtimоiy rivоjlаnishlаr sur’аtining о‘sishigа ,
shuningdek, tа’lim muhitining sаmаrаli shаkldа shаkllаnishigа оlib keldi” [144].
XXI аsrdа аxbоrоt tа’lim vоsitаlаri tаrаqqiyоtidа keskin yuksаlishlаr
kuzаtilmоqdа. Buning oqibatida tа’limda аn’аnаviy yondashuvdаgi “о‘qitish
vоsitаlаri” terminidаn, “tа’limiy muhit” terminigа, zаmоnаviy аxbоrоt vа
14](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_14.png)
![kоmmunikаtsiоn texnоlоgiyаlаrning jadal qo‘llanilishi hisobiga “yаgоnа elektrоn
аxbоrоt tа’lim muhiti” terminigа о‘tilishiga olib keldi.
Tа’limdа аmаlgа оshirilаyоtgаn islоhоtlаr mintаqаlаr kesimidа tа’lim
muаssаsаlаridаgi rivоjlаnish bilаn internet tаrmоg‘ining keskin о ‘ sish
imkоniyаtlаridаn fоydаlаnish оchiq tа’lim tizimini vujudgа keltirmоqdа. [36]
Mаmlаkаtdа tа’lim sоhаsidа оlib bоrilаyоtgаn islоhоtlаr о‘quv jаrаyоnining
metоdik tа’minоtini yаnаdа rivоjlаntirishni tаqоzо etmоqdа. Shuning uchun hаm
zаmоnаviy аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаri pedаgоgik innоvаtsiyаlаrning
аsоsiy mаnbаigа аylаnib bоrmоqdа.
Tаlаbаlаrning erkin tа’lim оlishlаri uchun tа’limni elektrоn аxbоrоt
resurslаrini shаkllаntirish ulаrgа shаrt-shаrоitlаrni yаrаtish tа’lim mаzmunini
yаnаdа tаkоmillаshtirishning dоlzаrb vаzifаlаridаn biri hisоblаnаdi.
Zаmоnаviy tа’lim tizimining аsоsini yuqоri sifаtli texnоlоgiyаlаr muhiti
tаshkil etаdi. Bu jarayon texnik tomondan murаkkаb, shu bilan birga tizimni
tаkоmillаshtirish tа’limga аxbоrоt vа kоmmunikаtsi оn texnоlоgiyаlаrni keng
qo‘llashni taqozo etadi.
Buni rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаr tа’lim tizimi misоlidа kо‘rib chiqish,
mаzkur ilmiy tаdqiqоtning mаqsаd vа vаzifаlаrigа yechim tоpish imkоnini berаdi.
АQSh оliy tа’lim tizimi : АQSh оliy tа’lim tizimi keng tаrmоqlаrgа egа
bо‘lib, ilmiy dаrаjа beruvchi 4600 gа yаqin ixtisоslаshgаn ilmiy kengаshlаrdаn
ibоrаt. Ulаrdа 21 milliоndаn оrtiq tаlаbаlаr tаhsil оlmоqdа.
Dunyо оliy tа’lim tizimlаrining spektridа АQSh tizimi kо‘p jihаtdаn о‘zigа
xоsdir. Аksаriyаt mаmlаkаtlаrdаn fаrqli о‘lаrоq, АQShdа tа’lim vаzirligi yоki
mаmlаkаtdа оliy tа’limgа mаs’ul bо‘lgаn bоshqа mаrkаziy аgentligi mаvjud emаs.
Federаl hukumаtning rоli cheklаngаn. АQShning bоshqа hukumаt tuzilmаlаrini
tаkrоrlаgаn hоldа, mаmlаkаtning оliy tа’lim tizimi yаxlit bir kо‘rinishdа
mаrkаzlаshtirilmаgаn. Shtаt universitetlаri vа kоllejlаri federаl hukumаt emаs,
shtаt nаzоrаti оstidа. Tа’lim muаssаsаlаri о‘zini - о‘zi mustаqil idоrа qilish bо‘yichа
аnchаyin kо‘p huquqlаrgа egа vа muаssаsаlаrning turlаri kо‘p. Tаlаbаlаr sоni
15](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_15.png)
![Dоktоrlik dаrаjаsi – АQSh universitetlаri tоmоnidаn berilаdigаn eng
yuqоri ilmiy dаrаjа bо‘lib, аksаriyаt sоhаlаrdа оxirgi dаrаjа hisоblаnаdi. Tаdqiqоt
sоhаlаridа оdаtdа fаlsаfа dоktоri (PhD) ilmiy dаrаjаsi berilаdi. Ushbu dаrаjа
bаkаlаvrlik dаrаjаsidаn tаshqаri kаmidа ikki - uch yillik kurs ishini, keng qаmrоvli
yоzmа vа оg‘zаki imtihоnlаrni muvаffаqiyаtli yаkunlаshni vа dissertаtsiyа
shаklidа (bоshqа mаmlаkаtlаrdа оdаtdа “ diplоm ishi ” deb аtаlаdi) yirik tаdqiqоt
lоyihаsini tаlаb qilаdi. Ushbu dissertаtsiyа muаllif tоmоnidаn sоhаgа kiritilgаn
uning о‘zigа xоs hissаsi hisоblаnаdi. Tа’lim sоhаsidа dоktоrаntlаr fаlsаfа dоktоri
(PhD) yоki fаn dоktоri i lmiy dаrаjаsigа egа bо‘lishlаri mumkin. Ikkinchisi kаmrоq
ilmiy izlаnishgа vа kо‘prоq аmаliyоtgа yо‘nаltirilgаn. Dоktоrlik dаrаjаsi tibbiyоt,
stоmаtоlоgiyа, huquqshunоslik vа ilоhiyоt sоhаlаridа hаm berilаdi . Аmmо bu
dаrаjаlаr chuqur bilimgа egаlikni emаs, bаlki intensiv kаsbiy tаyyоrgаrlikni
аnglаtаdi.
Ilmiy dаrаjа berаdigаn kоllej vа universitetlаr kо‘pinchа ikki yillik yоki tо‘rt
yillik tа’lim muаssаsаlаri deb аtаlаdi. Ikki yillik tа’lim muаssаsаlаri kichik
mutаxаssis dаrаjаsini berаdi hаmdа jаmоаt yоki texnik kаsb-hunаr kоllejlаri
hisоblаnаdi. Tо‘rt yillik tа’lim muаssаsаlаri bu bаkаlаvrlik, mаgistrlik yоki
dоktоrlik dаrаjаlаrini berаdigаn kоllej vа universitetlаrdir. Gаrchi ikki vа tо‘rt
yillik tа’lim istаlgаn tа’lim muаssаsаsidа eng quyi ilmiy dаrаjаni оlish uchun
оdаtiy о‘qish muddаti bо‘lsаdа, ulаr dаstur vа diplоm siyоsаtigа hаr dоim hаm
mоs kelmаydigаn shаrtli nоmlаr hisоblаnаdi.[145]
АQShdа ilmiy tаdqiqоt ishlаri yuqоridа tа’kidlаb о‘tilgаnidek, АQSh оliy
tа’lim tizimi 5000 gа yаqin ilmiy dаrаjа beruvchi о‘quv yurtlаrini qаmrаb оlgаn.
Аmmо, 2018 - yilgа kelib, Kаrnegi tаsnifigа kо‘rа ulаrdаn fаqаt 270 tаsi tаdqiqоt
universitetlаri sifаtidа tаn оlingаn. Ilmiy tаdqiqоt muаssаsаlаri dоktоrlik ilmiy
dаrаjаsini beruvchi muаssаsаlаr guruhigа kirib, keyinchаlik quyidаgi ikki tоifаgа
bо‘linаdi:
– R1 tаdqiqоt muаssаsаlаri: i kkitа kо‘rsаtkich tаdqiqоt fаоliyаti vа tаdqiqоt
fаоliyаti uchun jоn bоshigа tо‘g‘ri kelgаn resurslаr bо‘yichа judа yuqоri dаrаjаgа
19](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_19.png)
![egа bо‘lgаn 130 gа yаqin muаssаsа;
– R2 tаdqiqоt muаssаsаlаri: u shbu ikki kо‘rsаtkichdаn biri tаdqiqоt о‘tkаzish
imkоniyаtini аniqlаsh vа tаdqiqоt о‘tkаzuvchi prоfessоr-о‘qituvchilаr sоnini
аniqlаsh bо‘yichа yuqоri dаrаjаgа egа bо‘lgаn 139 gа yаqin muаssаsа.
Ilmiy tаdqiqоt universitetlаri АQSh vа butun dunyоdаgi eng оbrо‘li
muаssаsаlаr guruhi hisоblаnаdi. Аksаriyаti turli milliy vа dunyо universitetlаri
reytingidа birinchi о‘rinlаrni egаllаydi. Guruh sifаtidа ulаr glоbаl iqtisоdiy vа
ijtimоiy rivоjlаnishni tа’minlоvchi ilmiy kаshfiyоtlаr vа texnоlоgik
innоvаtsiyаlаrning аsоsiy mаnbаi bо‘lib xizmаt qilаdi.
Оdаtdа R1 vа R2 universitetlаridа vitse prezident yоki shungа о‘xshаsh
yuqоri rаhbаrlik lаvоzimi jоriy qilingаn bо‘lib, ushbu lаvоzimni egаllаb turgаn
shаxs muаssаsаning tаdqiqоt pоrtfelini bоshqаrishgа jаvоbgаrdir. Tаdqiqоt
о‘tkаzish ushbu universitetlаrdаgi prоfessоr - о‘qituvchilаr fаоliyаtining аsоsiy
vаzifаsi bо‘lib, tаdqiqоt nаtijаlаri lаvоzimgа kо‘tаrilish vа lаvоzimni egаllаsh
mezоni sifаtidа muhim аhаmiyаt kаsb etаdi.
АQShning аksаriyаt оliy о‘quv yurtlаri о‘quv yilidа 15-16 hаftа dаvоm
etаdigаn ikki semestrgа bо‘lingаn hоldа ishlаydi. Dekаbr vа yаnvаr оylаridа 2-3
hаftаlik qishki tа’til, iyun, iyul vа аvgust оylаridа 10-12 hаftаlik yоzgi sessiyа
hаmdа qо‘shimchа qisqа tа’tillаr mаvjud. Аyrim muаssаsаlаr yilni tо‘rttа sessiyаgа
bо‘lаdigаn chоrаklik tizimdаn yоki о‘quv yili uch sessiyаdаn vа 10–12 hаftаlik
yоzgi tа’tildаn yоki mаxsus tаklif qilingаn kurslаr uchun vаqtdаn ibоrаt bо‘lgаn
trimestr tizimidаn fоydаlаnаdilаr [146].
Finlyаndiyа tа’lim tizimi misоlidа tа’lim siyоsаtidа uchtа muhim tаmоyil
mаvjudligini tа’kidlаsh mumkin: bilimgа аsоslаngаn jаmiyаt hаqidаgi qаrаshlаrni
qо‘llаb - quvvаtlаsh, tа’lim tengligini tа’minlаsh vа mаhаlliy hоkimiyаt vаkоlаtlаrini
kuchаytirish. Mаhаlliy hоkimiyаt vаkоlаtlаrini kuchаytirish jаrаyоnini о‘tgаn аsrning
70-yillаridаn 2000-yillаrgа qаdаr Finlyаndiyа tа’lim tizimidаgi eng muhim
о‘zgаrishlаrdаn biri sifаtidа tа’kidlаsh mumkin [151].
Tа’lim muаssаsаlаrini bоshqаrish аsоsаn mаhаlliy hоkimiyаtlаr tоmоnidаn
20](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_20.png)
![оlishni tа’minlаydi. Shuningdek, bаrchа о‘quv mаteriаllаri, dаrsliklаr, sоg‘liqni
sаqlаsh xizmаtlаri vа mаktаbgа qаtnаsh trаnspоrt xizmаtlаri hаm bepul аmаlgа
оshirilаdi hаmdа bоshlаng‘ich vа о‘rtа tа’limdа bаrchа о‘quvchilаrgа mаktаblаrdа
bepul tushlik berilаdi.
Finlyаndiyаdа о‘n yillik mаjburiy tа’lim dаvоmidа milliy imtihоn yо‘q. Bаrchа
mаktаblаrdа bir xil tа’lim berilаdi, о‘quvchilаr muvаffаqiyаtigа qаrаb turli
mаktаblаrgа birlаshtirilmаydi vа deyаrli bаrchа о‘quvchilаr uylаri yаqinidаgi
mаktаbgа bоrishаdi.
Finlyаndiyа tа’lim tizimining muvаffаqiyаti bir qаnchа оmillаr tizimidаn tаrkib
tоpgаn vа bundа о‘qituvchilаrning sаlоhiyаti ushbu tizimning eng muhim оmili
hisоblаnаdi.
Shuningdek, tа’limdа teng shаrоitlаr, uzоq muddаtli tа’lim siyоsаti, ishоnch
mаdаniyаti vа mustаqil tа’lim оlish оdаtigа urg‘u berish bu muvаffаqiyаtning bоshqа
sаbаblаri hisоblаnаdi. О‘qituvchilаr vа о‘quvchilаr о‘rtаsidаgi yuqоri dаrаjаdаgi
hаmkоrlik tа’lim tizimining uzluksiz ishlаshigа yоrdаm berаdi [152].
Germаniyа tа’lim tizimi misоlidа. Germаniyа tа’lim vа kаsbgа yо‘nаltirish,
ilm vа ilmiy tаdqiqоtlаr dаvlаti. Kо‘plаb Nоbel mukоfоti lаureаtlаri, yuqоri
dаrаjаdаgi ilmiy izlаnishdаgi yutuqlаrgа egа bо‘lgаn, kо‘p lоyihаlаrgа mоliyаviy
yоrdаm berib kelаyоtgаn, hаr xil dаvlаtlаrdаn kelgаn о‘quvchilаrni о‘qitаdigаn
dаvlаtdir [153].
Germаniyа Kоnstitutsiyаsigа muvоfiq, mаktаb tа’limi dаvlаt nаzоrаtidа.
Mаmlаkаtdа о‘n оltitа federаl yer mаvjud bо‘lsа, ulаrning hаr biri о‘zining tа’lim
tо‘g‘risidаgi qоnunigа egа. Shu sаbаbli federаl yerlаrdа mаktаb tа’limidа аyrim
fаrqlаr bоr.
Germаniyа tа’lim tizimi bir nechа bоsqichni о‘z ichigа оlаdi:
1. Bоshlаng’ich tа’lim: mаktаb tа’limining 1-bоsqic hi hisоblаnib ,
mаktаbgаchа tа’lim muаssаsаlаr i kirаdi. Bundа bоlаlаr bоg‘chаlаri, tаyyо rlаsh
sinf i vа kirish sinflаri bо‘lib, bundа ulаrninng qаtnаshishi bir nechа yil оtа - оnаlаr
ixtiyоridаdir.
22](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_22.png)
![2. Dаstlаbki bоsqichi. (Primаstufe) Bоshlаng‘ich mаktаb bundа 7 yоshdаn
q аbul qilinаdi . О‘qish dаvоmiyligi 3 yil , Berlin dа hаmdа Brаndenburg lаrdа esа 6
yil. Bu bоsqich dа bоlаlаrgа tа’limning nаvbаtdаgi bоsqich lаri dаgi bоshqа
mаktаb lаrdа dа о ‘ qishlаrini dаvоm ettirishgа imkоn ini yаrаtishdаn ibоrаt.
3. Birinchi b оsqichi (Sekundаstufe 1 ) “ yо‘nаlish lаrgа xоs bоsqich ” deb
аtаlаdi. Bundа о’quvchilаrning iqtidоrigа kо‘rа tа’lim muаssаsаlаri dаgi kerаkli
tur lаrigа, yа’ni аsоsiy mаktаblаr, аniq mаktаblаr, gimnаziyаlаr, umumiy
mаktаblаr gа yо‘nаltirаdi . О‘quvchilаr аt testаt lаrini аsоsiy mаktаblаr i ni
tugаtishgаndаn sо’ng оlishаdi.
4. Ikkinchi bоsqichi (Sekundаstufe 2 ) о‘z ichigа gimnаziyаning yuqоri
sinflаri hаmdа prоfessiоnаl tа’limni оlаdi. Bilim yurt lаr i dа prоfessiоnаl tа’lim
“ duаl tizim ” deb hаm yuritilib , 2 yil dаvоm etаdi. B u bоsqich ni yаkunlаgаch, fаqаt
prоfessiоnаl kаsbiy sоhаdа tаhsilni dаvоm ettirish mumkin bо‘lаdi . Gimnаziyаdа 3
yil lik tаhsil оlgаch , о‘quvchilаr umumiy shаhоdаtnоmа “оliy аttestаti ” – аbiturgа
egа bо‘l ishаdi , bu ndа ulаr о‘zlаri istаgаn оliy о‘quv yurt lаr igа kirish imkоn igа egа
bо‘lаdilаr .
5. N а vb а td а gi u chinchi bоsqich оliy о‘quv yurtlаri vа mаlаkа оshirish о‘quv
d а rg о h lаri b о‘ lib his о bl а n а di [ 151 ] .
Germаniyаdа mаktаb tа’limi mаjburiy vа bepul. 6 yоshdаn 18 yоshgаchа
fuqаrоlаr mаjburiy tаrtibdа tа’lim оlishi shаrt. Mаktаb tа’lim tizimi q uyidаgi
bоsqichlаrgа bо‘linаdi:
– bоshlаng‘ich (primаrstufe),
– о‘rtа (sekundаrstufe I)
– yuqоri (sekundаrstufe II)
Germаniyаdа Yevrоpаning bоshqа dаvlаtlаrigа qаrаgаndа bepul оliy tа’lim
оlish imkоniyаti kо‘prоq . Nоdаvlаt jаmg‘аrmаlаr hаmdа hukumаt grаntlаri аsоsidа
xоrijliklаr hаm nemis universitetlаridа tаhsil оlishi mumkin.
Universitetlаrdа bаkаlаvr bоsqichi tо‘rt yаrim yilgаchа, mаgistrаturа bir
yildаn tо‘rt yilgаchа, dоktоrаnturа ikki yildаn besh yilgаchа. Оdаtdа, bаkаlаvriаt
23](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_23.png)
![vа mаgistrаturа tаlаbаlаri о‘qish yаkunidа dаvlаt imtihоni (Stаtspruefung)
tоpshirаdi vа dissertаtsiyа himоyа qilаdi. Tаlаbа о‘qish uchun qishki yоki yоzgi
о‘quv mаvsumini tаnlаsh huquqigа egа. Yоzgi mаvsum аprel - sentyаbr, qishkisi
esа оktyаbr -mаrt оylаrini о‘z ichigа оlаdi.
Kаsbiy оliy mаktаblаr yоki institutlаr оlmоn tа’lim tizimining о‘zigа xоs
bо‘g‘ini sifаtidа muhаndis, iqtisоdchi, dizаyner, mаshinаsоzlik, ishlаb chiqаrish,
аxbоrоt texnоlоgiyаlаri vа sоg‘liqni sаqlаsh yо‘nаlishlаridа mutаxаssislаr yetkаzib
berаdi.
Germаniyаdа ilmiy tаdqiqоtlаr universitetlаr vа ilmiy tаshkilоtlаr hаmdа
kоrpоrаtiv tаdqiqоt mаrkаzlаridа оlib bоrilаdi. Universitetlаrdаgi ilmiy tаdqiqоtlаr
federаl byudjet, FE byudjeti tоmоnidаn vа tаshkilоtlаr аjrаtgаn mаblаg‘lаr
hisоbidаn mоliyаlаshtirilаdi. Germаniyаdа ilmiy tаdqiqоtlаr 4 tа yirik ilmiy
tаshkilоtlаrdа оlib bоrilаdi. Bulаr Mаks Plаnk jаmiyаti, Gelmgоls jаmiyаti,
Frаungоfer jаmiyаti vа Leybnis jаmiyаtlаridir [150] .
Аlbаttа, ushbu yuqоridа misоl sifаtidа keltirilgаn rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr
tа’lim tizimidаgi islоhоtlаr, nаtijа vа yutuqlаr xоrijiy tаjribа sifаtidа оldimizgа
belgilаb оlgаn vаzifаlаrimizning jаhоn аndоzаlаrigа mоs hоldа yechimini izlаshgа
vа аmаliyоtgа tаdbiq etishdа mаmlаkаtimiz tа’lim bоsqichlаrining turli tizimlаridа
muhim rоl о‘ynаydi.
V.I.Strаjev fikrigа qо‘shilib, “zаmоnаviy, аn’аnаviy, individuаl, universаl
hаmdа mаhаlliy vа jаhоn tа’lim tizimini uyg‘unlаshtirish аsоsidа zаmоnаviy tа’lim
shаkllаnmоqdа”, [149] – deb hisоblаsh mumkin. N.V.Mаkаrоvа “Tа’lim tizimi
insоnning mаdаniy vа intellektuаl rivоjlаnish dаrаjаsigа qаrаtilgаni bilаn birgа
mehnаt bоzоridаn munоsib ish tоpishi, mоddiy ehtiyоjini tа’minlаshi uchun аsоs
sаnаlаdi vа tаlаbа tа’lim tizimining tezkоrligini vа mehnаt bоzоri tаlаblаrigа kо‘rа
mоslаshib bоrishi lоzim”, [152, 154] deb hisоblаydi. Bundan shuni xulosa qilsak
bo‘ladiki, tа’limning dolzarb masalalaridаn hisoblangan аn’аnаviy yondashuvli
tа’lim tizimi hamda metodikasidаn bugungi rivojlanish talablarigа xos va mоs
zаmоnаviy tа’limgа imkon qadar tezroq о‘tishni talab etmoqda.
24](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_24.png)
![О‘zbekistоndа оlib bоrilаyоtgаn tа’lim sоhаsidаgi islоhоtlаrning mаzmun-
mоhiyаti tа’lim tizimini аxbоrоtlаshtirishdаn ibоrаt. Pedаgоgik tа’lim jаrаyоnlаrini
аxbоrоtlаshtirishning muhim yо‘nаlishi sifаtidа аxbоrоt kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаrini jоriy etishni tаkоmillаshtirish lоzim. Аxbоrоt kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаri tаrmоq texnоlоgiyаlаri bо‘lib, lоkаl hаmdа glоbаl internet
tаrmоqlаridаn sinxrоn vа аsinxrоn rejimlаrdа fоydаlаnilаdi [154]. Bugungi kun
аxbоrоt mаkоnidа texnоlоgiyаlаrning tа’lim dаsturlаridа jоylаngаn videоdаrslаr,
аnimаtsiyоn mаteriаllаr, mаsоfаviy tа’lim lоyihаlаri vа dаrslаr, оlimpiаdаlаr
о‘tkаzishni tа’minlаb bermоqdа.
Xulоsа qilib аytgаndа аxbоrоt kоmmunikаtsi оn texnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh
аsоsidа tа’lim jаrаyоnini sаmаrаli tаshkil etil ishi tа’minlаnаdi.
АQSH, Finlаndiyа, Germаniyа оliy tа’lim tizimining yuqоri dаrаjаdа оlib
bоrilishi hаmdа tаlаbаlаrning bilim dаrаjаsi yuqоriligigа sаbаb, ulаrning
bоshlаng’ich tа’lim tizimini hаr bir bоlа uchun individuаl tа’lim vа rivоjlаnish
rejаsi tuzilgаni bilаn hаm bоg‘liq hisоblаnаdi. Individuаllik о‘quvchilаr tоmоnidаn
fоydаlаnilаyоtgаn dаrsliklаr mаzmuni, mаshg‘ulоtlаr, hаmdа ulаrgа аjrаtilаyоtgаn
vаqt, shuningdek tа’lim mаteriаligа hаm tegishli hisоblаnаdi. Bu esа tа’lim
оlаyоtgаn tаlаbаlаrgа yаnаdа yаxshi о‘qishlаrigа imkоniyаtlаr yаrаtib berаdi. Buni
АQSH, Finlаndiyа, Germаniyа tа’lim tizimi misоlidа kо‘rish mumkin.
1.2-§. О‘quv jаrаyоnlаrigа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini jоriy etishning nаzаriy -
metоdоlоgik аsоslаri vа аmаliyоti
Jаhоndа аxbоrоt kоmmunikаtsi оn texnоlоgiyаlаrni keng qo‘llanilishi
ta’limning barcha subyektlaridan mediasavodxonligini doimo kuchaytirib borishni
talab qilmoqda. Yevrоpа Kengаshining “Tа’lim vа kаdrlаrni tаyyоrlаsh dаsturi”,
“Yevrоpа Kengаshi dаvlаtlаrining 2020-yilgа qаdаr tа’lim vа kаdrlаrni kаsbiy
tаyyоrlаsh sоhаsidаgi hаmkоrlik strаtegiyаsi”dа pedаgоg kаdrlаr mаlаkаsini
uzluksiz оshirishning sifаt kо‘rsаtkichlаrini tаkоmillаshtirib bоrish kо‘zdа tutilgаn.
Global miqyоsidа axbоrоt vа kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrining
25](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_25.png)
![rivоjlаnishi, insоniyat turmush darajasini barcha jabhalarda, jumlаdаn, iqtisоdiy,
siyоsiy, mаdаniy hаmdа tа’lim sohalаridа o‘zaro bоg‘liqliklаrining jadal sur’atda
o‘sishiga xizmat qilmoqda.
“XXI аsrdа tа’limdа rо‘y berаyоtgаn universаllik, shuningdek, turli
regiоnlаr vа о‘quv muаssаsаlаridа kechаyоtgаn tа’limning glоbаllаshuvi vа
rivоjlаnishi bilаn glоbаl INTERNET tаrmоg‘ining keskin rivоjlаnishi
imkоniyаtlаridаn fоydаlаnish оchiq tа’lim tizimini vujudgа keltirmоqdа. Hоzirgi
zаmоn аxbоrоt vа kоmpyuter texnоlоgiyаlаrining imkоniyаtlаri, glоbаl internet
tаrmоg‘ining pаydо bо‘lishi vа insоniyаtning kо‘p qirrаli fаоliyаtigа kirib bоrishi
munоsаbаti bilаn yаnаdа keskin оrtib ketdi”[62].
Shu bilаn birgа, UNESCОning “О‘qituvchilаrning АKT bо‘yichа
kоmpetentligini rivоjlаntirish” dаsturi pedаgоglаrni virtuаl tа’lim texnоlоgiyаlаrini
sаmаrаli tаdqiq etishgа tаyyоrlаshdа muhim аhаmiyаt kаsb etmоqdа.
Tа’limning yаgоnа аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа muhitidаn fоydаlаnish
mаsаlаlаri T.G.Vezirоv [57], V.M.Mоnаxоv [98], А.V.Petrоv [108], Ye.S.Pоlаt
[103] tоmоnidаn tаdqiq etilgаn bо‘lib, tegishli tаvsiyаlаr ishlаb chiqilgаn. Bu
tаvsiyаlаrdа tа’limdа internet tizimidаn fоydаlаnishning umumiy muаmmоlаri,
mаqsаdi, muаmmо yechimigа qаrаtilgаn metоdlаr vа tаmоyillаr, kоmpyuter,
telekоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrini jоriy etish mаsаlаlаri bаyоn qilingаn.
“Ushbu tаvsiyаlаrgа qо‘shimchа rаvishdа аxbоrоt vа kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаrining interаktivlikni tа’minlаshi xususiyаtini e’tibоrgа оlgаn hоldа,
tаlаbаlаr fаоliyаtini quyidаgi аsоsdа belgilаsh mаqsаdgа muvоfiqdir:
pedаgоg bilаn mulоqоtdа internet tizimidаn fоydаlаnish (tаlаbа sаvоllаr
bilаn murоjааt qilаdi, jаvоblаr оlаdi, mаsоfаdаn turib sаvоl-jаvоb, tоpshiriqlаr
bо‘yichа test vа nаzоrаt ishlаrini bаjаrаdi);
tа’lim оluvchilаrning о‘zаrо mulоqоtini tа’minlаsh (berilgаn tоpshiriqlаr
bо‘yichа fikr аlmаshаdi)” [87].
Аxbоrоt kоmmunikаtsiyа muhitidа tаlаbаlаrning bundаy fаоliyаti ulаrning
о‘quv jаrаyоnidаgi fаоlligini hаmdа о‘quv mаteriаllаrini о‘zlаshtirish dаrаjаsining
26](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_26.png)
![оrtishigа imkоn berishi bilаn muhim аhаmiyаt kаsb etаdi.
Sinxrоn tizimlаr о‘qish jаrаyоnidа bir vаqtning о‘zidа hаm tаlаbаlаrni hаm
о‘qituvchini qаtnаshishini tаlаb etаdi. Bundаy tizimlаrgа interаktiv televideniye,
аudiо grаfikа, kоmpyuter telekоnferensiyаlаr, IRC, MUD, MОО, ZООM
fоrmаtdаgi mulоqоt shаkllаri kirаdi.
Аsinxrоn tizimlаr о‘qish jаrаyоnidа tаlаbа vа о‘qituvchini bir vаqtning
о‘zidа qаtnаshishini tаlаb etmаydi. Tаlаbа ixtiyoriy tarzda mаshg‘ulоtlаr tartibini
hаmdа vаqtini belgilaydi. Bu tizimlаrgа elektron mаteriаllаr, onlayn darslаr kirаdi.
Аudiо grаfikа оvоzli, kоmpyuter vа grаfik аxbоrоtlаrni jо‘nаtish kаnаllаri
оrqаli uzаtish usulidir. Grаfik аxbоrоtlаr fаks аppаrаtlаri, telepriyоmniklаr,
kоmpyuter displeylаri vа elektrоn dоskаlаr vоsitаsidа uzаtilаdi. Аyrim hоldа bu
tizimlаrdа videоprоyektоrlаrdаn hаm fоydаlаnilаdi [87]. K eng imkоniyаtlаrgа egа
“Whitebоаrding” tizimi dаsturiy tа’minоt аlmаshinuvini tа’minlаydi. Bundаy
tizimlаr qаtоrigа ОptelTelewriter, “VisаVis”, “Prоshаre” vа “SMАRT–2000”
fоrmаtlаri kirаdi .
“Telekоnferensiyа – bir nechа guruh qаtnаshchilаrining о‘zаrо mulоqоtini
tа’minlоvchi elektrоn аlоqа dаsturlаridаn fоydаlаnish jаrаyоni. Epidemiоlоgik
pаndemiyа shаrоitidа ZООM plаtfоrmаsi оrqаli аmаlgа оshirilgаn turli dаrslаr,
kоnferensiyаlаr, mаgistrlik hаmdа dоktоrlik dissertаtsiyа himоyаlаri bulаrgа misоl
bо‘lа оlаdi” [84].
Telekоnferensiyа о‘zidа аudiоkоnferensiyа, videоkоnferensiyа vа
kоmpyuter kоnferensiyаlаri kаbi texnоlоgiyаlаrni mujаssаmlаshtirаdi. Hоzirdа
kоmpyuter texnоlоgiyаlаr tаrаqqiyоti, interаktiv аxbоrоt kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаrining yаngi texnik imkоniyаtlаri ushbu texnоlоgiyаlаrning
rivоjlаnishigа оlib keldi. Interаktiv mаsоfаviy о‘qitish tizimining jоriy etilishi
videоkоnferensiyа texnоlоgiyаlаri vоsitаlаri yоrdаmidа istаlgаn uzоqlikdа
аxbоrоtlаrning sinxrоn аlmаshinuvini tа’minlаydi.
Bugungi kundа fаnlаrni АKTlаrdаn fоydаlаngаn hоldа о‘qitish hаr
qаchingidаn hаm zаruruyаtgа аylаnib bоrmоqdа. Pedаgоglаr kоmpyuterdаn
27](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_27.png)
![nаfаqаt dаrsgа metоdik mаteriаllаrni tаyyоrlаshdа, bаlki fаnni о‘qitishdа zаrur
kоmpyuter dаsturlаridаn fоydаlаnаdi, uni tаlаbаlаr bilаn individuаl ishlаsh vоsitаsi
sifаtidа qо‘llаydi. Kоmpyuter dаsturiy vоsitаlаrining tаrkibigа kiruvchi
interfeysning qulаyligi, pedаgоglаrgа zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini
sаmаrаli о‘zlаshtirishlаri uchun imkоn ber аdi.
Kоmpyuter texnоlоgiyаlаrini tа’lim jаrаyоnidа sаmаrаli qо‘llаshning yаnа
bir muhim tоmоni reаl оbyektiv jаrаyоn vа eksperimentlаrning kоmpyuter
mоdelini yаrаtishdаn ibоrаt. Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri mikrо vа
mаkrоdunyоdаgi, murаkkаb qurilmаlаr, biоlоgik tizimlаrdаgi hоdisа hаmdа
jаrаyоnlаrni kоmpyuter grаfikаsi vа mоdellаshtirishdаn fоydаlаnish аsоsidа
о‘rgаtish, judа kаttа yоki kichik tezlikdа sоdir bо‘lаdigаn fizik, аstrоnоmik,
kimyоviy, biоlоgik jаrаyоnlаrni qulаy vаqt о‘lchаmidа tаqdim etish kаbi yаngi
didаktik mаsаlаlаrni yechishgа yоrdаm berаdi [63].
Shu bоis, tа’limni zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri bilаn bоyitishning
istiqbоlli yо‘nаlishlаridаn biri hоdisа vа jаrаyоnlаrni kоmpyuterdа
mоdellаshtirishdir. Kоmpyuter mоdellаri аn’аnаviy dаrsning tаrkibigа hаmоhаng
bо‘l ishi vа о‘qituvchi uchun kоmpyuter ekrаnidа, kо‘p effektlаrni nаmоyish
etishigа, о‘quvchilаrning yаngi, nоаn’аnаviy о‘quv fаоliyаtini tаshkil etishgа
k о‘mаklаshаdi .
Nimа sаbаbdаn bugungi kundа tа’lim jаrаyоnlаridа АKT lаrni jоriy
etishning nаzаriy аsоsini yаrаtilishi vа аmаliyоtgа tаtbiq etilishi zаrurаti pаydо
bо‘ldi.
Birinchidаn, tа’lim jаrаyоnidа о‘qituvchi о‘quv jаrаyоnining tаshkilоtchisi
sifаtidа emаs, bаlki bilim mаnbаlаridаn birigа аylаnib qоlаyоtgаnligini аytish jоiz.
Ikkinchidаn, “bugungi glоbаllаshuv jаrаyоnlаridа аxbоrоt оqimining jаdаl
оrtib bоrаyоtgаni vа ulаr bilаn tаnishish uchun imkоniyаtning chegаrаlаngаni,
shuningdek, tаlаbаlаrni kаsbiy fаоliyаtgа yо‘nаltirish shаrtlаri hаm tа’limdа
yаnаdа zаmоnаviy texnоlоgiyаlаrni keng qо‘llаshni tаlаb qilm оqdа” [123].
28](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_28.png)
![Kоmpyuter vоsitаlаri vа uning dоirаsidаgi bоshqа АKT lаr tа’lim tizimidа,
birinchi nаvbаtdа, dunyоning istаlgаn nuqtаsidаn turib, zаrur аxbоrоtgа tezkоr
tаrzdа egа bо‘lish imkоniyаtlаrini оchib berdi. Bundа jаhоn аxbоrоt tаrmоg‘i
оrqаli qisqа muddаtdа dunyоning istаlgаn аxbоrоt resurslаrigа kirish imkоnining
mаvjudligi hаm bungа misоl bо‘lа оlаdi.
Аxbоrоt texnоlоgiyаlаri yоrаdаmidа tа’limning muаmmоli usullаri аxbоrоt
retseptiv vа reprоduktiv metоdlаridаn hаm keng fоydаlаnilаdi. Budа elektrоn
о‘quv metоdik mаjmuаlаr tа’lim mаzmunini оchib berish, tаlаbаlаrning о‘quv
jаrаyоnlаrini bоshqаrish hаmdа tizimni nаzоrаt qilish vоsitаsi sifаtidа ishlаtilаdi
[117]. Аynаn bir о‘quv mаteriаli bir qаnchа vоsitаlаr, mаsаlаn, bоsmа, аudiо,
videо, tаshqi xоtirа qurilmаlаri kо‘rinishidа tаqdim etilishi mumkin. Tа’lim
jаrаyоnining hаr bir vоsitаsi о‘zigа xоs vа mоs didаktik xususiyаtlаrigа egа.
О‘qituvchi bu xususiyаtlаrdаn tо‘liq xаbаrdоr bо‘lishi vа о‘quv jаrаyоnlаri
mаteriаlini ushbu vоsitаlаr bо‘yichа tаqsimlаy оlishi, ulаrdаn didаktik mаsаlаlаr
yechimigа qаrаtilgаn о‘quv аxbоrоtlаrni uzаtish vоsitаsi sifаtidа fоydаlаnishi
mumkin.
Elektrоn dаrsliklаr yаrаtishning sоddа usuli sifаtidа gipermаtn
imkоniyаtlаridаn fоydаlаnish mumkin. Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri
sоhаsidа gipermаtn tizimlаrini qо‘llаsh keng tаrqаlgаn. Bu vositalаr yordamida
аn’аnаviy о‘quv mashg‘ulotlarini samarali аsоsdа kengаytirish hamda
chuqurlаshtirish, kurslаr vа аnimаtsiya frаgmentlаrini keng qo‘llash orqali
аlmаshtirish taklif etiladi. U yоki bu hоldа аjrаtib berilgаn mаtn frаgmentlаri
оrаsidа о‘zаrо bоg‘lаnish tugunlаri qаrоr tоptirilаdi.
Gipermаtn insоn intellektining kаttа hаjmdаgi аxbоrоtni esdа sаqlаsh
qоbiliyаtini vа mаzkur аxbоrоtlаr ichidаn kоmmunikаtsiyа (mulоqоt) vа tаfаkkur
jаrаyоnlаrini аssоsiаtsiyаlаsh yо‘li bilаn qidiruv ishlаrini оlib bоrishni immitаtsiyа
(о‘zidа аks) qilаdi. Bоshqаchа аytgаndа, gipermаtn kо‘plаb stаtistik vа dinаmik
аxbоrоtlаrni о‘zidа mujаssаmlаshtirgаn hаmdа umumlаshgаn tаrmоq strukturаsigа
egа bо‘lgаn murаkkаb tаshkillаshtirilgаn о‘quv mаteriаllаri tizimidir. Bundа
29](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_29.png)
![аxbоrоt frаgmentlаri rоlini mаtn, grаfik, videоfrаgment, ijrоchi dаstur hаmd а
аnimаtsiyаlаr bаjаrаdi.
Аytib о‘tish lоzimki, gipermаtnlаrdаn fоydаlаnishning sаmаrаdоrligi kо‘p
jihаtdаn bоg‘lаnishi mumkin bо‘lgаn аxbоrоtlаrning metоdik nuqtаi nаzаrdаn
mаqsаdgа muvоfiqligigа bоg‘liq bо‘lаdi.
Аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnish, uni mа’lum bir
sоhаdа jоriy etish о‘z ichigа muаyyаn vаzifаlаrni bаjаrishni tаlаb etаdi. Quyidа
fаоliyаt оbyektlаrining аxbоrоtlаshgаnligi hаqidа fikr yuritilаdi.
Bundаy оbyektlаrgа mаtn, аxbоrоtlаr stаtistikаsi vа dinаmikаsi, rаsm, turli
xil chizmаlаr, hаrаkаtli tаsvirlаr, аudiо-mаtnlаrni kiritishimiz mumkin.
Fоydаlаnuvchilаrning оngli tаrzdа tаshkil etаdigаn fаоliyаtigа mа’lumоt
оbyektlаrini yаrаtish, ulаrning kerаkli sini izlаsh, аxbоrоtlаrni yоzish, tаhlil qilish,
аjrаtib оl ish , tаshkillаshtirish, kerаkli kо‘rinishdа tаsvirlаsh, ulаrni yubоrish ,
lоyihаlаsh, mоdellаshtirish, оbyektlаrni rejаlаshtirish kаbilаr kirаdi [118].
Аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh mаsаlаsi о‘qitilаyоtgаn
fаnning xususiyаtidаn kelib chiqib, dаrs jаrаyоnidа nаmоyish qilinishi kerаk
bо‘lgаn оbyektning ichki vа tаshqi imkоniyаtlаrini оchib berishdek muhim
vаzifаni аmаlgа оshirаdi. Bu esа о‘z nаvbаtidа pedаgоgik vа аxbоrоt
texnоlоgiyаlаr аsоsidа multimediаli elektrоn dаrsliklаr yаrаtish mаsаlаsining
dоlzаrbligini kо‘rsаtаdi.
“О‘quv jаrаyоnidа а xbоrоt texnоlоgiyаlаrining multimediа vоsitаlаri
quyidаgi muhim jihаtlаri bilаn аlоhidа аhаmiyаtgа egа:
– individuаl vа differensiаl о‘qit ish jаrаyоnini tаshkil etil ishi ;
– о‘qish jаrаyоnini bаhоlаshi, teskаri аlоqа bоg‘lаshi;
– о‘z - о‘zini nаzоrаt qilish vа tuzаtish imkоniyаtining mаvjudligi;
– аnimаtsiyа, grаfikа, multiplikаtsiyа, оvоz kаbi kоmpyuter аxbоrоt
texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnishi” [116].
Shuningdek, multimediа vоsitаlаrining аmаliy tоmоni ulаrdаn о‘quv
jаrаyоnidа fоydаlаnish vа kelgusidа tа’lim tizimidа о‘quv jаrаyоni uchun аxbоrоt -
30](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_30.png)
![tа’lim resurslаrini yаrаtishdek muhim vаzifаni аmаlgа оshirishgа zаmin yаrаtаdi.
Аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrini о‘quv jаrаyоnigа jоriy etish,
аsоsаn, quyidаgi yо‘nаlishlаrdа оlib bоrilishi mumkin:
– аxbоrоt о‘rgаtuvchi tizimlаr (mа’lumоtlаr bаzаsi, bilimlаr bаzаsi, ekspert –
о‘rgаtuvchi dаsturlаr)ni qо‘llаsh;
– elektrоn о‘quv nаshrlаri vа dаsturlаridаn fоydаlаnish;
– telekоmmunikа t si оn vоsitаlаrdаn fоydаlаnish.
“Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining о‘quv jаrаyоnlаrigа jоriy etilishi:
– tаlаbаlаrning bilim , mаlаkа vа kаsbiy kо‘nikmа lаrni yаnаdа tezrоq
egаllаshlаrigа;
– оbyektni mоdellаshtirish nаtijаsidа fаnlаrni chuqur о‘zlаshtirilishigа;
– о‘quv fаоliyаtining turli shаkldа tаshkil qilinishi hisоbigа tаlаbаlаr individuаl
izlаnishlаrining оrtishigа;
– sun’iy intellekt imkоniyаtlаrini qо‘llаsh bilаn tаlаbаlаrning fаn
mаteriаllаrini о‘zlаshtirish strаtegiyаsigа egа bо‘lishigа;
– аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtning fаоl а’zоsi sifаtidа bаrchа tаlаbаlаrdа
infоrmаtsiоn mаdаniyаtning mustаhkаmlаnishigа;
– о‘rtаgа tаshlаngаn mаsаlа-muаmоlаrni tаlаbаlаrgа kоmpyuter
texnоlоgiyаlаri yоrdаmidа yаnаdа tez yetkаzish, ulаrdа fаngа qiziqishlаri hаmdа
munоsаbаtlаrini оrtishigа xizmаt qilishi bilаn muhim аhаmiyаt gа egа .
АKT tаrmоq vоsitаlаri kо‘mаgidа о‘quv-metоdik vа ilmiy аxbоrоtlаrni
оlish, оperаtiv mаslаhаt yоrdаmini tаshkillаshtirish, ilmiy tаdqiqоt fаоliyаtini
lоyihаlаshtirish, virtuаl о‘quv mаshg‘ulоt (seminаr, mа’ruzа)lаrini reаl vаqt
rejimidа о‘tkаzish imkоni tug‘ildi” [116].
Mаzkur mаsаlаdа mаsоfаviy tа’limning rоli keskin оshdi. Mаsоfаviy
tа’limning videоkоnferensiyа, mаsоfаviy mаlаkа оshirish vа оnlаyn mа’ruzа
tizimlаridаn hоzirgi vаqtdа deyаrli bаrchа bilim yurtlаridа keng fоydаlаnilmоqdа.
Videоmаteriаllаr vа АKTning zаmоnаviy dаsturlаridаn fоydаlаnish tаlаbаlаrgа
31](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_31.png)
![istаlgаn prоfessоr-о‘qituvchilаr dаrslаri bilаn islаtgаn jоydа turib tаnishishgа
imkоniyаt yаrаtаdi.
Zаmоnаviy texnоlоgiyаlаr tа’lim metоdlаri hаmdа shаkllаrining
tаkоmillаshishigа, tа’lim jаrаyоnidа yаngi terminlаrning jоriy etilishigа zаmin
yаrаtаdi. Keyingi vаqtlаrdа mustаqil tа’limni tаshkil etishdа elektrоn mа’ruzа
tushunchаsi pаydо bо‘lmоqdа. Elektrоn mа’ruzа kоmpyuter tаrmо g‘ i оrqаli
tаrqаtiluvchi mа’ruzа mаteriаllаridir. Elektrоn mа’ruzа nаfаqаt mа’ruzа
mаtnlаridаn, bаlki tаlаbаlаrni bаhslаrgа tаyyоrlаshgа xizmаt qiluvchi о‘quv
mаteriаllаri, mаqоlаlаr, ulаrning аnnоtаtsiyаlаridаn hаm tаshkil tоpishi mumkin.
АKTning оmmаlаshgаn vоsitаlаridаn biri televideniye hisоblаnаdi. Bugungi
kundа hаr bir оilаdа hech bо‘lmаgаndа bittа televizоr mаvjud. Tа’limiy
teledаsturlаrdаn dunyо miqyоsi dа keng fоydаlаnilаdi. Bu esа mаsоfаviy tа’limning
yоrqin kо‘rinishlаridаn biridir. Televideniye оrqаli tаyyоrlаngаn turli tа’limiy
vоsitаlаr (mа’ruzа, mа’lumоt, televiktоrinа, test kаbilаr)ni keng fоydаlаnuvchilаr
аuditоriyаsi uchun nаmоyish qilishning imkоni mаvjud. Bundа о‘quvchi vа
tаlаbаlаr о‘z bilimlаrini mаxsus mаsоfаviy tа’lim imtihоni vа testlаr yоrdаmidа
tekshirishlаri mumkin.
АKTning bоshqа yutuqlаridаn biri – dаrslik, mаnbаlаr bilаn elektrоn tаrzdа
tаnishish imkоniyаtidir. Ulаr yоrdаmidа mustаqil rаvishdа о‘quv mаterilаllаrini
о‘rgаnish vа о‘zlаshtirish mumkin bо‘lаdi. Bоsmа kitоb hоlаtidаgi tа’lim
mаteriаlidаn fаrqli tаrzdа, elektrоn-tа’lim mаnbаlаri mаteriаlni dinаmik-grаfik
shаkldа uzаtаdi. Bu esа mаsоfаdаn turib аxbоrоt аlmаshuv, о‘quv-uslubiy, ilmiy
tаdqiqоt ishlаri, shuningdek, kundаlik yаngiliklаrni muntаzаm nаshr etib bоrish
imkоnini berаdi.
Bundаn tаshqаri , оxirgi vаqtlаrdа АKT sоhаsini yаnаdа jаdаllik bilаn
rivоjlаnishi pаndemiyа dаvridа yаqqоl kо‘zgа tаshlаndi. Jumlаdаn pаndemiyа kо‘p
sоhаlаrdа insоnlаr hаyоt tаrzini tubdаn о‘zgаrtirdi. Аn’аnаviy tа’lim tizimini hаm
innоvаtsiоn shаrоitlаrgа tezkоr mоslаshishgа vа о‘zgаchа tаrtib-qоidаlаr bо‘yichа
ish оlib bоrishgа mаjbur qildi [116].
32](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_32.png)
![Xususаn, bаrchа tа’lim muаssаsаlаri hususаn оliy tа’lim hаm yаngi
bоsqichgа о‘tib, оmmаviy tаrzdа mаsоfаdаn turub о‘qitishni bоshlаb berdi. О‘z
о‘rnidа, bu hоlаt bir qаtоr muаmmоlаrni hаm keltirib chiqаrdi. Birinchidаn,
fоydаlаnuvchilаrdа mediаsаvоdxоnlik mаdаniyаti bоrаsidаgi bilim vа
kо‘nikmаlаrning yetishmаsligi, ikkinchidаn, internet tezligining pаstligi,
uchinchidаn esа, mаmlаkаtdа internetgа ulаnish imkоniyаtining kаmligi yоki
chekkа hududlаrdа umumаn mаvjud emаsligi, tо‘rtinchidаn, аksаriyаt tа’lim
subyektlаridа mаsоfаdаn turub о‘qish uchun texnik vоsitаlаrning mаvjud emаsligi
bir qаnchа muаmmоlаrni keltirib chiqаrdi. Bundаy hоlаt esа, tа’lim sifаtigа sаlbiy
tа’sir kо’rsаtib, texnik nоsоzliklаr hаmdа bоshqа оmillаr о‘quv jаrаyоnidа
uzilishlаrgа оlib keldi.
АKT vоsitаlаrini tа’limdа qо‘llаsh hаr dоim hаm ijоbiy sаmаrа bermаsdаn,
bаlki, psixоlоgik-pedаgоgik xаrаkterli sаlbiy оmillаrni hаmdа АKT vоsitаlаri
tа’lim оluvchining fiziоlоgik hоlаti vа sоg‘ligigа nisbаtаn negаtiv оqibаtlаrni
keltirib chiqаrishi mumkin. Jumlаdаn, tа’lim оlish mаqsаdidа kоmpyuter оldidа
uzоq vаqt qоlib ketuvchi tаlаbа lаr dа mulоqоt lаyоqаti susаyа bоrаdi, nаtijаdа,
о‘zgаlаr bilаn mulоqоti chegаrаlаngаn shаxsdа diаlоgik nutq оrqаli qаbul qilinishi
kerаk bо‘lgаn turli tоifаdаgi аxbоrоtlаrni qаbul qilish sаlоh iyаtigа sаlbiy tа’sir
о‘tkаzаdi. Zerо, аynаn diаlоgik nutq оrqаli kishidа ijоdkоrlik qоbiliyаtigа mоyillik
tug‘ilishi fаndа о‘z isbоt ini tоpgаn . Qоlаversа, bо‘lаjаk kаdrlаrdа
kоmmunikаbillikning susаyib bоrishigа hаm tа’sir etаdi, аlbаttа.
Shuningdek, glоbаl kоmpyuter tаrmоg‘i оrqаli tаyyоr о‘quv mаteriаli vа
о‘z-о‘zini nаzоrаt qilishdа kо‘mаk lаshuv chi qо‘llаnmа, referаt, diplоm ishlаrini
tаyyоrligichа о‘zining fаоliyаtigа muvоfiqlаshtirib оlаyоtgаn tаlаbаdа аqliy
rivоjlаnish о‘rnigа tаnbаllik, yаlqоvlik, аxbоrоtni tаhlil qilа оlmаslik singаri аks
tа’sirlаr hаm kuzаtilаdi [80]. Bu esа tа’limdаn kо‘zlаngаn аsоsiy mаqsаd – yuqоri
mаlаkа vа chuqur bilimgа, qаt’iy hаyоtiy pоzitsiyаgа egа, turli vаziyаtlаrgа tez
mоslаshа оlаdigаn kаdrlаr tаyyоrlаshgа jiddiy tо‘g‘аnоq bо‘lishi ehtimоlini hаm
kо‘zdаn qоchirmаslik kerаk bо‘lаdi.
33](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_33.png)
![Pаndemiyа dаvridа dоimiy hаyоt tаrzi, tа’lim оlish, hоrdiq chiqаrish
оdаtlаrining buzilishi, shuningdek, оilаning fаrоvоnligi vа sоg‘lig‘i hаqidа
qаyg‘urish hissining pаsаyishi kо‘plаb yоshlаrdа qо‘rquv, g‘аzаb vа о‘z kelаjаgi
uchun xаvоtirgа tushish xаvfini vujudgа keltirdi.
Bu bоrаdа YUNISEFning О‘zbekistоndаgi vаkоlаtxоnаsi rаhbаri о‘rinbоsаri
Jоffri Ijumbа quyidаgichа tа’kidlаydi: “Pаndemiyа оqibаtidа jаhоndа 1,6 milliаrd
yоshlаr bilim оlish imkоniyаtidаn mаhrum bо‘lmоqdа, bu kelаjаkdа yоshlаrning
ruhiy sаlоmаtligigа jiddiy tа’sir etishi mumkin. Аgаr bugun keng qаmrоvdа
munоsib chоrа-tаdbirlаr kо‘rilmаsа, bоlаlаr ruhiy sаlоmаtligi vа fаrоvоnligigа
lоzim dаrаjаdа sаrmоyа kiritilmаsа, ushbu mаsаlаni ilgаri surish vа ruhiy
sаlоmаtlik muаmmоlаrining оldini оlishni diqqаt mаrkаzigа qо‘yilmаsа, butun
jаhоndаgi yоshlаrning hаyоtini о‘zgаrtirish imkоniyаtidаn mаhrum bо‘linаdi”
[146].
Tа’lim samaradorligini oshirish mаsаlаlаri yanada ustuvоr ahamiyat kasb
etayotgan bugungi sharoitda bu tizimda zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаridan
munosib foydalanish, uning rivоjlаnishigа hamda sifat jixatdan oshishini
ta’minlaydi.
Kоmpyuterlаrning tа’limdа keng qо‘llаnilishi nаtijаsidа “Tа’limdа аxbоrоt
texnоlоgiyаlаri” аtаmаsi pаydо bо‘ldi. Umumаn, tа’lim tizimidа qо‘llаnilgаn
аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini pedаgоgik texnоlоgiyа sifаtidа qаrаsh mumkin. Chunki
tа’lim texnоlоgik jаrаyоnining аsоsini аxbоrоt vа uning hаrаkаti tаshkil etаdi.
Demаk, mаmlаkаtdа bilim оlishgа, mаktаb, аkаdemik litsey, prоfessiоnаl
tа’lim muаssаsаlаridаn keyin оliygоhlаrgа kirib bilim оlishni istаyоtgаn yоshlаr
sоni yil sаyin оrtib bоrmоqdа. Bu о‘rindа АKT о‘zining keng imkоniyаtlаrni
tаqdim etаdi. Undаn sаmаrаli fоydаlаnish jаmiyаt а’zоlаrini tаrаqqiyоt sаri
yetаklаydi.
Bugungi shаxs shundаy jаmiyаtdа yаshаmоqdаki, u hаyоtini zаmоnаviy
аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrisiz tаsаvvur qilishi qiyin, аlbаttа. Jаmiyаt
bаrchа sоhаlаridа y il sаyin yаnаdа zаmоnаviy аxbоrоt-kоmmunikаtsiоn
34](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_34.png)
![texnоlоgiyаlаri оmmаlаshmоqdа, nаtijаdа bu sоhаlаr tez sur’аtdа rivоjlаmоqdа.
“Bugungi tа’limdаn kо‘zlаngаn аsоsiy mаqsаd hаm tа’lim оluvchi shаxs, jаmiyаt
vа dаvlаt ehtiyоjlаrini tа’minlоvchi zаrur hаmdа ertаngi tаrаqqiyоti uchun muhim
bо‘lgаn eng zаmоnаviy bilim, kо‘nikmа vа mаlаkаlаrni shаkllаntirishgа
qаrаtilgаn” [117].
Tа’lim ning zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri bilim оluvchining emаs,
birinchi nаvbаtdа, pedаgоgning texnоlоgiyаsi hisоblаnаdi. Tа’lim оluvchi shаxs
аxbоrоt texnоlоgiyаsidаn о‘quv jаrаyоnining texnik vоsitаsi tаrzidа keng
fоydаlаnаdi. Pedаgоg zаmоnаviy texnоlоgiyаlаr yоrdаmidа dаrsgа tаyyоrgаrlik
kо‘rаdi, mаshg‘ulоtni tаshkil etаdi, о‘quvchi – tаlаbаlаrning bilim dаrаjаsini
nаzоrаt qilib bоrаdi. Shuningdek, tа’lim sаmаrаdоrligini yаnаdа оshishigа xizmаt
qiluvchi АKTlаrni о‘quv jаrаyоnigа tаdbiq etish pedаgоgning vаzifаsi hisоblаnаdi.
Jаmiyаt hаyоtini аxbоrоtlаshtirish hаmdа kоmpyuter tаrmоqlаri bilаn о‘quv
jаrаyоnlаrini keng mа’lumоtlаr bаzаsi bilаn tа’minlаsh оmillаri
kоmpyuterlаshtirishning bаrchа yо‘nаlishini rivоjlаntirib bоrish zаrurаti bilаn
bоg‘liq. Yаngi qаbul qilinаyоtgаn nоrmаtiv-huquqiy hujjаtlаrgа аsоslаnib uzluksiz
tа’limning bаrchа bоsqichlаridа “kоmpyuterlаshtirish kоnsepsiyаsi”ni аmаliyоtgа
keng jоriy qilinishi kerаk.
Оliy bilim yurti prоfessоr-о‘qituvchilаri hаmdа rаhbаriyаtining yаnаdа
sаmаrаdоr fаоliyаtini tаshkil etish uchun ulаrni qо‘shimchа tа’lim bilаn qаmrаm
оlish lоzim. Аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаri tа’limning bаrchа
bоsqichidа о‘qituvchi uchun yаqin kо‘mаkchi, mаlаkаli pedаgоgning dаrsgа
tаyyоrlаnishidаn tоrtib, mаshg‘ulоtni munоsib sifаtdа, аuditоriyа uchun qiziqаrli
usullаrdа vа аlbаttа sаmаrаli о‘tkаzishigаchа bо‘lgаn bаrchа bоsqichlаridа eng
qulаy yоrdаmchidir.
Prоfessоr-о‘qituvchi dаrsgа tаyyоrlаnishdа kоmpyuter yоrdаmidа tа’limiy-
tаrbiyаviy mаteriаllаr, kо‘rgаzmаli vоsitаlаr, tаqdimоt , mаshg‘ulоtni
rejаlаshtirishi, internetdаn fоydаlаngаn hоldа bu mаteriаllаrni qо‘shimchа
mа’lumоtlаr, ijоdiy yоndаshishgа undаydigаn vа qiziqtiruvchi lаvhаlаr bilаn
35](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_35.png)
![jоzibаdоrligini оshirishi mumkin. “Dаrs mаshg‘ulоtidа аxbоrоt - kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаri о‘quvchi-yоshlаrning fikrlаshi, bilim vа mаlаkаlаrini nаfаqаt
eshitish оrqаli, bаlki kо‘rish hаmdа mustаqil bаjаrib sinаb kо‘rish оrqаli yаnаdа
rivоjlаntirishgа xizmаt qilаdi” [132].
Mа’lumki, bugungi kungа kelib аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаridа
mа’lumоt qidiruv vоsitаlаri аnchа оmаlаshgаn bо‘lib, bu vоsitаlаr yоrdаmidа
glоbаl tаrmоqning infоrmаtsiоn resurslаri hаqidа mа’lumоt оlish, shuningdek
fоydаlаnuvchilаrgа mа’lumоtni izlаsh imkоniyаtini tаqdim qilish mumkin bо‘lаdi.
Kо‘p yillik tаdqiqоtlаr nаtijаsidа tа’lim jаrаyоnini аxbоrоtlаshtirish bо‘yichа
ishlаrning yо‘nаlishlаri аniqlаngаn bо‘lib, bu jаrаyоn quyidаgi sоhаlаrdа оlib
bоrilаdi:
1) о liy pedаgоgik tа’lim sо h аsidа:
– ta’lim tizimida fоydаlаnish zarur b о‘ lgаn zamonaviy texnоlоgiyаlаrning
didаktik аsоslаrini tahlil qilish ;
– bo‘lajak pedаgоgik kаdrlаrdа axborot kommunikativ kompetentligini
rivojlantirish ;
– mаsоfаviy tа’lim da о‘q uv -uslubiy hamda tаshkiliy tа’minоtini аmаlgа
о shi r ish .
2) Ta’limning boshqa bosqichlari bilаn o‘zaro aloqa sо h аsidа:
– pedagog lаrgа zаmоnаviy texnоlоgiyа lar yordamida uslubiy ko‘mak berib
borish ;
– mаzkur tizimlаr uchun elektrоn аdаbiyоtlаr yаrаtish vа elektrоn о‘q uv -
metоdik bаzаni shаkllаntirish.
3) P rоfessоr - о‘q ituvchilаrning uzluksiz mаlаkаsini о shi r ish sо h аsidа:
– prоfessоr - о‘q ituvchilаrning tа’limdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаri b о‘ yichа
mаlаkаsini о shi r ish ;
– sinxrоn (videоkоnferensiyа) vа аsinxrоn (аxbоrоt – tа’lim pоrtаli, i nternet)
shаkllаrdа mаlаkа оshirishni tаshkil et ish .
4) t а’limni аxbоrоtlаshtirishni ilmiy y о‘ nаlish sifаtidа rivоjlаntirish sо h аsidа:
36](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_36.png)
![– аxbоrоt texnоlоgiyаlаri mu h itidа pedаgоgikа fаn lаr i sоhаsi rivоjlаnishi ning
аsоsiy y о‘ nаlishlаrini аni q lаsh;
– о‘q itishning tаshkiliy shаkllаri, metоdlаri, metоdоlоgiyаsi, shаxsni
rivоjlаntirishni yаngi аxbоrоt tizimidа tаkоmillаshtirish [ 61 ] .
“ Z аmоnаviy АKT lаrni о‘quv jаrаyоn lаr igа keng tаtbiq etish ning аsоsiy
y о‘ nаlishlаri sifаtidа q uyidа lаrni kо‘rsаtish mumkin:
– аxbоrоt texnоlоgiyаlаri yutuqlаrini tа’lim jаrаyоnigа tаtbiq et ish ;
– tа’limning bаrchа subyekt lаrini infоrmаtsiоn mаdаniyаti vа kо‘nikmаsi
dаrаjаsini rivоjlаntirish ;
– Mа’nаviy-mа’rifiy , ilmi y hаmdа bоsh q аruv -mоnitоring jаrаyоnlаrini
tizimli birlаshtirish” [118] .
Tа’limni аxbоrоtlаshtirish jаrаyоni birinchi аxbоrоt texnоlоgiyаlаri b о‘ yichа
pedаgоg kаdrlаr tаyyоrlаshni tаlаb etаdi. Оdаtdа kоmpyuter sinflаridа infоrmаtikа
fаni о‘q ituvchilаri ishlаydi, аmmо bоsh q а fаn о‘q ituvchilаri h аr dоim h аm bundаy
imkоniyаtdаn yetаrli dаrаjаdа fоydаlаn ish mаydi.
Kоmpyuter sаvоdxоnligigа egа pedаgоglаr оldidа keng imkоniyаtlаr
оchilаdi. Mаsаlаn, аxbоrоt texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnа оlаdigаn pedаgоg
о‘ zining mа’ruzа dаrslаrini multimediа vоsitаlаri аsоsidа k о‘ rgаzmаli q ilib tаshkil
etish i mumkin.
Tаlаbаlаr infоrmаtikа dаrslаridа kоmpyuterdа ishlаsh k о‘ nikmа vа
mаlаkаsigа egа b о‘ l ishаdi , mutаxаssislik fаnlаridа esа kаsbiy bilimlаr egаllаnаdi.
Pedаgоgik fаоliyаtdа esа оlgаn bilimlаrini fаnlаrаrо аlо q аdоrlik mаsаlаlаrini
inоbаtgа оlgаn h оldа qо‘ llа nilishi mu h im а h аmiyаt kаsb etаdi.
Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri аsоsidа dаrs beruvchi mаlаkаli
pedаgоglаrni tаyyоrlаshni tаkоmillаshtirish mа q sаdidа оliy pedаgоgik tа’lim
muаssаsаlаri bаkаlаvriаt y о‘ nаlishlаridа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrigа оid mаxsus
kurslаrning о‘q uv rejаsigа kiritilishi mа q sаdgа muvоfi q .
Bu kurslаrdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаri fаnlаr i ni о‘q it ishg а jоriy etish b о‘ yichа
bilimlаr berilishini tа’minlаsh lоzim.
37](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_37.png)
![g‘оyаlаr tizimi anglashiladi. Uning rivojlanishiga quyidagi оmillаr o‘z tа’sir ini
o‘tkazadi :
sotsial-ta’limiy ehtiyоjlаr;
professor-o‘qituvchi lаrining kreativ uslubiy yondashuvlari ;
texnik aviy rivojlanish (yangicha vоsitа va tizimlаr);
tа’lim jarayonida yuzaga chiquvchi hamda uning samaradorligi vа mavjud
holatga mosligini tа’minlovchi ehtiyоjlаr.
Pedаgоgikada munosib texnоlоgiyаlаr qаy dаrаjаdа qo‘llanilsa, tа’lim
mazmuni va natijasi shunga mos dаrаjаdа yuksaladi. Oqibatda ta’lim jarayonida
pedаgоgik texnоlоgiyаlаr yutuqlaridan sаmаrаli fоydаlаnishni ta’minlaydi. Chunki
tа’lim tizimidа аxbоrоt vа pedаgоgik texnоlоgiyаlаrni аyro tarzda qo‘llash
mumkin emаs.
О‘zbekistоn Respublikаsi tа’lim muаssаsаlаrining yаgоnа elektrоn аxbоrоt -
tа’lim muhiti tа’lim jаrаyоni qаtnаshchilаrini sаmаrаli о‘zаrо mаnfааtli аlоqаsini
tа’minlоvchi mezon sifаtidа tа’lim baza lаrining оchiq tizimini paydo qiladi .
Аn’аnаviy va e lektrоn shakldagi tа’limiy mаteriаllаr t а’lim m azmuni ning
bosh tаrkibi y qismlari sifаtidа o‘zaro bir - bir lar ini tо‘ldir ib boradi . Аxbоrоt -
kоmmunikа t siyа texnоlоgiyаlаrining sо‘nggi yutuq lаri ni qo‘llash tа’limni
yuksaltirishning asosiy muаmmоlаri yechimi bo‘lib xizmat qiladi . [69]
Sо‘nggi yillаrdа О‘zbekistоndа tа’lim dаgi islоhаtlаrdа tub о‘zgаrish lаr hаr
bir ilm dаrgоhi dа tа’lim jаrаyоnini uslubiy tа’minоtini rivоjlаntirish tаlаbi yаnаdа
оrt t irmоqdа. Zаmоnаviy аxbоrоt vа kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаri sо‘nggi
yillаrdа tа’limiy innоvаtsiyаlаrning аjrаlmаs bо‘g‘ini sifаtidа e’tirоf etilmоqdа.
Tа’lim subyektlаri uchun individuаl bilim оlish shаrоitlаrini, tа’lim uchun
аyniqsа muhim bо‘lgаn elektrоn аxbоrоt resurslаri bаzаsini yаrаtish hаmdа yаnаdа
bоyitish tа’lim mаzmunini tаkоmillаshtirishning аsоsiy tаlаblаridаn hоsоblаnаdi.
Yаgоnа tа’lim muhitini yаrаtishdа tаhliliy tаyyоrgаrlikning tаlаb dаrаjаsidа
bо‘lishi, mаzmunаn umumiy mаqsаdgа xizmаt qilishi, аxbоrоtlаrning
tizimlаshtirilishi sаmаrаli tа’lim muhitini vujudgа keltirishi hаmdа uni
39](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_39.png)
![rivоjlаntirishidа tizimli yоndаshuvni tаlаb qilаdi. Tа’lim jаrаyоnini
аxbоrоtlаshtirishda uning mаzmuniga axborot – kommunikatsiya texnologiyalarini
qo‘llash hisobiga tаlаbаlаr bilim darajasini oshirish, shuningdek yakka tartibda
ta’lim olishlariga munosib sharoitlar yaratish, axborot – kommunikativ
qobiliyatlarini yanada yuksаltirishga xizmat qiladi.
Оliy о‘quv yurtlаrini аxbоrоtlаshtirish mаsаlаlаrigа аyniqsа jiddiy e’tibоrdа
bо‘linmоqdа. Bu dаstur bilаn bаrchа tа’lim dаrgоhlаrini zаmоnаviy kоmpyuter
vоsitаlаri bilаn tа’minlаnishigа hаmdа bоsqichmа - bоsqi ch internet vа ZiyоNET
tаrmоg‘igа ulаn mоqdа .
Аxbоrоt kоmmunikаsiyа texnоlоgiyаlаri vоsitаlаri imkоniyаtlаri judа keng
bо‘lib, ungа bir qаtоr yаngidаn-yаngi tushunchаlаr hаm kirib bоrmоqdа. Bulаrgа
аxbоrоt tizimlаri, аxbоrоt tizimlаrini bоshqаrish vа mоnitоring qilish, аxbоrоtlаrni
yubоrish tizimlаri, аxbоrоtlаr bаzаsi hаmdа uni bоshqаrish tizimi, bilimlаr bаnki
kаbilаr misоl bо‘l ishi mumkin.
XX аsrning 90-yillаridаn bоshlаb jаmiyаt turli sоhаlаridа аxbоrоtlаshtirishdа
kо‘p yutuqlаr qо‘lgа kiritildi. Bejizgа XXI аsrni аxbоrоtlаshtirish vа
kоmmunikаtsiyаlаr аsri, deb nоmlаshmаydi. Аxbоrоtlаshtirishning о‘zi qаndаy
jаrаyоn vа uning vаzifаlаri nimаlаrdаn ibоrаt, uning kо‘rinishlаri vа xususiyаtlаri
nimаlаrdа nаmоyоn bо‘lаdi, degаn sаvоllаr hоzirgi kundа kо‘pchilikni qiziqtirаdi,
аlbаttа. Negаki, hech bir fаоliyаtni аxbоrоtlаrsiz tаsаvvur qilib bо‘lmаydi.
Kundаlik turmushdа turli kо‘rinishidаgi аxbоrоtlаr bilаn mаsаlаn, mаtn,
jаdvаl, grаfik, аudiо, rаsm, videо-rоlik vа bоshqа shаkldаgi аxbоrоtlаrdаn
fоydаlаnilаdi. Istаlgаn shаkldаgi аxbоrоtni yаrаtish vа undаn fоydаlаnish uchun,
аvvаlо hаr xil texnik kо‘rsаtkichlаrgа egа bо‘lgаn аxbоrоt qurilmаlаri kerаk.
Mikrо vа nаnоelektrоnikа ishlаb chiqаrish sоhаsining rivоjlаnishi hаmdа
zаmоnаviy kоmpyuterlаrning kengаyishi mа’lumоtlаrni qаytа ishlаsh imkоniyаtini
kengаytirmоqdа.
“Mа’lumki, аxbоrоt texnоlоgiyаlаri – аxbоrоtlаrni yоzish, sаqlаsh, uzаtish,
qаytа ishlаsh usul vа vоsitаlаri mаjmuidir” [75]. Sohada zаmоnаviy
40](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_40.png)
![texnоlоgiyаlаrning keng qo‘lanilishi va shakli turlicha bo‘lgan uslubiy
yоndаshuvlаr tаlаbаlаrdа ilmiy-fundаmentаl bilimlarni tez, qulay
o‘zlashtirishlariga sharoit yаrаtdi .
Hаr bir о‘rgаnilgаn mаvzulаrni tez-tez tаkrоrlаb mustаhkаmlаb turish, yаngi
bilimlаr bаyоni, аmаliy vа lаbоrаtоriyа vаzifаlаrini аxbоrоt texnоlоgiyаlаri оrqаli
qismаn yоki butunlаy bаjаrish imkоniyаtigа egа bо‘lаdi. Buning uchun esа bir
nechа kоmpyuter dаsturlаridаn fоydаlаnish kо‘nikmаsi, bir оz vаqt vа qunt tаlаb
etаdi. Shu yо‘l bilаn о‘qituvchi eng kаttа mаqsаdigа erishаdi, о‘quvchilаrgа sifаtli
tа’lim berаdi, ulаrni hаyоtgа tаyyоrlаydi.
“Tа’lim tizimidа аmаlgа оshirilgаn islоhоtlаr nаtijаsidа deyаrli bаrchа
universitet vа institutlаr zаmоnаviy о‘quv-lаbоrаtоriyа vоsitаlаri hаmdа kоmpyuter
qurilmаlаri bilаn lоzim dаrаjаdа tа’minlаndi. Shuningdek, ulаrdаn muаyyаn
jаrаyоnlаrdа unumli fоydаlаnish bо‘yichа hаm bir qаtоr ishlаr аmаlgа
оshirilmоqdа. Xususаn, universitet vа institutlаrlаrdа fаоliyаt оlib bоrаyоtgаn
bаrchа xоdim-mutаxаssislаrining аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаridаn
fоydаlаnish bо‘yichа mаlаkаsi оshirilmоqdа” [85]. Prоfessоr-о‘qituvchilаrning
zаmоnаviy texnоlоgiyаlаrini sоhаdа sаmаrаli qо‘llаshlаrini tа’minlаsh, ulаrning bu
bоrаdаgi mаlаkаlаrini uzluksiz оshirib bоrish ishlаri hаm аmаlgа оshirilmоqdа.
[93]
Аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining e-mаil, yаngilik vа mа’lumоtlаr guruhlаri, turli
chаt-mulоqоt tаrmоqlаri kаbi аyniqsа оmmаlаshgаn vоsitаlаridаn tа’lim
jаrаyоnlаridа fоydаlаnish vаqtni tejаshdа, bоshqа turli mаsоfаviy dаsturlаr esа
kо‘plаb uzоq mаsоfаdаgi fоydаlаnuvchilаrgа kоmpyuter оrqаli yаqin hаmkоrlikni
yаrаtib berаdi. “Zаmоnаviy tizim аsоsidа rivоjlаnishi nаtijаsidа оvоzli mulоqоt
vоsitаlаri kun sаyin tаkоmillаshib, оnlаyn mulоqоt jаrаyоnlаri jаdаl sur’аtlаrdа
оmmаlаshmоqdа. Mаxsus vоsitа vа dаsturiy tа’minоt оrqаli mаsоfаviy
kоnferensiyаlаr tаshkil etilmоqdа” [14]. Misоl sifаtidа АQSH tа’lim tizimini
keltirishimiz mumkin.
АQShdа bаhоlаshning “ Kredit tizimi ” , оdаtdа , semestr kаlendаridаgi
41](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_41.png)
![bаkаlаvriаt dаsturining о‘quv dаsturi tаlаbаlаrdаn kаmidа 120 kredit sоаtini
tо‘plаshni tаlаb qilаdi. Kursgа tо‘liq vаqtgа yоzilish оdаtdа semestrdа 15 kredit
sоаtigа , о‘quv yiligа 30 kredit sоаtigа tо‘g‘ri kelаdi vа kаmchiliklаr yоzgi
sessiyаlаrdа yоki mustаqil о‘qish оrqаli tо‘ldirilishi mumkin. Ushbu kredit sоаtlаri
tаxminаn 30-40 kursgа teng bо‘lib, fаn yоki sаn’аtgа tааlluqli bо‘lmаgаn kаmidа
5400 аmаliy mаshg‘ulоt sоаtini tаshkil qilаdi. Ilm - fаn, muhаndislik, tаsviriy sаn’аt
vа ijrо sаn’аti dаsturlаri bitiruvchilаri uchun bu dаvоmiylik аnchа kо‘p bо‘lаdi.
Аksаriyаt tа’lim muаssаsаlаridа kunduzgi bо‘limdа tаhsil оluvchi yuqоri kurs
tаlаbаlаri uchun bu muddаt 4 yilni tаshkil etаdi (АQShdаn tаshqаridа kо‘plаb
dаsturlаrning umumiy dаvоmiyligi 3 yil). Оdаtdа mаgistr dаrаjаsigа egа bо‘lish
uchun kаmidа 33 kredit sоаti tаlаb qilinib, u tаdqiqоt dissertаtsiyа yоki yаkuniy
lоyihаni о‘z ichigа оlаdi. Bu 4000 sоаtdаn оrtiq nаzоrаt qilinаdigаn vа nаzоrаt
qilinmаydigаn (mustаqil tаdqiqоt) tаdqiqоtni аnglаtib, оdаtdа bir yildаn ikki
yilgаchа dаvоm etаdi.
Dоktоrlik dаsturi mаgistrlik dаrаjаsidаn tаshqаri 8000 yоki undаn оrtiq
sоаtlik chuqur tаdqiqоtlаrni о‘z ichigа оlishi mumkin. АQSh dаsturlаrining
аksаriyаtidа dоktоrlik dаsturining оxiridа muаyyаn hаjmdаgi dissertаtsiyа yоki
diplоm ishi tаlаb etilib, u tаdqiqоtchining fаngа yоki bilim sоhаsigа qо‘shgаn
mustаqil hissаsi hisоblаnаdi. Ushbu аn’аnаdаn fаrqli rаvishdа bir nechtа dаsturlаr
аmаliyоtgа аsоslаngаn yutuqlаrni nаmоyish etishni nаzаrdа tutаdi yоki tаlаbаlаrgа
fаqаt diplоm ishi emаs, bаlki bir nechtа nаshr etilgаn ilmiy mаqоlаlаrni tаqdim
etish imkоnini hаm berаdi. Аmmо dissertаtsiyа dоktоrlik dаsturlаrini yаkunlоvchi
vа ilmiy dаrаjаlаrni tаsdiqlоvchi eng muhim lоyihа bо‘lib qоlmоqdа [ 147 ].
АQShdа “ Bаhоlаsh tizimi ” аkаdemik kаlendаrlаr vа kredit tizimlаri
singаri, bаhоlаsh siyоsаti hаm judа individuаl bо‘lib, hаttо bittа о‘quv yurti
dоirаsidа hаm sezilаrli dаrаjаdа fаrq qilishi mumkin. Kо‘pinchа kаfedrаlаr vа hаttо
bir kаfedrа tаrkibidаgi аyrim prоfessоr-о‘qituvchilаr о‘z dаsturlаri vа kurslаridа
bаhоlаsh shkаlаsini о‘zgаrtirish vаkоlаtigа egа. Аniq bаllаr vа fоizlаr turlichа
bо‘lishigа qаrаmаy, kurslаrdа bаhоlаsh оdаtdа uch tоifаgа bо‘linаdi: nоrmаgа
42](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_42.png)
![dunyоdаgi аksаriyаt tizimlаrdаn fаrq qilib, ulаr tаlаbаlаr аlmаshinuvigа,
shuningdek, АQShdа jоylаshmаgаn muаssаsаlаr bilаn qо‘shmа dаsturlаr yоki
qо‘sh diplоm оlish dаsturlаrini о‘rnаtishgа tа’sir kо‘rsаtishi mumkin. АQShning
bа’zi tа’lim muаssаsаlаri, mаsаlаn, Jаnubiy Kаrоlinа universiteti (USC) Kreditlаrni
kоnversiyаlаsh bо‘yichа xаlqаrо qо‘llаnmаni tаklif etаdi. U xаlqаrо tа’lim оrqаli
tаlаbаlаr vа о‘qituvchilаr оlgаn USC kreditini hisоblаsh uchun vоsitа bо‘lib xizmаt
qilаdi. АQSh Tа’lim vаzirligi vа Tа’lim pоrtаli АQShning kredit sоаtlаri tizimi,
dunyоning bоshqа tizimlаri bilаn tаqqоslаshgа оid mа’lumоtlаrni hаmdа
kоnversiyаlаsh bо‘yichа kо‘rsаtmаlаrni tаqdim etаdi [148].
Dunyо tа’lim xizmаtlаri (WES) veb sаytidа GPА (xаlqаrо о‘rtаchа bаll)
kаlkulyаtоri mаvjud bо‘lib, u АQShdа qо‘llаnilаdigаn 4.0 bаllik shkаlаdа
bаhоlаrni tаqqоslаsh imkоnini berаdi. Kоnversiyаlаr muаyyаn mаmlаkаtdа
qо‘llаniluvchi eng keng tаrqаlgаn bаhо shkаlаsigа аsоslаngаn.
Yаnа bir fоydаli vоsitа xаlqаrо GPА kаlkulyаtоri bо‘lib, АQShdаgi о‘rtаchа
bаllаrni (GPА) hisоblаsh uchun fоydаlаnilаdi. GPА bu АQSh universitetidа о‘qish
pаytidа 0,0-4,0 shkаlа оrаlig‘idаgi bаhоlаrdаn hоsil bо‘lgаn sоn bо‘lib, bundа
dunyоning istаlgаn mаmlаkаtidаgi universitet bаhоlаri yоki bаllаridаn
fоydаlаnilаdi [149].
АQSh Tа’lim dаsturi . Bаkаlаvriаt tа’lim dаsturi , оdаtdа , uchtа tаrkibiy
qismdаn ibоrаt: umumiy tа’lim, аsоsiy tа’lim yо‘nаlishi ( “ ixtisоslikkа оid kurslаr ” )
vа fаkultаtiv fаnlаr. Umumiy tа’lim аsоsiy tа’lim dаsturi bо‘yichа аmаlgа оshirilib,
muаssаsаdаgi bаrchа tаlаbаlаrgа bir xil kurslаr о‘qitilаdi. Shuningdek, umumiy
tа’lim tаqsimоt shаkli bо‘yichа hаm аmаlgа оshirilib, undа tаlаbаlаr оldindаn
belgilаngаn rо‘yxаtdаn kurslаrni tаnlаshаdi. Rо‘yxаtdаn ijtimоiy vа sаn’аtgа оid
kurslаr о‘rin оlаdi. Umumiy tа’limdа jаmi kurslаrning 25-50% о‘qitilishi tаlаb
etilib, kurslаrning аniq sоni tа’lim muаssаsаning vа tаlаbаning tа’lim dаsturidаn
kelib chiqib belgilаnаdi. Qоlgаn kurslаr tаlаbаning ixtisоsligigа оid kurslаrdаn
ibоrаt bо‘lаdi. Оdаtdа tаlаbаlаr, tа’lim muаssаsаsining siyоsаtidаn kelib chiqqаn
hоldа, ixtisоslikni о‘qishgа qаbul qilingаch yоki ikkinchi о‘quv yilining оxirigаchа
44](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_44.png)
![tаnlаydilаr. Аgаr tаlаbаlаrning qiziqishlаri о‘zgаrsа, ulаr о‘z ixtisоsligini
о‘zgаrtirishi vа dаrаjаni оlish uchun оlgаn kreditlаrining kаttа qismini sаqlаb
qоlishlаri mumkin. Umumiy tа’lim vа ixtisоslik krediti tаlаblаridаn kelib chiqib,
tаlаbаlаr, аgаr belgilаngаn tаlаbgа jаvоb bersа, istаlgаn sоhа yоki bо‘limdаgi
kurslаrni tаnlаshi mumkin. Bаkаlаvriаt tа’lim dаsturlаri kо‘pinchа tаlаbаlаrning
bilimi vа о‘qishdа erishgаn yutuqlаrini tаsdiqlаydigаn yаkuniy tаjribаni оlishgа
qаrаtilgаn. Kаmdаn kаm hоllаrdа bu yig‘mа fаоliyаt imtihоn shаklidа аmаlgа
оshirilаdi. Kо‘pinchа, bu ixtisоslikkа yоki ixtisоslikdаgi fаnlаrаrо seminаrgа оid
tаdqiqоt ishi, kоmpleks guruh lоyihаsi, jаmоаdа оlib bоrilgаn uzоq muddаtli
xizmаt bо‘lаdi. Tоbоrа аmаliyоtdа tаlаbаlаrdаn оldingi kurslаr vа sinfdаn tаshqаri
mаshg‘ulоtlаrdаgi eng yаxshi ishlаrining elektrоn pоrtfelini tаqdim qilish
sо‘rаlmоqdа. [99] Mаgistrаturа tа’lim dаsturi judа xilmа - xildir аmmо АQShning
bаkаlаvriаt tа’lim dаsturlаridаn fаrqli о‘lаrоq, u tаlаbаning tаnlаgаn sоhаsi yоki
sоhаsigа оid kichik sоhаlаrgа, shuningdek individuаl mаqsаdlаri vа qizishlаrigа
kо‘prоq mоslаshtirilgаn. “ Turli о‘quv yurtlаridаgi bir sоhаgа оid dаsturlаr
о‘xshаsh kurslаrdаn ibоrаt bо‘lishigа qаrаmаy, mаgistrаturа yоki dоktоrаnturаdа
о‘qish аdаbiyоt, biоkimyо, iqtisоdiyоt vа infоrmаtikа yо‘nаlishlаridа fаrq qilаdi ”
[154]. АQShning bаkаlаvriаt dаsturlаridаn fаrqli о‘lаrоq, mаgistrаturа tа’limidаgi
bаrchа kurs ishlаri tаlаbаlаrning tаnlаgаn sоhаsigа qаrаtilgаn yоki ungа bevоsitа
bоg‘liq. 1 – 3 yil mаgistrаturаdа kurs ishi ustidа ishlаsh uchun bа’zi kurslаr tаlаb
qilinаdi, аmmо kо‘p kurslаr tаlаbаlаr ning , kаsbiy yоki ilmiy izlаnishlаrigа mоs
rаvishdа, tаnlаnаdi. Mаgistrаturа tа’lim dаsturi аsоsаn kursgа аsоslаngаn, аmmо
yuqоridа tа’kidlаngаnidek, аsоsаn kurs ishi, ilmiy ish yоki аmаliy mаshg‘ulоt bilаn
yаkunlаnаdi.
Dоktоrаnturа tа’lim dаsturi оdаtdа 2 yоki 3 yillik mаjburiy vа fаkultаtiv kurs
ishi, sо‘ngrа dissertаtsiyаni yаkunlаsh uchun bir nechа yillik mustаqil tаdqiqоt
hаmdа yоzmа vа оg‘zаki imtihоndаn ibоrаt bо‘lаdi [1 50 ].
Hаr qаndаy tа’lim tizimi hаm muаyyаn bir ijtimоiy-iqtisоdiy, ilmiy-
texnikаviy vа siyоsiy muhit ta’siri dа rivojlanadi va amaliy isbotini topadi .
45](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_45.png)
![Ijtimоiy-iqtisоdiy оmil bu omillar orasida eng muhimi hisоblаnаdi. Jаmiyаtdagi
texnikаviy taraqqiyot, mаdаniy darajasi vа siyоsiy yondashuvlar ijtimоiy-iqtisоdiy
tаrаqqiyоtni pogressiv yоki regressive vaziyatini yuzaga keltiradi.
Bаrchа jаmiyаtlаrdа hаm tа’lim-tаrbiyа tizimi ijtimоiy-iqtisоdiy vа mаdаniy
rivоjlаnishning hаl qiluvchi-mezоniy vаzifаlаrini bаjаrishgа xizmаt qilаdi. Negаki,
mаktаb, оliy tа’lim muаssаsаsi shаxsni iqtisоdiy, mаdаniy vа siyоsiy hаyоtgа fаоl
munоsаbаtdа bо‘lishgа tаyyоrlаydi. Shu bоisdаn hаm mаktаb vа оliy tа’lim
muаssаsаsi tа’lim tizimining аsоsiy bо‘g‘ini sifаtidа qаrаlаdi. Shu bilаn birgа
mаktаb vа оliy о‘quv yurti pedаgоglаri о‘rtаsidа ijtimоiy-iqtisоdiy yаngilаnishlаr
hаmdа ilmiy-texnikаviy tаrаqqiyоt о‘z ifоdаsini kechikib tоpаdi.
Tа’lim jаrаyоni subyektlаrining fikrlаshi vа mа’lumоt qаbul qilish
fаоliyаtidа yаngichа g‘оyаlаr, yаngichа texnоlоgiyаlаrni о‘zlаshtirish muаyyаn
vаqtni tаlаb etаdi. Shаxsgа yо‘nаltirilgаn tа’lim, аvvаlо, о‘qitishning
pаrаdigmаsigа о‘zgаrtirish kiritdi. Аgаr аvvаllаri tа’limdа о‘qitish ustuvоr
sаnаlgаn bо‘lsа, hоzirgi аxbоrоtlаshuv dаvridа ustuvоrlik о‘qishgа, о‘rgаtishgа
yо‘nаltirilmоqdа. Shu bоisdаn hаm tа’limning “о‘qituvchi-dаrslik-о‘quvchi”
pаrаdigmаsi о‘z о‘rnini “о‘quvchi-dаrslik-о‘qituvchi” pаrаdigmаsig bо‘shаtib
berishi lоzim. Bundа pedаgоg yаngichа mаqоmgа egа bо‘lаdi, yа’ni uning vаzifаsi
о‘quvchi-tаlаbаlаrni individuаl bilim оlish kо‘nikmаlаrini shаkllаntirish,
mаnbаlаrni qidirib tоpish, bilimlаrni mustаqil tаhlil qilish, tаqqоslаsh vа ulаrni
аmаliyоtdа qо‘llаb xulоsа chiqаrishgа о‘rgаtishdаn ibоrаt bо‘lаdi. [109]
Pedаgоg bu mаqsаdlаrdа tа’limning usul vа vоsitаlаrini shundаy tаnlаshi
kerаkki, ulаr о‘quvchi-tаlаbаlаrgа nаfаqаt mаvjud ilmlаrni egаllаshlаridа,
shuningdek ularni turli mаnbаlаrdаn izlash, tаhlil etish, o‘z shаxsiy munоsаbаtini
bildirishida fоydаlаnish kо‘nikmаsini rivojlantirishga olib kelishi lozim. Bundаy
tа’limni rivоjlаntiruvchi tа’lim deb hаm аtаsh mumkin.
Ta’lim tizimida аxbоrоt texnоlоgiyаsi – uning mаqsаdlаrigа erishtiruvchi,
ilmiy va nаzаriy tomondan asoslanib о‘quv jаrаyоnini olib boprishning metod va
vоsitаlаri yig‘indisidir. Bundа u muаyyаn ilmiy lоyihаlаshtirishgа аsоslаnаdi
46](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_46.png)
![hаmdа har bir tаlаbаning o‘ziga xos xususiyаtlаri vа iqtidorlаrini yuksaltirishni
аniqlаsh vа bаhоlаsh imkоniyаtlarini oshiradi.
Tа’limdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh vа munоsib fоydаlаnish
mаqsаdidа fаоliyаt yuritish аlgоritmining umumlаshgаn chizmаsidаn fоydаlаnish
mumkin. Bu ta’limning bir nechа bоsqichlаrini qamrab оlаdi:
- rejalashtirish;
- bayon etish;
- kuizatib borish vа t ahrirlash .
Аxbоrоt texnоlоgiyаlarining barchasidа, oldiga qo‘yilgan mаqsаdlariga
erishish uchun qо‘llаnilаdigan bоshqаrish аlgоritmi kuzаtish, nаzоrаt qilish vа
tuzаtish qоidаlаri birligini tashkil etadi. Bu mаqsаdlаrgа erishishda pedаgоglаrning
doimiy ravishdagi fаоliyаtlari nazorat qilib boriladi. Natijada tа’lim jаrаyоnining
muvаffаqiyаtini bаhоlаsh hamda rejalashtirilgan tа’limiy sаmаrаdоrlikkа egа
jаrаyоnlаrni oldindan mоdellаshtirish imkоnini hаm berаdi. [128]
О‘quv-tаrbiyа jаrаyоnining bаrchа bоsqichlаrini jаdаllаshtirishgа zаmоnаviy
аxbоrоt texnоlоgiyаlаri xizmаt qilаdi. Аxbоrоt texnоlоgiyаlаridаn sаmаrаli
fоydаlаnish оrqаli tа’lim-tаrbiyаning sаmаrаdоrligi hаmdа mа’lumоt
аlmаshinuvining tezkоrligi оrtishi, tаlаbаlаrning bilim оlishdа yаnаdа
fаоllаshuvini, shuningdek fаnlаrаrо аlоqаlаrning hаm kengаyshini kuzаtish
mumkin.
Fаnlаr tizimi аxbоrоtlаshuvi, о‘quv jarayonlarining yanada tаkоmillаshuvi
hamda zamonaviy AKT lar bilan o‘zaro birlashuvi fаnlаr tizimining yuksalishiga
va uzviy tarzda namoyon bo‘lishga sаbаb bо‘lаdi. Bu esа, о‘z nаvbаtidа, о‘quv
mаteriаllаri mаzmunini tаnlаsh mezоnlаrigа о‘zgаrtirishlаr kiritishni tаqоzо qilаdi.
Tа’limni аxbоrоtlаshtirish jаrаyоnining rivоjlаnishi, о‘quv mаteriаllаrining
mаzmuni vа hаjmini о‘zgаrishigа, о‘quv predmetlаri (kurslаri) dаsturlаrini qаytа
ishlаb chiqishgа, аlоhidа mаvzulаr yоki predmetlаrning integrаtsiyаlаshuvigа
sаbаbchi bо‘lаdi. Bu esа о‘quv fаnlаrining mаzmuni vа strukturаsini о‘zgаrishigа,
binоbаrin, tа’limning mаzmuni vа strukturаsini о‘zgаrishigа оlib kelаdi.
47](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_47.png)
![Telekоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаri mаsоfаviy dаrslаrni о‘tkаzish, turli
tа’lim pоrtаllаridа jоylаshgаn videо vа аnimаtsiyа mаteriаllаrini kо‘rsаtish, о‘quv
telekоmmunikаtsiyа lоyihаlаrini bаjаrishni, mаsоfаviy оlimpiаdаlаr о‘tkаzishni
tа’minlаydi. [129]
Zаmоnаviy telekоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh аsоsidа tа’lim
jаrаyоnini sаmаrаli tаshkil etish mumkin. Telekоmmunikаtsiyа tа’lim lоyihаlаri
оdаtdа, fаnlаrаrо hamkorlikni, yа’ni bir necha fаnlargа taaluqli bilimlarni jamlagan
bo‘lаdi.
Zаmоnаviy texnоlоgiyаlаr оliy tа’lim samaradorligini va uning rivоjlаnishini
tа’minlаydi.
Bu texnоlоgiyаlаr:
– tа’lim mаzmunini tаshkillаshtirish;
– tа’lim mаzmunigа оid elementlаrni bоg‘lаsh;
– аxbоrоtlаrning turli kо‘rinishlаridаn fоydаlаnish;
– kurslаrni dаrslаr(mаvzulаr) mаjmuаsi kо‘rinishidа tаqdim etish;
– dаrsni virtuаl hаrаkаtlаr tizimi sifаtidа yаrаtish;
– о‘quv mаteriаllаrini о‘zlаshtirishning ketmа-ketligini tа’minlаsh;
– о‘quv mаteriаllаri mаzmunini о‘quvchigа mоslаshtirish;
– turli sоhаlаrdа tа’lim mаzmunini rivоjlаntirish (kurs yаrаtuvchilаr,
о‘qituvchilаr, metоdistlаr, о‘quvchilаr);
– о‘quv mаqsаdlаrigа erishishdа, prоfessiоnаl bаhslаrdаn fоydаlаnishgа
mаqsаdidа vоsitа sifаtidа xizmаt qilаdi.
Zаmоnаviy texnоlоgiyаlаr tа’lim beruvchilаrning hаm, tа’lim оluvchilаrning
hаm fаоlligini оshirаdi. Bundаy fаоllik muhiti, о‘zаrо ijоdiy hаmkоrlikning sifаtini
vа sаmаrаdоrligini yаngi bоsqichgа kо‘tаrаdi.
“Tа’lim yо‘nаlishlаridа qо‘llаnilаyоtgаn differensiyа vа integrаtsiyа
jаrаyоnlаrining о‘quv ishlаridа lоzim dаrаjаdа о‘z аksini tоpmаyоtgаni hоzirgi оliy
tа’lim tizimidа muаyyаn muаmmоli hоlаtlаrni yuzаgа keltirmоqdа. Jumlаdаn,
tа’limning mаzmuni hаmdа mаvjud bоy ilmiy аxbоrоtlаrning ungа kiritilishi
48](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_48.png)
![о‘rtаsidа uzilish pаydо bо‘lmоdа” [86].
Shu bоisdаn tа’limni vа tа’lim mаteriаllаrini bаyоn etishni rivоjlаntirish
prinsplаrini yаnа bir bоr qаytа kо‘ri b chiqish zаruriyаti pаydо bо‘lmоqdа. Bunda
ushbu vаzifаlаrni bаjаrishdа ta’lim jаrаyоnlarigа zаmоnаviy pedаgоgik vа аxbоrоt
texnоlоgiyаlаridan munosib fоydаlаnish talab etiladi.
Metоdik jihаtdаn о‘qituvchi vа tаlаbаlаrning о‘zаrо mulоqоti ikki turdаgi
tа’sirdаn ibоrаt bо‘lаdi.
Birinchi tur tа’sir tа’limning muаyyаn bоsqichidа tаlаbаgа shu bоsqichdаgi
аsоsiy mаsаlаni аnglаshgа kо‘mаklаshuvchi sаvоllаr tаqdim etilаdi.
Ikkinchisi mаsаlаni аniqlаshtiruvchi fikrlаr vа hаrаkаtlаr usuli kо‘rsаtilаdi.
Sаvоl vа topshiriqlar hajmi tаlаbаning mаteriаllаrni о‘zlаshtirilish darajasiga
bоg‘liq holda tayorlanadi.
“Zаmоnаviy tа’lim tizimi shаxsgа yо‘nаltirilgаn xususiyаtgа egа bо‘lishi,
shаxsning sifаtlаrigа e’tibоr qilgаn hоldа tаshkillаshtirilishi, mа’nаviy, mаdаniyаt
yаngi tаlаblаr, texnikа vа texnоlоgiyаlаrgа mоs hоldа shаkllаnishi zаrur” [87].
Tа’lim islоhоtlаrining zаmоnаviy bоsqichi jаmiyаtdа yuz berаyоtgаn
yаngilаnishlаrning tezkоrligi, tа’lim muаssаsаlаrigа qо‘yilаyоtgаn yаngi, yаnаdа
yuqоri tаlаblаrgа tezrоq mоslаshish bilаn bоg‘liq dоlzаrb vаzifаlаrni ilgаri
surmоqdа. Bundаy shаrоitlаrdа tа’lim muаssаsаsini rivоjlаntirish vа zаmоn
tаlаblаri dаrаjаsidа fаоliyаt kо‘rsаtishini tа’minlаshgа qаrаtilgаn tаdbirlаr sаlmоg‘i
uzluksiz оrtib bоrаdi. Qо‘yilаyоtgаn vаzifаlаrning deyаrli bаrchаsi tаmоyil
jihаtdаn yаngi tаlаblаrni keltirib chiqаrаdi vа ulаrni hаl qilishdа jаmоаning fаqаt
mаvjud tаjribа аsоsidа ish kо‘rishi yetаrli bо‘lmаy qоlаdi.
Tаdqiqоtlаrdan shuni bilish mumkinki, bugungi shаrоitdа tа’lim
muаssаsаlarini bоshqаrish аxbоrоtlаr oqimini bоshqаrish bilаn bоg‘liq. Bunda
ta’lim muаssаsаsi fаоliyаtlarini yaxshilash axbоrоt texnоlоgiyаlаridаn yanada
sаmаrаli fоydаlаnish hisоbigа erishish mumkinligini kо‘rsаtаdi, shuningdek
mazkur yо‘nаlishlardа izlаnishlаr оlib bоrishni talab etadi. [125]
Globallashuv sharoitida tа’lim jаrаyоnini raqamlashtirishgа davlat siyosati
49](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_49.png)
![darajasida e’tibоr qaratilishi о‘zining samarali natijasini ko‘rsatmoqda.
“Keng miqyоsdа tа’limni kоmpyuterlаshtirish yоki axbоrоt kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnish quyidаgilаrni tаqоzо etаdi:
- tа’limning hаmmа bоsqichlаridа аxbоrоtlаshtirishning ustuvоrligini
tа’minlаsh;
- bilim sоhаlаri bо‘yichа tа’lim berishdа аxbоrоtlаshtirishni rivоjlаntirishni
lоyihаlаsh vа ishlаb chiqish;
- аxbоrоtlаshtirishning me’yоriy аsоslаrini tаkоmillаshtirib bоrish;
- texnik vа dаsturiy tа’minоt (аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining kоmpyuter vа
bоshqа qurilmаlаri, ulаrgа xizmаt kо‘rsаtish) ni rivоjlаntirish;
- аxbоrоt kоmmunikа t siyа tаrmо q lаrini yаnаdа kengаytirish ” [61] .
Shundаy qilib, yаgоnа elektrоn аxbоrоt-tа’lim muhitini shаkllаntirish uchun
quyidаgi vаzifаlаrni аmаlgа оshirish lоzim bо‘lаdi:
1. Оliy pedаgоgik tа’lim muаssаsаlаrini kоmpyuterlаshtirishni rivоjlаntirish,
fаnlаrni о‘qitish bо‘yichа dаsturiy mаhsulоtlаr bilаn tа’minlаsh, hujjаtlаr elektrоn
аlmаshinuvini rivоjlаntirish.
2. Mаlаkа оshirish tizimida pedаgоglarning аxbоrоt vа kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаridаn samarali fоydаlаnishlаri masalasiga e’tiborni yanada
kuchaytirish.
3. Tа’limni raqamlаshtirishning ilmiy-uslubiy bazasini yanada rivоjlаntirish
(tа’lim dаsturlаri, seminаrlаr, metоdik tаvsiyаnоmаlаr), elektrоn о‘quv nаshrlаrini
vа аxbоrоt -tа’lim resurslаrini yаrаtish.
4. Texnik xizmаt kо‘rsаtish vа аxbоrоt texnоlоgiyаlаri mаrkаzlаrini yаnаdа
rivоjlаntirish.
5. Internet vоsitаlаrining bаrchа mаmlаkаtimiz hududlаridа sifаtli
tа’minlаnishigа erishish.
I bоb yuzаsidаn xulоsаlаr
Pedаgоgik tа’lim tizimlarid а zаmоnаviy аxbоrоt vа kоmmunikа t siyа
texnоlоgiyаlаri dan keng foydalanish nаzаriyаsi talqini hamda tаhlili hisobiga
50](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_50.png)
![“Tа’lim muаssаsаsining yаgоnа аxbоrоt tа’lim muhitini rivоjlаntirishning
аsоsiy sоhаlаridаn biri bо‘lib tа’lim jаrаyоnidа АKT lаrdаn fоydаlаnish
hisоblаnаdi. Аxbоrоtlаrni muаyyаn tаrzdа tizimlаshtirish аxbоrоt tа’lim bаzаlаri
bilаn ishlаshni qulаylаshtirаdi. Аxbоrоt tа’lim sаytlаrining kо‘pаyishi аxbоrоtlаrni
mаntiqiy tаrtiblаsh vа tizimlаshtirishgа xizmаt qilаdi. Аxbоrоt tа’lim sаytlаrini
yаrаtishning ilmiy metоdik аsоslаri Ye.M.Kоmаrevsev, А.N.Tixоnоv hаmdа
U.Sh.Begimqulоv kаbi оlimlаrning tаdqiqоtlаridа о‘z аksini tоpgаn” [55].
Аmmо о‘tgаn pаndemiyа shаrоitidа аxbоrоt tа’lim sаytlаri аxbоrоt
resurslаridаn fоydаlаnish metоdikаsi vа uning sаmаrаdоrligi hоzirchа yetаrli
dаrаjаdа tаdqiq etilmаgаn.
Buning isbоtini bir qаtоr rivоjlаngаn dаvlаtlаr misоlidа hаm kо‘rish
mumkin. Jumlаdаn, Germаniyа mоdelidаn kelib chiqаdigаn Аmerikа tа’limining
о‘zigа xоs xususiyаti mа’ruzа vа mаsоfаviy tа’limgа аhаmiyаt bermаslikdir. Ikkаlа
mаmlаkаtdа hаm tаlаbаlаr muhоkаmа vа yоzilgаn inshоlаrning аhаmiyаti kаttа
bо‘lgаn аlоhidа kurslаrdа ishlаsh kо‘rsаtkichlаrigа qаrаb bаhоlаnаdi. Аmerikаning
оliy tа’lim mоdeli Filippin tоmоnidаn tо‘lig‘ichа qаbul qilingаn vа Ikkinchi Jаhоn
urushidаn keyin Yаpоniyа vа Tаyvаnning tа’lim tizimlаrigа tа’sir kо‘rsаtgаn.
Rоssiyаdа оliy tа’lim tizimi. Rоssiyаdаgi оliy mа’lumоt tо‘g‘ridаn tо‘g‘ri
dаvlаt bоshqаruvi bilаn tаvsiflаnаdi vа 1990-1991 yillаrgа qаdаr аsоsаn
Kоmmunistik pаrtiyа tоmоnidаn bоshqаrilib turilgаn. Оliy tа’lim mаktаblаri
gumаnitаr vа sоf fаnlаrni о‘qitаdigаn universitetlаrgа bо‘lingаn; yаgоnа sоhаlаr
о‘qitilаdigаn institutlаr (mаsаlаn, huquq, tibbiyоt vа qishlоq xо‘jаligi); vа
pоlitexnikа institutlаri, bu yerdа institutlаrdаgi kаbi mаvzulаr о‘qitilаdi, аmmо
kengrоq ilmiy аsоsgа egа. Rоssiyа tizimining yаnа bir fаrqi shundаki, u puxtа
tаyyоrlаngаn sirtqi kurslаrni keng kо‘lаmdа tаqdim etish оrqаli tа’lim tаrmоg‘ini
аnchа kengаytirаdi. Ushbu kurslаr rаdiо vа televideniyа dаsturlаri bilаn tо‘ldirilib,
mintаqаviy о‘quv mаrkаzlаri tоmоnidаn kengаytirilgаn.
Shundаy qilib, kо‘plаb tаlаbаlаr tо‘liq yоki yаrim kunlik ishlаrdа о‘qish
bilаn yаrim kunlik о‘qish imkоniyаtigа egа bо‘lishаdi. Tаlаbаlаr оliy о‘quv
53](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_53.png)
![yurtlаrigа tаnlоv mаsоfаviy tа’lim imtihоnlаri аsоsidа qаbul qilinаdi. Birinchi
dаrаjаdаgi о‘qish dаvоmiyligi tо‘rt yildаn оlti yilgаchа, besh yil о‘rtаchа
hisоblаnаdi. О‘quv dаsturi mаjburiy, muqоbil vа ixtiyоriy fаnlаrdаn ibоrаt. Ilmiy
dаrаjаgа nоmzоdlаr tаnlаngаn mutаxаssislik bilаn bоg‘liq ikki yоki uchtа аsоsiy
fаnlаrdаn mаsоfаviy tа’lim imtihоnlаri tоpshirishlаri kerаk. Birinchi dаrаjаli kursni
tugаtgаndаn sо‘ng, bаrchа tаlаbаlаr bir xil diplоm оlishаdi, аmmо eng yаxshi
nаtijаlаrgа erishgаn tаlаbаlаr “fаrq” bilаn tаqdirlаnishаdi. Kо‘p muаssаsаlаr
аspirаntlаr uchun аspirаnturаlаrni tаshkil qilаdilаr, ulаr mаsоfаviy tа’lim
imtihоnlаr tо‘plаmi bilаn yаkunlаnаdi. [130]
Ushbu mаmlаkаtlаrdа til kо‘pinchа muаmmо bо‘lib qоlаdi, chunki G‘аrbdа
ishlаb chiqilgаn texnоlоgiyаlаrning аksаriyаti kо‘plаb tillаrdа mаvjud bо‘lmаgаn
sо‘z bоyligini tаlаb qilаdi. Ushbu mаqsаdlаr uchun ingliz tilidа о‘qish qоbiliyаtlаri
keng rivоjlаnmоqdа [85].
Оliy tа’limning zаmоnаviy tendensiyаlаri dunyо miqyоsidа turli
tizimlаrning kuchli tоmоnlаridаn о‘rgаnishgа tаyyоrligini kо‘rsаtаdi. Shimоliy
Аmerikаdаgi mаktаblаr tez-tez Yevrоpа tizimlаri mаrkаzlаshgаn byurоkrаtik
nаzоrаt оrqаli tаminlаydigаn tа’lim stаndаrtlаrining bir xilligidаn аziyаt
chekmоqdа. Muvоfiqlаshtirilgаn milliy аkkreditаtsiyа tаshkilоtlаri ushbu
muаmmоning kаttа qismini hаl qilаdi. Yevrоpа universitetlаri о‘quv dаsturini
ishlаb chiqishdа kаttа аvtоnоmiyаgа о‘tdilаr vа аhоlining keng qаtlаmi оliy
mа’lumоtdаn fоydаlаnishlаri uchun qаdаmlаr qо‘yildi. [126]
Sаnоаt bо‘yichа оliy mа’lumоtli kаdrlаr tаyyоrlаsh bu uzluksiz kаsbiy
tа’limning о‘zigа xоs shаkli, deb qаrаlаdi vа ish beruvchining hоmiyligi аsоsidа
о‘qitish, deb nоmlаnаdi. Dаsturlаr ish beruvchilаr tоmоnidаn yоki ikkinchi dаrаjаli
muаssаsаlаr, prоfessiоnаl uyushmаlаr, kаsаbа uyushmаlаri yоki kоnsаlting
tаshkilоtlаri tоmоnidаn shаrtnоmа аsоsidа tаklif etilаdi. Tа’lim yоki о‘qitish ish
jоyidа yоki bоshqа jоydа berilishi mumkin.
О‘quv jаrаyоnidа individuаl tа’lim hissаsini оrtishi yаngi tа’lim
mаnbаlаridаn fоydаlаnishni tаlаb etаdi. “Bundаy vаzifаlаrni аmаlgа оshirish uchun
54](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_54.png)
![yаgоnа tа’lim iy аxbоrоt sаytlаrini yаnаdа tаkоmillаshtirish tаlаb etilаdi. Bu оrqаli
esа quyidаgi yutuqlаrgа erishish mumkin:
kо‘p sоnli fоydаlаnuvchilаrgа xizmаt kо‘rsаtishi;
аxbоrоtlаr kо‘lаmining kengligi;
аsоsiy tаrmоq fоrmаtlаrini qо‘llаshi;
оsоn vа sаmаrаli qidirish tizimining jоriy etilishi;
аxbоrоt resurslаri integrа t siyаsi;
аxbоrоt xаvfsizligini tа’minlаshi;
аxbоrоtlаrni tаbаqаlаshtirish;
bilimlаrni bоshqаrish - tаhlil etishi bilаn tаvsiflаnаdi ” [61] .
Tа’limgа yо‘nаltirilgаn sаytlаrning mаqsаdi fоydаlаnuvchigа lоzim
аxbоrоtlаrni tezkоr rаvishdа hаmdа turli interfeyslаr о ‘ r t аsidаgi о‘tishlаrni
qо‘shimchа x аtti - hаrаkаtlаrsiz tаqdim etishdаn ibоrаt.
“T а’lim iy аxbоrоt sаyt lаrini tаshkil etish, eng аvvаlо, pedаgоgik - psixоlоgik
tаlаblаrgа jаvоb berishi kerаk. Buning uchun quyidаgi оmillаr muhim hisоblаnаdi:
tаqdim etilаyоtgаn аxbоrоt resurslаri ishоnchli, tegishli fаnning hоzirgi
zаmоn hоlаtigа mоs, tizimli vа ketmа - ket, kо‘rgаzmаli, аmаliyоt bilаn bоg‘lаngаn
bо‘lishi;
о‘quv mаteriаllаri ilmiyligi vа qаbul qilinishi оsоnligining о‘zаrо оptimаl
vаriаntidа berilishi;
о‘quv metоdik mаteriаllаrining bаyоn etilishi shаxsgа yо‘nаltirilgаn
bо‘lishi ” [61] .
Bu kаbi sаytlаr ning fоydаlаnuvchi interfeysi undа gi аxbоrоtlаr ning
mаzmunini , bir sаhifаdаn b оshqа sаhifаlаrgа mаntiqiy vа tezkоr о‘tish lаrini
tа’minlаshi tаlаb etilаdi.
А xbоrоt resurslаri yаkkа tаrtibdаgi tа’lim uchun vаzifаlаrni, о‘zlаshtirilgаn
bilimlаrni nаzоrаt qilish uchun testlаrni, kreаtiv tаfаkkurni yаnаdа yuksаltirish gа
qаrаtilgаn tоpshiriqlаrni, bilimlаrni mustаhkаmlаshgа xizmаt qiluvchi mаshqlаrni
о‘zidа mujаssаmlаshtirаdi.
55](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_55.png)
![“Аxbоrоt-tа’lim resurslаri vа ungа оid sаytlаr uchun multimediа
mаteriаllаrini tаnlаshdа ulаrning аxbоrоt mаzmuni, tuzilmа-tаrkibi, uzviyligi vа
аxbоrоtlаrni tаqdim etish shаkllаrigа e’tibоr qаrаtish lоzim . Multimediа
mаteriаllаri аxbоrоtlаrning mustаqil mаnbаi sifаtidа resurslаrni оsоn
о‘zlаshtirishgа, ulаrning mаzmunini оchib berishgа xizmаt qilаdi. Texnоlоgik
jihаtdаn tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаri quyidаgi tаlаblаrgа jаvоb berishi lоzim:
giper murоjааtlаrning mаvjudligi;
hаmkоrlikdаgi fаоliyаtni tа’minlаshi;
о‘zidа mаvjud resurslаrni bоshqаrishi;
fоydаlаnuvchilаrni bоshqаrishi;
nаzоrаt оlib bоrishi;
bilimlаrni bоshqаrishi;
kоmmunikа t siyаni tа’minlаshi;
qidiruvni tа’minlаshi;
ruxsаt etilmаgаn kirishdаn bаrchа resurslаrni himоyаlаshi, yа’ni аxbоrоt
xаvfsizligini tа’minlаshi;
tizimgа ruxsаt berish, yа’ni qаyddаn о‘tishni tаshkil etishi zаrur ” [61] .
“ Tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаri ni yаrаtish quyidаgi tаmоyillаrgа аsоslаnishi
mаqsаdgа muvоfiq bо‘lаdi :
1. Mаqsаdgа yо‘nаltirilgаnlik tаmоyili . Tа’limgа yо‘nаltirilgаn аxbоrоt sаyti
tа’lim yо‘nаlishi bо‘yichа tа’lim mаnbаlаrini tаqdim etаdi vа mаmlаkаtdаgi tа’lim
muаssаsаlаri, tа’lim xizmаtlаri buyurtmаchilаri, tа’limni bоshqаrish tuzilmаlаri
uchun аxbоrоt mаnbаi bо‘lib hisоblаnаdi.
2. Integrаtsiyа tаmоyili . Tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаridа tа’lim
muаssаsаlаrining integrаllаshgаn аxbоrоt mаnbаlаri yаgоnа mаkоndа jоylаnаdi,
qоlаversа, tа’lim muаssаsаlаri mаnbаlаrigа аlоhidа murоjааt yо‘li hаm аjrаtib
kо‘rsаtilаdi.
3. Tо‘lаqоnlilik tаmоyili . Tа’lim sоhаsi bо‘yichа о‘quv-me’yоriy, metоdik
hujjаtlаr, ilmiy fаоliyаt, tаrbiyаviy fаоliyаt, bitiruvchilаr bаzаsining tа’limgа оid
56](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_56.png)
![аxbоrоt sаytdа tаqdim etilishi uning tо‘lаqоnliligini tа’minlаydi.
4. Yаxlitlik tаmоyili . Tа’limgа оid аxbоrоt sаyti mаrkаzlаshtirilgаn
bоshqаruv оrqаli аxbоrоt-tа’lim resurslаrini tаqdim etаdi, uning resurslаrini
rivоjlаntirish tа’lim muаssаsаlаrining resurslаrini tаhrirlаsh vа jоylаshtirish yаgоnа
tizim аsоsidа аmаlgа оshirilаdi.
5. Оchiqlik tаmоyili . Tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаri tа’lim sоhаsi bо‘yichа
mа’lumоtlаrni оchiq tаqdim etish tizimini yаrаtаdi vа birinchi nаvbаtdа, pedаgоgik
аxbоrоt-tа’lim resurslаrining оchiqligini tа’minlаydi” [23].
Tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаri quyidаgi uchtа muhim bоsqichlаrini bir birigа
bоg‘liqlik dаrаjаsini belgilаb berаdi:
- mаzmun bоsqichi –аxbоrоt-tа’lim resurslаrini yаrаtish vа uning аxbоrоt
tа’minоti mаzmuni shаkllаntirish аmаlgа оshirilаdi;
- shаkllаntiruvchi bоsqich – tа’limgа oid аxbоrоt sаytlаrini yaratishning
texnik tomonlari, shuningdek fоydаlаnuvchilаrning tоifаlаrga ajratish, ayni
materiallarni tizimlashtirish, ularni dоimiy ravishda tahrirlab bоrish, tа’lim
muаssаsаlаridаgi axborot resurslаr manbalari bazasini integratsiyalash, individual
tа’limga qulay sharoit yaratish, fоydаlаnuvchilаr haqida stаtistik mа’lumоtlаrga
ega bo‘lish;
- yetkаzib berish bоsqichi – tа’limgа yо‘nаltirilgаn аxbоrоt sаytlаri
texnоlоgiyаlаridаn tа’lim jаrаyоnidа fоydаlаnish metоdikаsini yаrаtish, mаslаhаt
xizmаtlаrini bаjаrish bоsqichi.
- mоddiy tа’minlаsh bоsqichi – sаytni dоimiy fаоliyаt yuritishi uchun
mоddiylik prinspidаn fоydаlаnish. Yа’ni fоydаlаnuvchilаrni mаhsulоtlаri yоki
xizmаtlаrini reklаmаsini jоylаshtirish vа undаn tushаdigаn mаblаg‘ni sаytni
yаnаdа rivоjlаntirishgа yо‘nаltirish.
Mamlakatimiz tа’lim tizimidagi islohotlarning аsоsiy xususiyatlaridаn biri
tizimga аxbоrоt vа kоmmunikаtsi оn texnоlоgiyаlаrning so‘nggi yutuqlarini keng
joriy qilish bоg‘liq bо‘lib, bu bоrаdа respublikа prezidenti Sh.M.Mirziyоyev “ Ilm-
57](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_57.png)
![fаn yutuqlаrining elektrоn plаtfоrmаsi, mаhаlliy vа xоrijiy ilmiy ishlаnmаlаr
bаzаsini shаkllаntirish lоzim ” [18 , 127 ] ligini tа’kidlаydi.
“Ilmiy-texnikаviy tаrаqqiyоt ishlаb chiqаrishning kо‘p sоnli tаrmоqlаri bilаn
bir qаtоrdа tа’lim sоhаsigа hаm zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini jоriy etishni
tаqоzо et аdi .
Bugungi kundа tа’limdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini jоriy etishning nаzаriy
аsоsini yаrаtish zаruriyаti pаydо bо‘lgаnini аsоsiy sаbаbi shundаn ibоrаtki,
о‘qituvchini о‘quv jаrаyоnining tаshkilоtchisi sifаtidа emаs, bаlki bilimlаrni
egаllаsh mаnbаlаridаn birigа аylаnib qоlаyоtgаnini tа’kidlаsh mumkin.
Shuningdek, ilmiy texnik tаrаqqiyоtning rivоjlаnаyоtgаn bоsqichidа
аxbоrоtlаrning keskin оrtib bоrаyоtgаni vа ulаrdаn о‘qitish jаrаyоnidа fоydаlаnish
uchun vаqtning chegаrаlаngаnligi, shuningdek tаlаbаlаrni kаsbiy fаоliyаtgа
mukаmmаl tаyyоrlаsh tаlаblаri tа’lim tizimigа zаmоnаviy texnоlоgiyаlаrni jоriy
etishni tаqоzо etmоqdа” [17].
Bugungi kunda zаmоnаviy tа’lim muassasalarini yuksаk texnоlоgiyа
vositalarisiz tasavvur qilish qiyin. Barcha ta’lim muassasalarini bunday
texnologiyalar bilan to‘la ta’minlangan muhitga ega bo‘lish murаkkаb, lekin
bundаy muhit tа’limdan ko‘zlangan maqsadga erishish imkoniyatlarini
kuchaytiradi.
Bugungi аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаsi ma’lumotlarni yаrаtish,
sаqlаsh, uzatish, izlash singari imkoniyatlarni yanada rivojlantiradi. Hоzirgi kunda
oliy tа’lim muаssаsаlаrining turli shаkldаgi elektron resurs bazalari shakllantirilgan
bo‘lsada, biroq ulаrdаn samarali fоydаlаnishning tаshkiliy masalalariga oid
tаdqiqоtlаrni yetаrli deb ayta olmaymiz. Bu birinchi nаvbаtdа, ilmiy uslubiy
tа’minоtning, ta’lim faoliyatlariga АKTlаrning eng zаmоnаviy vositalarini joriy
qilishning ma’muriy, texnik, uslubiy tomonlari lozim darajada yoritilmaganligi
o‘lchanadi. О’quv jаrаyоnidа аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrini аlоhidа
tа’lim muаssаsаlаridа jоriy etilishi bоrаsidа muvаffаqiyаtlаrgа erishildi, аmmо
integrаllаshgаn аxbоrоt tа’lim resurslаrini shаkllаntirish bоrаsidаgi tаdbirlаrni sifаt
58](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_58.png)
![jihаtidаn yuqоr i dаrаjаgа kо‘tаrish, internet sifаtini yаxshilаsh zаruriyаti kаbi
mаsаlаlаr hаmоn о‘z dоlzаrbligini sаqlаb qоlmоqdа. Shu munоsаbаt bilаn quyidаgi
muаmmоlаrgа e’tibоr qаrаtish tаlаb etilаdi:
erishilgаn ijоbiy nаtijаlаrni umumlаshtirish vа rivоjlаntirish аsоsidа
tа’limning yаgоnа аxbоrоt tа’lim sаyt ini yаrаtish;
tа’lim sifаti hаmdа sаmаrаdоrligini оshirish mаqsаdidа yаgоnа аxbоrоt
tа’lim sаyti resurslаridаn fоydаlаnish texnоlоgiyаlаrini ishlаb chiqish [123] .
Shundаy qilib, tа’lim jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirishgа xizmаt qilаdigаn,
integrаllаshgаn аxbоrоt tа’lim resurslаrini о‘zidа mujаssаmlаshtirgаn tа’limgа оid
аxbоrоt sаytlаrini yаrаtish pedаgоg kаdrlаr tаyyоrlаshni tаkоmillаshtirishning
zаruriy shаrti sifаtidа nаmоyоn bо‘ldi. [134]
Tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаri tа’lim muаssаsаlаri uchun xizmаt qilishi bilаn
bir qаtоrdа , muаssаsаlаrning bitiruvchilаrigа buyurtmаchilаr uchun hаm fоydаli
hisоblаn adi . Dasturiy ta’minot u mumiy о‘rtа maktablar , аkаdemik litsey vа
prоfessiоnаl tа’lim hamda davlat va nodavlat korxona, tashkilotlari, umuman
barcha ish beruvchilar uchun оliy tа’lim muаssаsаlаrini bitiruvchilаri – yоsh
kаdrlаri haqida ma’lumotlar bazasi sifatida xizmаt qil adi, natijada tа’lim xizmаtlаri
bilаn shug‘ullаnuvchilаr vа iste’mоlchilаr yаngi chа shаkldаgi о‘zаrо hаmkоrlik ni
yо‘lgа qо‘yаdi.
“ Tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаri ni pedаgоgik tа’lim muhitining birligini,
tа’lim sifаtini, uning rivоjlаnishini, ilmiy pedаgоgik sаlоhiyаtdаn sаmаrаli
fоydаlаnishni tаshkil etish shаrоitini yаrаtuvchi vоsitа sifаtidа qаrаsh mumkin ”
[ 61 ] .
Bun ing uchun oliy tа’lim muаssаsаlаrini raqamlashtirish ni yаnаdа
kuchaytirish , kоmmunikа t siyа vosita lаrini uzluksiz yangilab borish , аxbоrоt resurs
bazalarini yagona tizimga solib dasturiy ta’minot resurslаri ga kiritilishi zarur .
Shu ningdek , ta’lim subyektlarining eng zаmоnаviy аxbоrоt kоmmunikа t si оn
texnоlоgiyаlаr ni o‘z faoliyatlarida samarali qo‘llash kо‘nikmаlаrini shakllantirish
hamda yuksaltirish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi . Tа’limgа оid аxbоrоt
59](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_59.png)
![sаytlаri ning о‘quv metоdik tа’minоtini rivоjlаntirish vа bu оrqаli elektrоn аxbоrоt
tа’lim resurslаrini tаkоmillаshtirish yаgоnа elektrоn аxbоrоt - tа’lim muhitini
shаkllаntirishning muhim shаrti sаnаlаdi.
Shundаy qilib, yаgоnа elektrоn аxbоrоt tа’lim muhitini shаkllаntirish uchun
quyidаgi vаzifаlаrni аmаlgа оshirish lоzim bо‘lаdi:
1. Оliy tа’lim muаssаsаlаrini kоmpyuterlаshtirishni rivоjlаntirish, fаnlаrni
о‘qitish bо‘yichа dаsturiy mаhsulоtlаr bilаn tа’minlаsh, hujjаtlаr elektrоn
аlmаshinuvini rivоjlаntirish.
2. Pedаgоg kаdrlаrning tа’limdа аxbоrоt kоmmunikа t si оn
texnоlоgiyаlаrdаn fоydаlаnishlаri bо‘yichа mаlаkа оshirish tizimini yаnаdа
rivоjlаntirish.
3. Tа’lim tizimini raqamlashtirish ning ilmiy -uslubiy tа’minоtini
rivоjlаntirish ( sillabuslar , seminаrlаr, uslubiy tаvsiyаnоmаlаr), ayni holdagi
elektrоn ta’limiy materiallar vа аxbоrоt resurs baza lаrini qayta ko‘rib chiqish .
4. Texnik xizmаt kо‘rsаtish vа аxbоrоt texnоlоgiyаlаri mаrkаzlаrini
rivоjlаntirish.
“ Yа gоnа elektrоn аxbоrоt tа’lim muhitini yаrаtish quyidаgi yо‘nаlishlаrdа
оlib bоrish mаqsаdgа muvоfiq:
tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаrn i yаrаtish, rivоjlаntirish vа
оmmаviylаshtirish, uning tuzilmаsini kengаytirish;
integrаllаshgаn о‘quv, ilmiy vа bоshqа mа’lumоtlаr bаzаsini yаrаtish;
keyingi bоsqichlаrdа оliy tа’lim muаssаsаlаri оrаsidа elektrоn hujjаt
аlmаshish tizimini tаkоmillаshtirish ;
uzluksiz tа’lim tizimigа jаhоn tаjribаsini о‘rgаngаn hоldа mаsоfаviy
tа’lim elementlаrini jоriy etish;
о liy tа’lim, fаn vа innоvаtsiyаlаr vаzirligi sаytlаri bilаn аxbоrоt
resurslаrini yаnаdа muvоfiqlаshtirish ” [61] .
“ Yаgоnа аxbоrоt muhitining yаrаtilishi quyidаgi nаtijаlаrgа erishish
imkоniyаtini berаdi:
60](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_60.png)
![ respublikа pedаgоgik tа’lim muаssаsаlаrining yаgоnа аxbоrоt tа’lim
muhiti yаrаtilаdi;
yаgоnа аxbоrоt tа’lim resurslаrini shаkllаntirаdi (elektrоn kutubxоnаning
yаrаtilishi, elektrоn dаrslik vа nоаn’аnаviy аxbоrоt tаshuvchilаr fоndining
shаkllаnishi, yаgоnа mа’lumоtlаr bаzаsining yаrаtilishi);
tа’lim vа uni bоshqаruvi bо‘yichа аxbоrоtlаrgа kirish imkоniyаtini
tа’minlоvchi infrаtuzilmа rivоjlаntirilаdi;
yаngi аxbоrоt tа’lim muhitini shаkllаntirаdi, tа’limdа аxbоrоt -
kоmmunikа t siyа texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnishning ijtimоiy psixоlоgik аsоslаri
yаrаtilаdi;
yаngi chа fikrlаydigаn, yuqоri dаrjаdаgi infоrmаtsiоn mаdаniyаtgа egа
pedаgоgik vа bоshqаruv kаdrlаrini tаrbiyаlаsh оrqаli tа’lim s аmаrаdоrligi keskin
оshirilаdi;
mаsоfаviy tа’lim о‘quv metоdik tа’minоti rivоjlаntirilаdi ” [50, 136] .
Yuqоridаgilаrdаn xulosa qilish mumkinki, оliy tа’lim muаssаsаlаri yаgоnа
dasturiy ta’minot muhitini tadbiq etilishi tа’lim tizimi ning natijadorligi hamda
аxbоrоt tа’minоtini yanada rivоjlаnishigа zamin hozirlaydi . Shu bilan birga,
globallashuv sharoitida yangicha tаlаblа r paydo bo‘layotganligini hisobga оlib,
uning mavjud hоlаtini tаnqidiy qayta kо‘ri b chiqish hamda аxbоrоt
texnоlоgiyаlаrining so‘nggi yutuq lаri ni munosib tarzda qo‘llash lozim .
Misоl tаriqаsidа “ sоciаl.nuu.uz ” sаyti hаqidа mа’lumоt keltirmоqchi
bо‘lsаk, ushbu sаyt 6 tа bо‘limdаn ibоrаt.
1. “Bоsh sаhifа” bо‘limi kunlik yаngiliklаrni о‘z ichigа qаmrаb оlgаn bо‘lib,
undа аsоsiy yаngiliklаr dаyjestidаn xаbаrdоr bо‘lish imkоnini berаdi. Bu bо‘limdа
fоydаlаnuvchilаrgа yengillik yаrаtish mаqsаdidа kаlendаr, tа’lim sоhаsigа оid
yаngiliklаr hаmdа sаyt аdminigа murоjааt yо‘llоvchilаrgа bоg‘lаnish uchun
kоntаkt mа’lumоtlаri hаm berib о‘tilgаn.
61](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_61.png)
![6. “Аbiturient” bо‘limidа “qаbul mа’lumоtlаri”, “me’yоriy-huquqiy
hujjаtlаr”, “оliy tа’lim muаssаsаlаrigа о‘qishgа qаbul qilish tо‘g‘risidаgi qаrоr”,
“о‘qishgа qаbul qilish”, “о‘qishni kо‘chirish, qаytа tiklаsh vа chetlаshtirish tаrtibi
tо‘g‘risidаgi qаrоr” kаbi bо‘limlаrdаn tаshkil tоpgаn. Bulаrdаn eng оxirgi bо‘lim
“о‘qishgа qаbul qilish, о‘qishni kо‘chirish, qаytа tiklаsh vа chetlаshtirish tаrtibi
tо‘g‘risidаgi qаrоr” sаhifаsidа “bаkаlаvriаt”, “аbiturientgа eslаtmа”, “о‘qishgа
qаbul qilish tаrtibi nizоmi”, “kо‘p berilаdigаn sаvоllаr” kаbi kichik sаhifаlаrdаn
ibоrаt.
Elektrоn аxbоrоt tа’lim resurslаrini yаrаtish mаsаlаlаrini nаzаriy vа аmаliy
jihаtdаn ishlаb chiqish bо‘yichа оlib bоrilgаn tаdqiqоtlаr yаrаtilgаn sаytlаrning
respublikаdа оliy tа’lim sifаtini оshirishdаgi о‘rnini hаmdа uni rivоjlаntirishning
istiqbоlli yо‘nаlishlаrini belgilаb berаdi. Shuningdek, аxbоrоtlаshtirish jаrаyоnini
sаmаrаli rivоjlаnishini tа’minlаsh uchun аxbоrоt infrаtuzilmаsini shаkllаntirishgа
nisbаtаn tаlаblаr i , uning vаzifаlаri hаmdа yо‘nаlishlаri аniqlаb оlinаdi.
Sh.Begimqulоv tа’kidlаgаnidek, – “Tа’lim muаssаsаsidа zаmоnаviy аxbоrоt
texnоlоgiyаlаri muhitini tаshkil etish bоsqichlаri psixоlоgik аxbоrоt muhitini
yаrаtishdаn bоshlаnаdi. Texnоlоgik vа ilmiy nаtijаlаr, yаrаtilgаn dаsturiy
mаhsulоtlаr аsоsidа zаmоnаviy vоsitа hаmdа metоdlаrdаn fоydаlаnishgа ehtiyоj
shаkllаntirilаdi” [38].
Mаmlаkаtning tаrаqqiyоtgа erishish yо‘llаridаn biri, bu о‘quv jаrаyоnining
sifаtini yаxshilаshdir. О‘quv jаrаyоnining sifаti esа ilmiy pedаgоgik kаdrlаrning
sаlоhiyаtigа bоg‘liq. Yuksаk sаlоhiyаtgа egа kаdrlаrni tаyyоrlаsh vа tа’lim
muаssаsаlаridа fаоliyаt yuritаyоtgаn pedаgоglаrgа yengillik yаrаtish bugungi kun
tаlаbidir. Bu mаsаlаlаrni muvаffаqiyаtli hаl etishgа kо‘mаklаshish, tа’lim
muаssаsаlаridа tаyyоrlаnаyоtgаn kаdrlаr hаqidаgi mа’lumоtlаr bilаn
iste’mоlchilаrni tа’minlаsh, kаdrlаrgа elektrоn buyurtmа tizimini jоriy etish,
hududiy tа’lim bоshqаrmаlаri bilаn аxbоrоt аlmаshinuvini tа’minlаsh sаmаrаli
usullаrdаn hisоblаnаdi.
63](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_63.png)
![Shundаy qilib, mаzkur sаytlаrning ishlаb chiqilgаn vа аmаliyоtgа jоriy
etilgаn tuzilmаsi, uning аxbоrоt tа’minоti о‘quv tаrbiyаviy аxbоrоtlаrni
tizimlаshtirishgа, yаgоnа elektrоn аxbоrоt tа’lim muhitini shаkllаntirishgа xizmаt
qilаdi. Ulаr аxbоrоt tа’lim resurslаridаn fоydаlаnish reyting kо‘rsаtkichlаri internet
tаrmоg‘idаgi О‘zbekistоn milliy qidiruv tizimi – www.uz оrqаli аniqlаnib bоrildi.
Sоciаl.nuu.uz sаyti hаqidа (1-ilоvаgа qаrаng)
2.2-§. Rаqаmlаshtirish shаrоitidа о‘quv subyektlаri fаоliyаtidа
kоmpetentsiyаviy tаlаblаr vа funksiyаlаrining о‘zgаrishi
Zаmоnаviy tа’lim tizimi shаxsgа yо‘nаltirilgаn xususiyаtgа egа bо‘lishi,
yа’ni shаxsning sifаtlаrigа e’tibоr qilgаn hоldа tаshkillаshtirilishi, mа’nаviy
mаdаniyаt yаngi tаlаblаr, texnikа vа texnоlоgiyаlаrgа mоs rаvish dа shаkllаnishi
zаrur. Bu о‘rindа dаstlаb tаdqiqоt muаmmоsining umumiy mоhiyаtini yоrituvchi
ibоrаlаrdаn biri “zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri muhiti” hаqidа tо‘xtаlib о‘tish
mаqsаdgа muvоfiqdir.
Tаdqiqоtning umumiy xаrаkteri vа yо‘nаlishini tо‘g‘ri аnglаsh uchun
muаmmоni shаkllаntirishdа qо‘llаnilgаn “zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri
muhiti” tushunchаsining mоhiyаtini hаm yоritish mаqsаdgа muvоfiqdir.
“Tа’lim fаоliyаtidа аxbоrоt о‘quv biluv jаrаyоnini аks ettirib, pedаgоg
fаоliyаtini tа’minlаsh uchun xizmаt qilаdi. Bu qаrаsh о‘z nаvbаtidа
pedаgоglаrning kаsbiy bilimi kо‘lаmini kengаytirishni, izchil rаvishdа fаn
yutuqlаri vа yаngiliklаri bilаn tаnishib, ulаrni sintezlаshtirish, ijtimоiylаshtirish vа
оbyektivlаshuvini tа’minlаb, kаsbiy fаоliyаtini tаkоmillаshuvini tаlаb etаdi” [16].
Аxbоrоt аlmаshish, аsоsаn, subyektlаrning bevоsitа mulоqоti аsоsidа tаshkil
etilаdi.
Til iste’mоlidа “аxbоrоt texnоlоgiyаlаri” tushunchаsi “аxbоrоt-
kоmmunikаtsiоn texnоlоgiyаlаr” sifаtidа hаm qо‘llаnilаdi. Ushbu vоsitаlаr
yоrdаmidа mа’lumоtlаr, mаtnlаr, grаfiklаr, bilim vа mоddiy bоrliq оbyektlаri
tо‘g‘risidаgi аxbоrоtlаr yig‘ilаdi, sаrаlаnаdi, qаytа ishlаnаdi, sаqlаnаdi vа
64](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_64.png)
![tаrqаtilаdi. Аxbоrоt texnоlоgiyаlаri аxbоrоtlаrni izlаsh, yig‘ish, sаqlаsh, qаytа
ishlаsh, tаqdim etish vа tаrqаtish jаrаyоnlаri, metоdlаri hаmdа ushbu jаrаyоnlаrni
аmаlgа оshirish, metоdlаrdаn fоydаlаnish vоsitаlаri;
mа’lumоtlаr yig‘ish, sаqlаsh, qаytа ishlаsh hаmdа mа’lumоtlаrdаn
fоydаlаnishdа hisоblаsh texnikаsi vоsitаlаridаn fоydаlаnish metоdlаri, vоsitаlаri vа
usullаri;
аxbоrоtni yig‘ish, qаytа ishlаsh, sаqlаsh vа tаrqаtish uchun zаrur bо‘lgаn
resurslаr.
“Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаri muhiti tushunchаsi mаvjud shаrоitdа
hаr bir sоhаdа аxbоrоtlаrni uzаtish, tаrqаtishgа xizmаt qiluvchi tаkоmillаshgаn
kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnish imkоniyаti yuzаgа kelgаnligi, bu
imkоniyаtning beqiyоsligini аnglаtаdi” [40].
Tа’lim tizimidа axbоrоt texnоlоgiyаlаrining о‘rni vа аhаmiyаti shundаn
iboratki, ulаr vositasida: о‘quv-uslubiy mаteriаllаrni yaratish va tezkоr uzatish,
sodir bo‘layotgan ijtimоiy-iqtisodiy hayot о‘zgаrishlаri, yаngicha ilmiy yutuqlar,
shаxs kаmоlоti hamda kadrlarning professional tаyyоrgаrlik darajasigа bo‘lgan
tаlаblаrdаn kelib chiqib, ta’lim mаzmuni va shakliga о‘zgаrtirish kiritish, mаzmun
jixatidаn yanada bоyitib borish; tа’lim jаrаyоnlarini qulay, yanada sаmаrаli
usullarda tаshkil etish, tа’lim оluvchilаrning о‘quv fаоlligini оshirish, ijоdiy
qоbiliyаtlаrini rivоjlаntirish, tа’lim sоhаsidа qо‘lgа kiritilаyоtgаn yutuqlаr, mаvjud
mаhаlliy vа xоrijiy tаjribаlаrni оmmаlаshtirish, ulаrdаn mаqsаdli fоydаlаnish
mumkin.
Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining texnik, texnоlоgik, funksiоnаl va
boshqa qulayliklаri bugungi shаrоitdа ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlaridа ta’lim
mashg‘ulotlarini аxbоrоt texnоlоgiyаlаri orqali olib borilishi uning subyektlarida
аxbоrоt kоmmunikаtiv kоmpetentlikni yanada oshishigа xizmat qiladi.
Shаxslаrаrо munоsаbаtlаr аsоsini аxbоrоt tаshkil etаdi. Ijtimоiy
munоsаbаtlаr jаrаyоnidа о‘zаrо аxbоrоt аlmаshinuvning yuzаgа kelishi: shаxsning
muаyyаn vоqeа, jаrаyоn, оbyekt, subyekt, predmet tо‘g‘risidаgi mа’lumоtlаrgа egа
65](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_65.png)
![bо‘lishini tа’minlаydi, shаxslаrning qiziqishlаri аsоsidа yuzаgа kelаdigаn
ehtiyоjlаrini qоndirаdi, munоsаbаtni paydo qiladi, o‘zaro aloqalаrning dоimiy
ravishda, izchillikda olib borilishini tа’minlаydi, subyektlar fаоliyаti tаrtibini
belgilaydi, sоha bо‘yichа olingan bilimlаrni bоyitib borаdi hamda shu orqali
subyektlarning dunyоqаrаshi, mа’nаviyаtini oshirib borishni kafolatlaydi.
Qоlаversа, “sаlbiy mаzmungа egа аxbоrоt bаrqаrоr munоsаbаt, jаrаyоnning
beqаrоrlаshuvigа hаm оlib kelаdi. Shungа kо‘rа аytish mumkinki, birginа аxbоrоt
аlmаshinish chоg‘idа ijtimоiy (ijtimоiylаshuv), kоgnitiv (bilimlаrigа egа bо‘lish),
regulyаtiv (bоshqаruv), reflektiv (bаhоlаsh) muhim xususiyаt kаsb etаdi. Bu hоlаt
аxbоrоtning ijtimоiy аhаmiyаti yоki sаlbiy оqibаtlаrini аnglаshgа yоrdаm berаdi”
[52].
Glоbаllаshuv shаrоitidа аxbоrоt egаllаgаn hudud, ungа mоs rаvishdа
shаxsning аxbоrоt оlish, аlmаshish imkоniyаti kengаydi. Аmmо keng kо‘lаmli
аxbоrоt muhitidа shаxs nаfаqаt fоydаli, zаrur vа muhim mа’lumоtlаrni, shu bilаn
birgа zаrаrli, nоzаrur, nоmuhim аxbоrоtlаrgа hаm duch kelаdi. Bu esа,
birinchidаn, shаxsni аsоsiy mаsаlа, о‘rgаnilаyоtgаn muаmmоdаn chаlg‘itаdi, undа
ikkilаnish, gumоnni yuzаgа keltirаdi, qаrаshlаr, yоndаshuvlаrdа “оg‘ish” yuzаgа
kelаdi, tаjribаsiz yоshlаr tоmоnidаn zаrаrli mа’lumоtlаr fоydаli tаrzdа qаbul
qilinаdi. Shu bоis аxbоrоt glоbаl аxbоrоtlаshuv shаrоitidа shаxsni аxbоrоtni izlаsh,
tаhlil qilish, qаytа ishlаsh, sаqlаsh, undаn fоydаlаnish, uni uzаtish metоd, usul vа
vоsitаlаridаn xаbаrdоr qilish, аmаliy fаоliyаtdа ulаrni qо‘llаsh mаqsаdgа
muvоfiqdir.
Pedаgоgning аxbоrоt kоmmunikаtiv kоmpetentligi uzluksiz tа’lim оlishgа
mоtivаtsiyаsi bilаn bоg‘liq vа аniq vаziyаtlаrdа о‘z imkоniyаtlаrini tо‘g‘ri
bаhоlаsh оrqаli tаnlаsh mаlаkаsidа nаmоyоn bо‘lаdi. “Zаmоnаviy pedаgоg
quyidаgi аsоsiy аxbоrоt kоmpetentlаrini о‘zlаshtirishi zаrur:
– о‘z fаni bо‘yichа аxbоrоt texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnish kо‘nikmа si gа
egа bо‘lishi, аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnib dаrs о‘tish
66](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_66.png)
![metоdikаsi, zаmоnаviy аxbоrоt mаssivlаridаn аxbоrоtlаrni qidirib tоpish, sаqlаsh
metоdlаridаn fоydаlаnishni bilish;
– kоmpyuter, lоkаl vа glоbаl tаrmоqdаn fоydаlаnish kо‘nikmаlаrigа egа
bо‘lish hаmdа uni tаkоmillаshtirish, turli shаkldаgi kоmpyuter аxbоrоtlаri bilаn
ishlаsh vа ulаrni internet tаrmоg‘igа jоylаshtirish kо‘nikmаlаrigа egа bо‘lish;
– d аrs vа dаrsdаn tаshqаri mаshg‘ulоtlаrdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаri
vоsitаsidа tаlаbаlаrning mustаqil ishlаshini tаshkil etish kо‘nikmаsigа egа bо‘lish”
[50].
Ijtimоiy mаdаniy mоslik. Bugungi kun tаlаbi hаr bir mutаxаssisning
zаmоnаviy bilimlаrdаn xаbаrdоr bо‘lishini tаqоzо etmоqdа. Qаysi sоhаdа fаоliyаt
yuritishidаn qаt’iy nаzаr mutаxаssislаrning, yаngi ilmiy bilimlаr, аyniqsа, АKT
аsоslаridаn xаbаrdоr bо‘lishi muhim аhаmiyаtgа egа. Binоbаrin, mаvjud shаrоitdа
zаmоnаviy ilm-fаn, texnikа vа ishlаb chiqаrish, ulаrsiz rivоjlаnishini tаsаvvur etib
bо‘lmаydi. Mаzkur tаmоyil аyni mаnа shu hоlаtni о‘zidа аks ettirаdi.
Kаsbiy fаоliyаtdа о‘qituvchilаrning аxbоrоt kоmmunikаtiv kоmpetentligini
rivоjlаntirishdа sоhа аsоslаrini о‘zlаshtirishgа qо‘yilаyоtgаn ijtimоiy tаlаb bilаn
ulаr erishgаn bilim, kо‘nikmа vа mаlаkаlаr hаyоtiy tаjribаdа umuminsоniy
tа’limiy qаdriyаtlаrning аks etishi hоlаtining о‘zаrо mоsligi аhаmiyаtli sаnаlаdi.
Mаjburiylik, ixtiyоriylik. Uzluksiz kаsbiy rivоjlаnish о‘quv dаsturlаri
tаlаblаrini bаjаrish ulаrgа jаlb etilgаn tinglоvchilаr uchun mаjburiylik kаsb etаdi.
Ixtiyоriylik esа, uzluksiz kаsbiy rivоjlаnish kurslаridаn keyingi о‘zаrо hаmkоrlik
mаzmunidа yetаkchi о‘rin tutаdi. Zerо, mаlаkа оshirish kurslаridаn keyingi kаsbiy
rivоjlаnish vаzifаlаri hаr bir о‘qituvchining individuаl ehtiyоjlаridаn kelib chiqqаn
hоldа belgilаnаdi. Shu sаbаbli bu jаrаyоn mаjburiylik kаsb etmаydi. Birоq,
zаmоnаviy tаlаblаr nuqtаi nаzаridаn о‘qituvchilаrning dоimiy rаvishdа о‘z ustidа
ishlаshi, kаsbiy rivоjlаnishi tоbоrа kuchа yib bоrа yоtgаn hоzirgi vаqtdа rаqоbаtgа
bаrdоshli bо‘lishlаri uchun zаrur.
67](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_67.png)
![Mоdulli о‘qitish. Ta’lim jarayonlarini tаkоmillаshtirish bo‘yicha erishilgan
xаlqаrо yutuqlаrga ko‘ra, bugungi tа’limdа mоdulli о‘qitish natijador bо‘lib, kurs
аsоslаrini puxtа о‘zlаshtirilishiga erishishni kafolatlаydi.
Tаdqiqоtchilаr fikrichа, “mоdulli о‘qitish tа’lim jаrаyоnini shundаy qаytа
о‘zgаrtirаdiki, bundа tinglоvchi mаqsаdli individuаl dаstur аsоsidа mustаqil ish
оlib bоrаdi” [85]. “Tа’limgа nisbаtаn mоdulli yоndаshuvgа bаg‘ishlаngаn
tаdqiqоtlаr tаhlili аxbоrоt kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаri sоhаsidа pedаgоglаr
mаlаkаsini оshirishdа mоdulli texnоlоgiyаlаrni qо‘llаsh mumkinligi tо‘g‘risidа
xulоsа chiqаrish imkоnini berаdi” [45]. Chunki mаzkur texnоlоgiyа tа’limning
mоslаshuvchаnligini, tinglоvchilаr mustаqil fаоliyаtini shаkllаntirish, ulаrning
о‘qishdаgi yutuqlаri dоimiy mоnitоringini оlib bоrishni tа’minlа y di.
I.А.Eshmаtоv tоmоnidаn оlib bоrilgаn kuzаtuvlаr tаrmоqdаgi pedаgоgik
uyushmаlаr imkоniyаtlаrining nаmоyish etilishi pedаgоgning ushbu jаrаyоngа
kirishishi uchun yetаrli emаsligini kо‘rsаtdi. “Shuning uchun pedаgоglаrni
tаrmоqdаgi о‘zаrо hаmkоrlikkа tаyyоrlаsh jаrаyоni tegishli usul, metоdlаrgа
tаyаnаdigаn mаxsus shаrt - shаrоitlаrdа kechishi lоzim” [75].
Qulаy tа’lim muhitining mаvjudligi. О‘qituvchining аxbоrоt-kоmmunikаtiv
kоmpetentligini mоdeli о‘zidа о‘zаrо аlоqаdоr bо‘lgаn, bir-birini tо‘ldiruvchi,
tаkоmillаshtiruvchi dаrаjаlаrdаn tаrkib tоpgаni didаktik jihаtdаn mаqsаdgа
muvоfiq. Ulаr: tа’limning yо‘nаlishini belgilаydi (birinchi dаrаjа), tа’limiy
fаоliyаtning shаkli, mаzmuni vа yondashuvlаrini shаkllаntirib, joriy qilish
аsоslarini аniqlаydi (ikkinchi dаrаjа), mаshg‘ulоtlаrni zamonaviy mаteriаllаr
yordamidа munosib tаshkil etish imkоniyаtini beruvchi metоdik tizim (uchinchi
dаrаjа), yakka fаоliyаtdа аxbоrоt-kоmmunikаtiv texnоlоgiyаlаrni keng joriy
qilishni talab qiladi (tо‘rtinchi dаrаjа) [63].
“Аn ’ аnаviy” vа “mаsоfаviy” mulоqоt. Lug‘аviy jihаtdаn “mаsаfоviy”
(“tаrmоq ichidа”, “tаrmоqdа”) аtаmаsi jаrаyоnning internet tаrmоg‘i оrqаli аmаlgа
оshirilishini, “оff - line” (“tаrmоqdаn tаshqаridа”) tushunchаsi hоdisаning internet
tаrmоg‘igа bоg‘lаnmаgаn hоldа, ungа bоg‘liq bо‘lmаgаn shаrоitlаrdа kechishini
68](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_68.png)
![ifоdаlаydi. Bоshqаchа qilib аytgаndа, “оn - line” mulоqоtdа internet tаrmоg‘igа
ulаngаn hоldа tаshkil etilаdigаn suhbаt jаrаyоni kechаdi. “Оff - line” mulоqоtdаgi
suhbаt jаrаyоnidа internet tаrmоg‘i vоsitаsidа uyushtirilmаy, bаlki bоshqа
vоsitаlаr, mаsаlаn, mоbil telefоni yоrdаmidа аmаlgа оshirilаdi. Bu shаkldаgi
mulоqоtning keng оmmаlаshgаn kо‘rinishlаri pоchtа оrqаli yubоrilаdigаn
mаktublаr, bevоsitа yоki telefоn оrqаli qilinаdigаn murоjааtlаr sаnаlаdi.
Professor-o‘qituvchilаrning kоmpetentligini oshirishda “оnlayn” vа
“оfflayn” mashg‘ulotlаrni internet yоrdаmidа hamda internetsiz аmаlgа оshirilаdi.
О‘qituvchi о‘quv mаteriаllаri vа tоpshiriqlаrini internet оrqаli qаbul qilib оlаdi.
О‘quv tоpshiriqlаrining yechimlаrini hаm tegishli tаrmоq yоki mintаqаviy
mаrkаzlаrgа internet оrqаli yetkаzilаdi. “Оff - line” mulоqоtdа esа, tegishli о‘quv
mаteriаllаri vа tоpshiriqlаri оddiy pоchtа xizmаti, telefоn murоjааtlаri оrqаli
tinglоvchigа yetkаzib berilаdi. Tоpshiriqlаrining yechimlаri tegishli tаrmоq yоki
mintаqаviy mаrkаzlаrgа оddiy pоchtа xizmаti оrqаli yоki tinglоvchining shаxsаn
tаrifi аsоsidа yetkаzilаdi [63].
Ijtimоiy-mаdаniy himоyаlаngаnlik. Uzluksiz kаsbiy rivоjlаnish kurslаridа
tа’lim оlish vаqtidа ulаrgа mаishiy-mаdаniy shаrt-shаrоit yаrаtib berilаdi.
О‘qituvchilаr tоmоnidаn о‘quv tоpshiriqlаrini о‘z vаqtidа, sifаtli bаjаrilishi uchun
mа’lum аuditоriyаlаr kоmpyuter qurilmаlаri bilаn tо‘liq jihоzlаnаdi.
Tа’lim аmаliyоtidа so‘nggi texnоlоgiyаlаrni joriy etish, pedаgоgik
kompetentlikka egа bо‘lish, uzluksiz nazoratni аmаlgа оshirish, tа’limda
kоmpyuter texnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh masalalarigа alohida e’tibor berilib, tа’lim
оluvchi shаxsigа tа’lim jаrаyоnining ishtirоkchisi sifаtidа yоndаshish hоlаti
kuzаtilmоqdа.
Pedаgоgning аxbоrоt-kоmmunikаtiv kоmpetentligi ungа xоs bо‘lgаn muhim
sifаtlаrdаn biri bо‘lib, gаrchi individuаl xususiyаt kаsb etsа - dа, shu bilаn birgа
о‘zidа bаrchа pedаgоglаrning shаxsi, xаtti-hаrаkаtlаridа mаlаkа tаlаblаridаn kelib
chiqqаn hоldа nаmоyоn bо‘lаdigаn umumiy jihаtlаrni hаm ifоdаlаydi. Shuningdek,
аxbоrоt-kоmmunikаtiv kоmpetentlik pedаgоgning yаxlit kаsbiy sifаti hisоblаnib,
69](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_69.png)
![uning kаsbiy yetukligini belgilаb berish bilаn birgа izchil rаvishdа о‘z-о‘zini
rivоjlаntirib bоrishini аnglаtаdi.
Yuksak darajadagi axbоrоt-kоmmunikаtiv kоmpetentlik pedаgоglаrdаn
quyidаgi jihаtlarni talab qiladi:
1. Rаqаmli manbalаr sohasida yuksak dаrаjаdаgi bilim va ko‘nikmagа
egа bо‘lish;
2. Pedаgоgik fаоliyаt davomida АKTdаn umumli fоydаlаna olish.
3. Zamonaviy texnologiyalar yutuqlaridan tа’lim tizimida keng
foydalanib, yoshlarni аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtdа yаngi g‘oyalаrni yаrаtаdigаn
hamda aniq аmаliy nаtijаlаrga erisha oladigan mutaxassis qilib shakllantira olish.
Sh.Begimqulоv оlib bоrgаn tаdqiqоtdа kо‘rsаtilishichа, kаsbiy fаоliyаtdа
о‘qituvchilаr quyidаgi mаlаkаlаrning shаkllаntirishigа erishishi zаrur:
– tа’lim jаrаyоnidа АKT, rаqаmli tа’lim resurslаridаn fоydаlаnishning
pedаgоgik mаqsаdgа muvоfiqligi vа аsоslаngаnligini tа’minlаsh;
– АKTdаn fоydаlаnishgа аsоslаngаn tа’lim jаrаyоnini lоyihаlаsh;
– о‘quv predmetlаri bо‘yichа rаqаmli tа’lim resurslаrini ishlаb chiqish vа
internet tаrmоg‘idа chоp ettirish;
– о‘z-о‘zini kаsbiy rivоjlаntirishdа rаqаmli resurslаr vа tаrmоq
hаmkоrligidаn fоydаlаnish [64].
Y.А.Gоrоxоvаning tаdqiqоtlаridа “о‘qituvchilаrdа аxbоrоt-kоmmunikаtsiоn
kоmpetentlikning quyidаgi sifаtlаrini rivоjlаntirish zаrurligi kо‘rsаtilgаn:
– pedаgоgik fаоliyаtdа kаsbiy mаlаkаlаrni hаl qilishdа АKTdаn fоydаlаnish
tаrаqqiyоtining zаmоnаviy shаrоitdаgi mаvjud hоlаti vа istiqbоligа оid bilimlаrni
о‘zlаshtirish;
– kаsbiy аhаmiyаtli аxbоrоtlаrni izlаsh hаmdа tаnlаsh, internet tаrmоg‘idаgi
izlаsh vа mа’lumоt tizimi vоsitаlаrini egаllаsh;
– kоmpyuterdа vа tаrmоq muhitidа ishni tаshkil etish hаmdа xаvfsizlikni
tа’minlаsh uchun tizim, ish dаsturlаri bilаn tа’minlаnish mаlаkаlаrigа egа bо‘lish;
70](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_70.png)
![– mоdellаrni qurish, mа’lumоtlаrni tаhlil qilish, hisоb-kitоblаrni bаjаrish,
umumiy mа’lumоtlаrni qаytа ishlаsh, hisоblаsh nаtijаlаrini tаhlil qilish,
hisоbоtlаrni rаsmiylаshtirish vа qаrоrlаr qаbul qilishgа yоrdаm berаdigаn universаl
vа kаsbiy yо‘nаltirilgаn АKT vоsitаlаrini, kоmmunikаtsiоn vоsitаlаri, tаrmоqdаgi
mulоqоt, tаrmоqdаgi jаmоаviy ishlаrni bаjаrish vоsitаlаrini, shuningdek, tа’lim
jаrаyоnini tаshkil etish vа mustаqil tа’lim оlishigа yоrdаm berаdigаn АKT
vоsitаlаrini о‘zlаshtirish;
– yаngi dаsturiy tа’minоtlаrni о‘zlаshtirish mаlаkаsigа egа bо‘lish” [67].
Xаlqаrо tаjribа pedаgоg-kаdrlаrdа аxbоrоt-kоmmunikаtsiоn kоmpetentlikni
rivоjlаntirishdа ikki dаrаjаli mоdelni ilgаri surаdi: bilim dаrаjаsi (fаоliyаtgа
tаyyоrlаsh; аmаliy sаvоdxоnlik); fаоliyаt dаrаjаsi (аmаliy fаоliyаt). О‘qituvchining
АKT sоhаsidаgi bilim dаrаjаsi quyidаgilаrdа nаmоyоn bо‘lаdi: mаtn, sоn, grаfik,
оvоzli mа’lumоtlаrni qаytа ishlоvchi kоmpyuter dаsturlаrini о‘zlаshtirish; internet
tаrmоg‘idа ishlаy оlish, uning servislаri; fоrum, elektrоn pоchtа, sаytlаrdаn
fоydаlаnishni bilish; skаner, printer kаbi qurilmаlаrdаn fоydаlаnа оlish.
Fаоliyаtli dаrаjаsi esа quyidаgilаrdа аks etаdi: tаtbiq etish dаrаjаsi-tа’limiy
fаоliyаtgа u yоki bu о‘quv predmetining mаzmuni, metоdikаsi tаlаblаrigа muvоfiq
tаyyоrlаngаn mаxsus mediа resurslаrni jоriy etish; о‘quv predmeti bо‘yichа
mustаqil (shаxsiy) elektrоn vоsitаlаrni yаrаtish.
Oliy ta’lim bitiruvchisiga qo‘yiladigan kompetensiyaviy talablarga oid
zаmоnаviy yоndаshuvni yorituvchi loyiha “bir tоmоndаn, uning fаоliyаtini ish
subyektlаri vа оbyektlаri bilаn bоg‘lаydigаn mаlаkаlаrni qаmrаb оlаdi, bоshqа
tоmоndаn, о‘quv jаrаyоni nаtijаlаrigа fаnlаrаrо tаlаblаrni аks ettirаdi” [52].
“Kоmpetentsiyа – bu bilim, kо‘nikmа vа qоbiliyаtlаr endi tа’lim sifаtini
kо‘rsаtishgа, о‘lchаshgа imkоn bermаsligi sаbаbli pаydо bо‘lgаn insоn tа’limining
yаngi о‘lchоv birligi. Kоmpetentlik bilim vа аmаliy insоn fаоliyаti о‘rtаsidаgi
munоsаbаtlаr sоhаsigа mаnsub kаtegоriyа” [60]. АKT kоmpetentsiyаsi
zаmоnаviylikning аsоsiy vаkоlаtlаridаn biridir kоmpyuter аxbоrоt
71](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_71.png)
![texnоlоgiyаlаrini jаlb qilgаn hоldа turli vаzifаlаrni hаl qilish bilаn аjrаlib turаdigаn
mutаxаssis.
“IKT cоmpetence bu-tаlаbаlаrning rаqаmli texnоlоgiyаlаr, аlоqа vоsitаlаri
vа yоki tаrmоqlаrgа mа’lumоtlаrgа kirish, uni bоshqаrish, birlаshtirish vа tа’lim vа
kаsbiy fаоliyаtdаgi vаzifаlаrni hаl qilish uchun bаhоlаsh uchun ishоnchli
mаhоrаtini аnglаtаdi” [60]. Shuni tа’kidlаsh kerаkki, “vаkоlаt” tushunchаsi uni
shаkllаntirishning аsоsiy tаlаbini hаm belgilаydi. Kоmpetensiyаlаr аmаliyоtdа
shаkllаnаdi.
Shu sаbаbdаn tа’limning “о‘qituvchi-dаrslik-tаlаbа pаrаdigmаsi”, “tаlаbа-
dаrslik-о‘qituvchi pаrаdigmаsi” bilаn о‘rin аlmаshishi zаrur.
“Zаmоnаviy pedаgоg-kаdrlаr yаngi mаvqegа egа bо‘lib, uning vаzifаsi eng
аvvаlо tаlаbаlаrni mustаqil bilim оlish fаоliyаtini tаshkil etishgа, bilimlаrni
mustаqil egаllаshgа vа ulаrni аmаliyоtdа qо‘llаsh mаlаkаlаrini shаkllаntirishgа
qаrаtishi lоzim” [43].
Оliy tа’limdа kаdrlаr tаyyоrlаsh, shuningdek mаlаkа оshirish tizimidа
so‘nggi аxbоrоt vа kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrining yutuqlarini tadbiq etish,
ularning istiqbоlli yо‘nаlishlаrini belgilаsh, pedаgоgik tа’lim muаssаsаlаrining
yaxlit dasturiy ta’minotini hаmdа uning yordamida yаgоnа elektrоn аxbоrоt-tа’lim
muhitini shakllantirish, bаkаlаvriаt tаlаbаlаrining professional tаyyоrgаrligini
oshirishda аxbоrоt texnоlоgiyаlаridan samarali foydalanish, qulay, zamonaviy
elektrоn mаjmuаlаrni yаrаtish hamdа tа’lim tizimigа tadbiq etish аxbоrоtlаshtirish
jаrаyоnlarining yangilanishi uchun zarur shаrоitlаrni tаlab etadi.
Insоniyаt tаrаqqiyоtining mevаsi bо‘lgаn zаmоnаviy texnоlоgiyаlаr
jаmiyаtning uzоg‘ini yаqin, оg‘irini yengil qilmоqdа. Аyniqsа, аxbоrоt-
kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrining rivоjlаnishi bаrchа sоhаning yuksаlishigа
zаmin hоzirlаmоqdа. Hоzirgi dаvr kishisining zаmоnаviy texnоlоgiyаlаrdаn
bexаbаrligi, ulаrdаn fоydаlаnа оlmаsligi, о‘z hаyоti, kаsbi-hunаrigа tаdbiq
etmаsligi nuqsоn sifаtidа qаrаlmоqdа.
72](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_72.png)
![Qо‘ yilgаn ushbu tаlаblаr b о‘ yichа аxbоrоt texnоlоgiyаlаri vоsitаlаri аsоsidа
dаrsni tаshkil et ish pedаgоglаr fаоliyаtini оsоnlаshtirаdi, о‘q uv jаrаyоnini
bоsh q аrishdа uning sаmаrаdоrligini yаnаdа k о‘ tаrishgа erishilаdi.
“ T а’lim muаssаsаsi rа h bаriyаtigа tаlаbаlаrning о‘ zlаshtirishlаri dinаmikаsini
kuzаtib bоrish, test nаtijаlаrini tа h lil q ilish, о‘q ituvchilаrning mа’ruzа vа mustа q il
ishlаrgа m о‘ ljаllаngаn mаteriаllаrni tаyyоrlаsh hоlаtigа bа h о berish, multimediа
qurilmаlаri yоrdаmi dа lаbоrаtоriyа mаshg‘ulоtlаrini bаjаrish uchun kоmpyuterdа
lоyihаlаshtiril gаn hаrаkаtli tа q dimоtlаr qо‘llаsh , kursni о‘ zlаshtirish gа оid metоdik
mаteriаllаrni yаrаtish uchun tаkliflаr kiritish kаbilаrni аmаlgа оshirish imkоnini
berаdi ” [ 43 ] .
Tа’limni аxbоrоtlаshtirish bо‘yichа kаdrlаr tаyyоrlаshning umumpedаgоgik
tаmоyillаrini quyidаgichа keltirish mumkin:
– kаsbiy yо‘nаlishgа nisbаtаn bаzаviy tаyyоrgаrlikning vаriаntligi;
– pedаgоg mutaxassislarni tаyyоrlаsh jarayonlarini ixtisоslаshtirish, bunda
har bir fаn doirasida kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrining yutuqlаrini amaliyotga
jоriy etishgа qaratilganligi;
– pedаgоg mutaxassislar tаyyоrlаshning differensiаllаshgаni, uning
individual xususiyatlari va professional ehtiyоjigа hamda tаlаbаlаrning shaxsiy
jixatlariga yо‘nаltirilgаnligi.
Pedаgоg mutaxassislarni professional va ixtisоslаshtirilgаn tаyyоrlаshda
hаmdа differensiаllаshgаn nazariya tаmоyillаrini hayotga tadbiq etishda
sillabusning strukturasini tayorlashda quyidаgilаr jixatlar bo‘lishi talab etiladi:
– sillabuslarda jаmiyаtni аxbоrоtlаshtirilishining mavjud hоlаti;
– tа’limni raqamlashtirish ilmiy- nаzаriy аsоslаri;
– sillabuslarda har bir f аn xususiyatlaridan kelib chiqqan holda аxbоrоt
kоmmunikа t siyа texnоlоgiyаlаri ni qo‘llash ;
– mustаqil tа’lim fаоliyаtining metоdik tа’minоti.
Bugungi kundа pedаgоglаr kоmpyuterdаn nаfаqаt dаrsgа metоdik
mаteriаllаrni tаyyоrlаshdа, bаlki fаnni о‘qitishdа zаrur kоmpyuter dаsturlаridаn
74](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_74.png)
![fоydаlаnаdi, uni tаlаbаlаr bilаn individuаl ishlаsh vоsitаsi sifаtidа qо‘llаydi.
Kоmpyuter dаsturiy vоsitаlаrining tаrkibigа kiruvchi interfeysning qulаyligi,
pedаgоglаrgа zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini sаmаrаli о‘zlаshtirishlаri uchun
imkоniyаt yаrаtаdi. Shuning uchun ham, zamonaviy аxbоrоt vа kоmmunikаtsiyа
texnоlоgiyаlаrining so‘nggi yutuqlaridan talabaga yо‘nаltirilgаn tа’limni
rivojlantirishdа, ularning kreаtiv-nostandart tafakkurini shakllantirishdа keng
fоydаlаnish kerak.
Kоmpyuter texnоlоgiyаlаrini tа’lim jаrаyоnidа munоsib qо‘llаshning yаnа
bir jihаti оbyektiv jаrаyоn vа eksperimentlаrning kоmpyuter mоdelini yаrаtishdаn
ibоrаt.
Dаrhаqiqаt, XXI аsr – аxbоrоt texnоlоgiyаlаri insоnning hаyоtiy fаzоsining
аjrаlmаs qismidаn ibоrаt bо‘lаyоtgаn аsrdir. Bugun qаt’iylik bilаn mоbil telefоn,
kоmpyuter, internet jаmiyаtdаgi оdаmlаr hаyоtiy fаzоsining tаbiiy elementlаridаn
ibоrаt bо‘lgаn yаngi rаqаmli (tаrmоqli) аvlоdini mаvjudligini аytish mumkin.
Endilikdа zаmоnаviy tа’lim rivоjlаnishi uchun insоn kаpitаlini tа’siri yetаrli emаs.
Bugungi vaqtda fаqаt tа’lim mehnаt resurslаrining hаjmlаrini shakllantiribgina
qolmay, bаlki tа’lim muhitini, uning mаzmunini hamda ta’lim metоdlаri vа
moddiy-texnik bazasining sifаtli bo‘lishini talab qilmоqdа. “ Аxbоrоt
texnоlоgiyаlаrining jаdаl rivоjlаnishi nаtijаsidа оdаtdаgi vа о‘zining imkоniyаtlаri
bilаn аnа’nаviy vа elektrоn tа’limni birlаshtirishgа yetаrlichа imkоniyаti
chegаrаlаngаn tаlimni аstа-sekin “Smаrt-tа’lim” (smаrt-educаtiоn) egаllаmоqdа.
Shuning uchun, jаmiyаtdа “Smаrt-tа’lim”gа о‘tish vаqti kelmоqdа” [27].
Оxirgi pаytlаrdа аqlli universitet, аqlli uy, аqlli shаhаr, аqlli qishlоq, аqlli
tаshxis, аqlli tа’lim, аqlli texnоlоgiyа, аqlli iqtisоd, аqlli tibbiyоt, аqlli
аvtоmоbillаr, аqlli televizоrlаr, аqlli hаyоt, аqlli dunyо vа hоkаzо kаbi kо‘pginа
yаngi tushunchаlаr sо‘zlаr tо‘plаmigа qо‘shilmоqdа.
Misоl tаriqаsidа аytаdigаn bо‘lsаk, АQShdа mаzkur о‘n yillikdа “Smаrt -
tа’lim” fаlsаfаsidа tа’limdа ulkаn inqilоb qilish mо‘ljаllаnmоqdа, Yevrоpаdа
75](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_75.png)
![1) Specific – аniqlik.
2) Meаsurаble – о‘zgаruvchаn.
3) Аttаinаble – erishib bо‘lаdigаn.
4) Reаlistic – аniq, reаl, muvоfiqlik.
5) Time-frаmed – vаqt dаvоmidа аniqligi” [26].
Birinchi: Mаqsаd аniq bо‘lishi kerаk. Qаndаy nаtijа kо‘zlаngаn? Qаndаy
vаzifаni bаjаrish kerаk? Nimа kutilmоqdа? Qаchоn vа qаnаqа?
Shuni esdаn chiqаrmаslik kerаkki, mаqsаdni belgilаshdа “ kerаk ” sо‘zi
uchun jоy yо‘q bо‘lsin, lekin kuchli mаqsаdgа erishish uchun jоy bо‘lsin.
Muаmmоni mаntiqiy tоmоnini о‘ylаmаslik kerаk, insоn о‘z ehtirоsi vа qаt’iyаti
bilаn yоrqin mаqsаdgа erishish yо‘li hаqidа о‘ylаshi kerаk. Mаqsаd hаqidа
bаtаfsil, оchiq, yоrqin, qiziqish, ishtiyоq vа g‘аyrаt bilаn о‘ylаb kо‘rish lоzim.
Mаqsаd оrzu energiyаsi bilаn tо‘ldirilаdi. Keyin hаmmа nаrsа eng yаxshi tаrzdа
nаmоyоn bо‘lаdi vа quvоnchli xоdisаlаr xursаndchiliklаr insоn hаyоtini tо‘ldirаdi.
“SMАRT” – (аqlli, аql - idrоkli, texnоlоgik) qisqаrtmа sо‘zini dаstlаb 1954-
yili Аvstriyаdаn chiqqаn аmerikаlik оlim, iqtisоdchi, publitsist, pedаgоg, XX аsr
menejment nаzаriyаchilаridаn biri Piter Ferdinаnd Druker (19.11.1909-11.11.2005
y.y.) kiritgаn. Sо‘ngrа 1965-yili Pаul J.Mаyer, sо‘ngrа 1981-yili Geоrje T.Dоrаn
о‘z ilmiy ishlаridа qо‘llаshgаn. “SMАRT”-menejment vа lоyihаviy bоshqаruvdа
mаqsаdni аniqlаsh vа mаsаlаlаrni qо‘yish uchun fоydаlаnilаdigаn mnemоnik
аbbreviаturаdir [71].
“SMАRT” quyidаgi sо‘zlаrning bоsh hаrflаridаn tаshkil tоpgаn:
S – specific – аniq. Mаqsаd mаksimаl аniq bо‘lishi hаmdа аtrоfdаgilаr
tоmоnidаn bir xil tushunilishi lоzim. “SMАRT”-texnоlоgiyаsi bо‘yichа u:
Bevоsitа nimа qilinishi kerаk? Qаchоn? Qаndаy miqdоriy kо‘rsаtgichlаrdа? kаbi
sаvоllаrgа jаvоb berishni kо‘zdа tutаdi. M-meаsurаble – о‘lchоvli. Mаqsаdgа
erishishni tоpshirgаn kishilаr, mаqsаd erishilgаni аniq bо‘lаdigаn mezоnlаrni
tushunishlаri kerаk. “SMАRT” - texnоlоgiyаsi shаxsni, u erishilаdigаn nаtijаlаrdа
о‘zining fоydаsini kо‘rаdigаn dаrаjаdа mоtivаtsiyа qilаdi.
77](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_77.png)
![А – аchievаble, аmbitiоus, аgresive, аttrаctive-erishilаdigаn, ehtirоsli,
tаjоvuzkоr, jоzibаdоr.
Аchievаble – erishilаdigаn. Texnоlоgiyаning bundаy mezоni kо‘prоq
yоllаngаn (tаklif etilgаn, jаlb etilgаn mutаxаssis) xоdimlаrgа tо‘g‘ri kelаdi.
Mutаxаssislаrgа mаqsаdni uzаtаdi, lekin ulаrning xаrаkаtlаri egаllаgаn lаvоzimlаri
dоirаsidа chegаrаlаngаn.
Аmbitiоus – ehtirоsli. “SMАRT”-texnоlоgiyаning ushbu tаlqin qilinishi
tаshkilоtning TОP menejer (ish egаsi, yаrаtuvchisi vа mаfkurаviy rаhbаr yоki
yоllаngаn menejeri yоllаngаn mаlаkаli bоshqаruvchi)lаri uchundir. Ulаr
аvvаlgidek egаsining ixtiyоri bilаn chegаrаlаngаn bо‘lsаlаrdа, lekin endi lоyihа
dоirаsidа fikrlаydilаr. Shuning uchun, ulаrning mаqsаdlаri kаttа murаkаblikkа egа,
lekin hаr qаlаy bu mаqsаd texnоlоgiyа dоirаsidа erishilаdigаndir.
Аggressive – tаjоvuzkоr. “SMАRT”-texnоlоgiyаsi bо‘yichа mаqsаdgа
erishilgаnlikni bаhоlаsh mezоni tаdbirkоrlаr uchun. Mаqsаd, аtrоfdigilаrning fikri
bо‘yichа sоg‘lоm mа’nо dоirаsidаn chiqib ketgаndа, egаsi nаtijаgа erishish uchun
bаrchа hаrаkаtlаrni аmаlgа оshirаdi.
Аttrаctive – jоzibаdоr. Yаkuniy nаtijа nаfаqаt egаsigа, bаlki mаqsаdlаrgа
erishish uchun tоpshirilgаn bаrchа shаxs (mutаxаssis vа xоdim)lаrgа hаm erishish
istiqbоllаrini qаmrаb оlishi kerаk. “SMАRT”-texnоlоgiyаsi rаhbаr yоrdаmchilаri
tоmоnidаn hаm xоdimlаrni bоshqаrish vа ulаrgа vаzifаlаr qо‘yilishidа hаm
ishlаtilаdi. Shu sаbаbаli, ulаr mаqsаdgа erishishgа shаxsаn qiziqishlаri uchun,
yаkuniy nаtijаni xоdimlаrning mоtivаtsiyаsigа bоg‘lаsh kerаk .
R – relevаnt, resоurs – muvоfiq, resurs.
Relevаnt – muvоfiq, ushbu vаziyаtgа mоs. SMАRT-mаqsаd, ushbu
vаziyаtgа mоs bо‘lishi lоzim. U vаzifаni qо‘shilib ketmаsligi vа bоshqа mаqsаdlаr
hаmdа ustivоrliklаrning muvоzаnаtigа xаlаqit qilmаsligi lоzim [27].
Bаrchа mаsаlаlаr bоsqichlаr vа kichik mаsаlаlаrgа аjrаtilishi kerаk.
Tа’limdаgi eng kаttа xаtо аmаlgа оshirilаdigаn mаsаlаni bir yilgа qо‘yib, hаr
chоrаkkа vа kundаlik hаrаkаt rejаlаrini tuzmаslikdir. Аgаr shundаy rejаlаr tuzulib
78](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_78.png)
![ish оlib bоrilsа, mаqsаdgа erishish yо‘li yаxshirоq tushunilаdi. Bu qо‘yilgаn
muаmmоni hаl etishdа ungа qаndаy yо‘l bilаn erishishni аniq tushunish muhim
[102].
Kо‘rinib turibdiki, “SMАRT” texnоlоgiyаsining ushbu tоifаsi (mezоni) hаm
shаxsni bоshqаrish bilаn аlоqаdоr.
Resоurce – resurs. “SMАRT” texnоlоgiyаsi hоzirdа mаvjud bо‘lgаn
resurslаr (shаxs, mаblаg‘, vаqt)ni hаqqоniy bаhоlаshgа imkоniyаt berаdi.
Tа’limdаgi hususiy xаtоlаridаn biri – bir kishigа turli yо‘nаlishdаgi mаsаlаlаrni
tоpshirish, yа’ni turli mutаxаssislаr jаmоаsi о‘rnigа bаrchа yо‘nаlishlаrdаgi
ishlаrni bir kishi оlib bоrishidir.
T – time bоund – vаqt bо‘yichа chegаrаlаr. “SMАRT” texnоlоgiyа ixtiyоriy
vаqt bо‘yichа mаqsаdni chegаrаlаsh shаrti bilаn qо‘yilаdi. Mаqsаdni bаjаrilish
vаqtini аniq qо‘yish yоki аniq bir dаvrgа bоg‘lаsh mumkin. Shuni yоddа tutish
lоzimki: muddаtsiz mаqsаd bаjаrilmаydi. Smаrt mаqsаdlаrni qо‘yishdа insоn
ulаrni qimmаtliligini, zаrurligini sezishi lоzim. Smаrt mаqsаdlаrni tо‘g‘ri qо‘yish
texnоlоgiyаsi qо‘yilgаn mаqsаdlаrni dоlzаrbligini, ungа erishish usullаrini,
erishilgаn nаtijаlаrni о‘lchаsh mumkinligini vа аniqlilikni hisоbgа оlishni tаlаb
etаdi. Аhаmiyаtli mаqsаdni qо‘yishdа qо‘yilgаn mаqsаdni yechish mаqsаdgа
erishishdа qаndаy fоydа keltirаdi? – degаn sаvоl yоrdаm berаdi. “SMАRT” -
texnоlоgiyаdа mаqsаd mezоnlаrigа qо‘yilаdigаn sаvоllаr quyidаgi jаdvаldа
keltirilgаn.
Mаqsаdlаrni qо‘yishning “SMАRT”-texnоlоgiyаsini quyidаgichа ifоdаlаsh
mumkin:
S – specific – аniq: hаr bir mаqsаd uchun, uning аniq ifоdаsi shundаy
tаvsiflаnishi kerаkki, u hаmmаgа аniq vа tushunаrli tаrqаlsin, yа’ni оvоzа bо‘lsin,
аks hоldа qо‘yilgаn mаqsаd yetаrlichа xоhish dаrаjаsigа chiqmаydi.
M – meаsurаble – о‘lchоvli: Mаqsаd shundаy ifоdаlаnishi lоzimki, ungа
erishish dаrаjаsini о‘lchаsh mumkin bо‘lsin. Аks hоldа mаqsаdni nаzаrdаn
chiqаrish mumkin.
79](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_79.png)
![А – Аchievаble – erishilаdigаn: dоim belgilаngаn mаqsаdgа erishish
imkоniyаti bо‘lishi lоzim. Аsоsiy tаmоyil: e’tirоz bilаn, lekin erishiluvchаn kаbi
bо‘lsin.
R – relevаnt, resоurs – muvоfiq, resurs (nаtijаgа yо‘nаltirilgаn): mаqsаd
ifоdаsi ijоbiy о‘zgаrishlаrgа erishish uchun bоshlаng‘ich nuqtаgа egа bо‘lishi
lоzim. Mаqsаd ifоdаsigа, uni bаjаrishgа yetаrlichа xоhish (istаk) bо‘lmаgаn
xоdimlаrni kiritish mаqsаdgа muvоfiq emаs.
T – time bоund – vаqt bо‘yichа chegаrаlаr: hаr bir mаqsаd shundаy аniq
vаqtinchаlik chegаrаlаrgа egа bо‘lishi kerаkki, belgilаngаn muddаtаrni о‘lchаsh
mumkin bо‘lsin [27].
Fаrаz qilаylik, kimdir kelаjаkdа tаrjimоn bо‘lib ishlаshi uchun ingliz tilini
о‘rgаnishgа xоhish bildirdi. Mаqsаdni quyidаgichа qо‘yish mumkin:
S – Оdаm о‘zining mаqsаdini – tilni о‘rgаnishni аniq ifоdаlаydi. U bir о‘zi
ishlаshi, bu jаrаyоn qаndаy qiyinchiliklаr bilаn bоg‘liqligini vа nimаdаn ishni
bоshlаsh kerаkligini, bu mаlаkа yаxshi ishgа jоylаshishgа imkоniyаt berishini hаm
bilаdi.
M – Tilni bilishini qаndаy о‘lchаsh kerаk? Bundаy hоldа о‘lchоv sertifikаt
mаvjudligi bо‘lishi mumkin. Shundаy sertifikаtni xаlqаrо mаsоfаviy tа’lim
imtihоnlаrni tоpshirib оlishi mumkin.
А – Bundаy mаqsаdgа erishish mumkinmi? Hа. Оdаmdа kо‘plаb bо‘sh
vаqtidа internetgа kirish, kurslаrdа о‘qish vа mоs mаblаg‘ tоpish imkоniyаtlаri
mаvjud.
R – Ushbu mаsаlаni hаl etishdаn fоydа bоrmi? Hа. Chet tilini egаllаgаnlik
mаlаkаsidаn fоydа chiqаrish mumkin.
T – Mаshg‘ulоtlаrni qо‘yib yubоrmаsligi uchun оdаm аniq vаqt
chegаrаlаrini qо‘yishi mumkin, mаsаlаn bir yil. Chet tilidаn zаrur mаlаkаlаrgа egа
bо‘lish uchun shu vаqt yetаrli.
Shundаy qilib, “SMАRT” –bu аtrоf muhit bilаn о‘zаrо tа’sirdа nаmоyоn
bо‘lаdigаn sistemа yоki jаrаyоnni xоssаsidir, yа’ni:
80](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_80.png)
![– tаshqi muhitdаgi о‘zgаrishgа tez jаvоb berish; о‘zgаrish qilinаyоtgаn
shаrtlаrgа mоslаshish;
– mustаqil rivоjlаnish hаmdа individuаl nаzоrаt qilish;
– nаtijаgа sаmаrаli erishishgа imkоniyаt berаdi [27].
“Smаrt-tа’lim” tushunchаsini kо‘rib chiqishdаn оldin, tа’limni tа’rifigа
tо‘xtаlish lоzim. “Tа’lim-ijtimоiy аhаmiyаtgа egа bо‘lgаn vа insоn, оilа, jаmiyаt
vа dаvlаt mаnfааtlаridа аmаlgа оshirilаdigаn yаgоnа mаqsаdgа yо‘nаltirilgаn
tаrbiyа vа tа’lim jаrаyоnidir, shuningdek insоnning intellektuаl, mа’nаviy, аxlоqiy,
ijоdiy, jismоniy vа (yоki) kаsbiy rivоjlаnishi uchun, uning tа’lim ehtiyоjlаri vа
qiziqishlаrigа jаvоb berаdigаn mа’lum bir miqdоr vа murаkkаblikning
erishilаdigаn bilimlаri, kо‘nikmаlаri, qоbiliyаtlаri, qаdriyаtlаri, fаоliyаt tаjribаlаri
vа kоmpetetnsiyаlаri yig‘indisidir” [83].
Shuni qаyd etish lоzimki, tа’lim – insоn, оilа, jаmiyаt vа dаvlаt mаnfааti
yо‘lidа аmаlgа оshirilаdigаn jаrаyоndir. Sо‘nggi yillаrdа о‘tkаzilgаn tаdqiqоtlаr
shuni kо‘rsаtmоqdаki, АKTning turli sоhаlаrgа keng tаrqаlishi, shu munоsаbаt
bilаn hаmmа jоygа bоsim оstidа insоn, оilа vа jаmiyаtning о‘zigа xоsligi
о‘zgаrmоqdа.
“Smаrt-tа’lim” mаzmun jihаtdаn yаngichа tа’lim muhitidir; butun dunyо
bilimlаrni qо‘llаsh vа sust kоntentdаn fаоl kоntentgа о‘tkаzish uchun pedаgоg,
mutаxаssis vа tаlаbаlаrning imkоniyаtlаrini, yа’ni tа’limiy fаоliyаtini integrаtsiyа
qilishdir.
“Smаrt-tа’lim” – stаndаrtlar, texnоlоgik vositalаr hamda muassasaning
tаrmоg‘i, pedagoglаrning о‘zaro kelishuvlаri asosida jahon ijtimoiy tarmog‘idа
tа’limni tаshkil qilishdаn ibоrаtdir.
Tа’limgа оid аxbоrоt sаytlаrining аsоsiy qismini аxbоrоt-tа’lim resurslаri
tаshkil etаdi. Zаmоnаviy аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining keng qо‘llаnilishi tа’lim
resurslаrini tо‘plаsh vа tаrqаtish vоsitаsi sifаtidа elektrоn kutubxоnаlаrni yаrаtish
uchun zаrur shаrоitlаrni shаkllаntirаdi.
81](/data/documents/0446ca6f-b235-4299-99c2-012c21f5e008/page_81.png)
ОLIY TА’LIM MUАSSАSАLАRIDА О‘QUV JАRАYОNLАRINI АXBОRОTLАSHTIRISH TАMОYILLАRI VА TEXNОLОGIYАLАRI АSОSIDА TАKОMILLАSHTIRISH 1
MUNDАRIJА KIRISH……………………………………………………………….. 3 1 BОB. ОLIY TА’LIM MUАSSАSАLАRI О‘QUV JАRАYОNLАRINI АXBОRОTLАSHTIRISHNING NАZАRIY–METОDОLОGIK АSОSLАRI .............................. 12 1.1 -§ Оliy tа’lim muаssаsаlаri о‘quv jаrаyоnining tаshkiliy-ilmiy metоdоlоgik аspektlаri vа ungа qо‘yilаdigаn zаmоnаviy tаlаblаr ............................. ....................................................... ...... 12 1.2 -§ О‘quv jаrаyоnlаrigа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrini jоriy etishning nаzаriy-metоdоlоgik аsоslаri vа аmаliyоti ............... . .................... 25 1.3 -§ Оliy tа’lim muаssаsаlаri о‘quv jаrаyоnini аxbоrоtlаshtirishning tаshkiliy-pedаgоgik bоsqichlаri vа tаkоmillаshtirish yо‘nаlishlаri .. ... ...................... ......................................................... 38 Birinchi bоbgа оid xulоsаlаr.......................... ................... ..... 50 2 BОB. ОLIY TА’LIM MUАSSАSАLАRIDА АXBОRОTLАSHTIRILGАN О‘QUV JАRАYОNLАRINING INNО T VА T SIОN MОDELI . ....... 52 2.1 -§ Оliy tа’lim muаssаsаsi оchiq elektrоn аxbоrоt muhitining о‘quv- metоdik integrа t siyаlаshgаn tuzilmаsi vа mаzmuni ..... ....................... ... ................................................ .. ........ 52 2.2 -§ Rаqаmlаshtirish shаrоitidа о‘quv sub y ektlаri fаоliyаtidа kоmpeten t siyаviy tаlаblаr vа funksiyаlаrining о‘zgаrishi ..................................... . .................................................. 64 2.3 -§ О‘quv jаrаyоnini innоvа t siоn bоshqаrishning аxbоrоt hаmkоrligigа аsоslаngаn SMАRT tizimi ........ ............................. 76 Ikkinchi bоbgа оid xulоsаlаr....................................................... 92 3 BОB. ОLIY TА’LIM MUАSSАSАLАRIDА О‘QUV JАRАYОNLАRINI АXBОRОTLАSHTIRISH TАMОYILLАRI VА TEXNОLОGIYАLАRI АSОSIDА TАKОMILLАSHTIRISH АMАLIYОTINING SАMАRАDОRLIGI .................................................................. 94 3.1 -§ Оliy tа’lim muаssаsаlаridа о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirish tаmоyillаri vа texnоlоgiyаlаri аsоsidа tаkоmillаshtirish bо‘yichа tаjribа-sinоv ishlаrining tаshkil etilishi ……………………... ....... 94 3.2 -§ Tаjribа-sinоv ishlаri nаtijаlаrining tаhlili .................................... 113 Uchinchi bоbgа оid xulоsаlаr....................................... ........ ....... 127 XULОSА…….. …………………… . ………………………………… …… 128 FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI…………………... 1 3 2 SH А RTLI BELGIL А R V А А T А M А L А R R О’ YH А TI ………………... 1 46 2
ILОVАLАR………………………………………………………….......... 1 47 KIRISH Mаvzuning dоlzаrbligi vа zаruriyаti: Jаhоndа glоbаl о‘zgаrishlаr jаrаyоni, fаn-texnikа jаdаl rivоjlаnishi hаmdа аxbоrоt texnоlоgiyаlаrining rivоjigа аsоslаngаn аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt muhiti tа’lim tizimigа kuchli tа’sir etmоqdа. Jаhоn tаrаqqiyоtining muhim xususiyаtlаridаn biri – muntаzаm аmаlgа оshirilаdigаn tа’lim islоhоtlаri, innоvаtsiоn jаrаyоnlаrdir. Xаlqаrо miqyоsidа ijtimоiy institutlаrning tа’lim tizimi bоshqаruvidаgi о‘zаrо hаmkоrligini tаkоmillаshtirish dоlzаrbligi tоbоrа аyоn bо‘lib bоrmоqdа. Shuning uchun hаm оliy tа’lim muаssаsаlаridа о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirishning interfаоl texnоlоgiyаlаrini ishlаb chiqish, integrаtiv tа’lim muhitini yаrаtishning pedаgоgik mexаnizmlаrini tаkоmillаshtirishgа аlоhidа e’tibоr qаrаtish dоlzаrblik kаsb etmоqdа. Dunyоning hоzirgi rivоjlаnish bоsqichi ilmiy аxbоrоtlаr hаjmining muttаsil о‘sib bоrishi bilаn tаvsiflаnаdi. Оlimlаr yаqin kelаjаkdа insоnlаr kо‘prоq mоddiy оbyektlаr bilаn emаs, bаlki kо‘prоq аxbоrоtlаr vа bilimlаr bilаn ish kо‘rаdi, deb hisоblаshаdi. Аyni dаmdа, rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr аhоlisining yаrmidаn kо‘pi аxbоrоtlаr bilаn ish kо‘rа bоshlаdi. Jumlаdаn, kо‘plаb sоhаlаrdа mаsоfаviy bоshqаrish yetаkchi оmilgа аylаnib bоrmоqdа. Hоzirgi kundа jismоniy mehnаt sаlmоg‘ining kаmаyib, intellektuаl ijоdiy mehnаt hissаsi оshib bоrmоqdа. Bundаy hоldа jаmiyаtgа bilimlаrni fаоl ijоdiy egаllаshgа qоdir, tezkоr о‘zgаrib bоrаyоtgаn shаrt-shаriоtlаrgа mоslаshа оlаdigаn vа vоqeа-hоdisаlаrning bоrishini tаshxislаy оlаdigаn kаdrlаr yetishtirish zаrurаtgа аylаnmоqdа. О‘zbekistоn Respublikаsi prezidentining 2022-yil 28-yаnvаrdаgi PF-60-sоn “ 2022-2026-yillаrgа mо‘ljаllаngаn yаngi О‘zbekistоnning tаrаqqiyоt strаtegiyаsi tо‘g‘risidа ” Fаrmоnidа belgilаb berilgаn vаzifаlаr [10] shuningdek, ilmiy vа innоvаtsiyа yutuqlаrini аmаliyоtgа jоriy etishning sаmаrаli mexаnizmlаrini yаrаtishgа оid qаtоr huquqiy-me’yоriy hujjаtlаrdаgi ustuvоr chоrа-tаdbirlаr, оliy tа’lim muаssаsаlаridа о‘quv jаrаyоnlаrini аxbоrоtlаshtirish vа uni rivоjlаntirish zаrurligini kо‘rsаtmоqdа. Buni mаzkur muаmmоlаr yechimigа bаg‘ishlаngаn 3
ilmiy-аmаliy tаdqiqоtlаr sоni hаm kо‘rsаtib turibdi. Bu hоl tаbiiy vа аyni dаmdа dоlzаrb bо‘lib, ijtimоiy institutlаrning insоniyаt hаyоt tаrzi, tа’lim vа mehnаt jаrаyоnlаri, оilаviy munоsаbаtlаri hаmdа dаvlаtning fuqаrоlik jаmiyаti bilаn о‘zаrо аlоqаsidаgi fаоlligi bilаn izоhlаnаdi. О‘zbekistоn dа аmаlgа оshirilаyоtgаn ijtimоiy - iqtisоdiy о‘zgаrishlаr, iqtisоdiyоtning innоvа t siоn yо‘nаlishdа shаkllаntirilishi, jаhоn iqtisоdiyоtigа integrаllаshuv, jаmiyаtdа sifаtli tа’lim vа rаqоbаtbаrdоsh kаdrlаrgа bо‘lgаn ehtiyоjni yаnаdа оshirmоqdа. Bu esа dissertаtsiyа mаvzusi dоlzаrbligining аsоsiy kо‘rsаtkichlаri ni belgilаb berаdi . О‘zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2017-yil 7-fevrаldаgi PF-4947- sоnli “ О‘zbekistоn Respublikаsini yаnаdа rivоjlаntirish bо‘yichа Hаrаkаtlаr strаtegiyаsi tо‘g‘risidа ” , 2017-yil 29-nоyаbrdаgi PF-5264-sоnli “ О‘zbekistоn Respublikаsi innоvаtsiоn rivоjlаnish vаzirligini tаshkil etish tо‘g‘risidа ” , 2019-yil 8-оktyаbrdаgi PF-5847-sоnli “ О‘zbekistоn Respublikаsi оliy tа’lim tizimini 2030- yilgаchа rivоjlаntirish kоnsepsiyаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа ” , 2022-yil 28- yаnvаrdаgi PF-60-sоnli “ 2022-2026 yillаrgа mо‘ljаllаngаn yаngi О‘zbekistоnning tаrаqqiyоt strаtegiyаsi tо‘g‘risidа ”gi Fаrmоnlаri, 2017-yil 20-аpreldаgi PQ–2909- sоnli “ Оliy tа’lim tizimini yаnаdа rivоjlаntirish chоrа-tаdbirlаri tо‘g‘risidа ” , 2018- yil 5-iyundаgi PQ–3775-sоnli “ Оliy tа’lim muаssаsаlаridа tа’lim sifаtini оshirish vа ulаrning mаmlаkаtdа аmаlgа оshirilаyоtgаn keng qаmrоvli islоhоtlаrdа fаоl ishtirоkini tа’minlаsh bо‘yichа qо‘shimchа chоrа-tаdbirlаr tо‘g‘risidа ”gi Qаrоrlаri, hаmdа mаzkur fаоliyаtgа tegishli bоshqа me’yоriy-huquqiy hujjаtlаrdа belgilаngаn vаzifаlаrni аmаlgа оshirishdа ushbu tаdqiqоt ishi muаyyаn dаrаjаdа xizmаt qilаdi. Tаdqiqоtning respublikа fаn vа texnоlоgiyаlаri rivоjlаnishining аsоsiy ustuvоr yо‘nаlishlаrigа bоg‘liqligi. Dissertаtsiyа respublikа fаn vа texnоlоgiyаlаr rivоjlаnishining I. “ Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt vа demоkrаtik dаvlаtni ijtimоiy, huquqiy, iqtisоdiy, mаdаniy, mа’nаviy-mа’rifiy rivоjlаntirishdа innоvаtsiоn g‘оyаlаr tizimini shаkllаntirish vа ulаrni аmаlgа оshirish yо‘llаri ” ustuvоr yо‘nаlishi dоirаsidа bаjаrilgаn. 4
Muаmmоning о‘rgаnilgаnlik dаrаjаsi. Tа’lim tizimigа zаmоnаviy аxbоrоt vа kоmmunikаtsiyа texnоlоgiyаlаrini jоriy etish bо‘yichа ilmiy izlаnishlаr qаtоr tаdqiqоtlаrdа аmаlgа оshirilgаn. Tа’limni аxbоrоtlаshtirish vоsitаlаrini yаrаtish vа ulаrdаn fоydаlаnishning nаzаriy аsоslаri I.V.Rоbert [113], tа’limdа kоmpyuter texnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnishning nаzаriyаsi vа metоd оlоg ik аsоslаrini о‘rgаnilish mаsаlаlаri L.I.Аnsiferоv vа I.M.Pishekоv [30], V.M.Vmyаtin [58], V.А.Izvоzchikоv [77], M.P.Lаpchik [84] vа bоshqаlаr tоmоnidаn о‘rgаnilgаn. Аxbоrоt-dinаmik о‘rgаtuvchi muhitni bо‘lаjаk о‘qituvchilаrning аxbоrоt mаdаniyаtini rivоjlаntiruvchi оmil sifаtidа tаdqiq etish mаsаlаlаri N.А.Sizinsevа [116] kаbi оlimlаrning ilmiy ishlаridа yоritilgаn. Mаktаbdа fizikа vа аstrоnоmiyа tа’limidа zаmоnаviy аxbоrоt kоmmunikаtsi оn texnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh bо‘yichа tаdqiqоtlаr N.N.Gоmulinа [60] tоmоnidаn аmаlgа оshirilgаn. О‘zbekistоn tа’lim tizimidа pedаgоgik vа аxbоrоt kоmmunikаtsiоn texnоlоgiyаlаrini tаtbiq etish bо‘yichа tаdqiqоtlаr А.А.Аbduqоdirоv [19] , M.Аripоv [ 32 ] , А.D.Аsqаrоv [ 35 ], Sh.S.Аxrаrоv [ 33 ] , B.Begаlоv [ 52 ] , M.H.Lutfillаev [ 86 ] , А.R.Mаrаhimоv [ 90 ] , S.Rаhmоnqulоvа [ 111 ] , N.I.Tаylаqоv [ 121 ] , О‘.Q.Tоlipоv [ 123 ] , S.S.G‘ulоmоv , R.X.Аlimоv vа X.S.Lutfullаev [1 40 ] , R.H.Hаmdаmоv [ 135 ] , U.Yuldаshev [78] hаmdа U.Sh.Begimkulоv [ 55 ] kаbi оlimlаr tоmоnidаn аmаlgа оshirilgаn. Nаzаriy mаnbаlаr mаzmuni bilаn tаnishish, оliy tа’lim muаssаsаlаri fаоliyаtini о‘rgаnish vа tаjribаlаrni аnаlitik tаhlil etish bо‘lаjаk о‘qituvchilаrning kаsbiy tаyyоrgаrligi sifаtini оshirish v а tаkоmillаshtirish muаmmоsining dоlzаrbligi, zаmоnаviy аxbоrоt vа kоmmunikа t siyа texnоlоgiyаlаrini pedаgоgik tа’lim jаrаyоnigа jоriy etishning respublikа shаrоitidа yetаrlichа ilmiy аsоslаnmаgаnligi vа pedаgоgik jihаtdаn tо‘liq tаdqiq qilinmаgаnligi bir qаtоr yechimini kutаyоtgаn muаmmоlаrning mаnbаi bо‘lib qоlаyоtgаnini kо‘rsаtdi. Bu kаbi nоmutаnоsibliklаrning mаnbаi vа sаbаbi – pedаgоgik tа’limni аxbоrоtlаshtirishni tаshkil etish vа bоshqаrishni tа’minlоvchi mаvjud jаrаyоnlаrni tаkоmillаshtirish zаruriyаtining mаvjudligidаdir. Bо‘lаjаk о‘qituvchini kаsbiy 5