Oltin O’rda davlatining tashkil topishi

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2331.5537109375 KB

Ko'chirib olish

“ Oltin O’rda davlatining tashkil topishi ”
Mundarija:
Kirish…………………………………………………………………………… 2
Asosiy qism
I BOB. OLTIN O'RDA DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA UNING
HUKUMAT TUZILISHI.
1.1. Oltin O'rda va uning shakllanishi…………………………………………… 4
1.2. Oltin O'rda haqida tarixiy ma'lumotlar……………………………………... 7
II BOB. OLTIN O'RDA MA'NAVIYATI, MADANIYATI VA HAYOTI
2.1. Iqtisodiyoti va tashqi siyosat i……………………………………………….. 11
2.2 . Oltin O'rda harbiy feodal davlat sifatida ……………………………………. 14
III BOB. OLTIN O'RDA DAVLATINI O’ RGANISHDA ZAMONAVIY
METODLARNI QO’LLASH
3.1. „Moychechek“ metodi………………………………………………………. 20
3.2. Venn diagrammasi…………………………………………………………... 22
3.3. "Taqsimot" ta'lim metodi…………………………………………………..... 24
Ilovalar………………………………………………………………………….. 26
Xulosa …………………………………………………………………………... 27
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………... 28
1

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Oltin O'rda davlatining tashkil topishi
tarixiy jarayonning natijasida bo'lgan holda, shuningdek, uning unikal tabiiy geo-
madaniy va siyosiy imkoniyatlari, shahar rivojlanishining eng muhim sabablaridan
biri bo'lganligi haqida ko'proq ma'lumotlar mavjud.
Davlatning tashkil topishida ilmiy va madaniy meros, milliy va madaniy
buyumlarning mamlakat bo'ylab unikal ahamiyatini o'z ichiga olgan, shuningdek,
uning siyosiy va iqtisodiy muhimliklari qaraganda, bu holat davlatni o'zining
ma'naviy-ma'rifiy, iqtisodiy va siyosiy harakatini aniqlash kurs ishining dolzarb
muammosi hisoblanadi.
Kurs ishing obyekti - Oltin O’rda davlatining tashkil topishi
Kurs ishimizning predmeti - Oltin O'rda va uning shakllanishi, Iqtisodiyoti
va tashqi siyosat i, Rossiya va O'rda o'rtasidagi siyosiy va diplomatik munosabatlar,
Mo'g'ul hukmdorlarining siyosiy, iqtisodiy, harbiy, madaniy aloqalari
Kurs ishining maqsadi: Oltin O'rda davlatining tashkil topishi mavzusini
o'rganishning bir necha muhim maqsadlari:
1. Tarix va madaniyatni tushunish: Oltin O'rda davlatining tashkil topishi
tarixiy va madaniy merosini tushunishga yordam beradi. Bu namunaviy davlatning
tashkil bo'lish jarayoni va uning ahamiyati haqida tafsilotli ma'lumot olmoq.
2. Siyoq va siyosat shakllarini o'rganish: O'zbekiston tarixidagi davlatlar
tashkil topishi, uning siyoqi, siyosat shakllari va hokimiyat tizimi haqida tushuncha
beradi. Bu, o'zbek milliy an'analarini tushunish uchun muhimdir.
3. Geografiyaviy va iqtisodiy ma'lumotlar: Oltin O'rda davlatining tashkil
bo'lish jarayonida uning joylashuvi jihatlari, tabiiy resurslari, va iqtisodiy faoliyati
haqida ma'lumotlar olmoq. Bu mavzu geografiya va iqtisodiyot fanlaridan nafaqat
tarixiy, balki zamonaviy kishilarga ham ahamiyatga ega.
2

4. Kultura va san'at tarixi: Oltin O'rda davlatining tashkil bo'lish jarayoni
o'zbek milliy kultura va san'at tarixiga ta'sir ko'rsatgan. Mavzuni o'rganish, bu
sohada ham ma'lumotga ega bo'lishga imkon beradi.
5. Davlat tashkiloti va hokimiyat shakli: Oltin O'rda davlatining tashkil
topishi mavzusini o'rganish, shu davlat tashkiloti va uning hokimiyat shakli haqida
tushunish uchun katta imkoniyat beradi. Bu, davlat shakli, hokimiyat tizimi va
asosiy siyosat ko'rsatkichlari haqida tushuncha yaratishga yordam beradi.
Kurs ishining vazifasi: Ushbu ishning vazifalarini ko'rib chiqing:
1. Oltin O'rda davlatining shakllanishi va uning davlat tuzilishi
2. O'rda iqtisodiyoti va tashqi siyosati, ma'naviyati, madaniyati va hayoti
3. XIII asrda Rossiyaning mustaqillik uchun kurashi.
4. Mo'g'ul-tatarlarning yurishlari
5. Bosqinchilik va bo'yinturuqning Rossiya rivojlanishiga ta'siri
6. O'rdaning Rossiya ustidan hokimiyat mexanizmi
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishimiz tarkibiy jihatdan kirish, ikki bob, o‘z
navbatida har bir bob uchta bo‘limdan iborat, shuningdek kurs ishimiz xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan.

3

I Bob. Oltin O'rda davlatining tashkil topishi va uning hukumat tuzilishi.
1.1. Oltin O'rda va uning shakllanishi.
Evrosiyo hududida ikki asrdan ko'proq vaqt davomida dunyodagi eng kuchli
davlatlardan biri-Oltin O'rda mavjud edi. Bugungi kunda O'rdaning ko'plab
xalqlarining avlodlari Rossiya davlatining fuqarolari bo'lib, o'tmishdagi ma'naviy
an'analarni meros qilib olishadi.
XIII asr boshida Markaziy Osiyoda Mongol davlati paydo bo'ldi.
1206 yilda Chingizxon uning rahbari deb e'lon qilindi. Mo'g'ullar Osiyo va
Evropada buyuk fath kampaniyalarini boshladilar. Janubiy rus knyazlari va
polovtsiyaliklarning Birlashgan kuchlarining ilg'or mo'g'ul qo'shini bilan birinchi
uchrashuvi 1223 yil 31 mayda kalka daryosida bo'lib o'tdi. Rus-polovtsiya armiyasi
qattiq mag'lubiyatga uchradi. G'alabadan keyin mo'g'ullar Osiyoga chekinishdi.
1235 yilda mo'g'ul knyazlarining qurultoyida (qurultoyida) G'arbga yurish
to'g'risida qaror qabul qilindi. Kampaniyani Chingizxonning nabirasi Batu
boshqargan. 1236 yilda Kama bolgarlarini mag'lubiyatga uchratgan mo'g'ullar
1237 yil qishda Shimoliy-Sharqiy Rossiya hududiga bostirib kirishdi. Qisqa vaqt
ichida Ryazan, Kolomna, Moskva, Vladimir, Suzdal, Yaroslavl, Tver, Kostroma va
boshqa shaharlar bosib olindi va vayron qilindi. Shimoliy-Sharqiy Rossiya
mo'g'ullar hukmronligi ostida edi. Novgorodga atigi 100 km etib bormasdan,
mo'g'ullar yo'qotishlarni qoplash va yangi kampaniyani tayyorlash uchun
polovtsiya dashtlariga chekinishdi. 1239 yilda Batu o'z qo'shinlarini Janubiy
Rossiyani zabt etishga boshladi. 1240 yilda Kievni egallab olgan mo'g'ullar
Galisiya-Volyn knyazligidan o'tib, Evropaga bostirib kirishdi. Bu yerda ular
Olomouts (1242) davrida Chexiya va Vengriyaning Birlashgan kuchlari tomonidan
mag'lubiyatga uchrab, polovtsiya cho'llariga qaytishdi.
Chingizxon va uning avlodlari boshchiligidagi istilo kampaniyalari
natijasida Osiyo va Evropaning ulkan hududini egallab olgan ulkan mo'g'ul
imperiyasi yaratildi. Imperiya uluslarga (mulklarga) bo'lingan, ular orasida eng
kattalaridan biri Juchi (Chingizxonning to'ng'ich o'g'li) avlodlari ulusi bo'lgan.
4

Juchi ulushi G'arbiy Sibir, o'rta Osiyodagi Shimoliy Xorazm, Ural, Rossiya
tekisligi, O'rta va quyi Volga, Shimoliy Kavkaz, Qrim, don va Dunay dashtlarini
o'z ichiga olgan. Ulus ikki yurtga (ikki qismga) bo'lindi. Irtishning g'arbidagi
hudud Chingizxonning nabirasi batyaning uyiga aylandi. Rus yilnomalarida u Oltin
O'rda deb nomlangan.
Oltin O'rda tarixi 1243 yilda boshlangan. Uning asoschisi Xan Batu, boshqa
uluslardagi chingizidlar singari, bo'ysunuvchi hududni mutlaqo mustaqil davlat
sifatida ko'rmasdan, qabila mulki sifatida ko'rib chiqdi. Barcha mongol ulushlari
qonuniy ravishda Qorakorumda Markaziy hukumat bilan yagona imperiyani
tashkil etgan va uning foydasiga daromadning muayyan qismini ajratishi kerak edi.
Barcha strategik masalalar imperiya poytaxtida hal qilindi. Markaziy
hokimiyatning kuchi-uning g'arbiy uluslardan uzoqligini hisobga olgan holda-faqat
hokimiyatga bog'liq edi, ammo bu hokimiyat Batu tomonidan qat'iy tan olingan.
Biroq, XIII asrning 60-yillarida vaziyat o'zgardi. Oltin O'rda ustidan hukmronlik
qilgan mengutimur imperiya markazidagi intradinastik nizolardan foydalanib,
uning oliy hukmdoriga bo'ysunishdan bosh tortdi. Oltin O'rda mustaqillikka
erishdi.
O'rdaning ichki tuzilishi Mo'g'ulistonda Chingizxon tomonidan kiritilgan
tizimni nusxa ko'chirgan. Boshqariladigan hudud dastlab ikkita katta ma'muriy
birlikka, XIII asr oxiridan esa to'rtga (Saray, Desht-I-Qipchoq, Qrim, Xorazm)
bo'lindi. Ularni xon-ulusbeklar boshliqlari boshqargan. Yirik hududiy
bo'linmalarning ichki bo'linishining huquqiy asosi ko'chmanchi mulkdorlarning
hokimlardan yoki xonning o'zidan yaylov yerlarini olish huquqi edi. Bu yerlar ham
ulus nomlarini olgan. Ulush tizimi O'rdaning ma'muriy-hududiy bo'linishini
belgilab berdi. Ulus egalari harbiy harakatlar sodir bo'lgan taqdirda ma'lum
miqdordagi otliq askarlarni ro'yxatga olish, soliq va xo'jalik majburiyatlarini
bajarish majburiyatini oldilar. Ulush tizimi mo'g'ul armiyasining tuzilishini nusxa
ko'chirdi: butun davlat (butun armiya singari) darajalarga muvofiq-temnik,
minglik, yuzboshi, o'nlikchi-ma'lum bir yirik mulkka bo'lindi, ulardan o'n, yuz,
ming yoki o'n ming qurolli jangchilar armiyaga joylashtirildi. XIV asrda orda
5

qo'shinida 70 ga yaqin temniklar bo'lgan, bu raqam ular tomonidan nazorat
qilinadigan hududlar soniga ham mos kelgan. Uluslar irsiy mulk emas edi-hech
kim xonning oliy mulk huquqiga qarshi chiqishga jur'at eta olmadi. Tarixchi V. A.
Kuchkin " Rossiya bo'yinturuq ostida: bu qanday edi? "rus knyazliklari aholisiga
g'oliblar tomonidan qo'yilgan majburiyat askarlarni mongol-tatar qo'shinlariga
yetkazib berish, ularning harbiy yurishlarida ishtirok etish va boshqa vazifalar edi"
deb yozadi...Moskva oltin O'rda bilan ittifoqdosh bo'lib, rus polklari Java va
Yaponiyada jang qilayotgan bir paytda Tverga qarshi kurash olib bormoqda.
Davlatni boshqarish apparati Batu va berk xonlari davrida (XIII asrning 40-
50-yillari) shakllangan. Poytaxt ma'muriy markaz sifatida tashkil etilgan, poytaxt
va viloyatlar o'rtasida yam aloqasi tashkil etilgan, soliqlar va majburiyatlar
taqsimlangan. Mutlaq bo'lgan oliy hokimiyatga qat'iy bo'ysunadigan amaldorlar
apparati paydo bo'ldi. Manbalarning ta'kidlashicha, xonlar "hamma ustidan ajoyib
kuchga ega". Ko'plab amaldorlar xonlarga bu hokimiyatni samarali amalga
oshirishga yordam berishdi. Amaldorlar apparatining yuqori qismini ikkita oliy
davlat lavozimi: beklaribek va vezir yopishdi. Beklaribekning qo'lida armiya,
diplomatik xizmat, sud ishlari rahbariyati bo'lgan. Vezir yuqori ijro etuvchi
hokimiyatni jamladi.
Bosh ijro etuvchi organ divan deb nomlangan bo'lib, u moliyaviy, soliq,
savdo, ichki siyosiy va davlat hayotining boshqa sohalarini boshqaradigan bir
nechta palatalardan iborat edi. Qurultoylar-an'anaviy vakillik anjumanlari-O'rda
tezda Mo'g'ulistonda o'ynagan rolini yo'qotdi. O'rda xon hokimiyati pastdan hech
kim bilan cheklanmagan.
Rossiya va O'rda o'rtasidagi siyosiy va diplomatik munosabatlar o'ziga xos
tarzda rivojlandi. Rus shahzodalari xon stavkasida hukmronlik qilish huquqiga ega
bo'lishdi. Rossiyaga jazo yurishlari va nazoratsiz ko'chmanchi otryadlarning talon-
taroj reydlari bo'lib o'tdi. Shu bilan birga, Rossiya O'rdaga siyosiy va ma'naviy-
mafkuraviy ta'sir ko'rsatadigan kanallarga ega edi. 1261 yilda saroyda ochilgan
eparxiya orqali rus pravoslav cherkovi alohida rol o'ynagan.
6

1.2. Oltin O'rda haqida tarixiy ma'lumotlar
Dunyoning siyosiy xaritasida XIII - XIV asrlarda Evrosiyoning eng katta
davlati paydo bo'lganida. - Oltin O’rda-uning doirasida kelajakdagi Rossiya
imperiyasining bo'shliqlari va ularda yashaydigan etnik guruhlar birinchi marta
birlashtirildi-G’arbda Dunaydan Sharqda Oltoygacha va shimolda oq dengizdan
Kavkazgacha va janubdagi Xorazm. Biz talonchilik o'lponlari va bosib olingan
xalqlarning kurashlari haqida bilamiz. Ammo Evrosiyoning eng yorqin hodisasi
sifatida porlagan va qozon, Qrim,Astraxan
; Sibir, Nogay O’rda post-oltin O’rda
Islom davlatlarida davomini topgan ushbu davlatning tsivilizatsiyasi soyada qoldi,
chunki Oltin O’rda arxeologiyasi boshlang’ich bosqichida edi. Faqat taniqli rus
tarixchisi, akademik M. N. Tixomirov Oltin O’rdaning ahamiyatini e’lon qilish
uchun jasorat topdi:...axir, Agar bu dunyo Osiyo va Evropani tushunsa, Oltin O’rda
butun dunyo tartibining hodisasidir. Oltin O’rda tarkibiga kirgan xalqlar tarixidan
qanday qilib butun katta bosqichni tashlash kerak?.
Bundan tashqari, mo'g’ul-tatar bo'yinturug’iga va u bilan bog’liq bo’lgan
barcha narsalarga nisbatan salbiy munosabat bizda ustunlik qildi. Masalan, O’rda
hukmronlik o'jarlik bilan Rossiyaning madaniy izolyatsiyasining sababi deb e'lon
qilindi, garchi bu haqda manbalarning aniq dalillari jim bo'lsa-da va ko'pincha
umuman boshqa turdagi ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi. Xususan
; Knyaz Yaroslav
Yaroslavichga (1266-1270) ma'lum bo’lgan mengu-Temur so'zi bu xon o'zining
dahshatli obro’si bilan Rossiyaga Evropaga deraza taqdim etganligini ko’rsatadi.
Faqat 1950-yillarning ikkinchi yarmida ijtimoiy hayotning tiklanishi va SSSR tarix
fanidagi keyingi o'zgarishlar Oltin O’rda tarixi va arxeologiyasiga qiziqishning
tiklanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Aynan shu vaqtda (aniqrog'i, 1958 yilda) SSSR
fanlar akademiyasining arxeologiya institute Oltin O’rda poytaxti Saray-Berke
(Stalingrad yaqinidagi Tsarevskiy shaharchasi) bo'yicha ko’p yillik tizimli
tadqiqotlarni boshladi.
Bu arxeologiya instituti direktorL eng yirik rus olim-arxeologi B. A.
Rybakovning fuqarolik pozitsiyasi tufayli mumkin bo’ldi. Oltin O’rda shaharlarini
7

intensiv qazish yillarida A. P. Smirnov va uning shogirdi G. A. Fedorov-Davydov
rahbarligida butun ilmiy yo'nalish-oltin O’rda arxeologiyasi rivojlandi.
Oltin O’rda o’rta asrlarning eng yirik davlatlaridan biri bo’lib ,uning mulki
Evropa va Osiyoda bo’lgan. lining harbiy qudrati doimo barcha qo’shnilarni ushlab
turdi va juda uzoq vaqt davomida hech kim bahslashmadi. Hatto uzoq
mamlakatlarning monarxlari ham u bilan do'stona munosabatlarni o’rnatishga va
ularni bor kuchlari bilan qo’llab-quvvatlashga intildilar. Eng tashabbuskor
savdogarlar Sharq va G’arb o’rtasidagi eng yirik savdo bazasi sifatida tanilgan
poytaxtiga etib borish uchun katta masofalarni bosib o’tdilar. Dunyo bo'ylab
sayohatchilar va savdo karvonlari, oltin O’rda yashagan xalqlar, ularning o’ziga
xos urf-odatlari va ko’chmanchi hayoti, bu erda hukmronlik qilgan xonlarning
boyligi va qudrati, son-sanoqsiz podalar va cheksiz dashtlar haqida haqiqiy
hikoyalar va aql bovar qilmaydigan afsonalar tarqaldi. bir necha hafta davomida
bitta odamni uchratmaslik mumkin edi.
Ko’chmanchilarning ulkan davlati haqidagi haqiqiy va uydirma hikoyalar
uning yo'q bo’lib ketishidan keyin ham davom etdi. Va bugungi kunda unga
bo’lgan qiziqish susaymadi va uning tarixi ko'plab mamlakatlarda uzoq vaqtdan
beri o’rganilmoqda. Ammo hozirgacha Oltin O’rda hayoti va tarixining ko’plab
siyosiy va kundalik tomonlarini baholashda eng qarama -qarshi fikrlar mavjud.
Bundan tashqari, u hozirgi kungacha ilmiy ishlarda va o’quv adabiyotlarida va
shunchaki tarixni eng keng tarqalgan idrokida mavjud Oltin O’rda bilan bog’liq bir
qator noto’g'ri tushunchalar yoki o'rnatilgan stereotiplar . Bu uning hududi va
chegaralari, davlat nomi, shaharlarning mavjudligi, madaniyatning rivojlanishi,
mo’g’ullar va tatarlar tushunchalarining o’zaro bog’liqligi, siyosiy tarixning ba’zi
daqiqalari va boshqalarga tegishli.Oltin O’rda haqidagi keng tarqalgan
shtamplarning aksariyati o’tgan asrda paydo bo’lgan va ularning mavjudligi faqat
ushbu o'ziga xos davlatni o'rganishga e’tibor bermaslik bilan bog’liq. Sovet
davrida Oltin O’rdani o’rganishda
sovet tarixchilarining e'tiboriga loyiq bo’lmagan zolim davlat sifatida hukm
hukmronlik qildi. Muharrirlar oltin O’rda mavzularidagi syujetlarni nashr etishda
8

alohida e’tibor va hushyorlikni ko’rsatdilar. Mo’g’ullar davlatiga nisbatan har
qanday ijobiy fakt aqlga sig’maydigan bo’lib tuyuldi va so’roq qilindi. Oltin O’rda
ilm-fanda taqiqlangan mavzuga aylandi, degani emas, lekin bu aniq istalmagan edi.
60-yillarda Mao Zedong XIII asrdagi barcha mo'g’ul istilolarini Xitoy davlatiga
bog'lab, G'arbiy chegaralarini Dunaygacha kengaytirganida, siyosiy vaziyat ham
bunga iz qoldirdi, garchi Xitoyning o'zi Chingizxon va uning o’g’illari tomonidan
bosib olingan bo’lsa ham, va ko’p yillar mo’g’ullar hukmronligi ostida edi. Ammo
nima bo’lishidan qat’iy nazar, oltin O’rda mavzusi tarix fanida an’anaviy
mavzulardan biri bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolmoqda.
Qonxo’r davlatning ulkan, qudratli, ko’p jihatdan g’ayrioddiy va to’liq
ma’nosida rivojlanish tarixi va yo'llarini bilmasdan ( uning mavjudligining bir
necha yillari tinch edi!) o’rta asr mamlakatlarining qo’shilishi va o’sishining
ko’plab jihatlarini tushunish mumkin emas, XIII - XV asrlardagi siyosat
voqealarini to’liq baholash mumkin emas. O’rta asr Qozog’istonda, shuningdek,
Rossiya, Qrim, Volga viloyati, Kavkaz, G’arbiy Sibir, Xorazmda Chingizxon
mo’g'ul imperiyasining qulashi natijasida vujudga kelgan oltin O’rda-davlatning
Evroosiyo merosi to’g’risidagi nizo nafaqat dolzarbligini yo'qotmadi, balki bizning
davrimizda yangi kuch bilan alangalandi. Tataristonning ayrim amaldorlari va
ilmiy doiralarining oltin O’rdaning tarixiy merosini faqat qozon-tatar etnik guruhi
va uning tarixi bilan bir xillashtirishga bo’lgan urinishlari shundan dalolat beradi,
bu afsonalarni yaratishda juda katta ahamiyatga ega, chunki qozon tatarlarining
kelib chiqishi Volga bolgarlaridan, davlatchiligi mo’g’ullar tomonidan tor-mor
etilgan turkiy etnik guruhdan ilmiy jihatdan isbotlangan.
Oltin O’rda merosiga da’vo qilingan ushbu tarixiy versiya tom ma’noda
bizning ko'z o’ngimizda paydo bo’ldi va bu erda biz zamonaviy siyosiy vaziyatga
asoslangan o’tmishni qurish haqida gaplashmoqdamiz, ya’ni.an’analarni ixtiro
qilish deb nomlangan hodisa haqida. Shu munosabat bilan, oltin O’rda merosi
muammosi nafaqat Markaziy Osiyo va Sharqiy Evropaning boshqa turkiy va
nafaqat turkiy xalqlariga nisbatan katta qiziqish uyg’otmoqda. Va bu muammoning
kelib chiqishi mo'g’ul davriga borib taqaladi, o’sha paytdan boshlab bu voqea
9

boshlanadi. Barcha fojialar bilan XIII asrdagi mo’g’ullar istilosi davri oddiy va
aniq emas edi. Bu Chingizxon imperiyasi va uning vorislari, shu jumladan Oltin
O’rda kabi murakkab konglomeratga ham tegishli. Shuning uchun mo’g’ullar
istilosiga va u bilan bog’liq bo’lgan barcha narsalarga mutlaqo salbiy munosabat,
ehtimol, mutlaqo qonuniy emas. Ushbu fikr, xususan, ushbu davrning jiddiy
tadqiqotchisi V. V. Bartold, shuningdek L. I. Gumilyov tomonidan qo’llab-
quvvatlangan. Asosan qonli fathlar natijasida yaratilgan bu imperiyalar keyinchalik
ma’lum bir tsivilizatsiya rolini o'ynadi. Axir, barcha rad etishlar bilan imperiyaning
yaratilishi zo’ravonlik, qon-bu insoniyatning integratsiyaga bo’lgan urinishlari,
nomukammal bo'lsa ham . Ahamoniylar shohlarining bir nechta Eronlari bunga
misol bo’la oladi. Iskandar Zulkarnayn davlati, Turk xoqonligi, Arab xalifaligi,
Vizantiya, Frantsiya va Britaniya, Usmonli va Rossiya imperiyalari, ammo
mo’g'ullarning kengayishi ham olib keldi. Chingizxon va uning vorislarining
yurishlari natijasida yaratilgan davlatlar, ularning bir qismi O’rta asr
Qozog’istoniga aylandi, har jihatdan rang-barang rasmdir. Bundan tashqari, turli
kuzatuvchilar ushbu davlatlar butun Yevroosiyoda Sharqiy Yevropadan
Xitoygacha, shu jumladan Qozog’istonning kengliklarida tashkil etilganidan keyin
ancha katta siyosiy barqarorlik paydo bo’lganini ta'kidlashdi.
10

II Bob. Oltin O'rda ma'naviyati, madaniyati va hayoti
2.1. Iqtisodiyoti va tashqi siyosat i
Oltin O'rda davlatida dashtlar ustunlik qildi, bu uning iqtisodiyotining asosi-
ko'chmanchi chorvachilik bilan bevosita bog'liq edi. Mamlakatning Shimoliy va
shimoli-Sharqiy hududlari o'rmon-dasht zonasi bo'lib, u erda yaylov chorvachiligi
mo'ynali ov bilan birlashtirilgan. O'rdaning shimoli-g'arbiy qismida Mordoviya va
chuvash o'rmonlari joylashgan bo'lib, ular mahalliy aholi uchun ov ovlari bo'lib
xizmat qilgan.
Berk xon davrida Volga va Axtuba qirg'oqlari deyarli butunlay shaharlar,
qishloqlar, qishloqlar bilan qurilgan. Hudud bo'yicha muhim bo'lgan o'rnashgan
hudud Volga va donning eng yaqinlashgan joyida ham paydo bo'lgan. O'rda
poytaxti, Azaka, majara, Tyumen va boshqa shaharlarda sharqdan kelgan
ziravorlar, matolar, parfyumeriya, rus erlaridan-mo'yna, asal, mum savdosi bo'lib
o'tdi. Ular chorva mollari bilan faol savdo qilishgan. Mahalliy hunarmandlar
yuqori sifatli charm va jun buyumlariga intilishdi. Oziq-ovqat bozori sut va go'sht
mahsulotlari bilan to'yingan, baliq va ikra ham sotilgan.
Cho'l va shaharlarning yaqin birlashishi, jadal rivojlanish va
hunarmandchilik va karvon savdosi natijasida uzoq vaqt davomida O'rda qudratini
saqlab qolishga hissa qo'shgan o'ziga xos iqtisodiy salohiyat paydo bo'ldi. Ikkala
komponent-ko'chmanchi dasht va harakatsiz zonalar-bir-birini to'ldirdi va o'zaro
qo'llab-quvvatladi va shu bilan davlatni uning mavjudligi uchun muhim shart-
sharoitlar bilan ta'minladi. Oltin O'rda va uning qulashi. 1

O'rda o'rta asrlarning eng yirik davlatlaridan biri edi. Uning harbiy kuchi
uzoq vaqt davomida tengsiz edi, bu xonlarga tashqi dunyoga, shu jumladan Evropa
mamlakatlariga o'z shartlarini aytib berishga imkon berdi, ularning aksariyati Batu
kampaniyasi paytida mo'g'ul zarbalarining kuchini o'z tajribalari bilan bilishgan.
Hatto uzoq mamlakatlar hukmdorlari ham O'rda bilan do'stlik izlashdi. Oltin orda
hududidan Sharq va G'arbni bog'laydigan eng muhim savdo yo'nalishlari o'tgan.
Mo'g'ul hukmdorlarining siyosiy, iqtisodiy, harbiy, madaniy aloqalari va
1
B. D. Grekov, A. Y. Yakubovskiy, Moskva: SSSR Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 1985.233s.
11

manfaatlari sohasiga butun Osiyo qit'asi va Evropaning katta qismidagi ko'plab
xalqlar jalb qilingan.
Mo'g'ullar istilosidan kelib chiqqan O'rda ichida siyosiy gegemonlik
Mo'g'ulistondan kelgan muhojirlar va ularning avlodlari qo'lida edi. Ammo son
jihatdan mo'g'ullar aholining bir qismi sifatida ozchilikni tashkil etdi. Etnik nuqtai
nazardan, O'rda turli xil xalqlarning juda rang-barang aralashmasi
edi. Bosqinchilarga ruslar, Volga bolgarlari, burtalar, boshqorlar, mordvalar,
Yaslar, cherkeslar bo'ysunishgan.
O'rda, shuningdek, forslar, armanlar, yunonlar, gruzinlar, ozarbayjonlar,
pecheneg berendey qabilalarining qoldiqlari yashagan. Ammo aholining asosiy
qismini O'rda dashtlarida yashagan polovtsi (qipchoqlar) tashkil etdi. Polovtsiya
komponentining boshqalardan ustunligi o'ziga xos vaziyatni yaratdi: XIV asrda
bosqinchilar polovtsiya muhitida tarqalib, o'z madaniyati, tili va yozuvini
unutdilar. Bunga XIV asr boshlarida Islomni rasmiy din sifatida qabul qilish
yordam berdi, ammo bu jarayonning asosiy sharti polovtsi va mo'g'ullarning
ko'chmanchi turmush tarzining o'xshashligi edi. Assimilyatsiya jarayonlari
mo'g'ullarni Volga bolgarlari, burtas va boshqa xalqlar bilan birlashishga majbur
qildi. Mo'g'ullarning fin-ugr xalqlari bilan o'zaro aloqalari, shuningdek, turli turkiy
xalqlar, turklar va ugr-finlar o'rtasida to'liq assimilyatsiya qilingan o'zaro ta'sirlar
to'xtamadi. O'rda hududidagi etnik o'zaro ta'sirlarning intensivligi ushbu keng
mintaqaning etnik xaritasini o'zgartirgan muhim oqibatlarga olib
keldi. "Bolgarlar", "polovtsi", "burtalar", "guzalar" etnonimlari g'oyib bo'ldi, ammo
ular bilan ko'plab zamonaviy etnik guruhlarning genetik aloqasi yo'qolmadi-qozon,
Sibir, Qrim tatarlari, qozoqlar, boshqirdlar, chuvashlar, balkarlar, qoraqalpoqlar va
boshqalar.
Vaqt o'tishi bilan bosib olingan xalqlarning yutuqlari mo'g'ul madaniyatiga
organik ravishda kirib keldi, bu shahar qurilishi, uy qurilishi va bir qator
hunarmandchilik sanoatida namoyon bo'ldi. O'rda mo'g'ullari Xitoy va Eronda o'z
qabilalari bilan bo'lgani kabi, qarama-qarshi madaniy muhitda
yashamadilar. Mustaqil, ammo dushman bo'lmagan polovtsiya madaniyati mo'g'ul
12

madaniyati bilan o'zaro aloqada bo'lib, uni boyitdi. Mo'g'ullar ham, polovtsi ham
ko'chmanchi edilar va bu ularning madaniyatlarining yaqinlashishini oldindan
belgilab qo'ydi. Ularning ham, boshqalarning ham qahramonlik-epik va qo'shiq
xarakteridagi folklorlari rivojlangan. O'rda madaniyati Rossiyaning ma'naviy
rivojlanishiga ta'sir ko'rsatdi. Bu ruslar tomonidan oltin O'rda davlat an'analarining
ba'zi elementlarini, moddiy-maishiy sohani qabul qilishda, turkiy va mo'g'ul kelib
chiqishi so'zlarini o'zlashtirishda aks etgan.
Ko'p millatli O'rda ichida moddiy va ma'naviy madaniyat turli xalqlar
tomonidan kiritilgan ko'plab qismlarning sintezi natijasida rivojlandi. Ushbu sintez
mutlaqo boshqa madaniyatlarning mexanik aralashmasi emas edi, u ijodiy tamoyil
ta'siri ostida o'tdi, bu hatto O'rda qulligida vatanidan ajralib qolgan odamlarda ham
so'nmadi.
13

2.2. Oltin O'rda harbiy feodal davlat sifatida
Sharqiy Yevropa mamlakatlarini zabt etishda belgilangan maqsadlarga
erishgan Batu xon boshchiligidagi chingizidlar bosib olingan mamlakatlarni
boshqarish organlarini tashkil etishga kirishdilar. Mutlaq ozchilikda bo’lgan L. N.
Gumilyovning ta’kidlashicha
; oltin O’rda mo’g'ullari despotik rejim yaratish
imkoniyatiga ega emas edilar. Shuning uchun orda hujum xavfi ostida davlat
tarkibida bo’lgan mahalliy etnoslar konfederatsiyasini boshqargan.
Bo’ysunuvchi mamlakatlarda mo'g’ullar o’zlarining ma'muriyatlarini
tuzdilar, ular mahalliy hukmdorlarning faoliyatini va ular tomonidan o’lpon
yig'ishni nazorat qildilar. Ushbu ma’muriyat rahbari daruga deb nomlangan va
uning ixtiyorida baskaklarning qurolli otryadi bo’lgan.
Mo’g’ullar tatar xalqi deb ataladigan yagona etnonosferani yarata olmasligi
tabiiydir, chunki bu xalq yo'q edi. Qipchoq Shohligi yoki oltin O’rda, rus
tarixchilari aytganidek, garchi u asosan turkiy etnik guruhlarning konfederatsiyasi
bo’lgan bo'lsa-da, lekin bu vaqtga kelib, ya'ni mo’g’ullar istilosi davrida ular
allaqachon o’zlarining rivojlangan etnonosferalari bilan mustaqil rivojlanishni olib
borishgan. 1333 yilda O’zbek xon hukmronligi davrida Saray-Berkaga tashrif
buyurgan Arab sayohatchisi Ibn Batuta shunday yozgan: Saray shahri (bir) eng
go'zallardan biri favqulodda kattalikka erishgan shaharlar, tekis erlarda, odamlar
bilan gavjum, chiroyli bozorlari va keng ko’chalari bor. Linda turli xalqlar
yashaydi, qandaydir tarzda: mo’g’ullar (haqiqiy) mamlakat aholisi va uning
hukmdorlari: ularning ba’zilari musulmonlar: aslar (bolgarlar - R. B.)
? ular
musulmonlar, qipchoqlar, cherkeslar (turklar-cherkaslar - R. B.), ruslarva
vizantiyaliklar .nasroniylar. Har birxalq o’z saytida alohida yashaydi: ularning
bozorlari ham bor Oltin O’rdaning asosiy aholisi qipchoqlar, bolgarlar va ruslar
edi.
Oltin O’rdaning davlat tuzilishini ko'rib chiqishdan oldin , siz quyidagi
muhim nuqtani bilib olishingiz kerak: bu davlat mavjud bo’lgan davrda qanday
14

nomlangan. Bu savol tug'iladi, chunki xronikaning biron bir zamonaviy Oltin
O’rda bunday nomga ega emas.
B. D. Grekov va A. Yakubovskiyning mashhur monografiyasi ham unga
javob bermaydi. Muammoning uch tomonini ajratish mumkin: mo’g'ullarning
o'zlari o’z davlatlarini nima deb atashgan, atrofdagi qo'shnilar uni nima deb
atashgan va parchalanishdan keyin uning nomi qanday paydo bo’lgan.
XIII asrda paydo bo’lgan barcha mo’g’ul davlatlarida Chingizxondan kelib
chiqqan hukmron sulolalar o’rnatildi. Ularning har binning rahbari unga ajratilgan
yoki bosib olingan hududni davlat sifatida emas, balki umumiy mulk sifatida
ko’rib chiqdi. Qipchoq cho’llari Chingizxonning to'ng'ich o’g'li Juchi tomonidan
qabul qilindi, u bu erda hukmronlik qilgan ko’plab Juchidlar oilasining asoschisi
bo’ldi. Bunga to'liq mos ravishda, saroy taxtiga o'tirgan xonlarning har biri o’z
davlatini shunchaki ulus deb atashgan, ya’ni.merosga berilgan odamlar, egalik.
To'xtamish xonining yorlig’i saqlanib qolgan, unda u o’z davlatini Buyuk ulus deb
ataydi.
Boshqa xonlar, ayniqsa diplomatik yozishmalarda, davlat qudratini
ta’kidlagan bunday ajoyib epitetdan foydalanganlar Juchid davlatining Evropa va
Osiyo davlatlari vakillari deb nomlanishiga kelsak , bu erda butunlay
kelishmovchilik hukm surdi. Arab yilnomalarida u ko'pincha ma’lum bir vaqtda
hukmronlik qilgan xon nomi bilan atalgan, tegishli etnik aniqlik bilan: Berke,
buyuk tatar shohi, tokta, tatar shohi. Boshqa hollarda xon nomiga geografik aniqlik
kiritildi: O’zbek, Shimoliy mamlakatlar egasi, to’qta shohi, qipchoq saroyi va
yerlari egasi , Desht-I-Qipchoq to’qta shohi. Ba’zan Arab va tors yilnomachilari
Oltin O’rdani Juchi ulusi, Batu ulusi, Burke ulusi deb atashgan, o’zbek ulushi.
Ko'pincha bu nomlar nafaqat u yoki bu xon hukmronligi davrida, balki ularning
o’limidan keyin ham ishlatilgan (tsar O’zbek, Berke mamlakatlarining egasi).
Butun Oltin O’rda bo’ylab sayohat qilgan evropalik sayohatchilar P. Karpini va G.
Rubruk uni belgilash uchun Komanlar mamlakati (ya’ni Polovtsev), Komaniya
15

yoki juda umumlashtirilgan nom berish uchun eski atamalardan foydalanadilar -
tatar kuchi.
Rim Papasi XII Benediktning maktubida Juchidlar davlati Shimoliy tatar
deb nomlangan. Rus yilnomalarida yangi Janubiy qo’shni birinchi bo'lib etnik
atama yordamida ko’rsatilgan. Knyazlar Batyeviga tatarlarga borishadi va
tatarlardan qaytib kelishadi. Va faqat XIII asrning so’nggi o'n yilligida.Juchidlar
davlati butunlay qulagunga qadar mavjud bo’lgan yangi va yagona O’rda nomi
paydo bo’ldi va mustahkam tasdiqlandi.
Endi tanish bo’lgan ’’Oltin O’rda” nomiga kelsak, u Xon Batu asos solgan
davlatdan iz qolmagan bir paytda ishlatila boshlandi. Ushbu ibora birinchi marta
XVI asrning ikkinchi yarmida yozilgan Qozon yilnomachisida Oltin O’rda va
Buyuk Oltin O’rda shaklida paydo bo’lgan. lining kelib chiqishi xon stavkasi bilan
bog’liq va aniqrog’i, xonning tantanali uyi bilan bezatilgan oltin va qimmatbaho
materiallar bilan. XIV asr sayohatchisi uni shunday tasvirlaydi: O’zbek oltin
chodir deb nomlangan chodirga o'tiradi,bezatilgan va g’alati. U oltin barglar bilan
qoplangan yog’och novdalardan iborat. Uning o’rtasida kumush zarhal barglar
bilan qoplangan yog’och taxt, oyoqlari kumushdan yasalgan
; tepasi esa
qimmatbaho toshlar bilan qoplangan. Shubhasizki, Oltin O’rda atamasi Rossiyada
XIV asrda og'zaki nutqda mavjud bo’lgan, ammo o'sha davryilnomalarida u hech
qachon paydo bo'lmagan. Rus yilnomachilari o’sha paytda zolim davlat haqida
hech qanday tarzda aytib bo’lmaydigan va hatto iflos odamlar yashaydigan barcha
yaxshi, yorqin va quvonchli narsalarning sinonimi sifatida ishlatilgan oltin
so'zining hissiy yukidan kelib chiqqan.
Shuning uchun oltin O’rda nomi mo’g’ullar hukmronligining barcha
dahshatlari vaqtni yo’q qilgandan keyingina paydo bo'ladi. O'zining birinchi
yilidan boshlab Oltin O’rda suveren davlat emas edi va uni boshqargan xon ham
mustaqil hukmdor hisoblanmadi. Bunga Juchid mulklari, boshqa mo’g'ul knyazlari
singari, qonuniy ravishda Markaziy imperiyaga ega bo’lgan yagona imperiyani
tashkil qilganligi sabab bo’lgan rakorumdagi hukumat tomonidan. Bu yerda
16

joylashgan Kagan , Chingizxonning yasa (qonun) moddalaridan biriga ko'ra,
mo’g’ullar tomonidan bosib olingan barcha hududlardan daromadlarning ma'lum
bir qismini olish huquqiga ega edi. Bundan tashqari, u ushbu sohalarda shaxsan
o’ziga tegishli bo’lgan mulklarga ega edi. Bunday yaqin o’zaro bog’lanish va
interpenetratsiya tizimining yaratilishi ulkan imperiyaning muqarrar ravishda
alohida mustaqil qismlarga bo'linishini oldini olishga urinish bilan bog'liq edi.
Faqat Markaziy qorakoram hukumati eng muhim iqtisodiy va siyosiy masalalarni
hal qilish huquqiga ega edi. Markaziy hokimiyatning kuchi , uning qolishining
uzoqligi tufayli, ehtimol, faqat Chingizxonning hokimiyatiga bog’liq edi, shu qadar
katta ediki, Batu va Berke xonlari Qorakorumga nisbatan samimiylik kamtarlik,
do'stlik va hamjihatlik yo’liga rioya qilishni davom ettirdilar. Ammo XIII asrning
60-yillarida Qorakoram taxti atrofida Xubilay va arig-Bugoy o'rtasida o’zaro
kurash boshlandi. G'olib Xubilay poytaxtni Qorakoramdan bosib olingan Xitoy
hududiga Xan-baliq (hozirgi Pekin) ga ko'chirdi. O’sha paytda Oltin ordada
hukmronlik qilgan mengu-Timur Oliy hokimiyat uchun kurashda arig-buguni
qo’llab-quvvatlab, shoshildi bu imkoniyatdan foydalanib, Xubilayni butun
imperiyaning oliy hukmdorining huquqlarini tan olmadi, chunki u uning
asoschisining poytaxtini tark etdi va barcha Chingizidlarning mahalliy yurtlarini -
Mo'g’ulistonni taqdirga tashladi. Shu paytdan boshlab Oltin O’rda tashqi siyosiy
va ichki xarakterdagi barcha masalalarni hal qilishda to’liq mustaqillikka erishdi va
Chingizxon tomonidan o’rnatilgan imperiyaning bunday ehtiyotkorlik bilan
himoyalangan birligi to'satdan portlab ketdi va u parchalanib ketdi. Biroq, oltin
O’rda to’liq siyosiy suverenitetga ega bo’lgan vaqtga kelib, tabiiyki, o'zining ichki
tuzilishi allaqachon mavjud edi va etarli darajada rivojlangan va rivojlangan.
Lining Mo’g'ulistonda Chingizxon tomonidan kiritilgan tizimni asosiy
xususiyatlarida nusxalashi ajablanarli emas. Ushbu tizimning asosi butun
mamlakat aholisining armiya o’nlik hisobi edi. Armiya bo'linishiga ko'ra, butun
davlat o’ng va chap qanotlarga bo’lingan. Juchi ulushida o’ng qanot Batu xonining
Dunaydan Irtishgacha bo’lgan mulklarini tashkil etdi. Chap qanot uning akasi xon
O’rda hukmronligi ostida edi. U hozirgi Qozog’istonning janubida Sirdaryo
17

bo’ylab va undan Sharqda joylashgan yerlarni egallab olgan. Qadimgi mo’g'ul
an’analariga ko'ra
; o’ng qanot AK-O'rda (oq O’rda), chap qanot esa Kok - O’rda
(ko'k) deb nomlangan. Yuqoridagilardan kelib chiqadiki, hududiy va davlat-
huquqiy munosabatlardagi Oltin O’rda va ulus Juchi tushunchalari sinonim emas.
1242 yildan keyin Juchi ulushi ikki qanotga bo'linib, ikkita Xon — Batu va O’rda
mustaqil mulklarini tashkil etdi. Biroq, Kok-orda xonlari butun tarixi davomida
Oltin orda (AK-orda) xonlariga nisbatan muayyan (asosan rasmiy) siyosiy
qaramlikni saqlab qolishgan.
O’z navbatida, Batu hukmronligi ostidagi hudud ham o’ng va chap
qanotlarga bo’lindi. Oltin O’rda mavjud bo’lgan dastlabki davrda qanotlar
davlatning eng yirik ma'muriy bo’linmalariga to’g’ri keldi. Ammo XIII asrning
oxiriga kelib. ular ma’muriy tushunchalardan faqat armiya tushunchalariga aylandi
va faqat harbiy tuzilmalarga nisbatan saqlanib qoldi. Davlatning ma’muriy
tuzilmasida qanotlar ulusbeklar boshchiligidagi to’rtta asosiy hududiy birliklarga
qulayroq bo’linma bilan almashtirildi. Ushbu to’rtta ulus eng yirik ma’muriy
bo’linmalar edi. UlarSaray
; Desht-l-Qipchoq,Qrim, Xorazm deb nomlangan. Eng
umumiy shaklda
; Oltin O’rda ma'muriy tizimi XIII asrda tasvirlangan. g’arbdan
sharqqa butun davlatni bosib o’tgan Rubruk. lining kuzatuviga ko’ra, mo’g’ullar
Dunaydan quyosh chiqishigacha cho'zilgan Skifiyani o’zaro bo'lishdi ; va har
birxo'jayin o’z kuchi ostida ko'proq yoki kamroq odam bor-yo'qligiga,
yaylovlarining chegaralariga, shuningdek, qishda
; yozda, bahorda va kuzda
podalarini qaerqa boqishi kerakligiga qarab biladi.
18

III BOB. OLTIN O'RDA DAVLATINI O’ RGANISHDA ZAMONAVIY
METODLARNI QO’LLASH
3.1. “Moychechak„ metodi
"Moychechak" ta'lim metodi, o'qituvchi tomonidan o'quvchilarga
ma'lumotlarni yetkazishda va o'rganish jarayonida qo'llaniladigan o'rganish usuli
yoki metodidir. Bu metod asosan o'rganishni amaliy va interaktiv usulda olib
borishga bo'lgan e'tibor qaratiladi. "Moychechak" ta'lim metodi quyidagi asosiy
xususiyatlarga ega:
1. Amaliyotga asoslangan o'rganish: "Moychechak" ta'lim metodi o'qituvchi
tomonidan ma'lumotlarni o'qitishda teorik tushunchalardan ko'ra amaliy
mashg'ulotlarga katta e'tibor qaratadi. O'quvchilar ko'rib chiqish, qo'llash va
boshqarish jarayonlarida faol qatnashishlari ta'limning asosiy qismi hisoblanadi.
2. Interaktivlik: Bu metoddagi interaktivlik, o'quvchilarni o'rganish
jarayonlarida faol qatnashish va o'z fikrlarini ifodalashga rag'batlantirishga
asoslangan. O'quvchilar savollar berish, munozaralar o'tkazish va jamoatdagi
boshqalar bilan ishlash orqali ma'lumotlarni olishadi.
3. Ko'nikmalar bilan ta'minlash: "Moychechak" ta'lim metodi o'quvchilarga
yangi ma'lumotlarni olishda o'z fikrlarini izohlash, o'zining o'zlashtirilgan
ko'nikmalari asosida ma'lumotlarni tushunishga yordam beradi.
4. Amaliyotga oid mashg'ulotlar: Bu metod o'quvchilarga o'rgangan
narsalarni amaliyotda qo'llash va o'zlashtirish uchun xilma-xil mashg'ulotlar va
vazifalar tuzish orqali yangi ma'lumotlarni o'rganishga imkoniyat yaratadi.
5. Individual yondashuv: "Moychechak" ta'lim metodi o'quvchilarni
individual o'zlashtirishga muvaffaqiyatli qo'llanadi. O'qituvchilar o'quvchilarni
ularning xohishlari, qobiliyatlari va rivojlanayotgan talablari bo'yicha yondashadi.
"Moychechak" ta'lim metodi sodda, amaliy va o'quvchilarni ma'lumotlarni
olish va o'zlashtirishda ancha yordam beradi.
“Moychechak„ metodi
19

3.2. Venn Diagrammasi
Venn diagrammasi mantiqda va matematikaning to'plamlarida, ularning
birlashmalari va kesishmalarini ifodalash uchun to'plam nazariyasi deb
nomlanuvchi sxematik diagrammalardir. Ular to'plamlar (narsalar guruhlari)
o'rtasidagi mumkin bo'lgan barcha matematik yoki mantiqiy munosabatlarni
ko'rsatadi.
Ingliz faylasufi, matematik va mantiq professori Jon Venn (1834-1923) o'z
maqolasida "Prepozitsiyalar va mulohazalarni diagramma va mexanik tasvirlash
to'g'risida" nomli maqolasida Venn diagrammasini taqdim etdi. Falsafiy jurnal va
fan jurnali 1880 yil iyulda. Vennning eng oddiy diagrammalari kesishgan ikki yoki
uchta yopiq egri chiziqlardan iborat, lekin u Venn diagrammalari uchun
konstruktsiyani ham bergan. har qanday egri chiziqlar soni, bu erda har bir ketma-
ket egri oldingi egri chiziqlar bilan o'zaro bog'langan bo'lib, uch doira
diagrammasidan boshlanadi.
20

Rassiya
Rossiya O'rdaga siyosiy va
ma'naviy-mafkuraviy
ta'sir ko'rsatadigan kanallarga
ega edi.
1261 yilda saroyda ochilgan
eparxiya orqali rus pravoslav
cherkovi alohida
rol o'ynagan Mo'g'uliston
Mo'g'ullar Osiyo va Evropada
buyuk fath kampaniyalarini
boshladilar. Janubiy rus knyazlari va
polovtsiyaliklarning Birlashgan
kuchlarining ilg'or mo'g'ul qo'shini
bilan 1- uchrashuvi 1223 yil 31
mayda kalka daryosida
bo'lib o'tdi.
Oltin o’rda
Oltin O'rda tarixi 1243 yilda
boshlangan. Uning asoschisi
Xan Batu, boshqa uluslardagi
chingizidlar singari,
bo'ysunuvchi hududni mutlaqo
mustaqil davlat sifatida
ko'rmasdan, qabila mulki
sifatida ko'rib chiqdiVenn Diagrammasi
21

3.3. "Taqsimot" ta'lim metodi
"Taqsimot" ta'lim metodi o'qituvchi va o'rganuvchilar tomonidan
ma'lumotlarni o'rganishda va yetkazishda qo'llaniladigan ta'lim usulidir. Bu
metoddagi asosiy xususiyatlar quyidagilardir:
1. Guruh ishlari: "Taqsimot" metodi o'quvchilarni guruhlarga bo'lib, har bir
guruhga alohida vazifalar beradi. O'quvchilar guruh ishlarini birgalikda bajarish,
o'zaro fikrlashish va bir-biriga yordam berish orqali ma'lumotlarni o'rganishlari va
o'zlashtirishlari uchun imkoniyat yaratiladi.
2. Vazifa va maslahatlar: O'quvchilar guruh o'qituvchilari yoki yosh
o'qituvchilardan vazifalar va maslahatlar olishadi. Bu, o'quvchilarga o'rganish
jarayonida yordam beradi va ularga o'z fikrlarini ifodalash, maslahatlarni baho
qilish va boshqalar bilan fikrlashish imkoniyatini beradi.
3. Amaliy mashg'ulotlar: "Taqsimot" ta'lim metodida amaliy mashg'ulotlar
va o'zlashtirish vazifalari katta ahamiyatga ega. O'quvchilar o'rganish jarayonida
ma'lumotlarni amaliy mashg'ulotlar orqali o'rganishadi va o'zlashtirishadi.
4. Murabbiylik: O'qituvchilar yoki mentorlar o'quvchilarni murabbiylik
qilish, ularning o'rganish va o'zlashtirish jarayonlarida yo'nalish berish, ularning
savollariga javob berish va ularning rivojlanishini ta'minlash uchun vazifalar
yuklaydilar.
5. Taqsimot va imtihonlar: "Taqsimot" ta'lim metodida o'quvchilar o'rganish
jarayonining oxirida imtihonlar va baholashlar orqali o'zlarining o'rganilgan
ma'lumotlarni tekshirishadi.
Bu metod o'quvchilarni faol qatnashishga rag'batlantiradi va ularning
o'zlashtirishini oshirishga yordam beradi. O'quvchilar o'zlarining guruhda faol
ishtirok etish, guruh a'zolariga maslahat berish va bir-birlariga yordam berish
orqali birgalikda o'rganish va o'zlashtirish uchun imkoniyat yaratadi.
22

XULOSA
Yuqorida bayon qilingan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki,
Birinchi navbatda “Oltin O’rda” nomiga kelsak, u Xon Batu asos solgan davlatdan
iz qolmagan bir paytda ishlatila boshlandi. Ushbu ibora birinchi marta XVI asrning
ikkinchi yarmida yozilgan Qozon yilnomachisida Oltin O’rda va Buyuk Oltin
O’rda shaklida paydo bo’lgan. lining kelib chiqishi xon stavkasi bilan bog’liq va
aniqrog’i, xonning tantanali uyi bilan bezatilgan oltin va qimmatbaho materiallar
bilan. XIV asr sayohatchisi uni shunday tasvirlaydi: O’zbek oltin chodir deb
nomlangan chodirga o'tiradi,bezatilgan va g’alati. U oltin barglar bilan qoplangan
yog’och novdalardan iborat. Uning o’rtasida kumush zarhal barglar bilan
qoplangan yog’och taxt, oyoqlari kumushdan yasalgan
; tepasi esa qimmatbaho
toshlar bilan qoplangan. Shubhasizki, Oltin O’rda atamasi Rossiyada XIV asrda
og'zaki nutqda mavjud bo’lgan, ammo o'sha davryilnomalarida u hech qachon
paydo bo'lmagan. Rus yilnomachilari o’sha paytda zolim davlat haqida hech
qanday tarzda aytib bo’lmaydigan va hatto iflos odamlar yashaydigan barcha
yaxshi, yorqin va quvonchli narsalarning sinonimi sifatida ishlatilgan oltin
so'zining hissiy yukidan kelib chiqqan.
Shuning uchun oltin O’rda nomi mo’g’ullar hukmronligining barcha
dahshatlari vaqtni yo’q qilgandan keyingina paydo bo'ladi. O'zining birinchi
yilidan boshlab Oltin O’rda suveren davlat emas edi va uni boshqargan xon ham
mustaqil hukmdor hisoblanmadi. Bunga Juchid mulklari, boshqa mo’g'ul knyazlari
singari, qonuniy ravishda Markaziy imperiyaga ega bo’lgan yagona imperiyani
tashkil qilganligi sabab bo’lgan rakorumdagi hukumat tomonidan. Bu yerda
joylashgan Kagan , Chingizxonning yasa (qonun) moddalaridan biriga ko'ra,
mo’g’ullar tomonidan bosib olingan barcha hududlardan daromadlarning ma'lum
bir qismini olish huquqiga ega edi. Bundan tashqari, u ushbu sohalarda shaxsan
o’ziga tegishli bo’lgan mulklarga ega edi. Bunday yaqin o’zaro bog’lanish va
interpenetratsiya tizimining yaratilishi ulkan imperiyaning muqarrar ravishda
alohida mustaqil qismlarga bo'linishini oldini olishga urinish bilan bog'liq edi.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Grushevskiy M. S. Kiev erining tarixi. M.: Ma'rifat, 1997 Yil.641s.
2. Kiev Rusi: ijtimoiy-iqtisodiy Tarix insholari. Sankt-Peterburg: Delta, 2002
Yil.638s.
3. Oltin O'rda va uning qulashi. B. D. Grekov, A. Y. Yakubovskiy, Moskva:
SSSR Fanlar Akademiyasi nashriyoti, 1985.463s.
4. Oltin O'rda: afsonalar va haqiqat. V. L. Yegorov, Moskva: infra, 2003.518s.
5. Kichik Rossiya Tarixi. D. N. Batish-Kamenskiy, Kiyev: Soat, 2003.648s.
6. Rossiya tarixi qadimgi davrlardan XX asr oxirigacha. Moskva, 2001
yil.694s.
7. Karamzin N. M. asrlar an'analari. Moskva: Ilm, 2000 Yil.381s.
8. Rybakov B. A. Kiev Rusi va XI-XII asrlardagi rus knyazliklari. M.: infra,
2002.583s.
9. Rybakov B. A. tarix dunyosi. Moskva: Nauka, 2001 Yil.368s.
10. Solovyev S. M. Rossiya tarixiga oid O'qishlar va hikoyalar. Moskva,
Haqiqat. 2001.597s.
11. I. Y. Froyanov. Rossiya tarixi qadimgi davrlardan XX asr boshlariga qadar.
universitetlar uchun Tarix darsligi. M.: infra, 2003 yil.729s.
26

“ Oltin O’rda davlatining tashkil topishi ” Mundarija: Kirish…………………………………………………………………………… 2 Asosiy qism I BOB. OLTIN O'RDA DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA UNING HUKUMAT TUZILISHI. 1.1. Oltin O'rda va uning shakllanishi…………………………………………… 4 1.2. Oltin O'rda haqida tarixiy ma'lumotlar……………………………………... 7 II BOB. OLTIN O'RDA MA'NAVIYATI, MADANIYATI VA HAYOTI 2.1. Iqtisodiyoti va tashqi siyosat i……………………………………………….. 11 2.2 . Oltin O'rda harbiy feodal davlat sifatida ……………………………………. 14 III BOB. OLTIN O'RDA DAVLATINI O’ RGANISHDA ZAMONAVIY METODLARNI QO’LLASH 3.1. „Moychechek“ metodi………………………………………………………. 20 3.2. Venn diagrammasi…………………………………………………………... 22 3.3. "Taqsimot" ta'lim metodi…………………………………………………..... 24 Ilovalar………………………………………………………………………….. 26 Xulosa …………………………………………………………………………... 27 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………... 28 1

KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Oltin O'rda davlatining tashkil topishi tarixiy jarayonning natijasida bo'lgan holda, shuningdek, uning unikal tabiiy geo- madaniy va siyosiy imkoniyatlari, shahar rivojlanishining eng muhim sabablaridan biri bo'lganligi haqida ko'proq ma'lumotlar mavjud. Davlatning tashkil topishida ilmiy va madaniy meros, milliy va madaniy buyumlarning mamlakat bo'ylab unikal ahamiyatini o'z ichiga olgan, shuningdek, uning siyosiy va iqtisodiy muhimliklari qaraganda, bu holat davlatni o'zining ma'naviy-ma'rifiy, iqtisodiy va siyosiy harakatini aniqlash kurs ishining dolzarb muammosi hisoblanadi. Kurs ishing obyekti - Oltin O’rda davlatining tashkil topishi Kurs ishimizning predmeti - Oltin O'rda va uning shakllanishi, Iqtisodiyoti va tashqi siyosat i, Rossiya va O'rda o'rtasidagi siyosiy va diplomatik munosabatlar, Mo'g'ul hukmdorlarining siyosiy, iqtisodiy, harbiy, madaniy aloqalari Kurs ishining maqsadi: Oltin O'rda davlatining tashkil topishi mavzusini o'rganishning bir necha muhim maqsadlari: 1. Tarix va madaniyatni tushunish: Oltin O'rda davlatining tashkil topishi tarixiy va madaniy merosini tushunishga yordam beradi. Bu namunaviy davlatning tashkil bo'lish jarayoni va uning ahamiyati haqida tafsilotli ma'lumot olmoq. 2. Siyoq va siyosat shakllarini o'rganish: O'zbekiston tarixidagi davlatlar tashkil topishi, uning siyoqi, siyosat shakllari va hokimiyat tizimi haqida tushuncha beradi. Bu, o'zbek milliy an'analarini tushunish uchun muhimdir. 3. Geografiyaviy va iqtisodiy ma'lumotlar: Oltin O'rda davlatining tashkil bo'lish jarayonida uning joylashuvi jihatlari, tabiiy resurslari, va iqtisodiy faoliyati haqida ma'lumotlar olmoq. Bu mavzu geografiya va iqtisodiyot fanlaridan nafaqat tarixiy, balki zamonaviy kishilarga ham ahamiyatga ega. 2

4. Kultura va san'at tarixi: Oltin O'rda davlatining tashkil bo'lish jarayoni o'zbek milliy kultura va san'at tarixiga ta'sir ko'rsatgan. Mavzuni o'rganish, bu sohada ham ma'lumotga ega bo'lishga imkon beradi. 5. Davlat tashkiloti va hokimiyat shakli: Oltin O'rda davlatining tashkil topishi mavzusini o'rganish, shu davlat tashkiloti va uning hokimiyat shakli haqida tushunish uchun katta imkoniyat beradi. Bu, davlat shakli, hokimiyat tizimi va asosiy siyosat ko'rsatkichlari haqida tushuncha yaratishga yordam beradi. Kurs ishining vazifasi: Ushbu ishning vazifalarini ko'rib chiqing: 1. Oltin O'rda davlatining shakllanishi va uning davlat tuzilishi 2. O'rda iqtisodiyoti va tashqi siyosati, ma'naviyati, madaniyati va hayoti 3. XIII asrda Rossiyaning mustaqillik uchun kurashi. 4. Mo'g'ul-tatarlarning yurishlari 5. Bosqinchilik va bo'yinturuqning Rossiya rivojlanishiga ta'siri 6. O'rdaning Rossiya ustidan hokimiyat mexanizmi Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishimiz tarkibiy jihatdan kirish, ikki bob, o‘z navbatida har bir bob uchta bo‘limdan iborat, shuningdek kurs ishimiz xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan. 3

I Bob. Oltin O'rda davlatining tashkil topishi va uning hukumat tuzilishi. 1.1. Oltin O'rda va uning shakllanishi. Evrosiyo hududida ikki asrdan ko'proq vaqt davomida dunyodagi eng kuchli davlatlardan biri-Oltin O'rda mavjud edi. Bugungi kunda O'rdaning ko'plab xalqlarining avlodlari Rossiya davlatining fuqarolari bo'lib, o'tmishdagi ma'naviy an'analarni meros qilib olishadi. XIII asr boshida Markaziy Osiyoda Mongol davlati paydo bo'ldi. 1206 yilda Chingizxon uning rahbari deb e'lon qilindi. Mo'g'ullar Osiyo va Evropada buyuk fath kampaniyalarini boshladilar. Janubiy rus knyazlari va polovtsiyaliklarning Birlashgan kuchlarining ilg'or mo'g'ul qo'shini bilan birinchi uchrashuvi 1223 yil 31 mayda kalka daryosida bo'lib o'tdi. Rus-polovtsiya armiyasi qattiq mag'lubiyatga uchradi. G'alabadan keyin mo'g'ullar Osiyoga chekinishdi. 1235 yilda mo'g'ul knyazlarining qurultoyida (qurultoyida) G'arbga yurish to'g'risida qaror qabul qilindi. Kampaniyani Chingizxonning nabirasi Batu boshqargan. 1236 yilda Kama bolgarlarini mag'lubiyatga uchratgan mo'g'ullar 1237 yil qishda Shimoliy-Sharqiy Rossiya hududiga bostirib kirishdi. Qisqa vaqt ichida Ryazan, Kolomna, Moskva, Vladimir, Suzdal, Yaroslavl, Tver, Kostroma va boshqa shaharlar bosib olindi va vayron qilindi. Shimoliy-Sharqiy Rossiya mo'g'ullar hukmronligi ostida edi. Novgorodga atigi 100 km etib bormasdan, mo'g'ullar yo'qotishlarni qoplash va yangi kampaniyani tayyorlash uchun polovtsiya dashtlariga chekinishdi. 1239 yilda Batu o'z qo'shinlarini Janubiy Rossiyani zabt etishga boshladi. 1240 yilda Kievni egallab olgan mo'g'ullar Galisiya-Volyn knyazligidan o'tib, Evropaga bostirib kirishdi. Bu yerda ular Olomouts (1242) davrida Chexiya va Vengriyaning Birlashgan kuchlari tomonidan mag'lubiyatga uchrab, polovtsiya cho'llariga qaytishdi. Chingizxon va uning avlodlari boshchiligidagi istilo kampaniyalari natijasida Osiyo va Evropaning ulkan hududini egallab olgan ulkan mo'g'ul imperiyasi yaratildi. Imperiya uluslarga (mulklarga) bo'lingan, ular orasida eng kattalaridan biri Juchi (Chingizxonning to'ng'ich o'g'li) avlodlari ulusi bo'lgan. 4

Juchi ulushi G'arbiy Sibir, o'rta Osiyodagi Shimoliy Xorazm, Ural, Rossiya tekisligi, O'rta va quyi Volga, Shimoliy Kavkaz, Qrim, don va Dunay dashtlarini o'z ichiga olgan. Ulus ikki yurtga (ikki qismga) bo'lindi. Irtishning g'arbidagi hudud Chingizxonning nabirasi batyaning uyiga aylandi. Rus yilnomalarida u Oltin O'rda deb nomlangan. Oltin O'rda tarixi 1243 yilda boshlangan. Uning asoschisi Xan Batu, boshqa uluslardagi chingizidlar singari, bo'ysunuvchi hududni mutlaqo mustaqil davlat sifatida ko'rmasdan, qabila mulki sifatida ko'rib chiqdi. Barcha mongol ulushlari qonuniy ravishda Qorakorumda Markaziy hukumat bilan yagona imperiyani tashkil etgan va uning foydasiga daromadning muayyan qismini ajratishi kerak edi. Barcha strategik masalalar imperiya poytaxtida hal qilindi. Markaziy hokimiyatning kuchi-uning g'arbiy uluslardan uzoqligini hisobga olgan holda-faqat hokimiyatga bog'liq edi, ammo bu hokimiyat Batu tomonidan qat'iy tan olingan. Biroq, XIII asrning 60-yillarida vaziyat o'zgardi. Oltin O'rda ustidan hukmronlik qilgan mengutimur imperiya markazidagi intradinastik nizolardan foydalanib, uning oliy hukmdoriga bo'ysunishdan bosh tortdi. Oltin O'rda mustaqillikka erishdi. O'rdaning ichki tuzilishi Mo'g'ulistonda Chingizxon tomonidan kiritilgan tizimni nusxa ko'chirgan. Boshqariladigan hudud dastlab ikkita katta ma'muriy birlikka, XIII asr oxiridan esa to'rtga (Saray, Desht-I-Qipchoq, Qrim, Xorazm) bo'lindi. Ularni xon-ulusbeklar boshliqlari boshqargan. Yirik hududiy bo'linmalarning ichki bo'linishining huquqiy asosi ko'chmanchi mulkdorlarning hokimlardan yoki xonning o'zidan yaylov yerlarini olish huquqi edi. Bu yerlar ham ulus nomlarini olgan. Ulush tizimi O'rdaning ma'muriy-hududiy bo'linishini belgilab berdi. Ulus egalari harbiy harakatlar sodir bo'lgan taqdirda ma'lum miqdordagi otliq askarlarni ro'yxatga olish, soliq va xo'jalik majburiyatlarini bajarish majburiyatini oldilar. Ulush tizimi mo'g'ul armiyasining tuzilishini nusxa ko'chirdi: butun davlat (butun armiya singari) darajalarga muvofiq-temnik, minglik, yuzboshi, o'nlikchi-ma'lum bir yirik mulkka bo'lindi, ulardan o'n, yuz, ming yoki o'n ming qurolli jangchilar armiyaga joylashtirildi. XIV asrda orda 5

O'xshashlar

Qadimgi ARABISTON davlatining tashkil topishi

Buxoro Xonligining tashkil topishi

Buxoro Amirligining tashkil topishi

O`zbekiston SSSRning tashkil topishi

MO‘G‘ULLAR DAVLATIMNG TASHKIL TOPISHI. MO'G'ULLARNING RUS VA YEVROPAGA YURISHLARI