logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Рақамли иқтисодиёт шароитида бухгалтерия ҳисоби стандартлари ва муаммолари

Рақамли иқтисодиёт шароитида бухгалтерия ҳисоби стандартлари ва муаммолари

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.658203125 KB
Ko'chirib olish
Рақамли иқтисодиёт шароитида бухгалтерия ҳисоби стандартлари ва муаммолари МУНДАРИЖА: Кириш ...................................................................................... 1 боб Корхоналарда стандартлар асосида бухгалтерия ҳисобини юритишнинг назарий асослари ................................................. 1.1. Корхоналарда бухгалтерия ҳисобини юритишнинг иқтисодий моҳияти ва унинг корхона фаолиятида тутган ўрни 1.2. Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтерия операсияларида стандартлардан фойдаланишнинг мақсади ва вазифалари … 2 боб Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтери я оператси я ларида станвфрт лардан фойдалан иш нинг амалий ҳолати ……………… 2.1. Корхоналар ҳақида маълумотларни киритиш, контрагентлар ва уларга доир маълумотлар билан ишлаш … 2.2. Бухгалтерия ҳисоби маълумотларини ахборот тизимига киритиш ............................................................................................... 3 боб Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтери я опера с и я ларида стандарт лардан фойдаланишни такомилла ш тири ш …………........................................................... 3.1. Ишлаб чиқариш корхоналарида молиявий ҳисобнинг халқаро стандартлари асосида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш ……………………………………………………………………………… 3.2. Ишлаб чиқариш корхоналарида иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари таҳлили .................................................................... 3.3. Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтерия ҳисоби ва аудитини халқаро стандартлар асосида ташкил етиш с тандартлар .............. Хулоса ва таклифлар ………………………………………… Адабиётлар ро`йхати …………………………………………… И ловалар…………………………………………………………… Кириш Мавзусининг долзарблиги. Ишлаб чиқариш тизимида ҳозирги кунда жуда кўп ислоҳотлар амалга оширилаяпти. Бевосита бу ўзгаришлар бухгалтерия ҳисобида ҳам кузатилмоқда. Трансформасия даврида ишчи ходимларнинг маошини ҳисоблаш мураккаб масала ва алоҳида ўрганилиши лозим. Мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини таъминлаш учун рақамли иқтисодиёт ва барқарор ривожланиш тамойилларига мос келадиган тизимининг янги, такомиллашган босқичига ўтиш бугунги кундаги енг муҳим вазифалардан ҳисобланади. Ўз навбатида, жаҳон иқтисодиётидаги бугунги замонавий тараққиёт ушбу долзарб вазифа янги иқтисодий моделгага ўтиш билан бевосита боғлиқликда ҳал етилишини исботламоқда. Хусусан, Президентимиз Ш.Мирзиёев янги Ўзбекистонни барпо етишда рақамли иқтисодиётнинг ўрни ва аҳамиятига юксак баҳо берган ҳолда Республикамиз Парламентига қилган мурожаатларида «Иқтисодиётнинг барча соҳаларини рақамли технологиялар асосида янгилашни назарда тутадиган Рақамли иқтисодиёт миллий консепсиясини ишлаб чиқишимиз керак. Шу асосда «Рақамли Ўзбекистон - 2030» дастурини ҳаётга татбиқ етишимиз зарур» 1 . «Албатта, рақамли иқтисодиётни шакллантириш керакли инфратузилма, кўп маблағ ва меҳнат ресурсларини талаб етишини жуда яхши биламиз. Бироқ, қанчалик қийин бўлмасин, бу ишга бугун киришмасак, қачон киришамиз? Ертага жуда кеч бўлади. Шу боис, рақамли иқтисодиётга фаол ўтиш – келгуси 5 йилдаги енг устувор вазифаларимиздан бири бўлади» 2 , дея алоҳида таъкидлаб ўтганлар. Бу борада, мамлакатамизда етарлича амалий тажриба орттирилган. ___________ 1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. //ҳттп://уза./оз/полити c с/збекистон-республикаси-президент-шавкат-мирзиеевнинг-олий-28-12-2018. 2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. //ҳттп://уза./оз/полити c с/збекистон-республикаси-президент-шавкат-мирзиеевнинг-олий-25-01-2020 Масалан, 1С:Бухгалтерия дастурий таъминотини миллий қонунчилигимизга мослаштирилиши ёки БЕМ дастурий таъминотларининг ишлаб чиқилиши бунга яққол мисол бўла олади. Бундан ташқари, бизнинг фикримизча, ҳар бир хўжалик юритувчи шахс ўз фаолияти хусусиятидан, салоҳиятидан келиб чиқиб, бухгалтерия ҳисобини юритиш учун дастурий таъминот ишлаб чиқиши ёки фақатгина ўзи фойдаланадиган дастурий таъминот сотиб олиши мумкин. Ушбу ҳолатда савол туғилади. Бухгалтерия ҳисобини ахборот технологиялари асосида юритишда бухгалтерия ҳисоби қонунчилиги нуқтаи назаридан қандай талаблар ва чегаралар қўйилган? “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонуннинг 1- ва 5-моддаларида бухгалтерия ҳисобини ташкил етиш ҳамда ҳисобот тузиш билан боғлиқ муносабатлар ушбу қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солиниши ҳамда бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидалари бухгалтерия ҳисоби стандартлари билан белгиланиши ў р натилган. 1-сон БҲМС “Ҳисоб сиёсати ва молиявий ҳисобот” га асосан ҳисоб сиёсати деганда, бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисобот тузишнинг қоидалари ва асосларига мувофиқ бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисобот тузиш учун хўжалик юритувчи субектнинг раҳбари томонидан қабул қиладиган усуллар йиғмаси тушунилади. Бухгалтерия ҳисоби усулларига уларни гуруҳларга ажратиш ва хўжалик фаолияти фактларига баҳо бериш, активлар қийматини тўлаш, ҳужжатлар айланишини, инвентаризасиядан ўтказишни ташкил етиш усуллари, бухгалтерия ҳисоби счётларини қўллаш усуллари, ҳисоб регистрлари тизимлари, маълумотларни қайта ишлаш ва бошқа тегишли усуллар киритилади. Демак, маълумотларни ахборот технологияларида қайта ишланиши корхона ҳисоб сиёсатида акс еттирилиши керак. Дастурий таъминот воситалари ишлаб чиқувчиларининг миллий реестри тўғрисидаги низомга асосан дастурий таъминот воситалари - алгоритм тилида тақдим етилган опера ц иялар, командалар ва маълумотларнинг мантиқий ташкил етилган йиғиндисидан иборат ва муайян натижага еришиш мақсадида компютерда амалга ошириш учун мўлжалланган интеллектуал мулк обекти. Дастурий таъминот воситалари деганда, уларни ишлаб чиқиш давомида олинган тайёрлов материаллари ҳам назарда тутилади. Хулоса қилиш мумкинки, бухгалтерия ҳисобни юритишда қўлланиладиган дастурий таъминот, дастурий таъминот воситалари ишлаб чиқувчиларининг миллий реестри тўғрисидаги Низомда келтирилган талабларга мос келиши ва ундаги алгоритм тилида тақдим етилган опера ц иялар, командалар ва маълумотларнинг мантиқий ташкил етилган йиғиндиси бухгалтерия ҳисоби қонунчилигида ўрнатилган методологияга мос келиши лозим ҳамда, корхонада шу тартибда яратилган дастурий таъминот асосида бухгалтерия ҳисоби юритилаётганлиги корхона ҳисоб сиёсатида акс еттирилиши лозим. Бундан ташқари, бухгалтерия ҳисобини автоматлаштирилган тартибда юритиш ёки юритмасликдан қатъий назар бошланғич ҳужжатлар електрон шаклда тузилганда, “Електрон ҳужжат айланиши тўғрисида”ги қонун, Бухгалтерия ҳисобида ҳужжатлар ва ҳужжатлар айланиши тў ғ рисидаги низом талабларига риоя қилиши керак. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Республикамизда ишлаб чиқариш корхоналарида молиявий ҳисоб ва ҳисоботларни тузиш тартибини тадқиқ етиш юзасидан хорижий, маҳаллий иқтисодчи олимларнинг молиявий ҳисобнинг назарий ва услубий асослари, шунингдек, халқаро андозалардан фойдаланиш муаммоларига бағишланган илмий асарлари мавжуд, жумладан: Корхоналар да бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботини тузишни такомиллаштириш масалалари бўйича бир қанча чет еллик олимлар илмий изланишлар олиб боришган. Хорижлик олимлардан Переира де Cампос C.М., Родригуес Л.Л., Жорге С.М., А.Н.Сорокин, Б.Жерард, Т.Ёванович, Л.Н.Алехина, Н.П.Кондраков, И.Н.Кондраков, О.Красноперова, М.А.Рябова, Е.В.Мелникова, С.А.Табалина, Т.Четвергова, Л.Константиниос, В.Башкатов, Ю.Покусаев ва бошқаларни келтириш мумкин. 143 В.Башкатов ва Ю.Покусаев ташкилотларда уларни молиялаштириш манбалари бўйича сметалар ижроси ҳисоби ва назоратини ташкил етишнинг хусусиятларини тадқиқ етган. Т ашкилотларда молиялаштириш манблари бўйича бухгалтерия ҳисобини юритишда алоҳида ҳусусиятлари мавжудлигини кўриш мумкин. Мамлакатимиз олимлари томонидан хўжалик юритувчи субъектларда бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботини тузиш масалалари тадқиқ етилган. Бу борадаги мавжуд муаммоларнинг айрим жиҳатлари ва ечимлари республикамиз иқтисодчи олимларидан А.Ибрагимов, И.Мамаджанов, С.Меҳмонов, М.Останақулов, Б.Хасанов, Б.Ҳамдамов, Ш.Ғаниев, К.Ибрагимов , К.Ўразов каби олимларнинг илмий ишланмаларида ўз аксини топган 144 . 143 Переира де Cампос C.М., Родригуес Л.Л., Жорге С.М. Тҳе роле оф манагемент аccоунтинг сйстемс ин публиc ҳоспиталс анд тҳе cонструcтион оф будгец: А литературе ревиеw. Публиc Ҳеалтҳ анд Wелфаре: Cонcепц, Метҳодологиес, Тоолс, анд Апплиcатионс12 Септембер 2016, Пагес 289-312.; Препаред бй Гéрард Бирауд Жоинт Инспеcтион Унитед Натионс, Генева ЖИУ/РЕП/2010/6 2010, Препареднесс оф унитед натионс сйстем организатионс фор тҳе интернатионал публиc, сеcтор аccоунтинг стандардс (ИПСАС); Публиc сеcтор аccоунтинг реформ Татжана Жовановиć Сениор леcтурер, Пҳ.Д., Университй оф Лжублжана, Фаcултй оф Администратион, Лжублжана, Словениа; Алехина, Людмила Николаевна, Автореферат “Проблемы адаптасии бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях к условиям современной економики” Санкт-Петербург 2003 г.; Сорокин, Антон Николаевич, “Бухгалтерский учет в бюджетных учреждениях Франсии и России”, Москва 2004 г.; Табалина С.А. (2011. №3) Международные стандарты отчетности организасий сектора государственного управления.; Кондраков Н.П., Кондраков И.Н. Бухгалтерский учет в бюджетных организасиях. -М.: Проспект, 2006.; Красноперова О. Бюджетный учет - Москва: "ГроссМедиа Ферлаг", 2008.; М.А. Рябова, Д. Г. Айнуллова, Бюджетный учет и отчетност: учебное пособие /– Уляновск: УлГТУ, 2010. – 184 с.; Мелникова Екатерина Владимировна, “Развитие бухгалтерского учета государственных”, Мичуринск - наукоград РФ, 2010.; Татяна Четвергова “Учет и отчетност бюджетной организасии нового типа”, Журнал “Аудит” №7-2013.; Константинос Лиапис, “Публи c а cc оунтинг аналйсис ундер будгетинг анд c онтроллинг про c есс: тҳе Греек евиден c е” 7 тҳ Интернатионал C онферен c е, Тҳе Е c ономиес оф Балкан анд Еастерн Еуропе C оунтриес ин тҳе чангед w орлд, ЕБЕЕ C 2015, Май 8-10, 2015.; Вол. 16 Но. 7, пп. 905-928.; Беллан c а, С. анд Вандерноот, Ж., (Април 2013) Аналйсис оф Белгиан Публи c А cc оунтинг анд Иц C омплиан c е w итҳ Интернатионал Публи c Се c тор А cc оунтинг Стандардс (ИПСАС) 1, 6 анд 22.; Башкатов В. В., Покусаев В. Ю. Особенности бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях. Журнал “Современная наука: актуалные проблемы и пути их решения”. Выпуск № 13 / 2014. 320 с. 144 Мамаджанов И. “Консепсия совершенствования системы бухгалтерского учета и отчетности на основе адаптасии Международных стандартов финансовой отчетности общественного сектора”. – Т.: Программа развития Организасии Обединенных Насий, 2013.; Меҳмонов С.У. ва Убайдуллаев Д. Бюджет ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. – Т.: “Сано - стандарт”. 2013.; Остонақулов М. Бюджет ташкилотларида янги бухгалтерия ҳисоби. Қўлланма. – Тошкент, Янги аср авлоди, 2011. 480 б. 237-бет; Ҳамдамов Б.К. “Ўзбекистон иқтисодиётининг ҳисоб ва ҳисобот тизимида аудиторлик назоратини ривожлантиришнинг услубий асослари“ Дисс. автореф. ... и.ф.д. – Тошкент. 2007.; Ғаниев Ш.В. Бюджет ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби ва молиявий назоратни такомиллаштириш (таълим тизими мисолида). Иқтисодиеcт фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун еcзилган диссертасия автореферати. Т.: Ўз Р БМА.,2008. 18 б. 14-бет. Юқорида келтирилган тадқиқотларда баён етилган масалалар айнан ишлаб чиқариш соҳасининг ўзига хос хусусиятларини инобатга олган ҳолда, молиявий ҳисобни ташкил етиш ва молиявий ҳисоботларини тузиш тартибини миллий ҳамда халқаро стандартлар талаблари асосида янада такомиллаштириш алоҳида илмий тадқиқот обекти сифатида ўрганилмаган. Саноат йўналишидаги корхоналарда молиявий ҳисобни ташкил етиш ва уни самарали юритиш ҳамда ишончли маълумотларни акс еттирувчи молиявий ҳисоботни тузиш амалиётда ўзига хос хусусият касб етади. Шу нуқтаи назардан қараганда, ушбу соҳада бухгалтерия ҳисобини ташкил етишда бухгалтерия ҳисобидан алоҳида жиҳатларини ажратиб олиш зарурлигини келтириб чиқармоқда. Шунингдек, саноат корхоналари хўжалик фаолиятини ҳисобга олиш жараёнининг халқаро стандартларга мувофиқлаштириб борилиши натижасида ишлаб чиқариш корхоналарининг халқаро интеграсиялашув даражаси янада ортишига сабаб бўлади. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш корхоналарида молиявий ҳисобни юритиш ва молиявий ҳисоботларни стандартлар асосида тузиш бўйича илмий ёндашув мавзуни танлашга асос бўлди. Тадқиқотнинг диссертасия бажарилган корхона ёки илмий тадқиқот муассасасининг илмий тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Мазкур диссертасия мавзуси Самарқанд давлат университетида Давлат илмий-техник дастури мавзусидаги инновасион лойиҳалар ва илмий тадқиқот ишлари режалари доирасида бажарилган. Тадқиқотнинг мақсади Ишлаб чиқариш соҳасида фаолият юритаётган корхона ларда молиявий ҳисоб ва ҳисоботни такомиллаштириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари: Ишлаб чиқариш фаолияти билан шуғулланаётган корхона ларда молиявий ҳисобни ташкил етиш да електрон тизимлардан фойдаланиш нинг ўзига хос хусусиятларини тадқиқ етиш ва уларни такомиллаштириш заруриятини асослаш; ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисоботларни тузиш ва тақдим етиш да електрон тизимлардан фойдаланиш консепсиясини такомиллаштириш; ишлаб чиқариш корхон аларда ҳисоб сиёсатини шакллантиришга қаратилган таклифларни асослаш; ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисобот, хусусан бухгалтерия балансини тузиш ва уни расмийлаштириш тартиби халқаро стандартларга мувофиқлаштириш юзасидан амалий тавсиялар бериш; ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисоботни тузиш тартиби ва унинг шаклларини халқаро стандартлар асосида такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш. Тадқиқотнинг обекти сифатида Ургут туманида фаолият олиб бораётган ............ нинг молиявий хўжалик фаолияти. Тадқиқотнинг предмети бўлиб, ишлаб чиқариш соҳасидаги хўжалик юритувчи субектларнинг молия-хўжалик фаолиятидаги иқтисодий муносабатлар ҳисобланади. Тадқиқотнинг усуллари. Тадқиқот жараёнида илмий мушоҳада, тизимли таҳлил, қиёсий таҳлил, експерт баҳолаш, статистик таҳлил каби усуллардан фойдаланилган. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат: «ҳисоб сиёсати»ни молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари талабларидан келиб чиқиб, ишлаб чиқариш корхон аларда ҳисоб сиёсатининг таркиби тузилиши (умумий бўлим, услубий бўлим, техникавий бўлим, ташкилий бўлим ва якуний бўлим) бўйича намунавий шакли ишлаб чиқилган ва молиявий ҳисоб обектларини баҳолашнинг (биринчи, иккинчи ва учинчи даражалари) услубий асослари такомиллаштирилган; ишлаб чиқариш корхон аларда асосий восита ва номоддий активларни ҳисобга олишда уларга амортизасия ҳисоблаш усули (бухгалтер амортизасияси) таклиф етилган ҳамда улардан самарали фойдаланиш таҳлилида рентабеллик кўрсаткичларининг услубий асослари (амортизасия қоплаш коеффисенти) такомиллаштирилган; ишлаб чиқариш корхон аларда хусусий капитал ҳисоби, жумладан, соф фойдани тақсимлаш ва фойдаланувчилар учун ахборотлар ошкоралигини таъминлаш мақсадида соф фойдани ҳисобварақларда акс еттириш тартиби (8711-«Соф фойдани тақсимлаш») ишчи счёти такомиллаштирилган; ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисоботларни тузиш тартиби ва уларни тақдим етиш методологияси молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари (амалдаги бухгалтерия баланси (1-шакл)ни, молиявий ҳолат тўғрисидаги ҳисоботга ўзгартириш ҳамда молиявий натижалар тўғрисидаги (2-шакл)ни еса умумлаштирилган даромадлар тўғрисида ҳисоботга ўзгартириш бўйича таклифлар) асосида такомиллаштирилган. Тадқиқотнинг амалий натижалари қуйидагилардан иборат: ишлаб чиқариш корхон алар и учун уларнинг хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда хўжалик юритувчи субектнинг ҳисоб юритиш сиёсати ишлаб чиқилган; ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисобнинг обектлари бўйича узоқ муддатли активлар, жорий активлар, хусусий капитал ҳамда даромадлар ва харажатларни ҳисобга олиш тартибларини такомиллаштиришга қаратилган илмий таклифлар асослаб берилган; ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисобот, хусусан, бухгалтерия балансини тузиш ва уни расмийлаштириш тартибини халқаро стандартларга мувофиқлаштириш юзасидан амалий тавсиялар берилган . Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Тадқиқот натижаларининг илмий аҳамияти шундаки, ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисобни ташкил етиш, юритиш, уларда ҳисоб сиёсатини шакллантириш, шунингдек, ҳисоботларни тузиш ва тақдим етиш консепсиясини такомиллаштиришга қаратилган илмий хулоса, амалий тавсиялардан келгусида ишлаб чиқариш корхон аларда бухгалтерия ҳисоби, хусусан, молиявий ҳисобни ташкил етиш ва молиявий ҳисоботларни тузишга бағишланган илмий тадқиқот ишларида фойдаланиш мумкинлиги билан изоҳланади. Шунингдек, ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисобни ташкил етиш ва ҳисоботларни халқаро стандартлар асосида такомиллаштириш бўйича айрим таклиф ва тавсиялардан олий таълим мауассасаларида «Молиявий ҳисоб», «Бухгалтерия ҳисоби», «Молиявий ҳисоботлар» каби фанлар бўйича ўқув дастурлари, ўқув-услубий мажмуалар, кейс стадилар тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти шундаки, ишлаб чиқариш корхон аларда молиявий ҳисобни ташкил етиш ва ҳисоботларни тузиш бўйича ишлаб чиқилган таклифлардан бухгалтерия ҳисоби ишлари тўғри ва ўз вақтида ташкил етилиши ҳамда самарали юритилиши, бошқарув қарорлари учун маълумотларни олиш имкониятини берувчи молиявий ҳисоботнинг ишончлилик даражасини оширишига хизмат қилиши билан белгиланади ҳамда меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда ўз ифода сини топган. Тадқиқот натижаларининг еълон қилинганлиги. Диссертасия мавзуси бўйича жами 3 та илмий иш, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестасия комиссияси еъ тироф етган журналларда 3 та илмий мақола нашр етилган. Диссертасиянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертасия иши таркиби кириш, учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловалардан иборат. Диссертасиянинг ҳажми бетни ташкил етади. I- БОБ. Корхоналарда стандартлар асосида бухгалтерия ҳисобини юритишнинг назарий асослари 1.1. Корхоналарда бухгалтерия ҳисобини юритишнинг иқтисодий моҳияти ва унинг корхона фаолиятида тутган ўрни Бухгалтерия ҳисобининг ахборот тизимлари асосида мажмуаларга бирлаштирил иши , ҳисобнинг алоҳида участкаларида бажариладиган ҳисоб вазифалари билан белгиланади . Вазифалар мажмуаси иқтисодий мазмунини аниқлаш, тасдиқланган синтетик счётларни олиб бориш, бирламчи ва йиғма ҳужжатлар, ҳисоблаш алгоритмларининг ўзаро алоқалари ҳамда ҳисобнинг аниқ участкасининг услубий материаллари ва меъёрий ҳужжатлари билан таърифланади. Бухгалтерия ҳисобининг ахборот тизимлари анъанавий равишда вазифаларнинг қуйидаги мажмуаларини ўз ичига олади: асосий воситалар ҳисоби, моддий бойликлар ҳисоби, меҳнат ва иш ҳақи (маош) ҳисоби, тайёр маҳсулотлар ҳисоби, молиявий ҳисоблаш операсияларининг ҳисоби, ишлаб чиқиш ҳаражатлари ҳисоби, йиғма ҳисоб ва ҳисоботларни тузиш. Корхонанинг сифатан бир турли ресурслари ҳақидаги ахборотларга ега сифатида вазифалар мажмуасини ажратишни мўлжаллаш анъанавий равишда ҳисобни қўлда олиб боришдаёқ вужудга келган, кейин еса ҳисоблаш ахборотларининг ҳисоблаш марказида марказлаштирилган ҳолда ишлаб чиқишда ўз ифодасини топган. Шахсий компютерлар базасида автоматлаштирилган иш жойларининг ташкил қилиниши, корхоналарда маҳаллий ҳисоблаш тармоқларини яратиш, ахборот базасини ташкил қилиш ва иқтисодий вазифалар мажмуасини шакллантиришда янги -янги талаблар илгари сур ил ди. Маълумотларнинг тақсимланган базалари тизимини яратиш, турли фойдаланувчилар ўртасида ахборотларни алмаштириш, компютерда бошланғич ҳужжатларни автоматик шакллантиришнинг имкониятлари пайдо бўлди. Бундай шароитларда турли вазифавий тизимчалар мажмуалари ўртасидаги аниқ чегаралар бузила бошлади, бу илк навбатда бухгалтерия ҳисобининг ахборот базасида намоён бўлди. Бошқарув масалаларининг вазифалараро мажмуалари вужудга келди. Бухгалтерия ҳисоби бўйича дастурий воситаларнинг янги версиялар ҳисобнинг турли участкалари мажмуалари ахборотларини бирлаштиради. Мисол учун, меҳнат ва иш ҳақи ҳисобининг намунавий лойиҳаларида бир вақтда фондларга тўловлар бўйича тўлов ҳужжатлари (даромад солиғини тўлаш, нафақа жамғармасига ажратмалар, тиббиёт суғуртаси, бандлик жамғармасига қўшиб ҳисоблаш бўйича тўлов топшириқномалари) бўйича тўлов ҳужжатларини кўчириб бериш кўзда тутилган, бундай машина дастурини бажарилиши ҳисоб вазифаларининг иккита мажмуасини меҳнат ва иш ҳақининг ҳисоби ҳамда молиявий ҳисоблаш операсияларини бирлаштиради. Моддий бойликлар ҳисоби тайёр маҳсулотларнинг ҳисоби ва бошқалар бўйича вазифалар мажмуасида ҳам худди шунга ўхшаш мисолларни келтириш мумкин. Вазифалараро мажмуани ташкил қилиш «материаллар» дастури мисолида ҳам кўриб чиқилиши мумкин. Унинг асосини ташкилот нинг маҳаллий ҳисоблаш тармоғи шароитларида фаолият юритувчи ягона маълумотлар базаси ташкил қилади. Моддий бойликларнинг мавжудлиги ва ҳаракатини ҳисобга олиш жараёнларида учта бўлим: омборлар, ҳисобхона, моддий-техник таъминот бўлими мутахассислари фаолият қилади. Дастурий мажмуа ўз ичига уч қисмни: омборчи (омбор) модули, ҳисобхона модули, моддий-техник таъминот бўлими модулини олади. Ишлаб чиқариш корхон аларда омборчининг дастурий модули омбор картотекасини олиб борилишини: ҳисобчининг маълумотли қисмида моддий бойликлар ҳаракати бўйича ҳужжатларни бухгалтерия ҳисоби тўлдирилишини, материалларнинг ҳаракати бўйича операсиялар назоратини, материаллар ҳаракати миқдорий ва суммаси акс еттирилиши ҳисобини, молиявий ҳисоблашларни таъминлайди. Моддий-техник таъминот иқтисодчиси моддий бойликларнинг ҳаракати бўйича ҳужжатларни шакллантиришни олиб боради. Ишлаб чиқариш корхон алар и учун дастурий маҳсулотлар бухгалтерия ҳисобини маркетинг опера ц иялари мажмуида кўп вазифа ларнинг бажарилишини кўзда тутади. Масалан, «омбор» модули омбордаги материаллар ҳаракатини олиб боришга, молиявий маблағлар ҳисоб китобини тузишга, счётларни ёзиб боришга проводкаларни автоматик шакллантириш ва уларни ҳисобчига ўз вақтида топшириш ни таъминлашга имкон беради. Бухгалтерия ҳисоби мажмуалари мураккаб ички ва ташқи алоқаларга ега. Ички алоқалар бухгалтерия ҳисобининг айрим вазифалари, мажмуалари ва участкаларининг ахборотли ўзаро ҳамкорликларини; ташқи алоқалар — бошқарувнинг ўзга вазифаларини амалга оширувчи бошқа бўлинмалари ҳамда ташқи ташкилотлар билан ўзаро ҳамкорлигини акс еттиради. Ҳисоб вазифалари мажмуаларининг ўзаро боғланиши бухгалтерия ҳисоби услубиётининг ўзига, счётларни олиб бориш ва проводкаларни бажариш тизимига киритилган, бу ерда ҳар бир хўжалик операсияси икки марта: биттаси счётнинг дебетида ва бошқаси нинг кредитида акс еттирилади. Ҳисоб вазифалари мажмуасининг ахборотли алоқаси машина дастурининг асосига киритилган вазифаларнинг уч босқичини фарқлашга имкон беради. Биринчи босқичда бирламчи ҳисоб, бирламчи ҳужжатларни тузиш, уларни ишлаб чиқариш ва ҳисобнинг ҳар бир участкаси бўйича таҳлилий ҳисобнинг қайдномаларини тузилиши бажарилади (масалан, иш ҳақи ҳисоби бўйича ҳисоблаш тўлов ҳужжатлари, қўшиб ҳисобланган ва ушлаб қолинган иш ҳақининг тўпламлари ва бошқалар тузилади). Ҳисоб вазифаларининг иккинчи босқичи проводкаларни тузиш, уларни таҳлилий ва синтетик ҳисобнинг турли регистрлари, счётларнинг тартиб рақамлари бўйича қайд дафтари ордерларига жойлаштиришдан иборат бўлади. Компютерли ишлаб чиқиш ҳар бир участка ечимини тугаши бўйича проводкани шакллантириб, бу жараёнларни тўлиқ автоматлаштиришга имкон беради. Ишлаб чиқишнинг учинчи босқичида йиғма синтетик ҳисобни: асосий китобнинг счётлари бўйича ҳисобот салдо қайдномалари ва молиявий ҳисоботнинг шаклларини тузишдан иборат бўлади, бу «Проводка-Асосий китоб Баланс» машина дастурининг асосий модули томонидан таъминланади. Бухгалтерлар фойдаланувчилар сифатида. Кў п лаб корхона ларда бухгалтерлик функсияси информасион технологиялар (ИТ)нинг ягона йирик фойдаланувчисидир. Молиявий транзаксиялар жараёнида иштирок етувчи ҳамма тизимлар бухгалтерлик функсиясига баъзи йўллар орқали таъсир етади. Охирги фойдаланувчилар сифатида бухгалтерлар тизимни яратувчи профессионалларни ўз еҳтиёжларининг аниқ тасвири билан таъминлашлари керак. Масалан, бухгалтер фойдаланиладиган бухгалтерлик қоидалар ва техникаларни, ички назорат талаблари, амортизасия моделлари каби махсус алгоритмларни аниқлаштириши лозим. Тизимнинг ривожланишида бухгалтернинг иштироки пассивдан кўра актив бўлиши керак. Тизимнинг омадсизлигига олиб келувчи лойиҳалаш хатосининг асосий сабаби бу — фойдаланувчи муҳитининг мавжуд емаслигидир. Бухгалтерлар тизим яратувчилари сифатида. Тизим лойиҳаси учун бухгалтерларнинг жавобгарлигини баҳолашда компютерни бизнес информасион восита сифатида к ў рувчи тарихий дунёқараш талаб етилади. Одатда, бухгалтерлар информасион тизимининг асосий аспектларига кирувчи фойдаланувчиларнинг информасион еҳтиёжини баҳолаш, ташқи ҳисобот формати ва таркибини аниқлаш, таълимотлар манбаини тайинлаш, бухгалтерлик қоидаларига мувофиқлаштириш ва информасион тизимнинг нафлилиги ва тўғрилигини бузилиб кетмаслиги учун керакли бўлган назоратни аниқлаш учун жавобгардирлар. Бу одатий тизимлар руҳий, к ў зга ташланадиган ва тушунарли еди. Маълумотларга ишлов бериш жараёнлари қўлда амалга оширилар еди, маълумотларни узатиш ўртачаси ва ахборот тўплашнинг воситаси қоғоз еди. Компютерларнинг пайдо бўлиши билан компютер тизимлари қўлда бажариладиган амалиётлар ў рнини егаллади ва қо ғо здаги ёзувлар рақамли тарзда тўплана бошланди. Бухгалтерларнинг янги даврда ўйнаган рол кўплаб баҳс-мунозараларнинг асосий мавзусига айланди. Компютер к ў никмасининг етарлича емаслиги, бу янги технологияни егаллашга хоҳишнинг йўқлиги бухгалтерларнинг статусини ноаниқ қилиб қўйди. К ў плаб бухгалтерлар ў зларининг одатий мажбуриятларини ташкилот д а янги бўлган компютер профессионалларининг янги авлодига топшириб қўйишди. Одатда, бухгалтерликдан бехабар ёки бизнес курсларига бормаган компютер лойиҳачилари ИАТ лойиҳаси учун тўлиқ жавобгарликни ўз бўйниларига оладилар. Натижада, к ў плаб тизимлар бухгалтерлик тамойилларини бузади ва улар керакли назоратда емас. Тизимнинг катта етишмовчиликлари ва компютердаги алдовлар бухгалтерлик тарихидаги ушбу даврни баҳолаб берди. Бу муаммони бартараф етиш учун 1970-йилмнг ў рталарида бухгалтерлик касби бухгалтерларнинг маҳоратини ва компютерга асосланган тизим учун қонуний жавобгарлигини қайтадан к ў риб чиқди. Ҳозирги кунда, тизим лойиҳаси учун жавобгарлик бухгалтерлар ва ИТ мутахассислари ў ртасида қуйидагича тақсимланганини биламиз: бухгалтер тизимнинг таркибига, ИТ мутахассис еса тизимнинг тузилиш жиҳати учун масъулдирлар. Таркибий ва тузилмавий тарафларни фарқлаш учун қуйидаги намунага еътибор қилинг: Ташкилот фаолияти бизнеснинг кредит бошқармаси АР бошқармасининг тўловдан қочадиган аккаунтлар ҳақидаги маълумотини талаб қилади. Бу маълумот кредит менежерининг мижознинг кредитга лаёқатини баҳолаш орқали қилган қарорини қўллаб- қувватлайди. Тизимнинг таркибий лойиҳаси тўловдан қочадиган мижозларни аниқлаштириш ва рўйҳатга ёзилиши талаб етиладиган маълумотларни аниқ ў рнатилишини ў з ичига олади. Бухгалтер талаб етилаётган маълумот табиатини, унинг манбасини, вазифаси ва ишлатиладиган бухгалтерлик қоидаларини аниқлашни ўз ичига олади. Тузилмавий тизим еса ушбу м а ъл у мотларни намойиш етишнинг усули ва воситасидир. Компютер мутахассислари топшириқни бажариш учун енг самарали ва тежамкор усулини аниқлайдилар. Бундан келиб чиқадики, тизимлар лойиҳаси ў заро ҳамкорликда амалга оширилиши керак. Ҳар бир тизимнинг ягоналиги ва тизимнинг жиддий хатолик, ҳатто қаллобликка таъсирчанлиги сабабли бухгалтерларнинг тизим лойиҳасидаги иштироки фаол бўлиши керак. Кейинги бўлимларда биз тизимнинг муваффақиятли бўлишида бухгалтерларнинг фаол иштироки жуда муҳимлигини к ў риб чиқамиз. Бухгалтерлар тизим аудиторлари сифатида Аудиторлик - бу корхона молиявий ҳолатининг ҳаққонийлиги ҳақида ўз фикрини билдирувчи мутахассис, яъни аудитор томонидан тақдим етиладиган еркин гувоҳлик шаклидир. Корхона ҳолати тўғрисида ички тақдим етилган ҳолати ҳаққонийлигига жамоат ишончининг қандай бўлиши еркин мутахассис аудитор томонидан ҳаққоний деб тан олинишига боғлиқ. Бу хизмат, одатда, тасдиқловчи функсия деб аталади. Аудиторлар ўзларининг хулосаларини 15 бўлимда тушунтириб бериладиган тизимли жараёнга асосланган ҳолда чиқарадилар. Ички ва ташқи аудиторларнинг ҳар иккиси ҳисобот, баланс кабиларни назорат қилади. Ташқи аудиторлик, одатда, еркин, мустақил аудиторлик деб аталади, чунки мижоз ташкилот менежментидан мустақил бўлиб, сертификатланган жамоат аудиторлик фирмалари уларни намойиш етади. Ташқи аудиторлар учинчи томон ташкилот таъсисчилари, яъни аксиядорлар, кредиторлар ва ҳукумат агентликлари манфаатларини намоён етишади. Ташқи аудиторлик Тарихан, ташқи бухгалтерларнинг тизим аудитори сифатидаги мажбуриятлари юқорида тасвирлаб ў тилган вазифаларни бажариш учун чекланган бўлган. Ҳозирги кунда еса, уларнинг роли кафолат консепсияси орқали кенгайтирилган. Катта тўртлик жамоат бухгалтерлик фирмалари ҳозирда ўзларининг одатдаги аудиторлик вазифаларини кафолат хизматларига асосланиб қайта номлашди. Кафолат хизматлари - бу профессионал хизмат бўлиб, қарор қабул қилиш орқали молиявий ва молиявий бўлмаган маълумотлар сифатини яхшилашга қаратилган тасдиқ функсиясини ў з ичига олади. Масалан, мижоз маҳсулот бозорбоплиги ва сифатлилиги каби фикрни қамраб олиш учун кафолат хизматлари билан шартнома тузган бўлиши мумкин. Муқобил равишда, мижоз маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнининг самарадорлиги ёки тармоқ хавфсизлиги тизимининг фойдалилиги ҳақида маълумотга муҳтож бўлиши мумкин. Кафолат ва маслаҳат хизматлари ў ртасидаги қисман ў хшашликнинг чегарасидан аудиторлар қочиши керак. Уларга олдин бир марта мижозларга аудиторлик хизматларини к ў рсатишда маслаҳат хизматларидан фойдаланишга рухсат берилган еди. Ва бу ҳозирда СОХ қонунчилиги остида тақиқланади. Бу муаммо кейинги бўлимларда муҳокама қилинади 2 . Бухгалтерия ҳисоби мажмуалари ўртасида ҳисобхона ҳисоблаш тармоғини ташкил қилиш асосида олинган ахборотли алоқалар мавжуд. Ҳисобнинг асосий воситалари ҳисоби, тайёр маҳсулотлар ҳисоби, молиявий ҳисоблаш операсияларининг ҳисоби, моддий бўлим бойликлари ҳисоби, меҳнат ва иш ҳақи ҳисоби каби участкалари учун дастлабки ахборотларни шакллантириш, қоидага кўра, бошланғич ҳисобига ва бошланғич ҳужжатларда хўжалик операсияларини акс еттириш ҳисобига содир бўлади. Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ва кирувчи ахборотларнинг йиғма ҳисоби бўйича вазифалар учун ҳисоб вазифаларининг бошқа мажмуаларини ечишнинг натижалари асос бўлиб хизмат қиладилар. Ишлаб чиқариш харажатларининг ҳисоби бўйича ахборот базасини шакллантириш алоҳида еътиборга лойиқ, бу ўринда олдинроқ асосий воситалар, материаллар, меҳнат, иш ҳақи ва тайёр маҳсулотлар ҳисоби бўйича вазифаларни ечишдан олинган якуний маълумотлар асосий манба бўлади. Бухгалтерия ҳисоби вазифасини ечишнинг дастурий таъминланиши ишлаб чиқаришнинг кўриб чиқилган паллаларининг ҳисоб вазифаларини интегра ц ялаш ҳамда ташқи алоқаларнинг мавжудлигини ҳисобга олиш билан кўрилади. Бухгалтерия ҳисобининг ташкилотлар билан ахборотли алоқасига алоҳида тўхташ зарур. Асосан бу алоқа меъёрий ва услубий материалларни олиш, ҳамда йиғма молиявий ҳисоботни манфаатдор ташкилот - юқори маъмурий идоралар, солиқ қўмитаси, статистика идоралари, молиявий ________ 2. Аccоунтинг Информатион Сйстемс , Севентҳ Едитион Жамес А. Ҳалл, 2011 , Соутҳ Wестерн Cенгаге Леарнинг . УСА -3 2 - 33 -бет л ар ташкилотлар ва бошқаларга беришдан иборатдир. Б ун да олинган бухгалтерия ҳисоботларининг шаклларини юқори идораларга тақдим етиш қонунлаштирилган. Бу ташкилотларга ахборотларни магнитли манбалар ва алоқа каналлари бўйича топшириш ҳақидаги масалалар ҳал қилинмоқда. Банклар билан алоқа учун «Мижоз-Ванк» тизими бўйича ахборотларни машиналараро алмаштириш кўзда тутилмоқда. Корхона нинг ҳисоб-китоб счётига хизмат кўрсатувчи банк ҳисоб-китоб счётларини тезкор бошқариш бўйича хизматларни тўғридан тўғри таклиф қилади. «Мижоз-Ванк» дастури тўлов топшириқномаларини яратиш, уларни банкка модем бўйича узатиш, бу ҳисоб-китоб рақамларидан кўчирмалар олишга имкон беради. Бундай ахборотларнинг ҳимояланишини таъминлаш учун електрон имзодан (усиз узатилаётган ҳужжатлар ҳақиқий емас) ҳамда ахборотларни шифрлашнинг махсус тизимидан фойдаланилади. Тизим ғоятда қулай, вақтни тежайди ва турли мижозлардан пулларни ҳисоб-китоб рақамига келиши ҳақида ахборотларни олишга имкон беради ва шу тариқа уларга хизмат кўрсатишни тезлаштиради. Бундан ташқари «Мижоз-Ванк» тизими тўлов амалга ошириш учун банкка боришдан ташкилотни озод қилади. Ҳисобхона ичидаги ва ташқарисидаги турли бўлинмаларда вужудга келувчи кўплаб бошланғич ҳужжатларнинг катта ҳажми ҳамда меъёрий маълумотномавий ҳужжатлардан кенг фойдаланиш билан таърифланувчи бухгалтерия ҳисоби ахборот таъминланишининг баъзи хусусиятлари ҳақида тўхтаб ўтамиз. Барча хўжалик операсиялари бошланғич бухгалтерия ҳужжати — хўжалик операсияси содир болганлиги ҳақидаги тўлиқ ва ишончли ёзма гувоҳномада қайд етилади. Ҳужжат юридик кучга ега. Уларни шакллантириш ва қўллаш бўйича умумий услубий раҳбарлик Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Давлат статистика қўмитаси томонидан амалга оширилади. Улар ҳужжатлар ҳақидаги қоидаларни нашр қилади, бошланғич ҳужжатларнинг намунавий шаклларини ишлаб чиқади, йўриқномавий ва услубий материалларни нашр етади. Намунавий бухгалтерия ҳужжатлари соҳалараро ва соҳавийга бўлинади. Соҳалараро ҳужжатлар барча корхона ва ташкилотларда қўлланиш учун ягона бўлади. Уларга асосий воситаларнинг ҳисоби бўйича ҳужжатлар, касса ва тўлов ҳужжатлари, ҳисоб берувчи шахслар билан ҳисоб-китоблар учун ҳужжатлар киради. Кичик корхоналарда бухгалтерия ҳисобини олиб бориш ва ягона ҳисоб регистрларини қўллаш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган. Соҳавий шакллар тавсияномавий характерга ега. Улар асосида ҳар бир соҳа ушбу соҳа ҳисобининг ўзига хослигини еътиборга олган ҳолда ўз ҳужжатларининг шаклларини ишлаб чиқишлари мумкин. Ҳужжатларнинг соҳавий шакллари меҳнат ва иш ҳақи ҳисоби, материаллар ҳисоби, тайёр маҳсулотлар ҳисоби участкаларида қўлланилади. Барча бирламчи бухгалтерия ҳужжатлари, ҳужжатларнинг бир шаклга келтирилган тизимлари талабларини ҳисобга олиш билан ишлаб чиқилади ва компютерли ишлаб чиқариш томонидан қўйиладиган талабларни акс еттиради. Бухгалтерия ҳисобининг ҳужжатлари турли белгилари бўйича таснифланади: - белгиланиши бўйича - фармойиш берадиган, ижроия (оқлайдиган), ҳисобли расмийлаштирувчи, мураккаб; - хўжалик операсиялари мазмуни бўйича- модий , пулли ҳисоблаш; - акс еттирган операсияларнинг ҳажми бўйича — ягона (бирламчи) ёки йиғма; - фойдаланиш усули бўйича — бир мартали ва жамловчи; - ҳисобга оладиган ўринларнинг сони бўйича — бир қаторли ва кўп қаторли; - тузилиш жойи бўйича - ички ва ташқи; - тўлдириш усули бўйича - қўлда, ҳисобни автоматлаштириш воситалари ёрдамида. Ҳисоб ҳужжатларини расмийлаштириш (қўлда ёки компютерларда) техникаси корхонанинг бухгалтерия хизмати, унинг ишлаб чиқиш ва вазифавий бўлинмаларини компютерлар билан техник жиҳозланиш даражасига боғлиқ. Аммо айрим хўжалик опера ц яларини расмийлаштиришнинг амалдаги қоидалари бир қатор ҳолларда ҳужжатларни қўлда тузишни кўзда тутади. Таснифлагичлар ва кодлардан ажратилган гуруҳловчи (бир ёки бир неча) аломат, масалан, бўлинмалар, ц ехлар, бригадалар бўйича ишловчилар асосида бухгалтерия ҳисоблари, маълумотлар ва гуруҳлар тузиш учун фойдаланилади. Бухгалтерия вазифаларини рақам лаштиришда таснифлагичларнинг ҳар хил турлари: умумдавлат, соҳавий ва маҳаллийдан фойдаланилади. Умумдавлат таснифлагичлари (УТ) — бутун Ўзбекистон учун ягонадир, бухгалтерия ҳисобида чекланган миқдорда фойдаланилади. Уларга қуйидагилар киради: корхона ва ташкилотларнинг умумдавлат таснифлагичи (КТУТ), миллий иқтисодиёт соҳасининг УТ (МИСУТ), ташкилий ҳуқуқ шаклининг коди (ТҲШК), давлат мулкини бошқариш идораларининг коди, ўлчов бирлиги коди (УБК), бошқарув ҳужжатларининг УТ. Қоидага кўра бу кодлар йиғма бухгалтерия ҳисоботларининг сарлавҳа қисмига қўйилади ва корхонадаги ҳисобнинг маҳаллий участкалари бухгалтерия вазифаларини ечишда фойдаланилмайди. Уларга зарурият фақат йиғма бухгалтерия ҳужжатларини компютерда ишлаб чиқишда вужудга келади. Соҳавий таснифлагичлардан ушбу соҳа учун хос бўлган ахборотларни кодлаштириш учун фойдаланилади. Бухгалтерия ҳисоби барча соҳаларда олиб борилишини ҳисобга олган ҳолда, ушбу гуруҳга корхона ва ташкилотларнинг соҳавий қарамлигидан қатъий назар, бухгалтерия ҳисоби учун ягона бўлган таснифлагичларни киритамиз. Қоидага кўра, бу таснифлагичлар барча намунавий лойиҳаларда бир турли бўлади, шунинг учун корхоналар ва фирмаларда бухгалтерия вазифаларни рақам лаштиришда уларни лойиҳалаштириш зарурияти йўқ. Уларга бухгалтерия ҳисоби синтетик ҳисоб рақамларнинг коди, иш ҳақи бўйича тўловлар турлари ва ушлаб қолишлар турлари, моддий маблағлар ҳисоб ҳаракатлари операсиялари турлари, амортизасия чегириши меъёрлари, солиқ тўловчилар категориялари, касса операсиялари киради. Маҳаллий кодлар якка тартибли, фақат аниқ корхоналар учун хосдир, шунинг учун уларни лойиҳалаштириш аниқ корхонада хатто намунавий лойиҳала рн и харид қилишда ҳам олиб борилади. Корхонада кодларни лойиҳалаштириш тизимли ёндашишга риоя қилишни талаб қилади, яъни кодлар корхоналарнинг барча бўлинмаларидаги турли вазифаларини ечишда қўллана олиниши керак. Мисол учун, б ў линмаларнинг кодлари ҳисоб вазифалари, ходимлар ҳисоби вазифалари, ишлаб чиқариш ҳисобини ишлаб чиқишда ягона бўлиши керак. Айни вақтда баъзи бир кодлардан фақат бухгалтерия вазифалари учун фойдаланилади. Айтилганлардан келиб чиққан ҳолда маҳаллий кодларни икки гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳ - бу, корхона учун ягона бўлган кодлар: таркибий бўлинмалар, материаллар, тайёр маҳсулотлар, деталлар, қисмлар ва бирлашмалар; ускуналар, табел тартиб сонлари, етказиб берувчилар ва истеъмолчилар, ихтисосликлар кодлари. Кодларнинг иккинчи гуруҳидан фақат бухгалтерия вазифаларини ечишда фойдаланилади, булар: субсчётлар, асосий воситалар, моддий жавобгар шахсларнинг кодлари. Бухгалтерия вазифаларининг ахборот таъминланиши шунингдек, машина манбаларида жойлашган маълумотлар мажмуасини (ўзаро бо ғ ланган файлларни) ҳам ўз ичига олади. Иқтисодий вазифаларни ишлаб чиқаришнинг ахборот-коммуника ци я технологиялари АИЖ ва ҳисоблаш тармоғи ва якка тартибдаги лойиҳалар ҳар хил конфигура ц иясида: марказлашган, тақсимланган, маҳаллий маълумотлар базасини ташкил қилишга мўлжалланган. Бунда корхона ва ташкилотлар учун умумий бўлган базали массивлар (ишловчилар, материаллар, маълумотномавий маълумотлар, бўлинмалар, лавозимлар) ҳамда фақат бухгалтерия вазифаларини ечишда фойдаланиладиган маҳаллий базалар (бухгалтерия ҳисоби рақамлари, намунавий проводкалар, хўжалик операсиялари қайд дафтари, шахсий ҳисобрақам, асосий воситаларнинг йўқлама варақачалари, ҳисоб рақамлар варақачалари) яратилади. Маълумотларнинг ахборотли кўп босқичли тақсимланган базаси таркиби корхона КАТ ишчи лойиҳасини тузишнинг боришида аниқланади. Намунавий лойиҳалардан фойдаланишда маълумотлар базасини ташкил қилишнинг яна бир жиҳатини таъкидлаш мумкин. Намунавий лойиҳаларда, қоидага кўра, барча корхоналар учун ягона бўлган маълумотлар базасининг таркиби (бухгалтерия ҳисоб рақамлари режаси, иш ҳақи бўйича тўловлар ва ушлаб қолишларнинг турлари, материаллар ҳаракати операциялари, намунавий проводкалар ва бошқалар) кўзда тутилади. Фойдаланувчи ўз истагига кўра бу массивларга ўзгартиришлар киритиши, тартиби аниқ фойдаланувчи томонидан белгиланадиган ва у томонидан қўлда тўлдириладиган бошқа базали массивлар (бўлимлар, ходимлар, материаллар ва бошқалар) яратилади. Бухгалтерия ҳисобининг дастурий таъминланишига тўлиқ асосда бир қатор ахборотли маълумотли дастурлар: «Маслаҳатчи-ҳисобчи», «Маслаҳатчи-плюс», «Кафолат», «Ўзбекистон солиқлари», «Юридик маълумотнома»ни киритиш мумкин. «Маслаҳатчи-ҳисобчи» мутахассисларнинг турли ҳуқуқий меъёрларини қўллаш тартиби ҳақидаги тушунтиришларга ега. Ахборотларни тўлдириш ҳуқуқий ахборотларни тарқатишнинг умумдавлат тармоғи бўйича бажарилади. 1.2. Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтерия операсияларида стандартлардан фойдаланишнинг мақсади ва вазифалари Ишлаб чиқариш корхон аларда даромадлар ва харажатлар режалари бўйича ўз маблағлар и бухгалтерия ҳисобини Ўзбекистон Республикасининг “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида” ги Қонунига ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг услубий кўрсатмаларига ҳамда бошқа меъёрий- ҳуқуқий ҳужжатларига мувофиқ ташкил қиладилар. Вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралари, зарур ҳолларда, ўзларининг тизимидаги Бюджет ташкилотларда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан келишган ҳолда бухгалтерия ҳисобининг умумий қоидаларини қўллаш тартиби тўғрисида кўрсатмалар ишлаб чиқаришлари мумкин. Ишлаб чиқариш корхон аларда бухгалтерия ҳисобини ташкил етишдан мақсад фойдаланувчилар (ички, ташқи) ни даромадлар ва харажатлар ҳақида ўз вақтида, тўлиқ ҳамда аниқ бухгалтерия ва молиявий ахборотлари билан таъминлаб беришдан иборат. 1. 1 – расм Ишлаб чиқариш корхон алар и бухгалтерия ҳисоби ахбороти фойдаланувчилари. Ишлаб чиқариш корхон аларда бухгалтерия ҳисобининг вазифалари қуйидагилардан иборат: Бухгалтерия ҳисобини амалдаги тегишли меъёрий-хуқуқий хужжатлар асосида ташкил етиш; Axborot foydalanuvchilari Ichki Tashqi Moliya organlariКорхона raxbariyati Reja moliya va boshqa o‘limlar Mutaxassislar, xodimlar Soliq organlari Statistika boshqarmala - ri, banklar va boshqalar Ишлаб чиқариш корхон аларда ўз маблағлари ва қарзга олинган маблағлардан мақсадли фойдаланишни таъминлаш; Даромадлар ва харажатлар ҳисоби жараёни муомалаларини ҳужжатлаштириш ва ҳисоб регистрларида акс еттириш; Ишлаб чиқариш корхон алар и бухгалтерия ҳисоби ҳисобварақларида активларнинг ҳолати ва ҳаракати, мулкий қийматликлар ва мажбуриятларнинг ҳолати тўғрисидаги тўлиқ ҳамда аниқ маълумотларни шакллантириш; Олий таълим муассасаларида даромадлар ва харажатлар ҳисоби натижаларини шакллантириш; Корхона фаолиятига оид бухгалтерия ҳисоби маълумотларини умумлаштириш ва ҳисоботларни тузиш; Бухгалтерия ҳисобини ташкил етишда замонавий ахборот технологияларидан кенг фойдаланиш ва бошқалар. Ишлаб чиқариш корхон аларда бухгалтерия ҳисобини алоҳида ҳусусиятлари қуйидагилардан иборат ( 1. 2-расм). 1.2–расм. Бухгалтерия ҳисобининг алоҳида хусусиятлари 1. Даромадлар ва харажатлар ҳисобининг назорат қилиниши Buxgalteriya hi sobining alohida xususiyatlariDaromadlar va xarajatlar hisobining nazorat qilinishi H aqiqiy xarajatlar hisobini yuritilishi Standartlar asosida hisobni tashkil etilishi va hisobotlarni shakllantirilishi Buxgalteriya hisobi va hisobotlarni me’yoriy xujjatlarga qat’iy amal qilingan xolda yuritilishi Ишлаб чиқариш корхон аларда ҳар йили белгиланган тартибда штатлар жадвали тузилади ва тасдиқланади. Корхоналар бухгалтерия ҳисобининг ўз вақтида юритилишини таъминлаб беради. Бунда харажатлар иқтисодий таснифи асосида норма доирасида амалга оширилади. Булардан ташқари қарзга олинган маблағлар манбаалари, моддий рағбатлантириш ва ривожлантириш жамғармаси маблағлари, бўйича режалар тузилади ва уларнинг бажарилиши амалга оширилади. Шунинг учун ишлаб чиқариш корхон алар и бухгалтерия ҳисобини юритишда режаларнинг бажарилиши назорат қилинади. 2. Ҳақиқий харажатлар ҳисобини юритилиши – Ишлаб чиқариш корхон аларда даромадлар ва харажатларнинг хақиқий ҳисоби юритилади. Ишлаб чиқариш корхон алар и шахсий ҳисоб варақлардан харажатларни тўлаб берилиши ҳисобда акс еттирилади. Масалан иш ҳақи бўйича молиявий мажбуриятлар тўлаб берилганда яъни тегишли солиқлар ва ажратмалар ўтказилганда ходимлар пластик карточкаларига иш ҳақи ўтказиб берилганда ёки кассадан берилганда тегишли дафтарларда, ҳисоботларда акс еттирилади. Ишлаб чиқариш корхон алар и томонидан харажатлар норма доирасида амалга оширилган лекин тўлаб берилмаган харажатлар ҳақиқий харажат кўринишида ҳисобда акс еттирилади. Масалан норма доирасида иш ҳақи ҳисобланган лекин тўлаб берилмаган ёки иш, ҳизматлар кўрсатилган, товарлар олинган лекин тўлаб берилмаган харажатлар ҳақиқий харажат кўринишида тегишли дафтарларда, ҳисоботларда акс еттирилади. 3. Стандартлар асосида ҳисобни ташкил етилиши ва ҳисоботларни шакллантирилиши - Ишлаб чиқариш корхон алар и томонидан тузилган даромадлар ва харажатлар O‘zR VMning «Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom». 1999y 5-fevraldagi 54-sonli qarori; (2017-yildagi yangi tahriri) асосида 1-гурух, 3-гурух, 3-гурух, 4-гурух харажатлари харажатларнинг иқтисодий таснифи бўйича акс еттирилади. 4. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларни меъёрий ҳужжатларга қатъий амал қилинган ҳолда юритилиши - Ишлаб чиқариш корхон алар ида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботларни тузиш “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни ва бошқа бир қатор қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ҳамда Молия вазирлигининг бир қанча меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларига мувофиқ олиб борилади. Умуман ишлаб чиқариш корхон алар ида ҳисобни ташкилий, техник, услубий жиҳатлари меъёрий-хуқуқий ҳужжатларга қатъий амал қилган ҳолда ташкил етилади. “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонунга мувофиқ ишлаб чиқариш корхон алар ида бухгалтерия ҳисоби қуйидаги тамойилларга асосан ташкил етилади: бухгалтерия ҳисобини икки ёқлама ёзув усулида юритиш; узлуксизлик; хўжалик операсиялари, активлар ва пассивларнинг пулда баҳоланиши; аниқлик; ҳисоблаш; олдиндан кўра билиш (еҳтиёткорлик); мазмуннинг шаклдан устунлиги; кўрсаткичларнинг қиёсланувчанлиги; молиявий ҳисоботнинг бетарафлиги; ҳисобот даври даромадлари ва харажатларининг мувофиқлиги; активлар ва мажбуриятларнинг ҳақиқий баҳоланиши. Бош бухгалтернинг лавозим вазифалари : Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган меёрий ҳужжатларга асосан бухгалтерия ҳисобини ташкил қилишни таъминлаш, моддий, меҳнат ва молиявий ресурсларидан самарали фойдаланишни назорат қилиш; Ишчи ва ходимлар ойлик иш ҳақларини ў з вақтида ҳисоблашни ва уларни тарқатилишини таъминлаш ва назорат қилиш; Ҳисоб варақаларда активларнинг ҳолатини ва ҳаракатини, мулкий ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг ҳолати т ў ғрисидаги т ў лиқ ҳамда аниқ маълумотларни шакллантириш; Моддий бойликлар ва пул маблағлари инвентаризасиясини ў з вақтида ў тказиш; Самарали бошқариш мақсадида бухгалтерия ҳисоби маълумотларини умумлаштириш; Молиявий, солиққа доир ва бошқа ҳисоботларни тузиш; Маҳаллий ва республика бюджетига ҳисобланган солиқларни ўз муддатларида ўтказиш; Банкдан олинган пул маблағларини мақсадли сарфлаш; Дебиторлик ва кредиторлик қарздорликлари пайдо б ў лишининг олдини олиш; Иш ҳақи фондини тасдиқланган штат жадваллари ва штат формулалари асосида тўғри сарфланишини назорат қилиш; Пул маблағлари, товар-моддий бойликлари ва асосий воситалар инвентаризасиясини ўрнатилган тартиб асосида сифатли ўтказилишини назорат қилиш; Юқори ташкилот, солиқ инспексиясига ва бошқа ташкилотларга ойлик, чораклик ва йиллик ҳисоботларни ўз муддатларида топширилишини таъминлаш ва назорат қилиш. Бўлимнинг барча фаолияти ва ходимларини умумий бошқариш; Бўлимнинг иш режаларини тузиш ва уларнинг ижросини таъминлаш; Б ў лим мақсадидан келиб чиқиб мутасадди бўлган бўғинлар фаолиятини мувофиқлаштириш; ФИЛИАЛ билан корхона, ташкилот, хусусий корхона ва фирмалар ўртасида йўналиш бўйича манфаатли шартномаларни тузишда қатнашиш; Ў зининг хизмат вазифаларини виждонан бажариш. 1-БОБ бўйича хулосалар Ишлаб чиқариш корхон алар ида бухгалтерия ҳисобини ташкил қилиниши Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган меёрий ҳужжатларга асосан олиб борилиш доимий травишда ички назорат қилиб борилиши керак. Ойлик, чораклик ва йиллик ҳисоботларни ўз муддатларида топширилишини тўлиғича онлайн тарзида топширилшшини таминлаш зарур. Бошқа хўжалик юритувчи субъктлар билан манфаатли шартномаларни тузишда мутасдди мутахасисларнинг қатнашиш ини таъминлаш мақсадга мувофиқ. II -БОБ . ИШЛАБ ЧИҚАРИШ КОРХОНАЛАРИ БУХГАЛТЕРИ Я ОПЕРА Ц И Я ЛАРИДА СТАНДАРТ ЛАРДАН ФОЙДАЛАН ИШ НИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ 2.1. Корхоналар ҳақида маълумотларни киритиш, контрагентлар ва уларга доир маълумотлар билан ишлаш Ҳар бир корхона нинг бухгалтерия ҳисобини автоматлаштириш учун енг аввал ушбу корхона ҳақидаги маълумотларни киритиш лозим бўлади. Бизда битта ахборот базаси бўлиб, унда бир қанча ташкилотларнинг бухгалтерия ҳисобини юритишингиз мумкин. Маълумотлар дастур томонидан берилаётган шаклда тўлдирилиб борилади. Шаклнинг пастки қисмида кейинги тугмачаси бўлиб, у орқали тегишли шаклнинг кейинги варағига ўтилади. Корхона ҳақидаги маълумотларга ташкилотнинг тўлиқ ва қисқа номи, ташкилотнинг турини танлаш, ҳужжатлар ва ҳисоботларнинг тўғри расмийлаштирилиши учун ташкилотнинг СТИР, ИФУТ (ОКЕД) ва бошқалар киритилиши лозим. Контрагент — бу юридик ёки жисмоний шахслар бўлиб, улар билан ҳисобкитобларни амалга оширасиз. Контрагентлар маълумотлар базаси билан ишлаётганда айрим қийинчиликлар вужудга келади. Биринчидан, бухгалтерлар маълумотлар базасига бир контрагент ҳақида маълумотларни икки марта киритадилар. Ушбу контрагент маълумотлар базасида бор ёки йўқлигини текширмаслик натижасида содир бўлади. Бундай текшириш доимо янги елементни шакллантиришдан олдин амалга оширилиши керак. Клавиатурада биринчи терган ҳарфлар билан бошланадиган контрагентларнинг номларини тизим кўрсатади. Бундай қидирув маълумотлар базасига контрагентларни қайта киритишнинг олдини олади. Бироқ, биринчи терган ҳарфлар бўйича контрагентларни топиш учун, қуйидаги қоидага риоя қилиш керак: контрагентнинг карточкасида Номи (Наименование) реквизитида ҳеч қачон (МЧЖ, ОАЖ, ХК ва бошқа) қисқартмалар билан ёзилмаслиги керак. Бу фойдаланувчи томонидан йўл қўяётган иккинчи хатолик ҳисобланади. Маълумотлар базасини икки даражали қилиш учун, менюдан фойдаланиш тавсия етилади. Ҳаракат - Янги гуруҳ (Действие — Новая группа) ёки гуруҳни қўшинг (добавит группу) тугмачасидан фойдаланиш мумкин. Контрагент карточкаси қуйидаги закладкалари ташкил топган Умумий (Общие), Контактлар (Контакты ), Счётлар ва шартномалар (Счёта и договоры). Умумий закладкасини тўлдиришда юз ли ц о базасида жисмоний шахсламинг Ф.И.Ш. киритиш имкониятига егамиз. Бундай боғлиқлик айрим операсияларни амалга ошириш имконини беради (ходимларга маҳсулот реализасия қилинганда). Контактлар закладкасида контрагентнинг юридик ва почта манзили ҳамда бошқа манзиллари кўрсатилади. Счётлар ва шартномалар закладкасида еса ҳисоб-китоблар амалга ошириладиган шартномалар кўрсатилади. Контрагентлар билан тузилган шартномаларни сақлаш учун, контрагент шартномалари (договоры контрагентов) маълумотлар базаси мавжуд ва контрагент маълумотлар базасига бўйсунади. Контрагентлар билан амалга ошириладиган хўжалик операсиялари шартномаларни мажбурий кўрсатиш йўли билан амалга оширилади. Расмийлаштирилган шартномаларни кўриш ва контрагент билан янги шартномани расмийлаштириш учун Счётлар ва шартномалар закладкасида ёки Контрагентлар билан шартнома (договоры контрагентов) маълумотлар базасида расмийлаштириш мумкин. Шартноманинг шаклида шартноманинг тури (Харидорлар билан, Мол етказиб берувчилар билан ва бошқа) ва фойдаланилаётган нархлар кўрсатилади. Шартноманинг тури ушбу шартнома билан қандай операсия амалга оширилиши мумкинлигини кўрсатади. Масалан, товарламинг кирими мол етказиб берувчилар ёки комитентлар билан тузилган шартнома асосида қабул қилиш мумкин. Контрагентлар билан ҳисоб-китоблар улар билан тузилган шартномада қайси валюта билан ҳисоб-китоб амалга оширилиши ва ҳужжат қайси валютада расмийлаштирилганлигига боғлиқдир. Ҳисоб-китоблаи учун шартномада сўм кўрсатилган бўлса, у ҳолда ҳужжат ҳам фақат сўмда расмийлаштирилиши мумкин. Агар ҳисоб-китоблар учун шартномада бошқа валюта кўрсатилган бўлса, у ҳолда бундай ҳисоб-китоблар бухгалтерия ҳисобида валютада кўрсатилади. Счётлар ва шартномалар закладкасида контрагентламинг банкдаги ҳисобрақамлари тўғрисидаги маълумотлар тўлдирилиши лозим. Бу закладка кейинчалик тўлов топширқномаси, счёт-фактура ва бошқала рн и шакллантиришда фойдаланилади. Бухгалтерия қайдлари. Ушбу қисм ҳар бир бухгалтерия қайдининг жараён айланишларида қўлланилишидан мақсадини тасвирлайди. Иш қайдларида қўл билан бажариладиган тизимлар (ҳужжатлар, журналлар ва катта дафтарлардан фойдаланиш билан бошлайди ва уларнинг компютер асос тизимларидаги вазифадошларини таҳлил қиламиз. Ҳужжатлар. Ҳужжат бу иқтисодий ҳодиса далили ва иш жараёнларининг бошланишида фойдаланилади. Айрим ҳужжатлар иш жараёнлари маҳсули. Ушбу қисмда биз уч хил ҳужжат турларини; манба ҳужжатлари, маҳсулот ҳужжатлари ва қайта айланувчи ҳужжатларни муҳокама қиламиз. Манба ҳужжатлари. Иш жараёнлари бошланишида (манба) иқтисодий ҳодисалар натижасида кўплаб ҳужжатлар яратилади. Улар манба ҳужжатлари дейилади. Манба ҳужжатлари битим айланмасининг содир етилишида керак бўладиган битим таълимотларини қайд қилади ва расмийлаштиради. 2.1- расмда манба ҳужжати яратилиши кўрсатилган. Иқтисодий ҳодиса (савдо) сотувчи котибнинг сотганлигининг расмий далили сифатида кўп қисмли савдо буюртмаси тайёрланишига сабаб бўлади. Ушбу манба ҳужжати нусхаси сотувчи тизимга киритилади ва турли вазифалар айниқса тўлов, ташиш ва ҳоказолар ҳақидаги таълимотларни изоҳлашда фойдаланилади. Савдо буйруғидаги маълумотлар ушбу қисмларнинг ҳар биридаги алоҳида активларга сабаб бўлади. Маҳсулот ҳужжатлари жараёнларга сабаб бўладиган механизмлардан кўра иш жараёнлари маҳсули. Масалан: хизматчига топшириладиган меҳнат шартномаси меҳнат шартномаси тизимининг маҳсулот ҳужжати. 2.2-расмда 2.1-расмда берилганларга ўхшаш харидорнинг ҳисоб рақами савдо тизимининг маҳсулот ҳужжати еканлигига мисол келтирилган. Xaridorlar buyurtmasi Manba xujjatlari Sotuv buyurtmasiMa’lumotla r To‘lov tizimi 2.1. – расм. Манба хужжатларнинг яратилиши 2.2. – расм. Маҳсулот ҳужжати Қайта айланувчи ҳужжатлар — бу бир тизимнинг ресурс ҳужжатлари бошқа бир тизимнинг манба ҳужжатига айланиши мумкин бўлган ҳужжатлардир. Бунга 2.3- расмда мисол келтирилган. Харидор икки қисмли ҳисоб рақам ёки ҳисоботни қабул қилиб олади. Юқори қисм асл ҳисоб рақам ва пастки қисм тавсия юбориш. Харидорлар жўнатилган тавсияларни олишади ва уни ўзларининг тўловлари билан компанияга қайтаришади (айниқса чекда). Қайта айланувчи ҳужжат харидорнинг ҳисоб рақамидан нақд пулли тўловни қабул қилиш жараёни ҳақидаги муҳим маълумотларни ўз ичига олади. Пул қабул қилувчи тизимлар тузилиши лойиҳаларининг муаммоларидан бири бу харидор тўловининг харидор ҳисоб рақамига мос келиши. Ушбу керакли маълумотларни маҳсулотдек савдо тизимларига Manba xujjatlari Sotuv buyurtmasiMa’lumotlar To’plami To’lov tizimiChek Pul o’tkazmalari XaridorlarXaridorlar buyurtmasi Mahsulot hujjati етказилиши пулни қабул қилиш тизимлари ҳаракатлангандаги аниқликни таъминлайди. 2.3. – расм. Қайта айланувчи хужжатлар Қайд дафтарига ҳодисалар кетма-кетлик асосида қайд қилинади. Барча иш ҳақидаги муҳим фактлар маълум бўлганда иш жараёнида бир қанча пайтлар кетма-кетлик асосида қайд дафтарига ёзиб борилади. Қайд дафтари учун бошланғич маълумотлар манбаи ҳужжатлардир. 2-4 расмда фаолият буйруғининг фаолият қайд дафтарига ёзилганлиги кўрсатилган (қуйидаги муҳокамаларни алоҳида қайд дафтарларида к ў ринг). Ҳар бир бажарилган иш алоҳида қайд дафтарларини ўзгаришлари дебитлаш ва кредитлаш миқдори акс етишини талаб қилади. Manba hujjatlari Sotuv buyurtmasiMa’lumotlar to ‘plami To’lov tizimiChek Pul o’tkazmalari Chek pul o’tkazmalari Naqd tushumlar tizimi XaridorXaridor buyurtmasi Iqtisodiy hodisa Ro‘yhatga olish hodisasi Hisobot hodisasi Xaridorning buyurtmasi Faoliyat buyurtmasi To ‘lov jurnali 2.4. – расм Тўлов журналида тўлов буюртмасининг акс еттирилиши Кўриб турганингиздек, фаолият қайд дафтари фақатгина , бажарилган ишлар қайдлари учун ихтисослаштирилган тузилишга ега. Жараён даврининг (ой, ҳафта ёки кун) ниҳоясида, котиб катта дафтарда кўрсатилган ҳисоблар устуни миқдорини почта орқали жўнатади (ушбу бобда катта дафтар муҳокамасини кўринг). Масалан: умумий бажарилган ишлар 401 ҳисоб рақамига юборилади. Кўплаб ташкилотлар бошқа бир қанча алоҳида қайд дафтарларидан фойдаланади, нақд пулни ҳисобга олувчи қайд дафтарлари, нақд пул тўловлари қайд дафтарлари, харидлар қайд дафтари ва тўлов қайд дафтари. Регистр. Регистр атамаси алоҳида қайд дафтари аниқ турини ифодалашда тез-тез қўлланилади. Масалан: тўлов қайд дафтари тез-тез тўлов регистри деб аталади. Биз шунингдек регистр атамасидан журнал маъносида фойдаланамиз. Масалан: Қабул қилувчи регистр бу барча буюртирилган етказиб берувчилардан олинадиган тайёр Товар ва материаллар борд журнали. Шунингдек савдо флоти регистри барча харидорлар учун ортилган буюмларни ёзиб борувчи борд журнали. Фирма умумий қайд дафтари. Амалиётда кўплаб ташкилотлар ўзларининг умумий қайд дафтарини воучер тизимидаги қайд дафтарига жойлаштирган. Воучер қайд дафтари аслида таъсир қиладиган умумий катта дафтар ҳисобларидан тузилган оддий қайд дафтаридек алоҳида манба ҳужжати Воучер қайд дафтари ўрнатилган тартибдаги хизматлар, ўрнатилмаган тартибдаги хизматлар, тартибланган киримлар ва ёпиқ киримларнинг якунларини ёзишда фойдаланилади. Умумий воучер қайд дафтарлари умумий қайд дафтари еквиваленти сифатида фойдаланилади. Кейинги бобларда иш жараёнларида ушбу техникалардан фойдаланишни муҳокама қиламиз. Бош дафтар фирма хизматларининг турли қайд дафтарларидан олинган молиявий фаолиятларни акс еттирадиган бухгалтерия китоби. Ҳолбуки қайд дафтарлари бизнес ҳаракатларининг хронологик натижаларини кўрсатади. 2.2. Бухгалтерия ҳисоби маълумотларини ахборот тизимига киритиш “VENKON: Ҳўжалик ҳисоби бухгалтерияси” дастурий маҳсулоти “1С- Корхонаси 8” платформасида ишлаб чиқилган дастурий ечим (конфигурация) ҳисобланади, ҳисоб юритиш қоидалари айнан конфигурацияда созлаб қўйилган. Конфигурация ташкилотда бухгалтерия хисоби билан бир қаторда мажбурий хисоботларни тайёрлаш жараёнини ҳам автоматлаштириш учун мўлжалланган. Бухгалтерия ҳисоби амалдаги Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ олиб борилади. Агарда бухгалтерия ҳизмати корхонадаги ҳисоб учун тўлиқ маъсул бўлса (масалан, бирламчи ҳужжатларни тайёрлаш, сотиш операциялари ва ҳ.к.), конфигурация бухгалтерия ҳизмати олдига қўйилган барча масалаларнинг ечилишини таъминлайди. Дастур таркибига Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 2002 йил 9 сентябрдаги 103-сонли буйруғи билан тасдиқланган, Адлия Вазирлиги томонидан 2002 йил 23 октябр куни 1181-сон остида рўйҳатга олинган, 21-сонли БҲМСга мос келувчи счетлар режаси киритилган. Счетлар таркиби, улардаги аналитик, валюта ва миқдорий ҳисоб қонунчиликда белгилаб қўйилган бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботларда маълумотларни акс эттириш бўйича қўйилаган талабларга жавоб беради. Зарурат пайдо бўлганда, фойдаланувчилар мустақил равишда қўшимча субсчетлар ва аналитик ҳисоб кесимларини яратишлари мумкин. “Ҳужжатдан бошлаб” ҳисоб юритиш ва намунавий операциялар Конфигурацияда ҳўжалик масалаларини акс эттиришнинг асосий усули бирламчи ҳужжатларга мос келувчи дастур ҳужжатларини киритиш ҳисобланади. Бундан ташқари, айрим проводкаларни дастурга беъвосита киритишга йўл қўйилади. Проводкаларни жамлаб киритиш учун фойдаланувчи томонидан осон ва тезда созланадиган, автоматлаштиришнинг оддий воситаси ҳисобланган намунавий операциялардан фойдаланиш мумкинТезкор ўзлаштириш воситалари Ташкилот ҳақида маълумотларни киритиш ёрдамчиси ташкилот тўғрисидаги бошланғич маълумотларни киритиш учун мўлжалланган. Бошланғич ёрдамчи дастур билан ишни бошлаш учун зарур бўлган асосий маълумотларни киритиш учун мўлжалланган. 1С Бухгалтерия 8: тезкор ўзлаштириш электрон қўлланмаси дастур билан танишишни энди бошлаган фойдаланувчилар учун мўлжалланган. Ушбу восита ёрдамида дастур билан ишлашнинг асосий йўлларини тезда ўзлаштириш мумкин Рабочий стол бошланғич фойдаланувчиларга дастурни тезроқ ўзлаштиришга, тажрибали фойдаланувчиларга эса ҳар кунлик масалаларни самаралироқ бажаришга ёрдам беради. Рабочий стол навигация панели (чап томонда) ва иш столидан иборат. Рабочий стол ҳужжатларга ва бошқа объектларга киришнинг муқобил усули ҳисобланади ва бу борада бош меню билан рақобатлашади. Ҳар бир бўлимдаги тегишли ҳаволага босиш орқали янги ҳужжат яратиш, маълумотномага ўтиш, керакли ҳисобот шаклини очиш мумкин Руководителю бўлими раҳбар томонидан ташкилотнинг молиявий ҳолати ва молиявий натижалари тўғрисидаги маълумотларга тезкор эга бўлиши учун атайин яратилган. Монитор бухгалтера тезда ва қулай шаклда касса ва ҳисоб рақамдаги пул қолдиқлари, дебитор ва кредитор қарздорликлар, ҳисоботларни топшириш ва солиқларни тўлаш муддатлари тўғрисидаги маълумотларга эга бўлиш имконини беради.Бирнечта ташкилотлар фаолияти ҳисобини олиб бориш Дастур ёрдамида бирнечта ташкилотлар фаолияти ҳисобини юритиш мумкин. Ҳар бир корхона бўйича ҳисобни бошқа-бошқа маълумотлар базаларида олиб бориш имконияти мавжуд. Шу билан бирга конфигурация юридик шаҳсга тегишли бўлган бирнечта идоралар ҳисобини олиб бориш учун умумий маълумотлар базасидан фойдаланиш имконини беради. Бу, албатта, уларнинг ҳўжалик фаолиятлари бир-бирига чамбарчас боғлиқ бўлган ҳолда қулай, сабаби, умумий товарлар, контрагентлар (бизнес ҳамкорлар), ишчилар, омборлар (сақлаш жойлари) ва ҳ. к. рўйҳатларидан фойдаланиш, мажбурий ҳисоботларни эса алоҳида шакллантириш мумкин. Ҳар хил солиқ тизимларини қўллаш мумкинлиги Дастурда ҳар хил солиқ тизимларини қўллаш имконияти мавжуд:  Умумий солиқ тизими ( ЎзР СК 19-28 бобларига мувофиқ ташиколтардан фойда солиғи)  Соддалаштирилган солиқ тизими (ЎзР СК 55-57 боблари) Товар-моддий захиралар ҳисоби Товарлар, материаллар ва тайёр маҳсулотлар ҳисоби 4-сонли “Товар- моддий захиралар” БҲМСига мувофиқ йўлга қўйилган. Товар-моддий захиралар чиқиб кетаётганда уларнинг қийматини аниқлаш учун қуйидаги усулларни қўллаш мумкин:  Ўртача қиймат бўйича  ТМЗ харид қилинган вақт бўйича дастлабки захиралар таннархи бўйича (ФИФО) Қийматни аниқлашнинг ФИФО усулидан фойдаланиш учун товар- моддий захиралар счетларида партиялар ҳисби юритилади. Ҳар хил усулни мустақил равишда ҳар бир ташкилот учун қўллаш мумкин. Омборлар ҳисоби Омборлар бўйича миқдорий ёки миқдорий-сумма ҳисобини олиб бориш мумкин. Биринчи ҳолда бухгалтерия ҳисоби учун товарлар ва материаллар қийматини аниқлаш унинг қайси омбордан олинганлигига боғлиқ эмас. Агарда омборлар бўйича ҳисоб юритишга зарурат бўлмаса, уни ўчириб қўйиш мумкин. Маълумотлар базасида инвентаризация натижаларини акс эттириш мумкин – улар автоматик равишда мавжуд ҳисоб маълумотлари билан солиштирилади. Инвентаризацияга асосан захираларнинг ортиқчаси ва камомади ҳисобга олинади. Савдо операциялари ҳисоби Товарлар ва ҳизматларни сотиш операциялари ҳисобини юритиш тўлиқ автоматлаштирилган. Товарларни сотишда тўлаш учун ҳисоб, юк хати ва счет- фактура расмийлаштрилади. Улгуржи савдо бўйича барча операциялар ҳисоби таъминловчилар ва харидорлар билан шартномалар кесимида олиб борилади. Импорт товарлари учун келиб чиқиш мамлакати ва юк-божхона декларацияси рақами тўғрисидаги маълумотлар ҳисобга олинади. Чакана савдо учун чакана сотувни тезкор акс эттириш билан бир қаторда инвентаризация натижаларига кўра ҳисобини олиб бориш мумкин. Чакана савдодаги товарлар сотиш ва ҳарид нархлари бўйича ҳисобга олиниши мумкин. Чакана савдо учун пластик карталар ва банк кредитлари орқали тўловларни акс эттириш имконияти мавжуд Товарларнинг харидор томонидан ёки таъминловчига қайтарилишини акс эттириш жараёни автоматлаштирилган. Конфигурацияда бирнечта нарх турлари, масалан, улгуржи, майда улгуржи, чакана, харид ва ҳ. к. нархларни қўллаш имконияти мавжуд, бу харид ва сотиш операцияларини акс эттиришни соддалаштиради. Комиссион савдо ҳисоби Комиссияга қабул қилинган (комитентдан) ва кейинчалик сотиш учун (комиссионерларга) берилган товарларга нисбатан ҳам комиссион савдо ҳисоби автоматлаштирилган. Товарларни субкомиссияга бериш операцияларини акс эттириш мумкин. Комитентга ҳисоботни шакллантиришда ва комиссионерлар ҳисоботларини рўйҳатга олишда комиссион мукофот суммасини ҳисоблаш ва ушлаб қолишни акс эттириш имкони мавжуд.Агент билан шартномалар ҳисоби Агент ҳизматлари (ўз номидан, лекин принципал ҳисобига ҳизмат кўрсатиш) ва принципал ҳизматлари (агент орқали ҳизмат кўрсатиш) ҳисобини юритиш жараёни автоматлаштирилган. Идиш билан бўладиган операциялар ҳисоби Кўп маротаба айланувчи қайтариладиган идишлар ҳисобини олиб бориш жараёни автоматлаштирилган. Ушбу операцияларни солиққа солиш ва харидолар ҳамда сотувчилар билан хисоб-китобларнинг ўзига хос ҳусусиятлари инобатга олинган. Банк ва касса операциялари ҳисоби Нақд, нақд пулсиз ва валюта ҳаракатлари ҳисобини юритиш йўлга қўйилган. Тўлов топшириқномалари, кирим ва чиқим касса ордерларини киритиш, босмага чиқариш имкониятлари мавжуд. Пул ҳужжатларини ҳисобини олиб бориш йўлга қўйилган. Касса ҳужжатларига асосан ўрнатилган намунадаги касса китоби шакллантирилади. Таъминловчилар, ҳаридорлар ва ҳисобдор шаҳслар (ходимларнинг банк карталарига ёки корпоратив карталарга пул ўтказиш) билан ҳисоб- китоблар бўйича операциялар автоматлаштирилган Ҳисоб рақамига нақд пул киритиш, пул чеки бўйича нақд пул олиш, ҳорижий валютани сотиб олиш ва сотиш. Ушбу операцияларни акс эттиришда тўлов суммаси автоматик равишда аванс ва тўлаш суммаларига ажратилади Солиқларни тўлаш бўйича тўлов топшириқномаларини автоматик равишда шакллантириш мумкин. “Клиент банка” каби дастурлар билан ахборот алмашинуви механизми йўлга қўйилган.Контрагентлар билан ҳисоб- китоблар Таъминловчилар ва ҳаридорлар билан ҳисоб-китоблар миллий валютада, шартли бирликларда ва ҳорижий валютада юритиш мумкин. Ҳар бир операция бўйича курслар фарқи автоматик равишда ҳисобланади. Контрагентлар билан ҳисоб-китобларни конфигурацияда ҳисоб-китоб ҳужжатигача бўлган аниқликда олиб бориш мумкин. Асосий воситалар ва номоддий активлар ҳисоби Асосий воситалар ва номоддий активлар ҳисоби 5-сонли “Асосий воситалар” ва 7-сонли “Номоддий активлар” БҲМСларига мувофиқ юритилади. Ҳисоб учун асосий бўлган тушум, эскиришни ҳисоблаш (амортизация), модернизация, топшириш, ҳисобдан чиқариш ва инвентаризация операциялари автоматлаштирилган. Асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш ҳисоби Асосий ва ёрдамчи ишлаб чиқариш маҳсулотлари таннархини ҳисоблаш, қабул қилинган ҳом-ашёни қайта ишлаш, фойдаланишдаги инвентар ва ҳўжалик жиҳозлари ҳисобини юритиш жараёнлари автоматлаштирилган. Ой давомида ишлаб чиқарилган тайёр маҳсулотлар ҳисоби режавий таннарх ёки моддий ҳаражатлар қиймати бўйича олиб борилади. Ой охирида эса тегишли ўтказмалар тўғирланиб ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ва кўрсатилган ҳизматларнинг ҳақиқий таннархи ҳисобланади. Ярим тайёр маҳсулотлар ҳисоби Ярим тайёр маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган оралиқ босқичларни назарда тутувчи мураккаб технологик жараёнлар учун ярим тайёр маҳсулотлар таннархини автоматик равишда ҳисоблаш ва уларнинг омборлар бўйича ҳисобини юритиш мумкин. Эгри ҳаражаталар ҳисоби Дастурда ишлаб чиқариш, ҳизмат кўрсатиш билан бевосита боғлиқ бўлмаган ҳар хил ҳаражатларни, яъни эгри ҳаражатлар ҳисобини юритишимконияти мавжуд. Ой охирида эгри ҳаражатларни автоматик равишда тақсимлаш амалга оширилади. Эгри ҳаражатларни тақсимлашда уларни маҳсулот (ҳизмат) номенклатура гуруҳлари бўйича тарқатишнинг ҳар хил усулларидан фойдаланиш мумкин. Эгри ҳаражатлар учун қуйидаги тақсимлаш базалари мавжуд:  ишлаб чиқариш ҳажми;  режавий таннарх;  иш ҳақи;  моддий ҳаражатлар  тушум  тўғри ҳаражатлар  тўғри ҳаражатларнинг айрим моддалари Ходимлар ва меҳнат ҳақи ҳисоби Конфигурацияда персонал ҳаракати ҳисоби юритилади: у ходимларнинг асосий иш жойлари, ўриндошлик ва пудрат шартномалари бўйича ҳисобларни ўз ичига олади. Бунда ички ўриндошликдан фойдаланиш ихтиёрий ҳисобланади, яъни, агарда корхонада қўлланилмаса, уни ўчириб қўйиш мумкин. Меҳнат қонунчилиги бўйича бирхиллаштирилган шаклларни ҳосил қилиш имкони мавжуд. Қуйидаги операциялар автоматлаштирилган:  Иш ҳақининг ҳар хил турларидан (ойлик, ишбай, меҳнат таътиллари, вақтинча меҳнатга лаёқатсизлик, тақдирлаш суммаларини ҳисоблаш ва ҳ. к.) фойдаланиш, бунда ҳар бир ҳисоб тури, ходим ёки бўлинма учун алоҳида ҳисобда акс эттириш усулини белгилаш имконияти мавжуд.  ходимлар билан ўзаро ҳисоб-китобларни иш ҳақини тўлаш ва шахсий ҳисобга ўтказиш жараёнларигача олиб бориш  депонентлаш;  солиққа тортиш базаси ҳар бир ҳисоб тури учун якка тартибда ўрнатиладиган қонунда белгилаб қўйилган солиқ ва бадалларни ҳисоблаш; Тегишли ҳисоботларни шакллантириш (ЖШФС, ижтимоий характерга эга ажратмалар бўйича) Ҳисоб-китобларни бажаришда корхонадаги ногиронлар ва солиқ бўйича норезидентлар ҳисобга олинади. Ходимлар ва иш ҳақи бўйича ҳужжатлар билан ишлашни соддалаштириш учун Помощник по учету зарплаты ёрдамчиси мавжуд. Солиққа тортишнинг соддалаштирилган тартиби  Соддалаштирилган солиққа тортиш тартибидан фойдаланувчи ташкилотлар ҳўжалик фаолияти ҳисоби автоматлаштирилган ва ЎзР СКнинг 55-58 бобларига мувофиқ олиб борилади. Ойнинг якунловчи операциялари Ой тугашида амалга оширилувчи мажбурий операциялар, шу қаторда: валютани қайта баҳолаш, келажак давр ҳаражатларини ечиш, молиявий натижаларни аниқлаш ва бошқалар автоматлаштирилган. Ойни ёпиш механизми ойни ёпиш учун зарур операцияларни аниқлаш, уларни тўғри кетма-кетликда ва хатосиз бажариш имконини беради. Конфигурация таркибига ойни ёпиш билан боғлиқ мажбурий операциялар бўйича ҳисоб-китобларни акс эттирувчи Справки-рас¬четы ҳисоботлар тўплами (эгри ҳаражатларни тақсимлаш, калкуляцион варақча ва бошқалар) киради. Стандарт бухгалтерия ҳисоботлари Конфигурация фойдаланувчига ҳилма-хил кесимларда счетлар қолдиқлари, муомаласи ва ўтказмалар бўйича маълуотларни таҳлил қилиш имконини берувчи ҳисоботлар тўпламини тақдим этади. Ҳисоботларни шаклантиришда ташкилот фаолияти ҳусусиялари ва фойдаланувчи вазифаларидан келиб чиққан ҳолда ҳисоботга чиқариладиган маълумотларнинг гуруҳланиши, танланиши ва сараланишини созлаш имконияти мавжуд Мажбурий ҳисоботлар Дастурга ташкилот эгалари ва давлат назорат органларига топшириш учун мўлжалланган мажбурий ҳисоботлар киритилган. Баъзи бир ҳисоботларни электрон кўринишда чиқариб олиш мумкин. Ҳизматчи имкониятлар Календарь бухгалтера қонунда белгилаб қўйилган солиқ тўлаш ва ҳисоботларни топшириш муддатлари тўғрисида вақтли хабар бериб боради. Дастур шу билан бирга қуйидаги ҳизматчи имкониятларга эга:  Тўлиқ матнли қидирув – ихтиёрий матнни барча конфигруация объектлари (ҳужжатлар, маълумотномалар) бўйича қидириш;  Валюта курсларини Интернет орқали юклаш  Классификаторларни юклаш  Техник ёрдам бўлимига хат тайёрлаш;  Интернет орқали янгиланишларни автоматик равишда текшириш ва ўрнатиш;

Рақамли иқтисодиёт шароитида бухгалтерия ҳисоби стандартлари ва муаммолари МУНДАРИЖА: Кириш ...................................................................................... 1 боб Корхоналарда стандартлар асосида бухгалтерия ҳисобини юритишнинг назарий асослари ................................................. 1.1. Корхоналарда бухгалтерия ҳисобини юритишнинг иқтисодий моҳияти ва унинг корхона фаолиятида тутган ўрни 1.2. Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтерия операсияларида стандартлардан фойдаланишнинг мақсади ва вазифалари … 2 боб Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтери я оператси я ларида станвфрт лардан фойдалан иш нинг амалий ҳолати ……………… 2.1. Корхоналар ҳақида маълумотларни киритиш, контрагентлар ва уларга доир маълумотлар билан ишлаш … 2.2. Бухгалтерия ҳисоби маълумотларини ахборот тизимига киритиш ............................................................................................... 3 боб Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтери я опера с и я ларида стандарт лардан фойдаланишни такомилла ш тири ш …………........................................................... 3.1. Ишлаб чиқариш корхоналарида молиявий ҳисобнинг халқаро стандартлари асосида бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш ……………………………………………………………………………… 3.2. Ишлаб чиқариш корхоналарида иқтисодий самарадорлик кўрсаткичлари таҳлили .................................................................... 3.3. Ишлаб чиқариш корхоналари бухгалтерия ҳисоби ва аудитини халқаро стандартлар асосида ташкил етиш с тандартлар .............. Хулоса ва таклифлар ………………………………………… Адабиётлар ро`йхати …………………………………………… И ловалар……………………………………………………………

Кириш Мавзусининг долзарблиги. Ишлаб чиқариш тизимида ҳозирги кунда жуда кўп ислоҳотлар амалга оширилаяпти. Бевосита бу ўзгаришлар бухгалтерия ҳисобида ҳам кузатилмоқда. Трансформасия даврида ишчи ходимларнинг маошини ҳисоблаш мураккаб масала ва алоҳида ўрганилиши лозим. Мамлакатимизнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини таъминлаш учун рақамли иқтисодиёт ва барқарор ривожланиш тамойилларига мос келадиган тизимининг янги, такомиллашган босқичига ўтиш бугунги кундаги енг муҳим вазифалардан ҳисобланади. Ўз навбатида, жаҳон иқтисодиётидаги бугунги замонавий тараққиёт ушбу долзарб вазифа янги иқтисодий моделгага ўтиш билан бевосита боғлиқликда ҳал етилишини исботламоқда. Хусусан, Президентимиз Ш.Мирзиёев янги Ўзбекистонни барпо етишда рақамли иқтисодиётнинг ўрни ва аҳамиятига юксак баҳо берган ҳолда Республикамиз Парламентига қилган мурожаатларида «Иқтисодиётнинг барча соҳаларини рақамли технологиялар асосида янгилашни назарда тутадиган Рақамли иқтисодиёт миллий консепсиясини ишлаб чиқишимиз керак. Шу асосда «Рақамли Ўзбекистон - 2030» дастурини ҳаётга татбиқ етишимиз зарур» 1 . «Албатта, рақамли иқтисодиётни шакллантириш керакли инфратузилма, кўп маблағ ва меҳнат ресурсларини талаб етишини жуда яхши биламиз. Бироқ, қанчалик қийин бўлмасин, бу ишга бугун киришмасак, қачон киришамиз? Ертага жуда кеч бўлади. Шу боис, рақамли иқтисодиётга фаол ўтиш – келгуси 5 йилдаги енг устувор вазифаларимиздан бири бўлади» 2 , дея алоҳида таъкидлаб ўтганлар. Бу борада, мамлакатамизда етарлича амалий тажриба орттирилган. ___________ 1 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. //ҳттп://уза./оз/полити c с/збекистон-республикаси-президент-шавкат-мирзиеевнинг-олий-28-12-2018. 2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. //ҳттп://уза./оз/полити c с/збекистон-республикаси-президент-шавкат-мирзиеевнинг-олий-25-01-2020

Масалан, 1С:Бухгалтерия дастурий таъминотини миллий қонунчилигимизга мослаштирилиши ёки БЕМ дастурий таъминотларининг ишлаб чиқилиши бунга яққол мисол бўла олади. Бундан ташқари, бизнинг фикримизча, ҳар бир хўжалик юритувчи шахс ўз фаолияти хусусиятидан, салоҳиятидан келиб чиқиб, бухгалтерия ҳисобини юритиш учун дастурий таъминот ишлаб чиқиши ёки фақатгина ўзи фойдаланадиган дастурий таъминот сотиб олиши мумкин. Ушбу ҳолатда савол туғилади. Бухгалтерия ҳисобини ахборот технологиялари асосида юритишда бухгалтерия ҳисоби қонунчилиги нуқтаи назаридан қандай талаблар ва чегаралар қўйилган? “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”ги қонуннинг 1- ва 5-моддаларида бухгалтерия ҳисобини ташкил етиш ҳамда ҳисобот тузиш билан боғлиқ муносабатлар ушбу қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солиниши ҳамда бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидалари бухгалтерия ҳисоби стандартлари билан белгиланиши ў р натилган. 1-сон БҲМС “Ҳисоб сиёсати ва молиявий ҳисобот” га асосан ҳисоб сиёсати деганда, бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисобот тузишнинг қоидалари ва асосларига мувофиқ бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисобот тузиш учун хўжалик юритувчи субектнинг раҳбари томонидан қабул қиладиган усуллар йиғмаси тушунилади. Бухгалтерия ҳисоби усулларига уларни гуруҳларга ажратиш ва хўжалик фаолияти фактларига баҳо бериш, активлар қийматини тўлаш, ҳужжатлар айланишини, инвентаризасиядан ўтказишни ташкил етиш усуллари, бухгалтерия ҳисоби счётларини қўллаш усуллари, ҳисоб регистрлари тизимлари, маълумотларни қайта ишлаш ва бошқа тегишли усуллар киритилади. Демак, маълумотларни ахборот технологияларида қайта ишланиши корхона ҳисоб сиёсатида акс еттирилиши керак. Дастурий таъминот воситалари ишлаб чиқувчиларининг миллий реестри тўғрисидаги низомга асосан дастурий таъминот воситалари - алгоритм

тилида тақдим етилган опера ц иялар, командалар ва маълумотларнинг мантиқий ташкил етилган йиғиндисидан иборат ва муайян натижага еришиш мақсадида компютерда амалга ошириш учун мўлжалланган интеллектуал мулк обекти. Дастурий таъминот воситалари деганда, уларни ишлаб чиқиш давомида олинган тайёрлов материаллари ҳам назарда тутилади. Хулоса қилиш мумкинки, бухгалтерия ҳисобни юритишда қўлланиладиган дастурий таъминот, дастурий таъминот воситалари ишлаб чиқувчиларининг миллий реестри тўғрисидаги Низомда келтирилган талабларга мос келиши ва ундаги алгоритм тилида тақдим етилган опера ц иялар, командалар ва маълумотларнинг мантиқий ташкил етилган йиғиндиси бухгалтерия ҳисоби қонунчилигида ўрнатилган методологияга мос келиши лозим ҳамда, корхонада шу тартибда яратилган дастурий таъминот асосида бухгалтерия ҳисоби юритилаётганлиги корхона ҳисоб сиёсатида акс еттирилиши лозим. Бундан ташқари, бухгалтерия ҳисобини автоматлаштирилган тартибда юритиш ёки юритмасликдан қатъий назар бошланғич ҳужжатлар електрон шаклда тузилганда, “Електрон ҳужжат айланиши тўғрисида”ги қонун, Бухгалтерия ҳисобида ҳужжатлар ва ҳужжатлар айланиши тў ғ рисидаги низом талабларига риоя қилиши керак. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Республикамизда ишлаб чиқариш корхоналарида молиявий ҳисоб ва ҳисоботларни тузиш тартибини тадқиқ етиш юзасидан хорижий, маҳаллий иқтисодчи олимларнинг молиявий ҳисобнинг назарий ва услубий асослари, шунингдек, халқаро андозалардан фойдаланиш муаммоларига бағишланган илмий асарлари мавжуд, жумладан: Корхоналар да бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботини тузишни такомиллаштириш масалалари бўйича бир қанча чет еллик олимлар илмий изланишлар олиб боришган. Хорижлик олимлардан Переира де Cампос C.М., Родригуес Л.Л., Жорге С.М., А.Н.Сорокин, Б.Жерард, Т.Ёванович, Л.Н.Алехина, Н.П.Кондраков, И.Н.Кондраков, О.Красноперова, М.А.Рябова, Е.В.Мелникова, С.А.Табалина, Т.Четвергова, Л.Константиниос, В.Башкатов, Ю.Покусаев ва бошқаларни келтириш

мумкин. 143 В.Башкатов ва Ю.Покусаев ташкилотларда уларни молиялаштириш манбалари бўйича сметалар ижроси ҳисоби ва назоратини ташкил етишнинг хусусиятларини тадқиқ етган. Т ашкилотларда молиялаштириш манблари бўйича бухгалтерия ҳисобини юритишда алоҳида ҳусусиятлари мавжудлигини кўриш мумкин. Мамлакатимиз олимлари томонидан хўжалик юритувчи субъектларда бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботини тузиш масалалари тадқиқ етилган. Бу борадаги мавжуд муаммоларнинг айрим жиҳатлари ва ечимлари республикамиз иқтисодчи олимларидан А.Ибрагимов, И.Мамаджанов, С.Меҳмонов, М.Останақулов, Б.Хасанов, Б.Ҳамдамов, Ш.Ғаниев, К.Ибрагимов , К.Ўразов каби олимларнинг илмий ишланмаларида ўз аксини топган 144 . 143 Переира де Cампос C.М., Родригуес Л.Л., Жорге С.М. Тҳе роле оф манагемент аccоунтинг сйстемс ин публиc ҳоспиталс анд тҳе cонструcтион оф будгец: А литературе ревиеw. Публиc Ҳеалтҳ анд Wелфаре: Cонcепц, Метҳодологиес, Тоолс, анд Апплиcатионс12 Септембер 2016, Пагес 289-312.; Препаред бй Гéрард Бирауд Жоинт Инспеcтион Унитед Натионс, Генева ЖИУ/РЕП/2010/6 2010, Препареднесс оф унитед натионс сйстем организатионс фор тҳе интернатионал публиc, сеcтор аccоунтинг стандардс (ИПСАС); Публиc сеcтор аccоунтинг реформ Татжана Жовановиć Сениор леcтурер, Пҳ.Д., Университй оф Лжублжана, Фаcултй оф Администратион, Лжублжана, Словениа; Алехина, Людмила Николаевна, Автореферат “Проблемы адаптасии бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях к условиям современной економики” Санкт-Петербург 2003 г.; Сорокин, Антон Николаевич, “Бухгалтерский учет в бюджетных учреждениях Франсии и России”, Москва 2004 г.; Табалина С.А. (2011. №3) Международные стандарты отчетности организасий сектора государственного управления.; Кондраков Н.П., Кондраков И.Н. Бухгалтерский учет в бюджетных организасиях. -М.: Проспект, 2006.; Красноперова О. Бюджетный учет - Москва: "ГроссМедиа Ферлаг", 2008.; М.А. Рябова, Д. Г. Айнуллова, Бюджетный учет и отчетност: учебное пособие /– Уляновск: УлГТУ, 2010. – 184 с.; Мелникова Екатерина Владимировна, “Развитие бухгалтерского учета государственных”, Мичуринск - наукоград РФ, 2010.; Татяна Четвергова “Учет и отчетност бюджетной организасии нового типа”, Журнал “Аудит” №7-2013.; Константинос Лиапис, “Публи c а cc оунтинг аналйсис ундер будгетинг анд c онтроллинг про c есс: тҳе Греек евиден c е” 7 тҳ Интернатионал C онферен c е, Тҳе Е c ономиес оф Балкан анд Еастерн Еуропе C оунтриес ин тҳе чангед w орлд, ЕБЕЕ C 2015, Май 8-10, 2015.; Вол. 16 Но. 7, пп. 905-928.; Беллан c а, С. анд Вандерноот, Ж., (Април 2013) Аналйсис оф Белгиан Публи c А cc оунтинг анд Иц C омплиан c е w итҳ Интернатионал Публи c Се c тор А cc оунтинг Стандардс (ИПСАС) 1, 6 анд 22.; Башкатов В. В., Покусаев В. Ю. Особенности бухгалтерского учета в бюджетных учреждениях. Журнал “Современная наука: актуалные проблемы и пути их решения”. Выпуск № 13 / 2014. 320 с. 144 Мамаджанов И. “Консепсия совершенствования системы бухгалтерского учета и отчетности на основе адаптасии Международных стандартов финансовой отчетности общественного сектора”. – Т.: Программа развития Организасии Обединенных Насий, 2013.; Меҳмонов С.У. ва Убайдуллаев Д. Бюджет ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби. Дарслик. – Т.: “Сано - стандарт”. 2013.; Остонақулов М. Бюджет ташкилотларида янги бухгалтерия ҳисоби. Қўлланма. – Тошкент, Янги аср авлоди, 2011. 480 б. 237-бет; Ҳамдамов Б.К. “Ўзбекистон иқтисодиётининг ҳисоб ва ҳисобот тизимида аудиторлик назоратини ривожлантиришнинг услубий асослари“ Дисс. автореф. ... и.ф.д. – Тошкент. 2007.; Ғаниев Ш.В. Бюджет ташкилотларида бухгалтерия ҳисоби ва молиявий назоратни такомиллаштириш (таълим

O'xshashlar

ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН ШАРОИТИДА ЎСПИРИНЛАР
ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА НИЗОЛИ ВАЗИЯТЛАР ПРОФИЛАКТИКАСИНИНГ ТАШКИЛИЙ-ПЕДАГОГИК ШАРТ-ШАРОИТЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИДА ЛАБОРАТОРИЯ ВА АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАРНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИ МУЛЬТИМЕДИАЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР АСОСИДА ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
МИЛЛИЙ ЮКСАЛИШ ШАРОИТИДА ФУҚАРОЛИК МАСЪУЛИЯТИНИ ОШИРИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ФАЛСАФИЙ ХУСУСИЯТЛАРИ
НОМУТАХАССИС ТАЪЛИМ ЙЎНАЛИШЛАРИ УЧУН АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИДАН МУЛЬТИМЕДИАЛИ ДИДАКТИК ВОСИТАЛАРНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МЕХАНИЗМЛАРИ