Рус адабиётининг жаҳон адабиётида тутган ўрни РЕЖА: 1. Қад и мги рус адабиёти 2. Х VIII аср 3. Рус адабиётининг олтин асри 4. ХХ аср  Кумуш аср  Ленин даври  Сталин даври  Муҳожир ёзувчилар  Совет даври  Оммабоп совет жанрлари 5. Постсовет даври  ХХ I аср 6. Ташқи таъсирлар  Британия романтик шерият  Франсуз адабиёти  Чет элда рус адабиётининг ўрни. 7. Рус адабиётидаги асосий мавзулар 8. Рус адабиётининг Нобел мукофоти совриндорлари 9. Манбалар КИРИШ

Рус адабиёти - Россия ва унинг муҳожирлари адабиёти ва рус тилидаги адабиётга тегишли. Рус адабиётининг илдизлари қадимги Шарқий славян тилидаги достон ва хроникалар яратилган ўрта асрларга тўғри келади. Маърифат даврига келиб, адабиётнинг аҳамияти ошиб борди. 1830- йилларнинг бошидан бошлаб рус адабиёти шеърият, наср ва драматургияда олтин асрни бошдан кечирди. Романтизм шеърий истеъдоднинг гуллаб- яшнашига имкон берди. Василий Жуковский ва кейинчалик унинг қайсидир маънодаги ҳимоячиси Александр Пушкин олдинга чиқди. Наср ҳам бу даврга келиб гуллаб-яшнаган эди. Михаил Лермонтов шу даврнинг кўзга кўринган шоир ва романчилардан бири эди. Биринчи буюк рус ёзувчиси Николай Гогол эди. Кейин қисқа ҳикоялар ва романлари билан Иван Тургенев келди. Тез орада Фёдор Достоевский ва Лев Толстой халқаро миқёсда шуҳрат қозонди. Рус реализмининг бошқа муҳим шахслари қаторида Иван Гончаров , Михаил Салтиков-Шчедрин ва Николай Лесковлар ҳам бор эди. Асрнинг иккинчи ярмида Антон Чехов қисқа ҳикояларда устунлик қилди ва етакчи драматургга айланди. ХХ аср бошлари рус шеъриятининг кумуш даври деб ҳисобланади. Кўпинча „Кумуш аср“ билан боғланган шоирлар — Константин Балмонт, Валерий Брюсов , Александр Блок , Анна Ахматова , Николай Гумилёв , Сергей Есенин , Владимир Маяковский ва Марина Тсветаева . Бу даврда Александр Куприн , Нобел мукофоти совриндори Иван Бунин , Леонид Андреев, Фёдор Сологуб, Евгений Замятин , Александр Беляев , Андрей Белй ва Максим Горкий каби биринчи даражали роман ва қисса ёзувчилар етишиб чиқди. 1917-йилги инқилобдан кейин рус адабиёти совет ва муҳожир қисмларга болинди. Совет Иттифоқи умумбашарий саводхонлик ва юқори даражада ривожланган китоб чоп этиш саноатини таъминлаган бўлса-да, мафкуравий сензурани ҳам амалга оширди. Чехов ва Толстой , 1901-йил 1930-йилларда Россияда сотсиалистик реализм устунлик қилди. Унинг етакчи намояндалари Николай Островский , Александр Фадеев ва бошқа ёзувчилар болиб, ушбу услубнинг асосларини яратдилар. Островскийнинг „ Как закалялас стал “ романи рус сокреалистик адабиётининг энг машҳур асарларидан бири болган. Михаил Булгаков , Андрей Платонов ва Данил Хармс каби бази ёзувчилар танқидга

учраган ва нашр этилишидан умидвор болмаган ҳолда ёзган. Шоирлар Владислав Ходасевич, Георгий Иванов ва Вячеслав Иванов, муҳожир ёзувчилар Гаито Газданов, Владимир Набоков ва Бунин каби романчилар қувғинда ҳам ёзишни давом эттирдилар. Нобел мукофоти совриндори Александр Солженитсин ва Гулаг лагерлари ҳаёти ҳақида ёзган Варлам Шаламов каби бази ёзувчилар совет мафкурасига қарши чиқишга журъат этдилар. Хрушчевнинг ҳокимият тепасига келиши адабиётга янги шамол олиб келди ва шеърият оммавий маданий ҳодисага айланди. Бу „юмшаш“ узоқ давом этмади. 1970-йилларда энг кўзга кўринган муаллифларнинг баъзилари советларга қарши кайфиятдаги асарлари учун нашр қилишлари тақиқланган ва жиноий жавобгарликка тортилган. ХХ асрнинг охири рус адабиёти учун оғир давр бўлиб, унчалик аниқ эмас. Бу даврнинг энг кўп муҳокама қилинган муаллифлари орасида қисқа ҳикоялар ва романлар билан машҳур бўлган Виктор Пелевин, ёзувчи ва драматург Владимир Сорокин ва шоир Дмитрий Пригов бор эди. ХХ I асрда ХХ аср охиридаги постмодернистик рус насридан кескин фарқ қилувчи рус муаллифларининг янги авлоди пайдо болди. Бу эса танқидчиларни „янги реализм“ ҳақида гапиришга мажбур қилди. Рус муаллифлари коплаб адабий жанрларга катта ҳисса қошган. Россияда адабиёт бойича бешта Нобел мукофоти лауреати бор. 2011-йил ҳолатига кўра, Россия нашр этилган номлар бўйича дунёда тўртинчи йирик китоб ишлаб чиқарувчиси эди. Оммабоп халқ мақолида руслар „дунёдаги энг кўп китоб ўқийдиган халқ“ деб таъкидланади. Қадимги рус адабиёти Қадимги рус адабиёти қадимги Шарқий славян тилида ёзилган бир нечта дурдона асарлардан иборат (яъни Киев Русининг тили, ҳозирги черков славянлари ёки замонавий украин, рус ва беларус тиллари билан аралашмаслик керак). Қадимги рус тарихий адабиётининг асосий тури йилномалар бўлиб, уларнинг аксарияти аноним ҳисобланади. Аноним асарлар, шунингдек, "Игорнинг юриши ҳақидаги эртак" ва Прайинг оф Даниел тҳе Иммуред . Ҳагиограпҳиес ( русча : жития святых , зҳития святйкҳ , „азизларнинг ҳаёти“) қадимги рус адабиётининг машҳур жанрини ташкил этади. Александр Невскийнинг ҳаёти таниқли мисолни келтиради. Бошқа рус адабий асарлари орасида "Задонсчина" , "Физиолог" , "Конспект" ва "Уч денгиздан ташқари саёҳат" танилган. „Бйлинас“ — оғзаки халқ достонлари — христиан ва бутпарастлик анъаналарини бирлаштирган. Ўрта

аср рус адабиёти жуда кўп диний хусусиятга эга бўлиб, кўплаб жанубий славян элементлари билан черков славян тилининг мослаштирилган шаклидан фойдаланган. Рус тилидаги биринчи асар, архиепископ Аввакумнинг автобиографияси фақат Х VII асрнинг ўрталарида пайдо бўлган. Х VIII аср рус адабиёти Х VII аср охирида тахтни эгаллаганидан сўнг , Буюк Пётрнинг рус маданиятига таъсири Х VIII асргача давом этади. Х VIII аср бошларида Пётр ҳукмронлиги рус адабиётида бир қатор модернизатсия ўзгаришларини бошлади. У амалга оширган ислоҳотлар рус рассомлари ва олимларини таққосланадиган иқтисодиёт ва маданият яратиш ниятида ўз ҳунармандчилиги ва соҳаларида янгиликлар киритишга ундади. Пётрнинг мисоли Х VIII асрнинг қолган қисмида рус ёзувчиларида рус тилидан тўғри фойдаланиш ва тараққиёт ҳақида аниқ ғоялар шакллана бошлаганлиги учун намуна бўлди. Х VIII асрнинг биринчи ярмидаги ёзувчилар рус тилини ва рус адабиётининг оҳангини ўрганиш бўйича ўзларининг баҳс-мунозаралари орқали шу аср охиридаги янада таъсирли, долзарб асар учун пойдевор қўйишга муваффақ бўлишди. Сатирик Антиох Дмитриевич Кантемир ( 1708-1744 ) нафақат Пётр I ислоҳоти гояларини, балки Европада кучайиб бораётган маърифатпарварлик ҳаракати ғояларини ҳам улуғлаган илк рус ёзувчиларидан бири эди. Кантемирнинг асарлари Пётрга ҳайратини мунтазам равишда ифодалаган . Айниқса , унинг императорга бағишланган „ Петрида “ достонида буни яққол кўришимиз мумкин . Бироқ , кўпинча , Кантемир Пётрнинг та ъ сирини билвосита Россиянинг „ юзакилиги ва қоронғулиги “ ни сатирик танқид қилиш орқали мақтаган . Буни Пётр ўз ислоҳотлари орқали тузатишга уринган қолоқликнинг намоён бўлиши деб билган [4] . Кантемир бу ислоҳот ан ъ анасини нафақат Пётрни қўллаб - қувватлаши , балки рус тилидан фойдаланган ҳолда тўғри бўғинларни ўзгартириш бўйича ўн йиллик мунозарани бошлаш орқали ҳурмат қилди . Шоир , драматург , эссеист , таржимон ва Антиох Кантемирнинг замондоши Василий Кириллович Тредиаковский ҳам Россия Фанлар академияси билан ишлаганида , франсуз ва мумтоз асарларнинг рус тилига янгича таржималари орқали Ма ъ рифатпарварлик анжуманларига чуқур кириб борди . Рус адабиёти ривожидаги бурилиш нуқтаси унинг Пол Таллемантнинг „ Муҳаббат оролига саёҳат “ асарини таржимаси расмий ва эскирган черков - славян тилидан фарқли ўлароқ , биринчи бўлиб рус халқ тилидан фойдаланган [5] . Ушбу муқаддима дунёвий асарларнинг халқ тилида

яратилиши учун претседент бўлди . Муқаддас матнлар эса черков - славян тилида қолади . Бироқ , унинг иши кўпинча ақл бовар қилмайдиган даражада назарий ва илмий бўлиб , у гапирган тилни ўрганишни тарғиб қилишга қаратилган . Тредиаковскийнинг ёзишга ёндашуви кўпинча ўта билимдон деб та ъ рифланса - да , ёш ёзувчи ва олим Тредиаковскийга рақиб бўлган Александр Петрович Сумароков 1717—1777- йилларда франсуз класситсизми услубларига бағишланган . Сумароковнинг франсуз адабиёти шаклига бўлган қизиқиши унинг Буюк Пётр давридаги ғарбийлик руҳига содиқлигини акс эттирди . Гарчи у Тредиаковский билан тез - тез келишмаса - да , Сумароков ҳам ўз муҳлисларини диверсификатсия қилиш ва рус тилидан самаралироқ фойдаланиш учун оддий , табиий тилдан фойдаланишни ёқтирган . Сумароков ҳамкасблари сингари Пётр I меросини улуглаб , ўзининг „ Ше ъ рият ҳақидаги мактуб “ манифестида шундай ёзган : „ Буюк Пётр ўзининг момақалдироқларини Болтиқбўйи қирғоқларидан отмоқда , рус қиличи коинотнинг барча бурчакларида порлайди “. Буюк Пётрнинг ғарбийлаштириш сиёсати ва ҳарбий жасорат кўрсатиши табиий равишда Сумароков ва унинг замондошларини ўзига тортди . Михаил Василевич Ломоносов . Ломоносовнинг асарлари кўпинча ҳайратланарли , улуғвор табиат мавзуларига қаратилган . Сумароковнинг соддаликка садоқатидан фарқли ўлароқ , Ломоносов адабий услубларнинг юқори , ўрта ва қуйига бўлинган иерархиясига ишонишни ма ъ қуллади . Бу услуб Ломоносовнинг улуғвор , юксак фикрли ёзишига ва халқ ва черков - славян тилидан фойдаланишига ёрдам берди . Х VIII асрнинг биринчи ярмида Пётр I нинг та ъ сири ва рус тили билан боғлиқ адабиётнинг вазифаси ва шакли ҳақидаги мунозаралар асрнинг иккинчи ярмида Буюк Кетрин ҳукмронлиги даврида ёзувчилар учун стилистик претседент бўлди . Бироқ , бу ёзувчилар яратган асарларнинг мавзулари ва кўлами кўпинча ўткир , сиёсий ва баҳсли эди . Масалан , Александр Николаевич Радишчев крепостнойларнинг ижтимоий - иқтисодий аҳволи ҳақидаги тасвирлари билан рус жамоатчилигини ҳайратга солди . Эмпресс Кетрин II бу тасвирни қоралаб , Радишчевни Сибирга сургун қилишга мажбур қилди . Бошқалар эса автократ учун камроқ ҳақоратли мавзуларни танладилар . Масалан , Николай Карамзин (1766-1826) рус ёзувчиларининг ше ъ рият ва насрдаги ҳис - туйғуларнинг кучайиши ва жисмоний бема ъ нилик каби хусусиятларни ўзлаштиргани , ўша пайтда аёлларга хос бўлган . Шунингдек , аёллик ишини қўллаб - қувватлаганлиги билан машҳур . Рус ёзувчилари Карамзиннинг эркак ёзувчиларни аёллик билан ёзишга да ъ вати