logo

“Samarqand – tarix beshigi” bo‘limini o‘rgatish metodikasi (2-sinf misolida)

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.697265625 KB
“Samarqand – tarix beshigi” bo‘limini o‘rgatish metodikasi (2-sinf misolida)    
MUNDARIJA
Kirish  …………………………………………………………………..……..3-bet
I Bob.   Boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi o‘qitish 
savodxonligiga o‘rgatishning nazariy asoslari
1.1. So‘z oxirida kelib og‘zaki nutqda tushib qoladigan undoshlar imlosi ustida 
ishlash……………………………………..………………………......…8-bet
1. 2.   Matn tahlili ustida ishlash……………………………………………….. 17-bet
II bob.  “Samarqand-tarixi beshigi’’ bo‘limini o‘rgatishning amaliy asoslari
2.1   “ Borish kerak bo‘lgan shahar” matnni o‘qitishni o‘rgatish..…………………….
……………………………………………......29-bet 
2.2 “Bu — bizning O‘zbekiston” she’rini o‘qitishni o‘rgatish………...………37-bet
2.3.  Tadqiqot usullari va natijalarini ng  tahlili.  ………..……………………...51-bet
Xulosa  …………………………….………………………..….……….….…61-bet
Foydalanilgan adabiyotlar  ……………………………… ………………..63-bet
1 KIRIS H
1. Mavzuning   dolzarbligi:   O‘zbekiston   respublikasida   olib   borilayotgan   ijtimoiy
va   amaliy   sohalarda   keng   islohatlar   olib   borilishi     vatan     taqdiri,   xalq     ravnaqi,
mustaqil     yurtning     kelajakdagi     boshqaruvchilari   yangi     avlod     tarbiyasiga   keng
ahamiyatli   ravishda   e’tibor   qaratilmoqda.   Respublikamizda     mustaqillikka
erishgan birinchi kunimizdanoq,   umuminsoniy   va   o‘zbekona   qadriyatlarni   har
tomonlama     tiklash,   ularga   chuqurroq   nazar   tashlash   uchun   zamin   yaratildi   va
bunga keng imkoniyatlar yaratildi . Mustaqil   Vatanimizga  har  tomonlama  yetuk
va mukammal bo‘lgan   va keng qamrovli ravishda  axloqiy pok, yuksak ma’naviy
xislatlarga   ega,   iymon-e’tiqodi     butun,   o‘z     xalqi,   o‘z   ona   Vataniga     fidoiy,
barkamol   va   qadriyatlarimizni   to‘laqonli   tushunib   yetgan   o‘ziga   ishonchi
mustahkam   bo‘lgan   insonlarni   tarbiyalash   davlat   siyosatida   eng   oliy   bo‘lgan
ustuvor   masalalarning     biri   sifatida   o‘z   mavqeyini   topdi[3].   Har   bir   o‘quvchi
yoshlar       yuqori   sinflarda   bolalar     barkamol   shaxs   bo lib,   jamoada   yetuk   insonʻ
bo lib shakllanadi. Ayni o sha davrda  ularni o zlarining o‘rab olingan muhitdan va	
ʻ ʻ ʻ
o rgangan   muhitdan   ajratib   qo ymasligimiz     lozim.   Bu   yoshlarning   o‘sib
ʻ ʻ
ulg‘ayishiga,   ruhiyatiga,   davomatiga,   oxir-oqibatda   ta lim-tarbiyasiga   va   shu	
ʼ
o‘rinda aytib o‘tishim  lozimki, ularning ongiga   salbiy ta sir qilishi mumkin. Shu
ʼ
boisdan     ta lim   jarayonining   uzluksizligini   ta minlash,   o quv   dasturlarini	
ʼ ʼ ʻ
takomillashtirish   zarurligini   bir   qancha   ulug‘   pedagoglar   ta’kidlab   o‘tgan.
Ta’limning   yangi   modeli   shuningdek,   yangicha   ko‘rinishi     jamiyatda   mustaqil
fikrlovchi, erkin shaxsning shakllanishiga va dunyoqarashining barqarorligiga  o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. O‘zining qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, imoni
butun, hayotda aniq maqsadga ega bo‘lgan insonlarni tarbiyalash imkoniyatiga ega
bo‘lamiz.   Ana   shundan   keyin   ongli   turmush   kechirish   jamiyat   hayotining   bosh
me’zoniga   aylanadi.   Shunda   inson   o‘z   aqli,   o‘z   tafakkuri,   o‘z   mehnati,   o‘z
mas’uliyati  bilan  ongli  tarzda  ozod va  hur  fikrli  inson  bo‘lib yashaydi.   Hur   fikrli
insonda   tabiiyki,   so‘z   boyligi   ko‘p   bo‘lib,   nutq   madaniyati   ravon   shakllangan   bo
2 ‘ladi   davra   oldida   o‘zining   mustaqil   fikrini   erkin   tarzda   bemalol   ravishda   bayon
qila oladi.
Barcha   ma’naviy-axloqiy   fazilatlarning   poydevori,   tushunchalari,
ko‘nikmalari   bolalikdan   ya’ni   boshlang‘ich   sinfligidan   o‘rgatilsa   ya’ni   tarkib
toptirilsagina,   bu   poydevor   barqaror   bo‘ladi.   Ongli   ravishda   muloqat   qila   olishi,
ma’naviy-axloqiy fazilatlar tarkibida nutq, muloqot, munosabat madaniyati alohida
o‘rin   tutadi.   O‘quvchilarda   berilgan   fikrni   to‘g‘ri   talqin   qila   olishi   matn   ustida
to‘g‘ri  ishlay olishi  bu jarayonda munosabatga kirishish  malakasini  hosil  qilishda
pedagogikaning   roli   kattadir.   Masalan,   har   bir   o‘quvchi   berilgan   topshiriqni   a’lo
darajada   o‘zlashtirishga   haqli   hisoblanadi   shu   jarayonda   o‘quvchilarga   to‘g‘ri
metodlardan   foydalangan   holda   matni   aniq   va   ravshan   tushunib   yetishishi,
she’rdagi ma’lumotlarni to‘g‘ri tushunishi lozim hisoblanadi. 
O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini me’yorlashda va bu jarayonni
dars   davomida   berilgan   topshiriqlarga   asosan   ularning   mutanosibligini
ta’minlashda   masalan,   she’rni   o‘qitish   va   o‘rgatish   jarayonida   va   matnni   tahlili
qilish   vaqtida     milliy   an’analarimizning     tabiati   va   o‘ziga   xos   xususiyatlariga
yangilik  qo‘shishimiz   muvaffaqiyatli   ravishda   amalga   oshiriladi.   O‘quvchilarning
bilish darajasi dunyoqarashi  o‘zida davvom etayotgan   faoliyatlarining o‘ziga xos
taraqqiy   etishini   hisobga   olish,   ayniqsa,   ularning   ruhiy,   fiziologik   xususiyatlari
bilan   bog‘liq   bo‘lgan   ishlarga   yetarli   ahamiyat   berilishi   lozim.   Yosh
o‘quvchilarning   bilishiga   nisbatan   e’tiborni   kuchaytirish,   mehrini   oshkora   qilishi,
bo‘layotgan   dars   jarayoniga   chin   dildan   yondashishi   talab   etiladi.   Bola   shaxsi
pedagogik   va   psixologik   nuqtayi   nazardan   juda   nozik   his-tuyg‘ularga   boy   bo‘lib,
o‘qituvchi   ana   shu   tuyg‘ularni   ilg‘ashi,   bola   ruhiyatini   ko‘rsatishi,   ta’lim
jarayonida insonparvarlik tarbiyasiga alohida e’tibor berishi zarur. 
2.   Bitiruv   ishining   oldiga   qo‘ygan   maqsad   va   vazifalari.   Maktab   o‘quvchilari,
ayniqsa, 2-sinf o‘quvchilari ma’lum darajada o‘qish ko‘nikmasini  egallaganliklari
uchun ularni matn ustida mustaqil ishlashga ko‘proq e’tibor berish lozim va she’rni
o‘qitish   jarayonida   mukammalikka   erishish   lozim.   Maktabda   o‘qitish   metodikasi
3 o‘zgarmasa, ta’lim sifati ham mazmuni ham muhit ham o‘zgarmaydi. Shu ma’noda
o‘quvchilarning   bilish   darajasini     o‘stirishda   va   ko‘nikmalarini   rivijlantirishda
yangicha   pedagogik   texnologiyalardan   foydalanish   va   bu   borada   o‘quvchini
toliqtirib   qo‘ymaslik   ham   zarur   va   metodika   jihatdan   ham   to‘laqoni   foydalanish
lozim .   O‘quvchilarni   savod   o‘rgatish   davrigacha   va   savod   o‘rgatish   davridan
boshlaboq nutqini shakllantirish  matnni to‘g‘ri talqin qilinishi bo‘yicha amaliy va
nazariy ishlar olib boriladi. Olib borilayotgan jarayonda bo‘layotgan muammolarni
asta-sekinlik bilan yo‘qotishi lozim. 
3.   Tadqiqotning   obyekti.     Bitiruv   ish   obe’ktini   boshlang‘ich     sinf   ona   tili   va
o‘qish savodxonligi  kitobidagi mashqlar tashkil etadi.  
4.   Таdqiqot  predmeti.  Bitiruv  ish    predmeti  i sh jarayonida kitobdagi mashqlarni
o‘rganishda   interfaol   usullardan   foydalanish   asosida     o‘quvchilarning   matn
jarayonini   to‘g‘ri   talqin   qilishi   va   she’rdagi   asl   mohiyatni   tushunib   yetish
madaniyatini shakllantirish.
5. Bitiruv ishini yozishda asoslangan materiallar.  Ushbu bitiruv malakaviy ishni
yozishda   O‘zbekiston   Respublikasining   “Ta’lim   to‘g‘risida”gi   q onuni,   B irinchi
P rezidentimiz   I.A.Karimovning   asarlari   va   ma’ruzalarida   bayon   qilingan   ta’limni
isloh   qilish,   maktabgacha   ta’limni   rivojlantirishga   qaratilgan   yondashuvlar,
Prezidentimiz   Shavkat   Mirziyoyev   Miromonovichning   ta’lim   to‘g‘risidagi
fikrlari, qarashlar,   ta’lim   jarayonini   takomillashtirishga   yo‘naltirilgan   O‘zbekiston
Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   qarorlari,     1-4-sinf   ona   tili   va   o‘qish
savodxonligi   darsliklari,   mavzuga   oid   ilmiy-pedagogik,   ilmiy-metodik   manbalar,
o‘zbek   olimlaridan     Jo‘rayev.T.T,   Halimov.S.G‘   (“O‘qituvchi   nutq   madaniyati”),
Zunnunova,   Qosimovalarinning   adabiyotlaridan   va   kerakli   vaqtda   internet
ma’lumotlardan foydalanildi.
6.   Ishning   yozilishida   qo‘llanilgan   metod.   Albatta,   ona   tili   va   o‘qish
savodxonligi darslari  o‘qituvchi  tomonidan uning rahbarligida o‘tkaziladi. Bitiruv
4 malakaviy   ishimizni   olgan   bilim   va   tajribamizga   tayangan   holda,   chet   el   ta’lim
tizimi va o‘qituvchilarning ish tajribasiga suyangan holda yoritishga harakat qildik.
7 .   Ishning   ilmiy   yangiligi.   Hozirgi   kunda   mustaqil   Respublikamiz   uchun   yuqori
malakali kadrlar yetishtirishda turli xil davr talabiga mos darajada ona tili va o‘qish
savodxonligi     fanining   muhimligini   hisobga   olgan   holda   oliy   ta’limni   “Ta’lim
to‘g‘risida”gi   qonun”,   “Milliy   dastur”   g‘oyalaridan   unumli   foydalanish   lozimdir.
Boshlang‘ich   sinf   ona   tili   va   o‘qish   savodxonligi   darslarida   mustaqil
o‘quvchilarning   matnni   erkin   holda   o‘stirish   va   she’r   jarayonidagi   ma’lumotni
bemalol tahlil qilish orqali o‘quvchilarning tafakkurini va ongini o‘stiradi, fikrlash
qobiliyatini   charxlaydi,   erkin   holda   dadil   fikr-mulohazalar   aytishga   chorlaydi
hamda ilmiy salohiyatga erishish uchun keng yo‘l ochib beradi.  
8. I shning amaliy ahamiyati.  Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar,
ishlab   chiqilgan   tavsiyalardan   matndan   va   she’rdan   shuningdek,   anglangan
ma’lumotni aniqlash jarayonida madaniyatini shakllantirishga oid mashg‘ulotlarini
boyitish,   maktabgacha   ta’lim   muassasalarida   olib   boriladigan   turli   o‘quv
predmetlarini   takomillashtirish ,   unda   bolalarning   tanqidiy   fikrlashini   va   nutqini
o‘stirishga oid mashqlarni kiritish,  hamda  ularning bilimini o‘stirishda, malakasini
oshirishda keng foydalaniladi.
9 . Ishning muhokamasi.   Bitiruv ishining dastlabki muhokamasi Maktabgacha va
boshlang‘ich   ta’lim   fakulteti     Boshlang‘ich   ta’lim   va   texnologiya   kafedrasida
o‘tkaziladi. 
10 . Ishning tuzilishi.  Bitiruv ishi kirish, ikki bob va kichik rejalardan,shuningdek,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 
11 .   Ishning   mundarijasi.     Ishning   kirish   qismida,   mavzuning   dolzarbligi,   uning
oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalari, ishning ilmiy yangiligi, tahlil uslubi, ishning
amaliy ahamiyati hamda shakliy tuzilishi haqida fikr yuritilgan.
                    Ishning   birinchi   bobida:   Boshlang‘ich   ta’limda   ona   tili   va   o‘qish
savodxonligi darslarida o‘quvchilar matnni tahlil qilish jarayonida nutqini o‘stirish
5 va shakllantirishga o‘rgatishninig nazariy  asoslari.   Ona tili va o‘qish savodxonligi
va   o‘qish   savodxonligi   darslarida   mustaqil   fikrlash   ustida   ishlashning   ta’limiy
asoslari .   O‘quvchilarining   mustaqil   fikrlash   doirasini   shakllantirishda   muammoli
ta’limni ng ahamiyati  haqida  fikrlar bayon qilinadi. 
Ishning ikkinchi bobida: Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining matnni va she’r tahlil
qilish   jarayonini   o‘stirishning   amaliy   asoslari,   usullari   haqida   fikr   yuritilgan.
Qanday   amaliy   uslublar   yangi   pedagogik   metodlar   orqali   o‘quvchilar   nutqini
o‘stirish     va   berilgan   matni   qanchalik   tushunishi   va   she’rdagi   asosiy   g‘oyani
o‘stirishi   haqida   fikrlar   bildirilgan.   Axborot   texnologiyalari     vositasida   mustaqil
fikrlashga   doir   ko‘nikma   va   malakalarini     shakllantir ish     kabi     ma’lumotlar
keltirilgan.
6 I BOB. Boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi o‘qitish
savodxonligiga o‘rgatishning nazariy asoslari.
I:1. So‘z oxirida kelib og‘zaki nutqda tushib qoladigan undoshlar imlosi
ustida ishlash.
Jamiyatning   har   bir   a’zosidan   to‘g‘ri   so‘zlay   olish   va   savodli   yoza   bilish   talab
etiladi. O‘quv muassasalari oldida turgan asosiy vazifa ham shu talab asosida kelib
chiqadi.   Adabiy   tilning   ikki   shakli   bo‘lib,   ulardan   biri   yozma   nutqdir.   Bu   nutq
orfografiya   qonun-qoidalariga   asoslanadi.   Demak,   orfografiya   adabiy   tilning
yozma shakliga xos bo‘lib, u tildagi o‘zak-negiz va qo‘shimchalarni yagona tarzda
to‘g‘ri   yozish   haqidagi   qoidalar   yig‘indisidir.   Kirill   grafikasi   asosidagi   imlo
qoidalari   1956-yilda   tasdiqlangan.   Bu   imlo   qoidalari   quyidagi   bo‘limlami   o‘z
ichiga oladi: 
1. Ayrim harflar imlosi;
 2. O‘zak-negiz va qo‘shimchalar imlosi;
 3. Qo‘shma so‘z va so‘z birikmalari imlosi; 
4. Bo‘g‘in ko‘chirilishi; 
5. Bosh harflarning yozilishi [19].
1995-yil 24-avgustda lotin grafikasi asosidagi o‘zbek yozuvining imlosiga doir 
qoidalari tasdiqlandi. Bu imlo qoidalari quyidagi bo‘limlardan tuzilgan: 
1. Ayrim harflar imlosi: unlilar imlosi, undoshlar imlosi. 2. Asos va qo‘shimchalar
imlosi.   3.   Qo‘shib   yozish.   4.   Ajratib   yozish.   5.   Chiziqcha   bilan   yozish.   6.   Bosh
7 harflar   bilan   yozish.   7.   Ko‘chirish   qoidalari.   Ikki   xil   grafikaga   asoslangan   imlo
qoidalari   ayrim   o‘rinlari   bilan   farqlanadi.   Orfografiya   grekcha   -orphos   (“to‘g‘ri”)
va grapho (“yozaman”) so‘zlaridan tashkil topgan bo‘lib, “to‘g‘ri yozaman” degan
ma’noni   bildiradi.   Imlo   qoidalari   orfografiyaning   fonetik,   morfologik,   shakliy,
an’anaviy   va   differentsiya   tamoyillari   asosida   ishlab   chiqilgan.   Fonetik   va
morfologik tamoyillar o‘zbek orfografiyasining asosiy tamoyillaridir.
  1.   Fonetik   tamoyil   (fonetik   usul).   Bu   tamoyil   bo‘yicha   so‘zlar,   so‘z   tarkibidagi
qo‘shimchalar qanday talaffuz etilsa, xuddi o‘shanday yoziladi. 
Bu  tamoyil  asosida   ayrim   harflar  imlosi,  asos   va qo‘shimchalar   imlosidagi   ayrim
qoidalar   ishlab   chiqilgan.   Masalan,   1)   son   so‘ziga   fe’l   yasovchi   -a   qo‘shimchasi
qo‘shish  bilan yasalgan  so‘z sona  emas, sana tarzida talaffuz qilinadi  va shunday
yoziladi.   Yosh,   ot   so‘zlariga   fe’l   yasovchi   -a   qo‘shimchasi   qo‘shilishi   bilan
yasalgan yosha, ota so‘zlari yasha, ata tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi.
Ong so‘zi fe’l yasovchi -a qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan so‘z ongla emas,
angla   tarzida   talaffuz   qilinadi   va   yoziladi.   2)   o‘yin   so‘ziga   -a   fe’l   yasovchi
qo‘shimcha   qo‘shilishi   bilan   yasalgan   so‘z   o‘yna   tarzida   (   i   tovushi   tushirilib)
aytiladi   va   shunday   yoziladi;   3)   sariq,   ulug‘   so‘zlariga   fe’l   yasovchi   -ay
qo‘shimchasi   qo‘shilishi   bilan   yasalgan   so‘zlar   sarg‘ay   ulg‘ay   tarzida   aytiladi   va
shunday   yoziladi;   4)   o‘qi,   tani,   tashi   kabi   fe’l   shakllariga   -v   qo‘shimchasini
qo‘shish   bilan   hosil   qilingan   so‘zlashuv,   o‘quv,   tanuv   tarzida   talaffuz   qilinadi   va
shunday yoziladi; 5) tara, bo‘ya so‘zlariga ot yasovchi -q qo‘shimchasini qo‘shish
bilan yasalgan so‘zlar taroq, bo‘yoq tarzida talaffuz qilinadi  va shunday yoziladi;
6)   q   va   k   tovushi   bilan   tugagan   ko‘p   bo‘g‘inli   so‘zlarga   egalik   qo‘shimchasi
qoshilganda q tovushi g va k tovushi g tovushiga almashadi  va shunday yoziladi:
taroq-i- tarog‘i, kurak-i-kuragi, istak-i-istagi, o‘rtoq-i-o‘rtog‘i.
  Diqqat:   q   va   k   undoshi   bilan   tugagan   ayrim   (ko‘pincha,   bir   bo‘g‘inli)   so‘zlarga
egalik   qo‘shimchasi   qo‘shilganda   q   va   k   tovushlari   asliga   muvofiq   aytiladi   va
yoziladi: ishtiroki, ishtiyoqi, zavqi, shavqi, choki, cheki.
8  7) og‘iz, qorin, o‘rin, singil, ko‘ngil, burun, shahar kabi so‘zlarga egalik qo‘shim-
chalari  qo‘shilganda,  ikkinchi  bo‘g‘indagi, i  va u unlilari  talaffuzda tushib  qoladi
va   shunday   yoziladi:   og‘iz+   im   -og‘zim,   qorin+im   qornim,   o‘rin+im-o‘rnim,
singil+im-singlim,   k о ‘ngil+im-ko‘nglim,   burun+im-burnim,   shahar+im-shahrim
(bu   so‘z   shaharim   tarzida   aytilishi   va   yozilishi   ham   mumkin.   Bu   ikki   holat   tilda
parallel ishlatiladi). 8) adabiy tilda jo‘nalish kelishigining -ga qo‘shimchasi shakli
qabul   qilingan.   Ba’zan   bu   shakl   -   ka,   -qa   tarzida   eshitiladi.   Masalan,   bilakka,
go‘dakka,   qishloqqa   kabi.   Ko‘rinib   turibdiki,   so‘z   q   yoki     k   undoshi   bilan
tugaganda   jo‘nalish   kelishigi   -qa,   -ka   shaklini   olyapti.   Og‘zaki   talaffuzda   so‘z
qanday   tovushlardan   tashkil   topgan   bo‘lsa,   bu   tovushlar   yozuvda   ham   shu
tovushlarga mos harflar bilan aks ettirilyapti. 9) q va k undoshi bilan tugagan fe’l
shakllariga   ravishdosh   hosil   qiluvchi   -gach   qo‘shimchasining   -qach   va   -kach
variantlari   qo‘shilib,   chiqqach.   ekkach   tarzida   talaffuz   qilinadi   va   shunday
yoziladi; 10) rus tilidan o‘zlashgan kiosk, disk so‘zlari o‘zbek tilida kiosku, diska
tarzida   talaffuz   qilinadi   va   shunday   yoziladi;   11)   o‘zlashtirma,   para,   minuta,
sekunda,   konfeta   kabi   so‘zlarning   oxiridagi   a   unlisi   o‘zbek   tili   og‘zaki   nutqida
talaffuz   etilmaydi   va   yozuvda   ham   aks   ettirilmaydi   (rom,   par,   sekund,   minut,
konfet   kabi).   12)   o‘zlashma   shyotka,   podnos   so‘zlari   esa   cho‘tka,   patnis   tarzida
aytiladi va yoziladi. 13) U, bu, shu, o‘sha olmoshlariga -da, -dan, -ga, -gacha, -cha
qo‘shimchalari qo‘shilganda n tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi: unda,
undan,   ungacha   va   hokazo.14)   Zachyot,   syujet,   sentyabr   so‘zlari   og‘zaki   nutqda
zachot,  sujet,  sentabr   tarzida  talaffuz  qilinadi  va  talaffuzga  mos  shaklda  yoziladi.
Fonetik   tamoyil   yozuvni   jonli   talaffuzga   yaqinlashtiradi,   ular   o‘rtasida
umumiylikni   vujudga   keltiradi.   Demak,   fonetik   tamoyilga   ko‘ra   yozuvda
talaffuzdagi   tovushga   muvofiq   keladigan,   aynan   mos   tushadigan   harf   qo‘llanadi.
2.   Morfologik   tamoyil.   Bu   tamoyilga   ko‘ra   so‘zlarning   tarkibiy   qismlari:   o‘zak-
negiz va qo‘shimchalari  og‘zaki  nutqda qanday talaffuz qilinishidan  qat’iy nazar,
ya’ni   og‘zaki   talaffuz   shakliga   qarab   emas,   asliga   muvofiq   yoziladi.   Bu   tamoyil
so‘z     o‘zagini,   unga   qo‘shiladigan   qo‘shimchalarini   muayyan   bir   sistema   asosida
aks ettiradi, tildagi  variantlilikka, har  xillikka barham  beradi. Bu tamoyilga ko‘ra
9 variantlardan   biri   tanlanib,   yozuvda   tanlangan   variant   asos   qilib   olinadi.   O‘zbek
orfografiyasining   asosiy   imlo   qoidalari,   ya’ni   ayrim   unli   harflar   imlosi,   ayrim
undosh harflar imlosi hamda asos va qo‘shimchalar imlosi shu tamoyilga tayanadi.
Masalan: 1) uzum, uzuk, tugun, turmush kabi so‘zlarning oldingi bo‘g‘inda kelsa,
keyingi bo‘g‘inida u unlisi  i  tarzida aytilsa ham, u yoziladi. 2)  jarangsiz jufti  bor
jarangli undoshlar (b, d, v, g, j(dj), j , z) so‘z oxirida jarangsiz (g‘, t, f, k, ch, sh, s)
tarzida   talaffuz   qilinsa   ham,   asliga   muvofiq   yoziladi:   maktab,   ozod.   3)   shanba,
sunbul, manba, vatanparvar kabi so‘zlar o‘rtasida kelgan n undoshi  o‘zidan keyin
kelgan b, n, m  undoshlari  bilan yonma-yon kelganda, og‘zaki  talaffuzda  shamba,
sumbul,   mamba  kabi   m   tarzida   aytilsa   ham,  n   shaklida   yoziladi.   4)   do‘st,   go‘sht,
to‘rt,   Toshkent   kabi   so‘zlarda   so‘z   oxirida   yonma   yon   kelgan   undoshlarning
oxirgisi talaffuz qilinmaydi, ammo yozuvda saqlanadi. 5) uch, to‘rt sonlariga -ta, -
ala   qo‘shimchalari   qo‘shilganda,   ushta,   uchchala,   to‘rttala   tarzida   aytiladi,   lekin
yozuv uchun tanlangan varianti yoziladi: uchta, uchala, to‘rtala kabi. Shuningdek,
qo‘shimchalarning   asosiy   qismini   orfologik   tamoyil   asosida   yoziladi,   ya’ni
kelishik   qo‘shimchalari   og‘zaki   nutqda   maktabta,   ishtan   tarzida   aytilsa   ham,
maktabda,   ishdan;   fe’llardagi   -di   shaxs-son   hamda   yaqin   o‘tgan   zamon
qo‘shimchasi   -   ti   tarzida   (aytipti,   aytti)   aytilsa   ham,   aytibdi,   aytdi   kabi   yoziladi.
Morfologik tamoyil o‘zbek orfografiyasining asosiy va yetakchi tamoyili sanaladi
va yozuvda bir xillikni ta’minlaydi. Demak, morfologik tamoyilga ko‘ra so‘zning
tovush tarkibi og‘zaki nutqda qanday aytilishidan qat’iy nazar o‘zining morfologik
shaklini   o‘zgartirmagan   holda   yoziladi.   3.   Shakliy   (etimologik)   tamoyil.   Bu
tamoyilga ko‘ra boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar o‘zini mansub bo‘lgan tildagi
shaklini   o‘zbek   imlosida   ham   saqlagan   holda   yoziladi.   Bu   tamoyil   asosida
quyidagi kabi imlo qoidalari ishlab chiqilgan: 1) manfaat, matbaa, mutolaa, taajjub,
taassurot kabi arab tilidan o‘zlashgan so‘zlarda bitta cho‘ziq a talaffuz qilinsa ham,
arab imlosini   saqlagan  holda  yozuvda  ikkita  a  yoziladi. 2)  mubolag‘a,  muzokara,
munosabat,   muhokama   kabi   arabcha   so‘zlarining     urg‘u   so‘zda   og‘zaki   nutqda
qisqa  tarzida aytilsa  ham,  an’anaga  ko‘ra  a yoziladi.  3)   tadbir,  tatbiq so‘zlarining
birinchi   bo‘g‘inlari   oxiridagi   d   va   t   undoshlari   bir   xil   t   tovushi   tarzida   talaffuz
10 qilinsa   ham,   yozuvda   d   va   t   undosh   harflari   saqlanadi.   4)   ocherk,   tonna   kabi
so‘zlarining   urg‘ularidagi   о   unlisi   o‘zbek   tilidagi   о ‘   unlisi   kabi   aytilsa   ham,   rus
tilidagi shakliga muvofiq yoziladi. 5) direktor, traktor, ekspeditor kabi so‘zlarning
urg‘u siz bo‘g‘inidagi  о  unlisi og‘zaki nutqda qisqa i unlisi tarzida aytilsa ham, rus
tilidagi   shakli   saqlanadi.   6)   motor,     limonad,   kontsert,   konspekt   kabi   so‘zlarning
urg‘isida   kelgan   о   unlisi   talaffuzda   a   unlisi   kabi   aytilsa   ham   ,   rus   tilidagi   kabi   о
unlisi   bilan   yoziladi.   4.   Tarixiy   an’anaviy   tamoyil.   Bu   tamoyilga   ko‘ra   so‘z   va
qo‘shimchalar   tarixan,  an’anaviy   tarzda  qanday   yozib   kelingan   bo‘lsa,   hozir   ham
shunday   yozilishi   mumkin.   Quyidagi   qoidalar   shu   tamoyilga   asoslanadi:   1)   rus
tilidan   o‘zbek   tiliga   o‘tgan   schyot,   podnos,   podryadchik   kabi   so‘zlar   -   an’ana
bo‘yicha,   tarixan   chyot,   patnis,   pudratchi   tarzida   aytiladi   va   shunday   yoziladi.   2)
fors-tojik   tilidan   o‘zlashgan   dorboz,   torozibon   kabi   so‘zlardagi   -boz,   -bon
qo‘shimchalari   og‘zaki   nutqda   -voz,   -von   tarzida   aytilsa   ham,   uning   an’anaviy
shakli yozuvda saqlanadi. 3) talaffuzida noaniqlik bo‘lgan taqozo, hokazo, talafot
kabi so‘zlarning tovush tarkibiga nisbatan ham tatbiq etiladi. Bu so‘zlarni ikkinchi
bo‘g‘inidagi  о  va a unlilari ba’zan a, ba’zan  о  unlisi kabi talaffuz qilinadi. Tarixan
о   (taqozo),   a   (hokazo)   yozib   kelingani   uchun   hozir   ham   shunday   yoziladi.   Bu
tamoyil mumtoz adabiyot tiliga ham tatbiq etiladi. Qadimda hozirgi-kelasi zamon
qo‘shimchasi -r (-ar)ning -ur shakli ishlatilgan. Bu shakl ba’zan hozirgi she’riyatda
ham saqlanadi. Ba’zan tirnoqlar bezagi uchun Sahardan shomgacha qilursiz toqat,
ammo   eringizni   kutgali   nechun   topilmas   tirnoqcha   sabr-u   qanoat.   (A.Oripov)
Mazkur   she’rda   maqsad   ma’nosini   ifodalovchi   -gali   qo‘shimchasi   -gali   tarzida
qo‘llangan. Eski o‘zbek tilida chiqish kelishigi -dan ba’zan hozirgi o‘zbek adabiy
tilidagi -dan qo‘llaniladi: sendan o‘zgani desam,  so‘roq ma’nosini ifodalash uchun
-mi   yuklamasi   ba’zan   -mu   tarzida,   ya’ni   qadimgi   shaklda   qo‘llanadi.   Demak,   bu
tamoyilga   ko‘ra   so‘zlar   talaffuzidagi   hozirgi   holatiga   qarab   emas,   balki   an’ana
tusiga kirib qolgan shaklini saqlagan holda yoziladi. 5. Differensiatsiya (farqlash)
tamoyili. Bu tamoyilga ko‘ra, shakli yoki talaffuzi bir xil bo‘lgan so‘zlar yozuvda
turli   shartli   belgilar   vositasida   farqlanadi.   Masalan:   1.   Urg‘u   vositasida   farqlash:
atlas - mato, material; atlas - geografik atlas;  2. Tutuq belgisi orqali farqlash: davo
11 (dori-darmon)   –   da’vo   (arz,   talab),   ayon   (ma’lum   ravshan)   –   a’yon   (amaldorlar),
alam (jismoniy ) – a’lam (diniy arbob, bosh mufti) kabi. 3. Harflar vositasida so‘z
ma’nosini   farqlash:   xol   (yuzdagi   xol)   -   hol   (ahvol,   holat).   6.   Grafik   tamoyil.   Bu
tamoyil   asosidagi   imlo   qoidalari   tovush   bilan   uning   yozuvdagi   shakli   o‘rtasidagi
munosabatlarni   ifodalashga   asoslanadi.   Masalan,   sirg‘aluvchi   j   tovushi   bilan
qorishiq   portlovchi   j   tovushlari   yozuvda   bitta   shakl   -   harf   bilan   berilishi   (jo‘ja-
gijda kabi), sayoz til orqa -ng tovushini ifodalovchi harflar birikmasi ng va n va g
tovushlarini   ifodalovchi  n  va   g  harflari  yonma-yon  kelganda   ham   n  va  g  talaffuz
etilishi   grafik   tamoyil   asosida   belgilangan:   ko‘ngil,   singil,   senga,   ingliz   kabi.
Morfologik tamoyil o‘zbek orfografiyasining yetakchi tamoyili bo‘lib, imloga doir
ko‘pgina   qoidalar   ana   shu   tamoyilga   asoslanadi[6].   Shuningdek,   yuqorida   sizlar
bilan   imlo   qoidasi   bo‘yicha   ma’lumotlarni   ko‘rib   chiqdik,   endigi   navbat   so‘z
oxirida   kelib   og‘zaki   nutqda   tushib   qoladigan   undoshlar   imlosi   bo‘yicha   ko‘rib
o‘tamiz. Buning uchun oldindan o‘quvchilarga mashqlar berib ularning bu haqida
ko‘nikmalarini   tekshirib   olamiz.   Birinchidan,   o‘quvchilarga   keltirilgan   so‘zlarni
aytamiz   va   ularning   imlosini   to‘g‘ri   yoki   noto‘g‘ri   ekanligini   tekshirib   olamiz.
Masalan,  daraxt, poyezd kabi  rasmlarni  ko‘rsatib  nomini  talaffuz qildiriladi. So‘z
oxiridagi d, t harflarni talaffuzda tushib qolishi, lekin so‘zni  yozganda yozilishini
tushuntiriladi.
Samarqand, farzand, do‘st, daraxt   kabi so‘zlar oxirida kelgan d, t tovushlari ba’zan
aytilmasa ham yoziladi.
Xursan.(d). , balan.(d). , darax.(t). , pas.(t). , farzan.(d).,payvan.(d)..
Fonetik o zgarishlar. Fonetik o zgarishlar, tovush o zgarishlari, fonetik jarayonlarʻ ʻ ʻ
—   nutq   jarayonida   so zning   fonetik   tuzilishida,   tarkibida   sodir   bo ladigan	
ʻ ʻ
o zgarishlar.   Nutq   jarayonida,   talaffuzda   tovushlar   boshqacha   aytilishi,   tushib	
ʻ
qolishi,   ba zan   esa   tovush   orttirilishi,   bir   tovushning   ikkinchisi   tomonidan	
ʼ
moslashtirilishi   mumkin.   Bunday   Fonetik   o zgarishlar   tovushlarning	
ʻ
kombinatorpozitsion   (lot.   combinare   —   qo shmoq,   birlashtirmok   va   positio   —	
ʻ
holat,   joylashish)   o zgarishlari   deyiladi.   Kombinator   o zgarishlar   yonmayon	
ʻ ʻ
12 tovushlarning   o zaro   ta sirlashuvi   natijasida   yuzaga   keladi   va   ularga   quyidagilarʻ ʼ
kiradi:   akkomodatsiya  (lot.  accomodatio—  moslashish)  —  yonma-yon turuvchi  2
tovush  (unli   va  undosh  tovush)  artikulyatsiyasining   qisman  moslashishi,   muvofiq
kelishi.   Mas,   til   oldi   unlilari   (a,   e,   i)   til   orqa   undoshlari   (q,   g‘,   x)ning   talaffuz
etilishiga   muvofiqlashib,   orqaga   siljiydi;   assimilyatsiya   (k,.),   dissimilyatsiya
(qarang),   metateza   (qarang),   diereza   (yun.   diairesis   —   ajralish,   bo linish)   —	
ʻ
muayyan   talaffuz   sharoiti   tufayli   so z   tarkibidagi   tovushning   tushib   qolishi:	
ʻ
pastqam>pasqam   kabi.   So z   o zagidagi   yoki   unga   qo shilgan   qo shimchalar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarkibidagi   ayrim   tovushlarning   ma lum   fonetik   qurshov   yoki   pozitsiya   ta sirida	
ʼ ʼ
talaffuz   etilmasligi   natijasida   sodir   bo ladigan   fonetik   o zgarishlarga   quyidagilar	
ʻ ʻ
kiradi: prokop a (yunoncha: rgokore) — so z boshida unli yoki undosh tovushning	
ʻ
tushib kolishi: yiroq>iroq, yilon> ilon kabi; sinkopa (yun. synkope — qisqartirish)
— so z o rtasidagi tovushning tushib kolishi: o g il > o g lim kabi; apokopa (yun.	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
arokore — tugallanmani qisqartirish) — so z oxiridagi unli yoki undoshning yoxud	
ʻ
qo shma   so zdagi   2-qismning   tushib   kolishi:   baland   >   balan,   do st   >   do s;	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kilogramm   >   kilo,   metropoliten   >   metro   kabi.   Tovush   yoki   tarkibiiy   qismning
tushib   kelishiga   olib   keladigan   sabablar   qatoriga   fonatsion   energiyani   tejash,
ixchamlikka erishish kabi omillar ham kiradi. Bunda quyidagilar kuzatiladi: eliziya
(lot.   elisio   —   siqish,   siqib   chiqarish)   —   unli   bilan   tugovchi   va   unli   bilan
boshlanuvchi   2   so zning   qo shilishi   natijasida   unli   tovushdan   birining   tushib	
ʻ ʻ
qolishi. Masalan, yoza oladi > yozoladi, ayta oladi > aytoladi; sandhi (sanskritcha
sandhi   —   aloqa,   bog lanish)   —   analitik   shakllarning   ixchamlashuvi   natijasida	
ʻ
sodir   bo ladigan   fonetik   o zgarishlarga   ishlar   edi   >   ishlardi;   aferezis   (yun.	
ʻ ʻ
aphaeresis)   —   oldingi   so zning   oxirgi   tovushi   ta sirida   keyingi   so z   boshidagi	
ʻ ʼ ʻ
tovushning tushishi: ne uchun > nechun kabi; gaplologiya, mas, tragikokomediya >
tragikomediya;   sinerezis   (yun.syneresis)   —   so z   o rtasida   bir   joyda   kelgan   ikki	
ʻ ʻ
unlining biri kuchsizlanib, nutqda tushib qolishi: saodat > so: dat, maorif > mo: rif
kabi va boshqa O zbek tiliga chet tillardan kirib kelgan o zlashma so zlarni turkiy	
ʻ ʻ ʻ
so zlarning   an anaviy   fonetik   tarkibiga   moslashtirilishida   ham   bir   qator   Fonetik	
ʻ ʼ
o zgarishlar   sodir   bo ladi.   Bular:   proteza   (qarang),   epenteza   [yun.   epenthesis   —
ʻ ʻ
13 (tovush)   orttirish,   qo shish]   —   so z   tarkibida   aslida   bo lmagan   tovush,   harf,ʻ ʻ ʻ
bo g inning   paydo   bo lishi;   fikr   >   fikir,   hukm   —   hukum;   brigadir   >   birgadir,	
ʻ ʻ ʻ
traktor   >   tiraktir;   epiteza   (yun.   epithesis)   —   so z   oxirida   muayyan   fonetik   yoki	
ʻ
morfologik   ta sir   ostida   shu   so zda   aslida   bo lmagan   tovushning   ortishi:   tank   >	
ʼ ʻ ʻ
tanka, kiosk > kioska kabi. Reduksiya   ham nutqda muayyan fonemaning kuchsiz
talaffuz   qilinishi   yoki   tushib   qolishi   bilan   bog liq   fonetik   o‘zgarishlardan   biridir	
ʻ
[27].
Farzand,   band,   poyezd   so‘zlaridagi   «d»   undoshi,   go‘sht,   past,   artist   so‘zlaridagi,
«t» undoshi tallafuzda tushib qolsa ham yozuvda doimo ifodalanadi. O‘zbek tilida
ikki   har   xil   undosh   yonma-yon   keladigan   so‘zlar   mavjud.   Oxirida   yonma-yon
kelgan ikki undoshli rost, do‘st, xursand, payvand, xo‘rozqand kabi so‘zlardagi d, t
undosh tovushlar ba’zan aytilmaydi (talaffuz qilinmaydi), ammo yoziladi.
Dasturga   ko‘ra,   o‘quvchilar   nutqida   ko‘p   qo‘llanadigan,   ularning   faol   lug‘atiga
aylangan   ayrim   so‘zlar   misolida   bunday   so‘zlarning   aytilishi   va   yozilishi   haqida
o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilish ko‘zda tutiladi.
O‘zbekistonning markaziy shahrining nomi. (Toshkent)
Biror o‘simlikni boshqa o‘simlik tanasiga ulab o‘tkazish usuli. (Payvand) 
Ota-onaning o‘g‘il va qizi. (Farzand)
Tana qo‘yib, shoxlar chiqarib o‘sadigan o‘simlik. (Daraxt)
Oziq-ovqat mahsuloti. (Go‘sht)
Insonning yaqin kishilaridan biri. (Do‘st)
Biror harakatni bajarish uchun astoydil bel bog‘lash. (Qasd)
Odamning shod bo‘lgandagi holati. (Xursand)
Amir Temur poytaxt qilgan shahar nomi. (Samarqand)
Bolalarning sevimli shirinligi nomi. (Xo‘rozqand) 
14 Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli so zlarni talaffuzi va yozilishini kuzatish.ʻ
O zbek   tilida   ikki   har   xil   undosh   yonma-yon   keladigan   so zlar   mavjud.   Oxirida	
ʻ ʻ
yonma-yon kelgan ikki undoshli rost, do st, xursand, payvand kabi so zlardagi d, t	
ʻ ʻ
undosh   tovushlar   ba’zan   aytilmaydi   (talaffuz   qilinmaydi),   ammo   yoziladi.
Dasturga   ko ra   o quvchilar   nutqida   ko p   qo llanadigan,   ularning   faol   lug atiga	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aylangan   ayrim   so zlar   misolida   bunday   so zlarning   aytilishi   va   yozilishi   haqida	
ʻ ʻ
o quvchilarda   ko nikma   hosil   qilish   ko zda   tutiladi.   Orfoepik   normalami   talab	
ʻ ʻ ʻ
qiluvchi   nutqiy  hodisalarning   eng  asosiylaridan   biri  assimilatsiya   (tovush   qo‘shni
tovushni  o‘ziga  moslashtirib-o‘xshatib   olishi:  ketdi    ketti)   hodisasidir.  Til  qancha
qadimiy   bo‘lsa,   unda   assimilatsiya   hodisasi   shuncha   ko‘p   uchraydi,   til   qanchalik
adabiy   bo‘lsa,   unda   assimilatsiya   shuncha   kam   uchraydi.   Orfoepiyaning
vazifalaridan biri ham assimilatsiyani me’yorda tutib turishdir. Til taraqqiyotining
qonuniy  natijasi   bo‘lgan  assimilatsiya   orfografiyada   “muhr”lanmagan   bo‘lsa   ham
orfoepiya   qonuniga   aylangandir.   Masalan:   o‘t   +   di   =   o‘tti   o‘tdi,   boribdi     boripti.
Bunga o‘xshash orfoepik normalarga rioya qilmaslik aksent (g‘alizlik) hosil qiladi.
Til   taraqqiyotidagi   ayrim   fonetik   o‘zgarishlar   ham   orfoepik,   ham   orfografik
normaga   aylangan.   Masalan,   birinchi   bo‘g‘ini   ochiq   bo‘lib,   ikkinchi   bo‘g‘ni
sonorlashgan undosh bilan boshlanib, sonor bilan tugagan o‘zakka asosan tor unli
bilan   boshlangan   affiks   qo‘shilganda   bo‘g‘in   strukturasida   o‘zgarish   yuzberadi.
Misollar,     o‘g‘il+im<   o‘g‘-lim,   ko‘-ngil   <   ko‘ng-lim,   bunrn+im   <   bur-nim,   qo-
rin+im < qor-nim, sha-har+im < shah-rim. Bu o‘zgarishni ham imlo, ham talaffuz
taqazo   etadi.   Orfografiya   va   orfoepiyaning   qarama-qarshi   o‘rinlaridan   biri   arab
tilidan   qabul   qilingan   ikki   undosh   bilan   tugagan,   aslida   bir   bo‘g‘inli   so‘zning
nutqda ikki bo‘g‘in tarzida (unli qo‘shib) o‘zlashganidir. Misollar mehr, qadr, aql,
qism,   hukm,   qasr,   asr   kabi.   Yangidan   hosil   bo‘lgan   bo‘g‘in   nutqda   hatto   so‘z
urg‘usini ham oladi: hukum, rasim. Yozuvda esa aks etmaydi. Bu o‘rinda nozik bir
qonuniyat   mavjud:   so‘z   oxirida   ketma-ket   kelgan   undoshning   birinchisi   sonor
bo‘lsa,   so‘z   bir   bo‘g‘inligicha   qoladi     unli   ortmaydi.   Masalan,   qand,   pand.   Bu
tipdagi so‘zlar turkiy tilda qadimdan mavjud: yurt, yalt-yult, tark etmoq, tort, quit.
Ba’zangina sonordan keyin unli qo‘shilishi holati uchrab qoladi: ramz - ramiz, xayr
15 - xayir (Toshkent shevasi). So‘z oxirida kelgan ikki jarangsiz tiloldi undoshlarining
oxirgisi   og‘zaki   nutqda   tushib   qoladi:   go‘sh   <   go‘sht.   Agar   o‘sha   so‘zdan   so‘ng
unli bilan boshlanadigan affiks yoki so‘z kelsa, undosh tushmasligi mumkin: balan
> balandi, xursan > xursandi Samarqan>Samarqandim kabi [19].
I:2. Matn tahlili ustida ishlash (hikoya, she’r)
Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilarida     badiiy   asarni   tahlil   qilish   jarayonida
o‘quvchilarning   badiiy   asarni   idrok   qilishidagi   psixologik   xususiyatlari   alohida
inobatga   olinadi.   Ruhshunos   olimlarning   izlanishi   va   fikrilari   shuni   ko‘rsatadiki,
matnni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar bilan birga, uni
emotsional-estetik   his     tuyg‘ularini   ham   o‘zida   jam   qiladi.   Butun   matnni   yaxshi
idrok   etish   uchun   uni   tushunishning   o‘zigina   yetarli   bo‘la   olmaydi.   Asarni   idrok
etish   murakkab   jarayon   hisoblanib,   matnga   unda     tasvirlangan   voqelikka   anniq
yaqqol ko‘rinib turgan qandaydir munosabatning yuzaga kelishini o‘z ichiga oladi. 
Boshlang‘ich   sinflarda   matnni   tahlil   qilishning   metodik   shartlari.   Biz   bilamizki
hozirgi   kunda   zamonaviy   maktab     o‘z   oldiga   bir   qancha   anniq   vazifalar   qo‘ygan
shular jumlasidan bular, kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning umumiy dunyo
qarash   rivojlanishining   o‘sganligi,   shuningdek,   psixologiya   va   xususiy   metodika
sohasidagi   ko‘zga   ko‘rinarli     yutuqlar,   dars   jarayonida   o‘qish   va   o‘qitish
metodlarining asosiy mazmuniga   o‘zgartirishlar kiritilishi lozim topilmoqda.   Shu
tariqa   hozirgi   zamonaviy   metod   va   dasturlarga   yuzlanadigan   bo‘lsak,   PIRLS
metodlari   bu-har   bir   yosh   o‘quvchi   berilgan   matnni   har   taraflama   ochiq   holatda
iloji   boricha  ma’lumotlarni   dunyo qarashidan  kelib  chiqqan  holatda  matnni   to‘liq
16 tushuntirib berishga yordam beradi. Keling endi siz bilan PIRLS bo‘yicha to‘liqroq
ma’lumot ko‘rib chiqamiz. Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat
qilish   davlat   inspeksiyasi   boshlig‘i   Ulug‘bek   Tashkenbayev   hamda   Ta’lim
yutuqlarini  baholash  xalqaro assotsiatsiyasi  (IEA — International  Association  for
the Evaluation of Educational Achievement)ning Amsterdamdagi direktori Andrea
Netton   o‘rtasida   O‘zbekistonning   PIRLS-2021   baholash   tizimida   ishtirok   etishi
yuzasidan 25-yanvar kuni   ilk rasmiy uchrashuv tashkil qilindi [28] .   Hozirgi vaqtda
PIRLS   ta’rifiga   ko‘ra,   jamiyat   tomonidan   talab   qilinadigan   va   inson   tomonidan
qadrlanadigan matnni ongli ravishda tushunish, yozma til shakllarini tushunish va
ulardan   foydalanish,   shuningdek,   matnlardan   turli   shakllarda   aniqlilikni   talab
qilinadi.   Tadqiqot   doirasida   asosiy   e’tibor   tushunishni   namoyon   qilishdan
o‘zlashtirilgan ma’lumotlarni qanday qilib yangi loyihalar  va vaziyatlarda qo‘llay
olish   qobiliyatlarini   namoyon   qilishga   qaratilmoqda [28] .   Ushbu   dasturning   ko‘p
yillar   davomida   muvaffaqiyatli   faoliyat   olib   borayotganiga   2021-yilda   20   yil
to‘ladi.   Progress   in   International   Reading   and   Literacy   Study   (PIRLS)   –
boshlang‘ich     4-sinf   o‘quvchilarining   matnni   o‘qish   va   tushunish   darajasini
baholash   uchundir.   Boshqacha   qilib   aytganda,   boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilarining
o‘qib   tushunish   ko‘nikmalarini   qanday   darajada   rivojlanganligi   haqidagi
ma’lumotlarni   xalqaro   miqyosda   taqqoslash   imkonini   beradigan,   o‘qish   va
o‘qitishni   yaxshilash   uchun  ta’lim  sohasidagi  davlat   siyosatiga   oid  ma’lumotlarni
taqdim etadigan yirik xalqaro ta’lim sohasidagi davlat siyosatiga oid ma’lumotlarni
taqdim   etadigan   yirik   xalqaro   baholash   dasturidir.   Raqamli   formatga   o‘tish   bilan
birga,   internet   muhitida   boshqariladigan   e-PIRLS   onlayn   o‘qishni   kompyuterda
baholash   kabi   o‘zgarishlar   ham   ko‘zda   tutilgan.   O‘zbekiston   Respublikasi   VM
ning   2018-yil   8-dekabrdagi   “Xalq   ta’limi   tizimida   ta’lim   sifatini   baholash
sohasidagi   xalqaro   tadqiqotlarni   tashkil   etish   chora-tadbirlari   to‘g‘risida”   gi   997-
sonli qarori bilan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta’lim
sifatini   nazorat   qilish   davlat   inspektsiyasi   qoshida   Ta’lim   sifatini   baholash
bo‘yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish Milliy markazi tashkil etildi[29]. 
17 Shularga bog‘liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira
borildi,   shu   jumladan,   takroriy   bayon   qilish   mashqlari   kamaytirildi,   ijodiy   va
o‘qilgan   matn   yuzasidan   o‘z   fikrini   bayon   qilish   ko‘nikmasini   o‘stiradigan
mashqlar   ko‘paytirildi,   asar   qismlari   ustida   emas,   balki   yaxlit   asar   ustida
ishlanadigan   bo‘ldi,   asar   g‘oyasi   va   obrazlarini   tushuntirishda   o‘quvchilarning
mustaqilligi   ortdi,   matn   ustida   ishlashda   xilma-xil   topshiriq   turlaridan,   ta’limda
texnika   vositalaridan   va   ilg‘or   pedagogik   texnologiya   usullaridan   ko‘proq
foydalanila boshlandi va hokazo. Sinfda o‘qishga o‘quvchilarning bilish faoliyatini
faollashtirish,   atrof-muhit   haqidagi   bilimlarini   kengaytirish,   dunyo   qarashini
o‘stirish,   so‘zlovchi   o‘quvchi   o‘zining   nutqini   bemalol   o‘zgalar   oldida   so‘zlay
olish   qobiliyatini   oshirish   va   ilmiy   dunyoqarash   asoslarini   shakllantirishning
samarali   vositasi   sifatida   qaraladi.   Matnni   tahlil   qilishda   hisobga   olish   zarur
bo‘lgan   muhim   omillardan   biri   uning   o‘quvchilarga   hissiy   bo‘yoqdorligga   ega
bo‘lib   buni   o‘quvchilarga   muhim     ta’sirini   o‘tkazish   hisobanadi.   Kichik   maktab
yoshdagi   o‘quvchilar   muallifning   asosiy   fikrini   tushunibgina   qolmay,   muallif
hayajonlangan   voqeadan   ham   hayajonlansinlar   matnni   yozuvchining   butunligicha
matnda   nima   demoqchligini   tushunishga   harakat   qilinishi   lozim.   Matnni   tahlil
qilish jarayonida o‘quvchida o‘z fikrini, ilmiy dunyo qarash boyligini qo‘zg‘atishi
va   o‘z   hayotida   orttigan     tajribasini   muallif   qayd   etgan   dalillarga   to‘g‘ri   kelish-
kelmasligini   aniqlashi   zarur     bu   jarayon   o‘quvchining   fikri   jamlanishiga   va   nutq
boyligi oshishiga o‘z ta’sirini o‘tkazmasdan qolmaydi. 
Asarni   tahlil   qilishda   avvalombor   o‘quvchilarga   tushinilishi   qiyin   so‘zlar   ya’ni
ko‘chma   ma’noda   kelayotgan   so‘zlarni   va   so‘z   birikmalarini   izohlab   berishimiz
zarur. Bu bosqich matn badiiy til vositalari ustida ishlanishni talab qiladi. Chunki
ularning ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglab olinadi. Ayniqsa, badiiy asar
matnini   yoritib   berishda   o‘z   ma’nosida   bo‘lmagan     ko‘chma   ma’noli   so‘zlardan
ko‘p   foydalaniladi.   Ular   bolalarga   hikoya   mazmunini   yaxshi   tushunishga   xalal
bergani uchun ayrim  ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlar  asosan  o‘qishdan ya’ni
matnni tahlil qilishdan oldin tushuntiriladi.
18 Badiiy asar ustida ishlash.  Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini
belgilashda o‘qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o‘ziga xos xususiyatlari
va   o‘quvchilarning   tayyorgarlik   darajasini   nazarda   tutadi.   Badiiy   asarda   barcha
qismlar   (g‘oyaviy   asos,   kompozitsiya,   sujet,   tasviriy   vositalar)   o‘zaro   bir   biriga
bog‘liq bo‘ladi.
Asar tahlili o‘qituvchidan o‘quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadiga yo‘naltirishni
taqozo   qiladi.   Maktabda   badiiy   asarni   tahlil   qilishdan   asosiy   maqsad   asarda
ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o‘quvchilarni badiiy adabiyot olamiga
olib   kirish,   tasvirlanayotgan   voqealarga   nisbatan   muallifning   munosabati   va
niyatlarini   payqab   olishga   imkoniyat   yaratishdan   iboratdir.   O‘quvchilarning
yozuvchi   oldinga   surgan   g‘oya,   muammolarni   to‘liq   tushunishlariga   erishmay
turib,   adabiyotning   yoshlarni   tarbiyalashdagi   vazifasini   amalga   oshirib
bo‘lmaydi[26].   O‘quvchi   asarning   mazmuni   bilan   uni   mutolaa   qilish     paytida
tanishsa,   tahlil   qilishda   jarayonida   uning   aniqlikda   ko‘rinib   turgan   poetik
vositalariga   murojaat   qiladi.   Mutolaa   qilish   jarayoni   hissiyotni   boyitib,   aqlni
mustahkamlasa, tahlil jarayoni esa asar zamiridagi ma’noni chuqurroq o‘rganishga
yordam   beradi.   O‘qituvchi   badiiy   asar   ustida   ishlashda   quyidagi   masalalarga
e’tiborli ravishda ahamiyat berishi va hal qilishi lozim:
1.Matnni   tahlil   qilish   vaqtida   o‘quvchilarda   matn   ustida   ishlashning   maqsad   va
mazmunini aniqlab olishi nazarda tutiladi.
2.   Matnnini   tahlil   qilish   uchun   kichik   maktab   yoshidagi   o‘quvchilar   uchun   dars
bosqichlarini belgilab olishi lozim.
3. Har bir matnni tahlil qilish uchun alohida  topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi va
buni o‘quvchilarda qo‘llashi lozim hisoblanadi.
4.   Matnni   qanday   metodlar   asosida   o‘rganishni   o‘quvchilarda   qulay   bo‘lishini
aniqlashi zarur.
5.   O‘quvchilar   matnni   tahlil   qilish   jarayonida   egallaydigan   bilim,   ko‘nikma   va
malakalar doirasini belgilab olishi ko‘zda tutilgan.
19 Boshlang‘ich   sinflarda   matn     ustida   ishlash   uch   asosiy   bosqichga   bo‘linadi:
birinchi   bosqich   (birinchi   sintez),   bu   bosqichning   asosiy   vazifasi   matnni   yaxlit
idrok   etish   asosida   matnning   aniq   mazmuni   va   tasviriy   ifoda   vositalari   bilan
tanishtirishdan   iborat.   Ikkinchi   bosqich   (analiz),   bu   bosqichning   vazifasi   va   ish
mazmuni voqealar rivojining bog‘lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning
xulq-atvori   va   ularning  asosiy   xususiyatlarini   aniqlash   (nega   shunday   qildi   va  bu
uning   qanday   xususiyatini   ochadi,   nima   uchun   bu   yerga   bordi?     Siz   shu   fikrga
qo‘shilasizmi?   O‘zingizda   qanday   qo‘shimcha   ma’lumotlar   borligi   so‘rashdan
iborat),   matn   kompozitsiyasini   ochish   asosiy   uch   bosqichi   quyidagilar,   tugun,
kulminatsion nuqta, yechim, matnning aniq  mazmunini tasviriy va ifodali vositalar
bilan birga tahlil qilish va qahramonlar shu o‘rinda matnda qatnashgan jami shaxs
va   narsalarning     xulq-atvorini   baholash   (muallif   nimani   tasvirlagani,   qanday
tasvirlagani,   nima   uchun   u   yoki   bu   dalilni   tanlagani,   nima   uchun   aynan   shu
jarayonda bunday masalaga yechim qo‘ygani)dan iborat bo‘ladi. Uchinchi bosqich
(ikkinchi sintez), bu bosqichning ish mazmuni shuni ko‘rsatadiki, ishtirok etuvchi
shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlarini taqqoslash va
baholash, asarning g‘oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish manbai va san’at
asari sifatida baholash (qanday ma’lumotlarga ega bo‘ldik, asar nimaga o‘rgatadi,
asarda qanday yaxshi g‘oyalar ilgari surilgan, aynan nima uchun bu qahramon bu
vaziyatda   qahramnning   shu   berilgan   ishini   obrazda   ko‘rsatgan   va   bu   nimani
anglatishi, muallif o‘z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va ta’sirli
tarzda   yetkazishi     va   hokazo)lardan   iboratdir.   Matn     maqsadga   muvofiq   tahlil
qilinsa,   o‘quvchilar   faolligi   ortadi,   chunki   asarni   tahlil   qilish   ular   uchun   ijodiy
jarayondir. Bir birlari bilan aniq ravshan holatda fikr almasholadi va jamoada o‘z
fikrini   bemalol   bildira   oladi,   o‘qituvchi   va   o‘quvchi   o‘rtasida   hamkorlik
texnolagiyasi   rivojlanadi   va   har   bir   o‘quvchining   dunyo   qarashi   va   shuningdek
fikrlash doirasi kengroq bo‘la boshlaydi.
Matnni o‘qishga tayyorgarlik
20 Asarni o‘qishga kirishishdan oldin o‘quvchilarni badiiy asarni o‘qishga tayyorlash
lozim bo‘ladi. Chunki o‘quvchilar asar mazmunini aniq idrok etishlari uchun hayot
haqida   ma’lum   kerakli   tasavurlarga   ega   bo‘lishlari   zarur   bo‘ladi.   Buning   uchun
tayyorgarlik ishlari o‘tkaziladi.
Ma’lumki,   sinfda   o‘qish   asosida   badiiy   va   ilmiy-ommabop   matnlar   va   darslik   va
shuningdek   sinfdan   tashqari   o‘qish   uchun   bir   qancha   kerakli   kitoblar   yig‘indisi
turadi.   O‘quvchilarni   matn   bilan   tanishtirish   o‘qishga   tayyorgarlik   bosqichidan
boshlanadi.   Tayyorgarlik   bosqichida   birinchi   navbatda   yozuvchi   ya’ni   biz
o‘qimoqchi   bo‘lgan   matnning   yozuvchisi   haqida   ma’lumot   berishimiz   zarur
hisoblanadi.   Masalan,   Alisher   Navoiy   yozgan   kichik   hadislardan   na’munalar
keltirilgan   bo‘lsa,   biz   Alisher   Navoiy   bobomizni   o‘quvchilarga   tushuncha
berishimiz   uchun   innavatsion(yangilik   kiritish)   usullardan   foydalanishimiz   zarur,
shuningdek,   biz   o‘sha   zamonning   ko‘rinishini   ifodalashimiz   uchun   yaktak   va
do‘ppili   salla   kiyib   ko‘rsatib   berishimiz   mumkin.   Yuqoridagi   bosqich
yozuvchining   ko‘rinishi   uchun   edi.   Bundan   keyingi   bosqich,   yozuvchining   hayot
va   ijod   yo‘lini   ifodalab   berishimiz   mumkin,   bunda   multimediali   vositalardan
foydalanishimiz   zarur.   Olimlarning     izlanishlariga   ko‘ra,   har   bir   o‘quvchi
ma’lumotlarni   eslab   qolish   qobilyatining   98   foizi   visual   qobilyatga   tegishlidir.
Bundan   ko‘rinib   turibdiki,     biz   o‘quvchilarga   qanchalik   ko‘p   ko‘rgazmali
materiallardan   foydalansak,   shunchalik   o‘quvchilarning   bilish   qobiliyati   ortib
borishiga   o‘z   hissamizni   qo‘shgan   hisoblanamiz.   Keyingi   bosqichimiz,
o‘quvchilarni   asarda   tasvirlanadigan   voqea-hodisalarni   idrok   qilishga   o‘rgatish,
asar   pafosini   his   etish,   notanish   va   ko‘p   ma’noli   so‘zlar,   murakkabroq   tarzdagi
obrazli ifodalarni izohlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari
haqida   bo‘lsa,   tabiat   qo‘yniga   sayohat   uyushtirish   ham   sinfda   o‘qish
muvaffaqiyatini   ta’minlashga   xizmat   qiladi.   Chunki   bunday   vaziyatda
o‘rganuvchilar   uchun   mavzuni   keng   ravishda   o‘rganishda   ko‘plab   qulayliklar
mavjud bo‘ladi.
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar:
21 1.   O‘quvchilarning   asarda   aks   ettirilgan   voqea-hodisalar   haqidagi   tasavurlarini
boyitish,   matnni   ongli   idrok   qilishga   ta’sir   etadigan   yangi   ma’lumotlar   berish,
badiiy   asarda   tasvirlangan   dalillarni   o‘quvchilarning   o‘z   hayotida   kuzatganlari
bilan bog‘lay olishlariga sharoit yaratish.
2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg‘otish. 
3. O‘quvchilarni matnnini hissiy traflama idrok etishga tayyorlash va o‘rgatish.
4. Matn mazmunini tushunishga xalal beradigan so‘zlarning lug‘aviy
ma’nolarini tushuntirish  va izohlab berish. 
Masalan,   so‘zlarni   to‘laligicha   ma’nosini   ko‘rsatib   berishda   quyidagi   holat
misolida ko‘rib chiqishimiz mumkin.
Do‘ppisini osmonga otdi — xursand
Qolipdan chiqqan g‘ishtdek — hamma tomoni birdek tekis
Loqayd — befarq
Kashfiyot — izlanishlar natijasida olimlar tomonidan yaratilgan narsa; ixtiro
Ayilday botdi — qattiq tegdi, ranjitdi.
Matn  bilan tanishtirishning bir necha usullari mavjud. Ular quyidagilar:
 Matn o‘qituvchi tomonidan ifodali o‘qib beriladi (ba’zan matni magnitafon
orqali ham eshittirilishi mumkin). 
O‘quvchilar   matn   mazmuni   bilan   tanishtirilgach,   o‘qituvchi   ularga   boshlang‘ich
taassurotlarini aytishni talab qiladigan savollar beradi. Masalan, “Hikoyaning qaysi
o‘rni   sizga   yoqdi?”,   “Qahramonlardan   qaysi   biri   sizga   ayniqsa   yoqdi?”,   “Hikoya
o‘qilganda   siz   qaysi   o‘rinda   juda   xursand   bo‘Idingiz?”   kabi   va   hokazo.   Kirish
suhbati,   birinchidan,   matnning   o‘quvchilarga   qanday   ta’sir   qilganini   bilish,
ikkinchidan,   bolalarni     matnni   tahlil   qilishga   qiziqtirish,   darsda   o‘quvchilar
faolligini oshirish maqsadini ko‘zda tutadi.
22  Yaxshi o‘qiydigan o‘quvchiga o‘qitish.
 Shu o‘rinda o‘qib beruvchi o‘quvchining oldiga ham bir qancha talablar qo‘yiladi,
jumladan;   oldindan o‘qituvchi o‘qish yo‘llari bilan tanishtiradi va uning o‘qishini
o‘zi   kuzatadi,   xato   va   kamchiliklarini   bartaraf   etadi   va   intonatsiya   ifodali   o‘qishi
shuningdek,   tinish   belgilariga   e’tiborli   bo‘lishi   lozimligi   va   xursand   va
hafagarchilik   vaqtida   ham   ovoz   toni   o‘zgaishi   inobatga   olinishi   lozimdir,     bu
jarayondan  so‘ng tayyorlangan o‘quvchi sinf jamoasiga o‘qib beradi bu vositamiz
biz   kutgandek   samara   bermasligi   mumkin   shuning   uchun   hozirgi   zamonaviy
tehnologiyalar   asrida   biz   yangillikka   boy   bo‘lgan   axborot   texnologiyalari
zamonaviy   texnologiyalarga   murojat   qilishimiz   zarur,   chunki,   izlanishlar   shuni
ko‘rsatdiki, o‘quvchilar o‘z tengdoshlarining ovoz tonidan zerikish va bir xillikdan
qochishga harakat qilishadi.
 Og‘zaki qayta hikoyalab, so‘zlab berish. 
Bu   o‘qituvchidan   alohida   tayyorgarlikni   talab   etadi.   Chunki   o‘qituvchi   so‘zlab
berish   jarayonida   matnda   berilgan   ma’lumotlarga     yaqinlashtirgan   holda   qayta
hikoyalab   berishi   lozim,   badiiy   vositalarini   to‘liq   saqlagan   holda   va   asosiy
mazmunni   yo‘qotmagan   holda   ro‘lga   kirishgan   tarzda   bu   jarayonni     hikoyalash
zarur, aks holda o‘quvchilarning badiiy matnni o‘qishga bo‘lgan qiziqishi susayadi
va   o‘qigan   taqdirda   ham,   o‘quvchi   tushunish   qobiliyati   ancha   orqada   qolgan
hisoblanadi.
 Yoddan ifodali aytib berish. 
She’riy   matnlar   yoddan   aytib   berish   orqali   tanishtirilsa,   o‘quvchi   o‘qituvchining
mahoratini yuqori baholaydi. O‘zida ham yod olishga qiziqish paydo bo‘ladi.
 Matnning   muhim   dialogli   o‘rinlarini   yoki   butun   matnni   sahnalashtirish
orqali tanishtirish.
 Matnning   bir   qismini   (muammoli   o‘rnini)   o‘qituvchining   o‘qib   berishi,
qolgan qismini o‘quvchilarning ichda mustaqil o‘qishi.
 Matn bilan tanishtirishda texnika vositalaridan na’munumli foydalanish.
23  Matnni   musiqa   sadolari   ostida   o‘qib   berish.   Bu   matnning   ta’sirini
kuchaytiradi,   o‘quvchilarning   estetik   didini   tarbiyalaydi,   ularni   toliqishdan
saqlaydi.
  Umuman   olganda,   matnning   janriy   xususiyati   hisobga   olingan   holda   u   bilan
tanishtirishning o‘ziga xos usullarini tanlash lozim.
Matn tahlili jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
1. Tanlab o‘qish. 
Bu jarayonda o‘quvchi matnning berilgan topshiriqqa mos qismini o‘qish vazifasi
yuklatiladi.   Vazifa   tahlil   qilinayotgan     matnning   mazmunini   oydinlashtirish   va
asoslab   berish,   bir   biriga   nisbattan   sabab-natija   bog‘lanishini   belgilash   (nima
sababdan   aynan   shu   o‘rinni   topib   o‘qishi   lozimligi),   badiiy   xususiyatini   ochish,
o‘qilgan   matnga   o‘z   shaxsiy   munosabatini   ifodalashdan   iborat   bo‘lishi   mumkin.
Tanlab   o‘qish   matn   ustida   ishlashning   eng   samarali   va   qiziqarli   usullardan   biri
hisoblanadi.   Tanlab   o‘qishdan   matn   ustida   ishlashning   barcha   bosqichlarida   turli
xil   qiyinchilikda,   murakkablikda   foydalaniladi.   U   o‘quvchilarda   yaxshi   o‘qish
sifatlarini   o‘stirish   bilan   birga   ularning   ijodiy   tasavvuri,   nutqi   va   zehnini
o‘stirishga   yordam   beradi.   Eng   oddiy   tanlab   o‘qish   matn   mazmuni   yuzasidan
bo‘ladi.   Tanlab   o‘qishning   yana   ham   murakkabroq   turlari   matndan   sabab-natija
munosabati   bilan   bog‘langan   dalillarni   taqqoslashni,   umumlashtirishni   talab
qiladigan o‘rinlarini topib o‘qish hisoblanadi. Tanlab o‘qish ongli va ifodali o‘qish
malakasini   shakllantirishni   matn   ustida   ishlash   ko‘nikmasini   shakllantirish   bilan
birga   qo‘shib   olib   borishga,   bolalarning   ijodiy   tasavvurini,   nutqi   va   zehnini
o‘stirishga imkon beradi. Shuning uchun undan matnni tahlil qilish jarayonida ona
tili   va   o‘qish   savodxonligi     darslarida   keng   foydalaniladi.   Tanlab   o‘qish
qahramonlarga   tavsif   berish   (matndan   qahramonning   muayyan   bir   xususiyatini,
harakatini   tavsiflovchi   materiallar   tanlash)da,   matn   g‘oyasini   aniqlash   (g‘oyani
anglatgan o‘rinni topib o‘qish)da, tatbiq etiladi. Bunda tanlab o‘qishning yana bir
24 pedagoglarga mashhur bo‘lgan asosiy sababi   bu jarayon matnning asosiy qismini
ochib berishga o‘z xissasini qo‘shadi. 
2. O‘quvchilarning   berilgan   savol   va   topshiriqlarga   o‘z   so‘zlari   bilan   javob
berishi. 
Mashqning   bu   turi   o‘quvchilarda   quyidagi   berilgan   matnni   o‘qilganlar   yuzasidan
muhokama yuritish  ko‘nikmasini  o‘stirishga,  matnda qatnashuvchi  qahramonlarni
baholashga     bir   birlari   bilan   taqqoslashga,   muallif     tasvirlagan   hayotiy   lavhalar
bilan   matndagi   asosiy   g‘oyasi   o‘rtasidagi   bog‘lanishni   aniqlashga   imkon   beradi.
Ishning   bu   turida   beriladigan   savollar   ma’lum   maqsadga   yo‘naltirilgan   va
muayyan   izchillikda   bo‘lishi,   o‘quvchilarni   mustaqil   fikrlashga   undashi   lozim   va
o‘z   fikrini   butun   bir   jamoada   namoyon   qilishiga   imkon   beradi,   bu   esa
o‘quvchilarning   nutq   madaniyati   va   shu   o‘rinda   boshqa   o‘quvchilarning   o‘zgalar
fikrini   tinglash   qobiliyati   ortishiga   imkon   beradi.   Sabab-natija   tarzidagi
savollardan   ham   foydalaniladi   bu   topshiriqda   o‘qituvchining   zimmasiga   katta
vazifa yuklatiladi  chunki, har  bir  o‘quvchiga sabab  va natijani  ko‘rsatuvchi  savol
tuzishda   ehtiyokorano   bo‘lishi   talab   etiladi   ya’ni   matnning   asosiy   g‘oyasidan
chiqmagan   holda   savollar   berishga   undaydi.   Agar   o‘qituvchi   matn   g‘oyasini
tushunishda o‘quvchilarga yordam berishni ko‘zda tutsa, savol sabab-natija tarzida
bo‘ladi.   Boshlang‘ich   sinflarda   savol-topshiriqlarga   javob   berishga   katta   o‘rin
berilgan.   O‘qituvchining   vazifasi   ana   shu   savol-topshiriqlar   ustida   ishlash
usullarini   oldindan   belgilab   olishdir.   Ijodiy   xarakterdagi   savollar   o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga undaydi.
3. O‘quvchilarni savol tuzishga o‘rgatish.
  O‘quvchilarni savol tuzishga o‘rgatish matn ustida ishlashda yaxshi natija beradi.
Metodist olimlarning fikricha, to‘g‘ri berilgan savolda yarim javob tayyor bo‘ladi.
O‘quvchilar matni ongli o‘zlashtira olsalargina, matn yuzasidan savol bera oladilar.
O‘quvchilarga savol tuzishni o‘rgatishni 2-sinfdan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Savol   tuziladigan   qismni   ajratish   kerakligini   tushuntiradi.   Savol   tuzishga
25 o‘rgatishning   boshlang‘ich   bosqichida   bu   mashq   jamoa   bo‘lib   bajariladi   va
ta’limiy   xarakterda   bo‘ladi;   buning   uchun   qulayroq   savol   ajratilib,   nima   uchun   u
qiziqarli   ekani   yoki,   aksincha,   noqulay   bo‘lsa   nima   uchun   noqulayligi
tushuntiriladi. Masalan,
—Matndagi birinchi xatboshini o‘qing va shu qism yuzasidan savol tuzing.
—   Matndagi   birinchi   xatboshida   qo‘llangan   so‘zlarning   ma’nosini   izohlash
bo‘yicha savol-topshiriqlar tuzing. 
— Matn qahramonlari yuzasidan savollar tuzing.
—Matnda berilgan joy nomlari bo‘yicha savollar tuzing.
Keyinchalik bu jarayon davvom etavergani sayin o‘quvchilar muhokama va ijodiy
savollar berishni ham o‘zlashtirib oladilar va buni bemalol dars jarayonida matnni
tahlil qilish vaqtida bemalol qo‘llay oladi.
4.Matnni tasvirlash. 
Matnni   tasvirlash   matn   ustida   ishlashda   katta   ahamiyatga   ega   bo‘lib,
o‘quvchilarning   ijodiy   qobiliyatlarini   rivojlantiradi,   undan   to‘g‘ri   foydalanish   esa
matnda   yozuvchi   tasvirlagan   hayotiy   manzaralarni   o‘quvchilar   aniq   tasavvur
qilishlari   uchun   qulay   imkoniyat   yaratadi.   Umumiy   qilib   aytganda,   matnni
qanchalik visual tarzda o‘quvchilarga yetkazib berilishiga o‘z xissamizni qo‘shsak,
shunchalik,   o‘quvchilarning   ma’lumotlarni   tez   qabul   qilish   foaliyati   rivojlanadi.
Matnni   ikki   xil   tasvirlash   mumkin:   1)   so‘z   bilan   tasvirlash;   2)   grafik   tasvirlash.
So‘z bilan tasvirlash o‘ziga xos murakkab ish jarayoni  hisoblanib, unda manzarani
so‘z   yordamida   aniq   qayta   tiklash   talab   etiladi   shuningdek,   berilgan   har   bir
ma’lumotni e’tibordan chetda qoldirmasdan so‘zlab berishga harakat qilishi lozim.
So‘z   bilan   tasvirlash,   shuningdek,   grafik   tasvirlash   uchun   ham   o‘quvchi   matnni,
undagi   voqea   sodir   bo‘lgan   vaziyatni,   qatnashuvchilarning   tashqi   ko‘rinishini,
xarakterli xususiyatlarini yaxshi bilishi zarur. So‘z bilan tasvirlashda so‘zlarni aniq
26 tanlash talab qilinadi ya’ni har bir so‘z qanday uslubda foydalanilayotgani, qanday
lug‘aviy   usullardan   foydalangani,   qanday   o‘ziga   xos   ibora   va   so‘z   birikmalari
qo‘llanilgani   haqida   ma’lumotga   ega   bo‘lib,   bu   jarayonga   alohida   e’tibor   berishi
lozim   hisoblanadi,   bular   esa   o‘quvchilar   nutqini   rivojlantirishda   foydali
vositalardan   biri   hisoblanadi.   O‘quvchi   matnda   qatnashuvchi   kishilarning   tashqi
ko‘rinishini,   berilgan   manzarani   jonli   ravishda   so‘z   bilan   ifodalab   berish   (tabiat
hodisalari;   shamol   esishi,   suvnng   oqishi,   qushlar   uchib   kelishi   va   ketishi
mamaqaldiroq   sharshara   va   hakozo)   voqea   sodir   bo‘lgan   joylarni   so‘z   bilan
ifodalashi   mumkin.   Ammo   bu   jarayonda   ko‘proq   o‘quvchilarning   zimmasiga
diqqatliroq   bo‘lishimiz   darkor   chunki,   har   bir   o‘quvchi   bilan   shug‘ullanish
jarayonida   matnni   visual   tarza   ifoda   etmaganimiz   uchun   o‘quvchilarning   o‘zlari
o‘zlarining   ilmiy   va   ijodiy   fikrlash   qobiliyatidan   kelib   chiqib   bu   jarayonni   ongli
ravishda   aqlida   aks   ettirishi   mumkin.   Matnni   so‘z   bilan   tasvirlashga   o‘rgatishni
darslikda   berilgan   rasmni   matndagi   shu   rasmga   mos   qism   bilan   taqqoslab
tasvirlashdan boshlash kerak[8]. So‘z bilan tasvirlash bosqichma-bosqich, maxsus
tayyorgarlikdan so‘ng amalga oshiriladi:
1. Matndan  manzara, vaziyat  yoki  qahramonlarning tashqi  ko‘rinishi  tasvirlangan
o‘rinlar aniqlanadi.
2. Nisbiy tugallangan o‘rinlar ajratiladi.
3.   Tasvirlashga   leksik-uslubiy   tayyorgarlik   ko‘riladi,   ya’ni   yozuvchi,   shoir
qo‘llagan   lug‘aviy   birliklarga   o‘quvchilar   diqqati   tortiladi   va   ular   tahlil   qilinadi.
Tasvirlashda so‘zni aniq tanlashga yordam beriladi.
4. So‘z bilan tasvirlashga o‘rgatishning dastlabki paytida doskaga foydalaniladigan
so‘zlar   yozib   qo‘yilishi   zarur.   So‘z   bilan   tasvirlash   qayta   matnlashga   aylanib
qolmasligi lozim.
Grafik   tasvirlash   ko‘proq   uyda   bajariladi.   Buning   uchun   o‘quvchilar
tasvirlanadigan   matn   qismini   ajratadilar,   uni   diqqat   bilan   o‘qib   chiqadilar,
mazmunini o‘zlashtiradilar va unga mos rasm chizadilar. Bunda o‘quvchilar bilan
27 qanday   ranglardan   foydalanish,   ranglar   ifodalaydigan   ma’nolar   bo‘yicha   suhbat
o‘tkaziladi. Rasmlar ko‘rgazmasi tashkil etiladi. Har bir rasm muallifi o‘zi chizgan
rang   tasvirini   izohlab   beradi.   Kompyuterlashtirilgan   sinflarda   grafik   tasvirlash
sinfda   ham   bajartirilishi   mumkin.   Bunda   o‘quvchilarning   ijodiy   yondashuvlariga
imkon   beriladi   bu   jarayon   xuddiki,   erkin   mavzuga   o‘xshatiladi   chunki,   har   bir
o‘quvchi   o‘zi   hohlagan   matndan   bir   qismini   olib   rasmli   tasvirlashi   mumkin.
Graffik   tasvirlash   jarayonida   o‘quvchilarning   ko‘rgazmalilikka   qanday   javob
qaytarishini   ko‘rishimiz   mumkin.   Bu   jarayonda   o‘quvchilar   o‘zlarining
ijodkorligidan   foydlangan   holda   bu   tasvirlash   turini   yoritib   berishi   mumkin.
Masalan, o‘quvchi nima uchun aynan shu rangdan foydalangani, nima uchun mana
shu qismni olib tasvirlagani matnning qaysi qismi o‘ziga tortganini bilib olishimiz
mumkin.   Bu   jarayonda   ham,   o‘quvchining   psixologiyasiga   kirib   borishimiz
mumkin   ham,   o‘quvchining   ilmiy   tarafdan   qanchalik   dunyo   qarashi   kengligini
bilib   olgan   holda   o‘qituvchi   buni   dars   jarayonida   ana   shu   o‘quvchiga   qanday
yondashishi kerakligini bilib olishi mumkin. 
28           II   BOB   “Samarqand-tarixi   beshigi”     bo‘limini   o‘rgatishning   amaliy
asoslari.
                  II:1. Borish kerak bo‘lgan shahar matnni o‘qitishni o‘rgatish
Samarqand   –   dunyoning   eng   qadimgi   shaharlaridan   biri.   U   o‘rta   asrlarda   “Yer
yuzining   sayqali”   deya   e’tirof   etilgan.   Samarqandning   qadimgi   nomlaridan   biri
“Smarakansa”   bo‘lib,   “ulug‘   shahar”   degan   ma’noni   anglatgan.   Turkiy   tilda
so‘zlovchi   aholi   esa   uni   “Semizkent”   deb   atagan.   Qadimda   Samarqandni   baland
devor   bilan   o‘rab   chiqishgan.   O‘sha   devorlar   shaharni   dushmanlar   hujumidan
himoya   qilib   turgan.   Devor   bilan   o‘ralgan   shaharlar   qal’a   deyilgan.   Uning   3ta
darvozasi bo‘lgan. Samarqand qal’asiga kirish va chiqish ana shu darvozalar orqali
29 amalga oshirilgan. Qal’a mustahkam bo‘lsa ham, u juda ko‘p hujumlarga uchragan,
urushlarga   guvoh   bo‘lgan.   Bir   necha   bor   vayronaga   aylantirilgan.   Ana   o‘sha
vayronalar   ba’zi   manbalarda   Afrosiyob   deb   ham   ataladi.   Bundan   650   yil   oldin
Amir   Temur   bobomiz   Samarqand   shahrini   o‘z   davlatining   poytaxti   deb   e’lon
qilgan. Shahar yana devorlar bilan o‘rab olingan. O‘shanda shaharga kirib-chiqish
uchun 6 
ta darvoza qurilgan. Temuriylar davrida Samarqand shahri juda go‘zallashib ketdi.
Registon   maydoni   ham   ayni   shu   davrlarda   qurilgan.   Bu   maydonda   hozir   “Sharq
taronalari”   xalqaro   festivali   o‘tkaziladi.   1925-yildan   1930-yilgacha   Samarqand
davlatimiz poytaxti edi. Olimlarning aniqlashicha,  Samarqandning yoshi  2700dan
oshgan   ekan.   Samarqand   albatta   borish   kerak   bo‘lgan   50   shaharning   biri
hisoblanadi.  (Bolalar ensiklopediyasidan). 
Tanlab o‘qish. Bunda o‘quvchi  matnning berilgan vazifaga mos   qismini  o‘qiydi.
Vazifa   matnning   mazmunini   oydinlashtirish,   sabab-natija   bog‘lanishini   belgilash,
badiiy   xususiyatini   ochish,   o‘qilgan     matnga   o‘z   shaxsiy   munosabatini
ifodalashdan   iborat   bo‘lishi   mumkin [24] .   O‘quvchilarda   matn   tahlil   qilish
ko‘nikmasini   rivojlantirish   uchun   ularni   turli   xil   turdagi   va   mazmundagi   savollar
orqali   boyitib   borishimiz   mumkin   va   shuningdek   boshqa   usullardan   ham
foydalanishimiz   mumkin   bu   quyida   batafsil   misollari   bilan   tushuntirilishiga
harakat qilamiz. Eng oddiy tanlab o‘qish matn mazmuni  yuzasidan bo‘ladi. Tanlab
o‘qish   jarayoniga   keladigan   bo‘lsak   bu   yerda   ko‘plab  yaxshi   tamonlarini   hisobga
olishimiz   mumkin   masalan,   o‘quvchilarning   ijodiy   qobiliyatlarini   rivojlantiradi,
undan   to‘g‘ri   foydalanish   esa   matnda   yozuvchi   tasvirlagan   hayotiy   manzaralarni
o‘quvchilar   aniq   tasavvur   qilishlari   uchun   qulay   imkoniyat   yaratadi.   O‘quvchilar
o‘zlari   tanlab   o‘qilgan   qismdan   mustaqil   ravishda   fikrlarini   bayon   qilishlari
mumkin. Misol uchun, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining  2-sinf ona tili va o‘qish
savodxonligi  “Borishi kerak bo lgan shahar” matni yuzasidan tanlab o‘qish uchunʻ
quyidagi topshiriqlar beriladi:
— Samarqand shahriga ta’rif berilgan o rinni topib o qing.	
ʻ ʻ
30 Samarqand   –   dunyoning   eng   qadimgi   shaharlaridan   biri.   U   o‘rta   asrlarda   “Yer
yuzining sayqali” deya e’tirof etilgan. 
— Samarqandning qadimgi nomlari berilgan o rinni topib o qing.ʻ ʻ
                    Samarqandning   qadimgi   nomlaridan   biri   “Smarakansa”   bo‘lib,   “ulug‘
shahar”   degan   ma’noni   anglatgan.   Turkiy   tilda   so‘zlovchi   aholi   esa   uni
“Semizkent” deb atagan .
— Samarqandni himoyalovchi vosita berilgan o rinni topib o qing.
ʻ ʻ
                          Qadimda   Samarqandni   baland   devor   bilan   o‘rab   chiqishgan.   O‘sha
devorlar shaharni dushmanlar hujumidan himoya qilib turgan. Devor bilan o‘ralgan
shaharlar qal’a deyilgan. Uning 3ta darvozasi bo‘lgan. Samarqand qal’asiga kirish
va   chiqish   ana   shu   darvozalar   orqali   amalga   oshirilgan.   Qal’a   mustahkam   bo‘lsa
ham,  u  juda  ko‘p  hujumlarga  uchragan,  urushlarga  guvoh  bo‘lgan.  Bir   necha  bor
vayronaga aylantirilgan
Tanlab   o‘qishning   yana   ham   murakkabroq   turi   matndan   sabab-natija
munosabati   bilan   bog‘langan   dalillarni   taqqoslashni,   umumlashtirishni   talab
qiladigan o‘rinlarini  topib  o‘qish  hisoblanadi.  Bunda  o‘quvchi   biror  qatnashuvchi
shaxs   o‘zini   qanday   tutishini,   nima   uchun   u   shundayligini   tasdiqlash   uchun
matndan material tanlab o‘qiydi. Masalan, 
  —   Nima   sababdan   vayronaga   aylantirilgan   joylar   Afrosiyob   deb   atalgan?   Shu
o rinni topib o qing.	
ʻ ʻ
          Qal’a mustahkam bo‘lsa ham, u juda ko‘p hujumlarga uchragan, urushlarga
guvoh bo‘lgan. Bir necha bor vayronaga aylantirilgan. Ana o‘sha vayronalar ba’zi
manbalarda Afrosiyob deb ham ataladi.
—   Nima   sababdan   Samarqand   borishi   kerak   bo lgan   50   shaharning   biri	
ʻ
hisoblanad?  Shu o rinni topib o qing.	
ʻ ʻ
31 1925-yildan 1930-yilgacha Samarqand davlatimiz poytaxti edi. Olimlarning
aniqlashicha,   Samarqandning   yoshi   2700dan   oshgan   ekan.   Samarqand   albatta
borish kerak bo‘lgan 50 shaharning biri hisoblanadi. 
O‘quvchilar   savol   va   topshiriqlarga   o‘z   so‘zlari   bilan   javob   berishi.
Mashqning   bu   turida   o‘quvchilarda   o‘qilganlar   yuzasidan   muhokama   yuritish
ko‘nikmasini   o‘stirishga,   matnda   qatnashuvchi   qahramonlarni   va   joylarni
baholashga   imkon   beradi.   Ishning   bu   turida   beriladigan   savollar   o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga undashi lozim.  Masalan, “Borish kerak bo‘lgan shahar” matni
yuzasidan   quyidagicha   savol-topshiriqlardan   foydalanish   katta   ahamiyat   kasb
etadi.   Keling   endi   sizlar   bilan   matni   tahlil   qilish   jarayonida   o‘quvchilar   o‘zlari
mustaqil ravishda savol tuzishga o‘rgatish. O‘quvchilarni savol  tuzishga o‘rgatish
matn   ustida   ishlashda   yaxshi   natija   beradi.   Metodist   olimlarning   fikricha,   to‘g‘ri
berilgan savolda yarim javob tayyor bo‘ladi. O‘quvchilar matnni ongli o‘zlashtira
olsalargina,   matn   yuzasidan   savol   bera   oladilar.   O‘quvchilarga   savol   tuzishni
o‘rgatishni 2-sinfdan boshlash maqsadga muvofiqdir. O‘quvchilarni ongli ravishda
savol   tuzishga   o‘rgatish   uchun   o‘qituvchi   matnga   o‘zi   tuzgan   yoki     “   Ona   tili   va
o‘qish   savodxonligi”   darsligida   berilgan   savollarni   tahlil   qiladi.   Tahlil   uchun
“Nega   u   yoki   bu   savol   qo‘yilgan?”,   “Unda   kim   yoki   nima   haqida   gap   boradi?”,
“Savol   ko‘proq   qaysi   so‘zlar   bilan   boshlanadi?”   kabi   savollarni   ishlatadi   va
matndan   foydalangan     holda   bu   savollarga   javob   berishni   o‘rgatadi.   Ikkinchidan,
o‘qituvchi   o‘quvchilar   e’tiborini   matnga   savol   tuzish   yo‘liga   qaratadi   va   savol
tuzishdan   oldin   matnni   diqqat   bilan   o‘qish,   qatnashuvchi   shaxslarni   ko‘rsatish,
savol   tuziladigan   qismni   ajratish   kerakligini   tushuntiradi.   Savol   tuzishga
o‘rgatishning   boshlang‘ich   bosqichida   bu   mashq   jamoa   bo‘lib   bajariladi   va
ta’limiy   xarakterda   bo‘ladi;   buning   uchun   qulayroq   savol   ajratilib,   nima   uchun   u
qiziqarli   ekani   yoki,   aksincha,   noqulay   bo‘lsa   nima   uchun   noqulayligi
tushuntiriladi 
— Nima uchun Samarqand yer yuzining eng qadimgi shaharlaridan biri deya ta’rif
berilgan?
32  — Nima uchun Samarqand  “Yer yuzining sayqali” deya e’tirof etilgan?
  —Nima   uchun   Samarqand   shahri   aynan   Temuriylar   davrida   juda   go‘zallashib
ketdi?(siz nima deb o ylaysiz aziz o quvchilar?)ʻ ʻ
O‘quvchilarni   savol   tuzishga   o‘rgatish.   O‘quvchilarni   savol   tuzishga
o‘rgatish   matn   ustida   ishlashda   yaxshi   natija   beradi.   O‘qituvchi   o‘quvchilar
e’tiborini   matnga   savol   tuzish   yo‘liga   qaratadi   va   savol   tuzishdan   oldin   matnni
diqqat   bilan   o‘qish,   qatnashuvchi   shaxslarni   va   joy   nomlarini   ko‘rsatish,   savol
tuziladigan   qismni   ajratish   kerakligini   tushuntiradi.   Savol   tuzishga   o‘rgatishning
boshlang‘ich bosqichida bu mashq jamoa bo‘lib bajariladi. Masalan, “Borish kerak
bo‘lgan shahar”  matni  yuzasidan quyidagicha savol tuzish topshirig‘i beriladi:
— Matnning birinchi xatboshisini o‘qing va shu qism yuzasidan savol tuzing. 
    Kimlar uni Semizkent deb atashgan? 
—   Matndagi   birinchi   xatboshida   qo‘llangan   so‘zlarning   ma’nosini   izohlash
bo‘yicha   savol-topshiriqlar   tuzing.   (qadimgi,   yer   yuzining   sayqal   so‘zlarining
ma’nosini izohlang)
      Samarqand dunyoda qanday shahar hisoblanadi?
     Nima uchun Samarqand yer yuzining sayqali deya e tirof etiladi? 	
ʼ
 — Matnda qatnashgan joy nomlari yuzasidan savollar tuzing. 
        “Ulug‘   shahar”   degan   ma’noni   anglatuvchi   joy   nomini   matndan   toping   va
o qing. Nima uchun ulug  shahar deb ta’riflaydi?	
ʻ ʻ
Bugungi  kunda boshlang‘ich  sinf  darsliklarining ayrimlari  bir  nom  ostida ona tili
va o‘qish savodxonligi deb nomlanishidan asosiy ko‘zlangan maqsad bir vaqtning
o‘zida   o‘quvchilar   ham   o‘qish,   ham   ona   tiliga   oid   bilimlarni   egallash   orqali
mustaqil   fikrlay   oladigan   avlod   bo‘lib   yetishishdir.   Shu   bois   o quvchilar   matn	
ʻ
ustida   ishlashda   ona   tili   va   o‘qish   savodxonligidan   ko‘nikmalarini   hosil   qilishda
quyidagi   topshiriqlarni   bajarish   maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.   Matni     tahlil   qilish
33 jarayonida   yana   muhim     ish   turlaridan   biri   lug‘at   ustida   ishlash   hisoblanadi.
O‘quvchilar   matndagi   so‘z   va   iboralarga   birinchi   marta   duch   kelayotgan   bo‘lishi
mumkin.   Bu   so‘z   yangi   paydo   bo‘lgan   so‘z   bo‘lmasa   ham,   o‘quvchi   uning
ma’nosini   bilmaydi,   demak,   o‘quvchi   uchun   yangi   so‘z   hisoblanadi.   Masalan,
qadimgi-uzoq,   o tmish   zamonlarda   yoki   uzoq   zamonlardan   beri   mavjud   bo lgan,ʻ ʻ
uzoq   o tmishga   oid,   yer   yuzining   sayqali-yer   yuzining   ko rki   hisoblanadi,   e’tirof	
ʻ ʻ
etilmoq-ta’kidlab   o tilmoq,   tan   olinmoq,   festival-musiqa,   teatr,   film,   estrada,   sirk	
ʻ
san ati yutuqlari jamlanmasidan iborat ommaviy bayram. 	
ʼ
O quvchilar   matnda   berilgan   so zlar   va   o zlarida   mavjud   bo‘lgan   so‘zlar   bilan
ʻ ʻ ʻ
ma’no   jihatidan   o xshash   bo lgan   so zlarni   bir   biriga   moslash   va   bir   biri   o rnida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo llay olish orqali ham o quvchilar o zlaridagi siz boyliklarini oshiradi. Masalan,	
ʻ ʻ ʻ
quyida   berilgan   gaplarni   o‘qing.   Ular   matndagi   qaysi   gapga   mos   kelayotganini
toping.
1.Samarqandni “Yer yuzining ko‘rki” deb atashgan. 
2.Qal’a juda ko‘p urushlarda qatnashgan. 
3.Ko‘p marta buzib tashlangan, xaroba joyga aylantirilgan 
4.Samarqand Amir Temur davlatining poytaxti bo‘lgan. 
5.Amir   Temur   va   uning   avlodlari   Samarqandni   juda   ham   go‘zal   shaharga
aylantirishgan. 
1-topshiriq.   Samarqand   –   “Yer   yuzining   sayqali”.   Sizningcha   ushbu   gapdagi
“sayqal” so‘zi qaysi ma’nolarda kelgan? Mos javoblarni belgilang
obro‘si ko‘rki  jilosi  bezagi  chiroyi  yuragi 
2- topshiriq .   Qal ’ a   mustahkam   bo ‘ lsa   ham   u   juda   ko ‘ p   hujumlarga   uchragan ,
urushlarga   guvoh   bo ‘ lgan .   Sizningcha ,   ushbu   gapdagi   “ guvoh   bo ‘ lgan ”   birikmasi
qaysi   ma ’ nolarda   kelgan ?  Mos javoblarni belgilang
ko‘rgan  sababchi  shohid  tayyorgarliksi vayron
34 z  bo‘lgan 
3-topshiriq.   Bir   necha   bor   vayronaga   aylantirilgan.   Sizningcha,   ushbu   gapdagi
“vayrona” so‘zi qaysi ma’nolarda kelgan? Mos javoblarni belgilang .
xarob  buzilga n   qarovsiz  i mora  esk i   faysi 
Xalqaro   miqyosda   ta’limni   yaxshilash   uchun   o‘tkazilayotgan     tadqiqoti   bo‘yicha
boshlang‘ich   ta’limni   olgan   o‘quvchilarda   savodxonlik,   matnlarni   shunchaki
mutolaa qilish bilan kifoyalanmay ular ustida mulohaza yuritish, to‘g‘ri tushunish,
badiiy fikrlash, boshlang‘ich umumiy ma’lumotlarni olish, ulardan xulosa chiqara
olish   qobiliyati   rivojlanadi,   dunyoqarashi   o‘sadi.   Yuqori   sinfga   o‘tganda   yangi
fanlarni qiyinchiliklarsiz o‘zlashtira oladi. Masalan, “Borish kerak bo‘lgan shahar”
matni yuzasidan PIRLS savollar namunasi:
1. Samarqand – dunyoning  qanday shaharlaridan biri hisoblanadi?
  a) qadimgi
  b) hozirgi
  c) kelasi
2. Samarqandning qadimgi nomlaridan biri nima hisoblangan?
  a)Chosh
   b)Smarakansa
   c) Afrosiyob 
3. Qadimda Samarqandni nima  bilan o‘rab chiqishgan?
   a)ko k darvoza ʻ
   b) askarlar 
35   c) baland devorlar
4.Samarqand qal’asiga kirish va chiqish nimalar orqali amalga oshirilgan.
   a)darvozalar
   b) derazalar
   c) qal’alar
5.Bundan 650 yil oldin kim  Samarqand shahrini o‘z davlatining poytaxti deb e’lon
qildi?
    a) Amir Temur
    b) Jaloliddin Manguberdi
    c) Amir Temur bobomizning o g illariʻ ʻ
5. Registon maydoni kimning  davrida  qurilgan?(qachon va kim tomonidan?)
6. “Sharq taronalari” xalqaro festivali qayerda o‘tkaziladi?
7. Samarqand davlatimiz poytaxti qaysi vaqt oralig ida bo lgan?	
ʻ ʻ
8. Olimlarning aniqlashicha, Samarqandning yoshi qanchadan  oshgan ?
Uyga vazifa. Matnni o‘qing. Sonlarni topib so‘z bilan yozing. 
Bu  bilim va ko‘nikmalar mashqlar bajarish bilan mustahkamlab boriladi. Mashqda
qo‘llanilgan   sonlarning   talaffuzi,   imlosi   va   ma’nosi   ustida   ishlanadi.   Ko‘rinib
turibdiki, mashq shartlari soddadan murakkabga tamoyiliga asoslangan. 
Xulosa   qilib   aytganda,   matning,   avvalo,   ixchamliligi,   tilining   sodda,   qisqa,   o‘tkir
va   xalqchilligi   bola   hissiyotiga   va   dunyo   qarashiga   katta   ta’sir   qiladi   hamda
o‘quvchilar   nutqini   o‘stirishda   muhim   material   hisoblanadi.   Matnda   berilgan   joy
nomlariga ta’riflar va qiziqarli faktlar o‘quvchining diqqatini o‘ziga jalb qiladi va
o z   fikrlash   doirasini   kengaytiradi.   Shunday   qilib,   boshlang‘ich   sinflarda   matni	
ʻ
tahlil qilishda, umuman, matni tahlil qilishni o‘rganishda o‘quvchi shaxsiga kuchli
ta’sir qiluvchi, ularning saviyasiga mos, bilimlarning o‘zlashtirilishini ta’minlovchi
36 metod va usullardan, tahlil turlaridan foydalanish o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma,
malakalarini   oshirishga   xizmat   qiladi.   Matning,   avvalo,   ixchamliligi,   tilining
sodda, qisqa, o‘tkir va xalqchilligi bola hissiyotiga va dunyo qarashiga qattiq ta’sir
qiladi hamda o‘quvchilar  nutqini o‘stirishda  muhim  material hisoblanadi. Matnda
berilgan   joy   nomlariga   ta’riflar   va   qiziqarli   faktlar   o‘quvchining   diqqatini   o‘ziga
jalb   qiladi   va   o z   fikrlash   doirasini   kengaytiradi.   Shunday   qilib,   boshlang‘ichʻ
sinflarda matni tahlil qilishda, umuman, matni tahlil qilishni o‘rganishda o‘quvchi
shaxsiga   kuchli   ta’sir   qiluvchi,   ularning   saviyasiga   mos,   bilimlarning
o‘zlashtirilishini   ta’minlovchi   metod   va   usullardan,   tahlil   turlaridan   foydalanish
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma, malakalarini oshirishga xizmat qiladi.
        II:2. “Bu-bizning O‘zbekiston’’ she’rini o‘qitishni o‘rgatish
Keling sizlar bilan she’r haqida nazariy bilimlarimizni ko‘paytirib olamiz.
She’r   ohang   ma’lum   bir   tartibga   solingan,   his-tuyg‘u   ifodasi   sifatini   vujudga   kelgan
hayajonli   ritmik   nutqdir.   She’ri   nutqni   ohang   jihatidan   ma’lum   bir   tartibga   solish
vositalari   ritm   (bir   biriga   monand   kichik   bo‘laklarning   izchil   va   bir   me’yorda
takrorlanib   kelishi)   va   qofiya   (misralarning   oxirida   keladigan   ohangdosh   so‘zlar)
hisoblanadi.   She’rni   o‘qiganda   kichik   yoshdagi   o‘quvchilar   tabiat   va   jamiyat   voqea-
hodisalarining   poetik   tasviridan   hayajonlanishlari   muhim   ahamiyatli   va   sezmazmunli
hisoblanadi.
37 Shuningdek, “Bu-bizning O‘zbekiston” she’rida ham dunyoqarashni oshiruvchi fikrlar
va   aniq   faktlarga   tayangan   holda   yozilgan   ma’lumotlar   keltirilgan.   Boshlang‘ich
sinflarda she’r tarzida yozilgan matnlar, ertaklar, ya’ni she’riy matnlar va lirik she’rlar
o‘qitiladi. She’riy matn, she’riy ertaklarda sujet, ya’ni voqealar tizimi va uning rivoji
xarakteridir. Lirik  she’r  “biror   hayotiy voqea-hodisa  ta’sirida  insonda   tug‘ilgan  ruhiy
kechinma,   fikr   va   tuyg‘ular   orqali   turmushni   aks   ettiradi”.   Lirik   she’rning   xususiyati
“kishining his-tuyg‘uga to‘la hayajonli nutqini ta’sirliroq ifodalashda qo‘l keladi”
Endi   sizlar   bilan   biz   she’r   o‘qitish   bosqichiga   keldik   bu   jarayondan   avval   biz
o‘quvchilarga birinchi bo‘lib she’r yozuvchisi bilan o‘quvchilarni tanishtirib o‘tishimiz
lozim   hisoblanadi,   bu   o‘rinda   biz   ko‘proq   ko‘rgazmali   qurollardan   foydalanganimiz
maqsadga   muvofiq   hisoblanadi   chunki   o‘quvchilar   qanchalik   ko‘p   ko‘z   bilan
ma’lumotlarni visual tarzda qabul qilsa shunchalik tushuntirish jihatimiz osonlashadi.
Va shu o‘rinda muhim vazifani aytib o‘tishim joizki, mavzudan chetda bo‘lgan ya’ni
o‘quvchilar   o‘rganayotgan   muallif   haqida   o‘rganuvchilarimizga   savollar   bilan
yondashishimiz maqsadga muvoffiq hisoblanadi.
She’rni o‘qish darslarida asosiy ish turi ifodali o‘qish hisoblanadi.
O‘quvchi   she’rning   asosiy   mazmunini   tushunsagina,   uni   ifodali   o‘qiy   oladi.   She’riy
matnni   tahlil   qilishda,   asosan,   matn,   ertak,   masalni   tahlil   qilishda   qo‘llangan   ish
turlaridan foydalanish mumkin. Lirik she’rni o‘qish va tahlil qilish o‘qituvchidan katta
mahorat   talab   qiladi.   Holbuki,   ko‘p   hollarda   she’rga   oddiy   matn   nuqtai   nazaridan
yondashiladi.   Bunday   holda   she’riy   san’at   hissiyot   bilan   bog‘liq   ekanligi   unutiladi,
she’r   ma’nosining   satrlar,   so‘zlar   zaminida   yashirin   berilishi   anglab   yetilmaydi.
Buning   oqibatida   o‘quvchilar   she’rdagi   obrazlilikning   mag‘zini   chaqa   olmaydilar.
Vaholanki,   har   qanday   matn   zaminidagi   yashirin   ma’noni   uqish   mehnattalab   ishdir.
Busiz   hatto   adabiy   ta’limning   maqsadi   ham   amalga   oshmaydi   va   bizga   bu   jarayon
muhimroqdir. 
She’riy   ohangni   his   qilmaslik,   matndagi   so‘zlarning   ma’nosini   to‘la   tushunib
yetmaslik   she’r   yodlashni   zerikarli   mashg‘ulotga   aylantiradi.   Ma’nosi   anglanmagan
matnni   yodlash     oson   kechmaydi.   Buni   deyarli     barcha     sinflarda     o‘rganiladigan
qomusimiz
38 “O‘zbekiston   Respublikasining   Davlat   Madhiyasi”   misolida   ko‘rish   mumkin.
Ma’lumki,   madhiya   kichik   yoshdagi   bolalarga   mo‘ljallab   maxsus   yaratilmaydi.
Binobarin,   uning   matnidagi     hur   o‘lka,   to   abad,   ilm-u   fan,   shuhrating,   ajdodlar,
mardona ruhi senga yor, o‘chmas iymoni, istiqlol mash’ali, tinchlik posboni, haqsevar
ona   yurt,   mangu   bo‘l   obod,   jo‘sh   urgan   ,   zamon,   oltin   vodiylar   kabi   va   shunga
o‘xshash   so‘zlardan   ko‘pdan-ko‘p   iboralardan,   turli   xildagi   so‘z   va     so‘z
birikmalaridan   iborat   jarayonni   o‘quvchilarga   izohlab   tushuntirilmasa,   ta’limdan
ko‘zlangan   maqsadga   erishib   bo‘lmaydi.   Qo‘shimcha   qilib   shuni   ayta   olamanki,
she’rni o‘quvchilarga o‘rgatish jarayonida alohida lug‘atga va uning uslubiyatiga ham
e’tibor qaratishimiz zarur hisoblanadi. Masalan, minora, sayqali, zardo‘z, shirin-shakar
so‘z,   qadim,   chanqovuz,   qalqon,   lazgi   va   azim   kabi   so‘zlar   bizning   ham   ko‘rib
o‘tayotgan   she’rimizda   berilgan.   Biz   bu   so‘zlarning   ma’no   mazmunini   o‘quvchilarga
tushuntirib o‘tishmiz kerak bo‘ladi. Aks holda o‘quvchilar bu so‘zlarning ma’nolarini
bilishmasa   she’rning   asl   mag‘zini   chaqa   olmaydi   va   yodlashda   va   o‘zining   fikrini
qo‘llay olishda qiyinchilikka duch kelishi mumkin. 
Boshlang‘ich sinflarda ko‘rgazmali ta’lim
Boshlang‘ich sinflarda ko‘rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali, tushunarli
o‘qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham o‘quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga
erishish   muhim.   Shuning   uchun   she’r   birinchi   marta   o‘qilganda,   hech   qanday
tushuntirish   berilmaydi.   She’r   o‘quvchilarga   qanday   ta’sir   qilganini   hisobga   olish,
bilish zarur. O‘qib beruvchi kishi she’rni aniq va ifodali o‘qib berishi kerakki, bu yerda
o‘quvchilar   she’rni   tushunish   jarayoni   qiyin   bo‘lmasligi   lozim,   ularga   jonli   so‘z
kuchliroq ta’sir etsin. O‘zim kiritgan metodga keladigan bo‘lsam,  men she’rni kamida
ikki   marta   o‘qishga   qat’iy   harakat   qilgan   bo‘lardim.   Ko‘pincha   birinchi   o‘qishda
talabalar   matnga   juda   berilib   ketganligi   sababli     ular   she’rning   barcha   e’tiborini   jalb
qilgan   elementlarini     aytishga   harakat   qiladi.     She’rni   ikkinchi   marta   o‘qish   orqali
talabalar   muhim   tarkibiy   qismlarni   tinglashni   boshlashlari   mumkin   va   ular   ilgari
ko‘rilmagan   narsalarni   kashf   etadilar.   She’rni   qayta   o‘qiyotganingizda,   siz
o‘quvchilardan   she’rning   asl   mohiyatini   va   nima   uchun   aynan   yozuvchi   shu   o‘zi
tanlagan   so‘zlardan   foydalanganining   mohiyatini   tushunib   yetishingiz   lozim.   Siz   bu
39 jarayoning mohiyatini tezroq anglab olishingiz uchun ko‘proq bunday she’rlarni tahlil
qilishingiz talab qilinadi. Shu o‘rinda muhim ma’lumotni ta’kidlab o‘tishim maqsadga
muvofiq   hisoblanadi   ya’ni   siz   o‘rgatayotgan   she’rni   rollarga   kirishgan   holda   va   bu
rollarni   o‘quvchilarga   o‘zining   xususiyatlaridan   kelib   chiqqan   holda   bersangiz
maqsadli   bo‘ladi   va   bu   rollarni   o‘quvchilarning   o‘qishini   bo‘lib   berish   topshiriladi.
Keling endi bu jarayonni o‘rgatilayotgan she’rimizga bog‘lasak, bu she’rimizda to‘rtta
joyga   asosan   tasvirlab     berilgan     holatimizda   biz   joylarda   berilgan   ma’lumotlarni
ko‘rgazmali vositalar orqali tushuntirishimiz bu bizga yaxshi natija berishi mumkin va
so‘ngra,   she’rni   mustaqil   o‘qish   topshiriladi.   O‘qish   oddiy   bo‘lishi   kerak.
O‘qiyotganda   tabiiy   zavq-shavq,   shodlik,   xursandlik,   qahr-g‘azab   hissini   qichqiriq
ovoz   bilan   soxta   ifodalashga   yo‘l   qo‘ymaslik   zarur.   Berilgan   gapning   ma’no
mazmuniga   qarata   biz   o‘z   intonatsiyamizni   va   hissimizni   qo‘shib   ifodali   qilib   o‘qiy
olishimiz   zarur   hisoblanadi.   Bolalar   she’rni   o‘qiganda,   she’riy   satrga   rioya   qilishlari,
bu   jarayonda   ularning   she’r   ritmini   buzmasliklariga   erishish   kerak.   Bu   borada
biriktirilgan o‘qituvchilar o‘z talabalariga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsata olishi zarur hisoblanadi.
O‘quvchilar   she’r   matnini   mustaqil   o‘qiyotganlarida   xattaxta(doska)ga   ma’nosi
izohlanadigan   so‘zlar   yozib   qo‘yiladi.   Xuddi,   yuqorida   aytib   o‘tganimizdek   misollar
bilan   ko‘rib   o‘tishimiz   joiz   hisoblanadi.     Masalan,   minora,   sayqali,   zardo‘z,   shirin-
shakar   so‘z,   qadim,   chanqovuz,   qalqon,   lazgi   va   azim   kabi   so‘zlari   izohlanadi.
Shundan   so‘ng,   she’r   o‘quvchilarga   navbat   bilan   o‘qittiriladi,   she’rdagi   asosiy
mazmunini anglatuvchi so‘roq birikmalari ishlatilsa o‘quvchilarning qanchalik she’rga
bo‘lgan munosabati ya’ni she’rni ongli ravishda aniqlab olinishi kerakligini tushunilib
yetiladi.   Bunda   quyidagicha   savollar   berilishi   mumkin:   “She’rda   ko‘proq   nimalarga
e’tibor qaratilgan va nimalar tasvirlangan ekan?”, “Shoir qayerning mazzali nonlari va
baland minoralarini tasvirlaydi va bu joylarni nimaga o‘xshatadi?”, “She’rda mashhur
zardo‘zlari va shirin-shakar so‘zlari berilgan joy qaysi hudud hisoblanadi?,   “She’rda
shoir   qayerning   tog‘lari   qalqonligi   va   Alpomish   va   chanqovuzga   tegishli   joyni
tasvirlaydi?”     O‘qituvchi   berilgan   javoblarini     to‘ldirib,   o‘quvchilarning   tasvirlangan
joyga   doir   tushunchalarini   boyitadi.   Shu   o‘rinda   shuni   ham   aytib   o‘tishim   joizki,
o‘qituvchi   multimediali   va   video   rolliklar   asosida   ta’rifi   berilgan   joylarga   monand
40 ko‘rgazmali   materiallardan   foydalansak   maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.   She’rni   navbat
bilan   o‘quvchilarga   to‘rt-besh   marta   o‘qitilganidan   keyin   uning   mazmuni   yuzasidan
savol-javob   o‘tkaziladi.   She’rning   to‘la   mazmuni   uch-to‘rt   o‘quvchiga   gapirtiriladi,
ularning fikr-mulohazalari to‘ldiriladi. She’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi.
Ammo,   she’r   mazmuni   haqida   o‘quvchilarga   ko‘p   savol   berish   tavsiya   etilmaydi.
O‘quvchilar   she’rning   asosiy   mazmunini   tushunganliklariga   ishonch   hosil   qilishning
o‘zi kifoya. Shuni ham aytish kerakki, bolalar hayoti, ularning o‘ziga xos fikrlari, his-
tuyg‘ulari,   qiziqishlarini   ifodalovchi,   shuningdek,   zamonamiz   qahramonlari,   o‘zbek
xalqi, Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi she’rlar mazmunini
to‘liqroq  tahlil   qilish   talab   etiladi.  Bunday   she’rlarni   o‘qishga   maxsus   tayyorlaniladi:
she’r   mazmuniga   asos   bo‘lgan   tarixiy   voqea   haqida   qisqacha   so‘zlab   beriladi   yoki
suhbat   o‘tkaziladi.   Boshlang‘ich   sinflarda   o‘rganiladigan   ko‘pgina   she’rlarni   tahlil
qilib,   ifodali   o‘qish   mashq   qilingach,   ifodali   yod   aytib   berish   vazifasi   topshiriladi.
She’riy   nutq   yengil   yodlab   olinadi,   bolada   estetik   his-tuyg‘u   uyg‘otadi.   Kichik
yoshdagi   o‘quvchilar   saviyasiga   mos   bolalar   bop   ravshan   til   bilan   yozilgan   sodda
ritmli   jarangdor   she’rlarni   bolalar   tez   va   oson   yodlab   oladilar.   Kichik   yoshdagi
o‘quvchilarga   she’rni   qanday   yodlash   kerakligi   o‘rgatiladi.   Buning   uchun   o‘qituvchi
o‘quvchilar   bilan   she’rni   teng   satrli   bir   necha   qismga   bo‘ladi.   O‘quvchilarga   har   bir
satr   oxirida   pauza   (to‘xtam)   qilish,   buning   uchun   satr   oxirida   tinish   belgisi   bo‘lishi
shart   emasligi,   ritmik   to‘xtamda   ovozni   nuqtadagi   kabi   pasaytirmaslik   lozimligi,   bu
tugallanmagan   fikrni   davom   ettirishga   imkon   berishi   tushuntiriladi   va   bo‘Iingan
qismlar  navbati  bilan yodlatiladi. Epik (voqeiy)  she’rlar  yoki  she’riy usuldagi  adabiy
ertaklar kishilar hayotida yuz bergan   yoki yuz berishi mumkin bo‘lgan biror voqeani
umumlashtirgan   holda   ifodalash   bilan   matnlarga   o‘xshaydi.   Voqealarni   ifoda   etuvchi
vositalaming   ohang   jihatdan   tartibga   solinishi,   kichik   bo‘laklarning   izchil   va   bir
me’yorda   takrorlanishi,   misralarda   ohangdosh   so‘zlarning   qo‘llanishi   bilan   she’riy
nutq sanaladi. Shu sababli  bunday matnlarni o‘rganishda she’r va matn ustida ishlash
metodikasidan   foydalaniladi.   Epik   she’rlarni   o‘qishga   o‘quvchilar   alohida
tayyorlanadi,   ularda   ifoda   etilgan   voqealar   yuz   bergan   davr   haqida   tasavvur   hosil
qilinadi. Bunday she’rlarning mazmuni qay darajada o‘zlashtirilganligiga ham alohida
41 e’tibor   qaratilishi   lozim.   Bunda   ta’limiy   vositalardan   bo‘lgan   rasmlardan   foydalanish
yaxshi   samara   beradi.   Matn   matni   ustida   ishlashda   uni   qismlarga   bo‘lish,   har   bir
qismdagi   asosiy   fikrni   aniqlash,   reja   tuzish   va   qayta   matnlash,   qahramonlarga   tavsif
berish   va   tarbiyaviy   xulosalar   chiqarish   kabi   tahliliy   ishlar   amalga   oshiriladi.   Epik
she’rlarning nasriy matnlar kabi tuguni, kulminatsion nuqtasi, yechimi mavjud bo‘ladi.
Shu  sababli  matn  mazmuni  savol-topshiriqlar  orqali   tahlil  qilinadi.  Savol-topshiriqlar
o‘quvchilar   tomonidan   ham   tuzilishi   mumkin.   Masalan,   she’r   matnida   tushirib
qoldirilgan shahar va viloyat nomlarini yozing, bu topshiriqda o‘quvchilarga asosan bu
shahar   va   viloyatlar   haqida   ma’lumotlar   berib   o‘tilsa   maqsadga   muvofiq   hisoblanadi
chunki,   ayrim   o‘quvchilarda   bu   joylarga   nisbattan   ma’lumotlar   va   tushunchalar   kam
bo‘lishi   mumkin.  Shuningdek,     bu   topshiriqni   bajarish   jarayonida   o‘quvchilarda  ham
ma’lumot   olish,   ham   she’r   matnini   to‘laqonli   tushunishga   yordam   beradi.   Bugungi
shiddat   bilan   jadallashib   borayotgan   taraqqiyot   davrida   dunyo   har   daqiqada
o‘zgarmoqda,   avlodlar   o‘zgarmoqda   va   o‘sib   kelayotgan   avlodning   fikrlashi   va
dunyoqarashi   turlicha   va   bu   jarayon   bugungi   ta’lim   tizimida   o‘qtuvchining   tinimsiz
izlanishga,   yangidan   yangi   g‘oyalarni   qo‘llashga,   ta’limda   innovatsion
texnalogiyalardan,   AKTdan   foydalanish   zaruratini   tobora   orttirmoqda   Ma’lumki,
adabiyot   darslariga   noan’anaviy   darslarni   olib   kirish   va   uni   ta’limmazmuniga   sing
dirish,   dars   o‘tishning   yangi-yangi   usullarini   topish.   Milliy   dasturlari   talablarini
bajarishga   zamin   yaratadi.   Inson   shaxsini   har   tomonlama   kamol   toptirish,   o‘sib
kelayotgan   yosh   avlodda   umuminsoniy   va   milliy   qadriyatlarga     hurmat   tuyg‘usini
uyg‘otishda,   milliy   tilga,   o‘z   xalqining   an’analariga   iftixor   hissini   kamol   toptirishda
adabiyot   darslarining   o‘rni   beqiyosdir.   Shunday   ekan,   biz   ham   o‘z   darslarimizni
tashkil   etishda   aynan   shu   maqsadlarni   ko‘zlagan   holda   ish   olib   boramiz.   Keyingi
paytlarda   ilg‘or   tajribali   o‘qituvchilar   tamonidan   darsning   seminar-dars,   bahs-dars,
suhbat-dars,   sinov-dars,   konferensiya-dars,   sayohat-dars   kabi   turlari   o‘tkazilmoqda.
Bunday   dars   turlari   o‘quvchining   dars   paytidagi   loqaydligiga   a   o‘zlashtirish   sust
kishilarning   qobiliyatiga   barham   berib,   unda   faollikni   uyg‘otadi,   bolani   o‘ylashga,
muhokamali fikr yuritishga, so‘zlashga va izlanishga hamda mehnat qilishga o‘rgatadi.
Buning   uchun   hamma   vaqt   o‘qituvchi,   o‘z   o‘quvchilariga   nisbatan   ko‘proq
42 shug‘ullanib,   bilim   va   mahoratini   tinmay   oshirib   borishi   zarur.   Shundagina   u   o‘z
nomiga   munosib   faoliyat   kishisi   bo‘ladi.   Mehnatning   samarasi   sifatida   har   bir   darsi
mazmunli,   maroqli   orginalligi   bilan   farqli   ekanligini,   uning   mashg‘ulotlariga
o‘quvchilar   tabora   qiziqib   borayotganliklarini,   shogirdlarining   dars   jarayonida   o‘quv
materiallarini,   o‘zaro   ishtiyoq   bilan   o‘rganishga   kirishib   faollik   va   uyushqoqlik
ko‘rsatayotganliklarini   qalbdan   his   etadi.   Bunday   natijaga,   shubhasiz   dars   jarayonida
oqitish   usullaridan   har   tomonlama   foydalanish   orqali   erishish   mumkin.   Men   oz
darslarimmi   o‘tish   qulay   va   jonli   bo‘lishi   uchun   turli   ko‘rgazmali   qurollar   ishlab
chiqaman,   ulardan   o‘z   vaqtida   va   o‘rnida   foydalanishga   harakat   qilaman.   Natijada
o‘quvchi   darsni   yaxshi   o‘zlashtira   olmaydi.   Har   bir   usuldagi   darslar   ikki-uch   marta
o‘tilganda o‘zini oqlaydi. Me’yoridan oshmasligi, o‘quvchilarni zeriktirmasligi uchun
usullarning   turlicha   bo‘lishi   darsning   samaradorligini   yanada   oshiradi.   Dars
jarayonlarida   notiqlik,   suhbat,   matn,   mustaqil   ish,   yozma   ish,   zamon   bilan   bog‘lash,
mustaqil fikrga tayanish shakllariga kata e’tibor berishimiz lozim. Har bir o‘tilayotgan
darsga o‘quvchilar  tomonidan berilayotgan baho biz  uchun qadrlidir.   Hozirda ta’lim
metodlarini  takomillashtirish sohasidagi asosiy  yo‘nalishlardan biri interfaol ta’lim va
tarbiya   usullarini   joriy   qilishdan   iborat.     Interfaol   usullarni   qo‘llash   natijasida
o‘quvchilarning mustaqil  fikrlash,  tahlil  qilish,   xulosalar  chiqarish, o‘z fikrini bayon
qilish, uni asoslangan holda himoya qila bilish,  sog‘lom muloqot, munozara, bahs olib
borish   ko‘nikmalari   shakllanib,   rivojlanib     boradi.   Yana   darslarimni   qiziqarli   va
tushunarli   bolishi   uchun   “Sinkveyn”,   “Assesment”,   “Tushunchalar   tahlili”     kabi
metodlardan ham, yana “Matn tahlili” metodlarini ham ko‘p bora qo‘llayman, chunki
bir   xil   metodlarni   qo‘llash   ham     bolalarni   zeriktirib   qo‘yishi   mumkin   shuning   uchun
ularni   tez-tez   almashtirib     turish   maqsadli   hisoblanadi   bu   esa   darsimiznini   samarali
chiqishiga sabab boladi.
Bugungi  kunimiz nihoyatda shiddatkor.U har  bir o‘qituvchidan o‘z ishiga ijodiy
yondashishni, ta’limning yangi shakllaridan foydalangan holda dars samaradorligini
oshirishni   talab   qilmoqda.   Ayniqsa,   adabiyot   darslarida   o‘quvchi   o‘zligini   anglasa,
o‘zini va o‘zgalarni tushuna olsa, o‘qituvchi o‘zining kamchiliklarini ko‘ra olsa va
43 ularni   to‘g‘rilashda   g‘ayratli   bo‘lsagina,   dars   kashfiyot   darajasiga   ega   hisoblanadi.
Keling endi  sizlar  bilan ko‘proq dars  jarayonimizni  metodlar  bilan o‘tishga  harakatat
qilamiz, masalan yuqorida sanab o‘tilgan metodlarning dars jarayonga qulay va o‘tish
uslubi bolalarga mazzmunli va tushunarli bo‘lgan jihatlariga nisbattan ushbu metoddan
foydalanishimiz   zarur,   ASSESMENT   metodi   “Assesment”   inglizcha   “assessment”
so‘zidan   olingan   bo‘lib,   “baho”,   “baholash”   ma’nolarini   bildiradi.   Assesment   metodi
talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalari darajasini har tomonlama, xolis baholash
imkoniyatini   ta’minlovchi   topshiriqlar   to‘plami   bo‘lib,   u   biografik   anketa,   ta’lim
sohasidagi   yutuqlar   bayoni,   o‘quv   individual   topshirig‘i,   bahs-munozara,   intervyu,
ijodiy ish, test, individul keys, taqdimot, ekspert kuzatishi, rolli hamda ishbilarmonlik
o‘yinlari   kabilardan   tashkil   topadi.   Bu   metod   asosan   quyidagi   uch   maqsadga   xizmat
qiladi: talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini har tomonlama, xolis baholash;
talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish imkoniyatlarini aniqlash;
talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladigan istiqbol
reja (maqsadli dastur)ni shakllantirish. Mazkur texnologiyaning yaratilish tarixi o‘tgan
asrning 30-40- yillariga borib taqaladi. Dastlab texnologiya mavjud harbiy vaziyatlarni
to‘g‘ri   baholay   oladigan,   harbiy   harakatlar   jarayonini   samarali   boshqaradigan,   zarur
o‘rinlarda   oqilona   harakatni   tashkil   eta   oladigan   ingliz   hamda   nemis   harbiylari
orasidan   bilimdon,   tadbirkor,   mahoratli   harbiylar,   shuningdek,   ofiserlarni   tanlash
maqsadida   qo‘llanilgan.   Keyinchalik   bu   metod   tadbirkorlik   sohasiga   ham   samarali
tatbiq   etildi.   Metodni   birinchi   marta   1954-yilda   “AT&T”   kompaniyasi   tomonidan
tadqiqot   dasturlarini   amalga   oshirish   doirasida   qo‘llanilgan.   To‘rt   yildan   so‘ng
malakali menejerlarni tanlash maqsadida qo‘llanila boshlangan ushbu metod negizida
tadbirkorlar   va   psixologlar   bilan   hamkorlikda   mazkur   texnologiya   yordamida   ishlab
chiqarish,   savdo,   maishiy   xizmat   ko‘rsatish   korxonalari   hamda   tashkilotlar   uchun
malakali   mutaxassislarny   tanlash   xizmati   –   “Assesment-markaz”   (“The   Assessment
Centre”) faoliyatini yo‘lga qo‘yildi. 1960 yilda “IBM”, “Standart oyl of Ogayo”, “Sirs
Robaks” kabi yirik amerika kompaniyalari o‘z faoliyatlariga bu texnologiyani samarali
tatbiq   etdilar.   Agar   1980   yilda   2000   ta   firma   “Assesment-markaz”   asosida   malakali
mutaxassislarni tanlashni ma’qul ko‘rgan bo‘lsa, hozir bu texnologiyadan o‘n minglab
44 korxona,   tashkilot,   firma   va   kompaniyalarda   samarali   qo‘llanilmoqda.   Ayni   vaqtda
ishlab   chiqaruvchi   va   savdo   kompaniyalari   malakali   menejerlarni   tanlash   maqsadida
mazkur   texnologiyadan   muvaffaqiyatli   foydalanmoqdalar.   Bosh   prezidentimiz
hisoblangan   Islom   Karimov   shunday   deb   ta’kidlaydilar   “agar   bolalar   erkin   fikrlashni
o‘rganmasa,  berilgan  ta’lim   samarasi   past  bo‘lishi  mumkin”  So‘nggi   yillarda  mazkur
texnologiya  ta’lim   tizimiga   ham   samarali   joriy  etildi.  Uning   yordamida   talabalarning
bilim,   ko‘nikma   va   malakalari   darajasi   har   tomonlama,   xolis   baholanmoqda [29] .Bu
metodika   haqida   ma’lumotga   ega   bo‘ldik,   endi   bu   metodni   avvalambor     qaysi
jarayonda qo‘laashimiz maqsadga muvofiqligini bilib olishimiz zarur. Masalan, yangi
mavzu   bayonini   yoritayotgan   vaqtimizda   asosli   o‘rin   hisoblanadi.   Sinfingizda
o‘quvchilar   orasida   she’rga   muhabbat   uyg‘otishning   asosiy   roli   kattadir   buni   biz
o‘qtuvchilar   qanday   qilishimiz   mumkin   kabi   savollar   tug‘ilishi   mumkin   birinchidan,
Sinfingizda   she’rlar   burchagi   tashkil   qiling.   Men   talabalarni   hayajonga   solishni   va
ularni   she’r   o‘qishga   qiziqtirishni   yaxshi   ko‘raman.     Mening   sevimli
mashg‘ulotlarimdan   biri   -   o‘qish   burchagini   she’rlarni   namoyish   qilish   burchagiga
aylantirish.     She’riyatga   oid   barcha   kitoblarni   chiqarib,   ko‘rgazmaga   qo‘yaman.
Ikkinchidan,   Shoirning   she’rlarini   o‘qishdan   oldin   u   haqida   bilib   oling .   Ko‘pgina
shoirlar o‘zlarining kayfiyatlari, hayotiy voqealar, oila va munosabatlar, tabiat haqida
she’rlar yozadilar.  Birinchidan, shoir haqida iloji boricha ko‘proq ma’lumot oling.  U
qayerda   va   qaysi   davrda   yashagan?     She’rning   yozilish   davri   va   shoirning   kelib
chiqishini   tushunish   she’r   ma’nosi   haqida   xulosa   chiqarish   uchun   zarurdir.   Masalan,
shoir   yoki   shoira   qaysi   davrda   yashab   o‘tganiga   qarab   biz   lug‘at   bilan   ishlashimizga
to‘g‘ri   keladi.   Va   berilgan   mavzuga   oid   bilimlarni   to‘plashimiz   zarur.   Mualliflarning
maqsadini tushunish uchun she’rni tahlil qilishga vaqt ajrating. She’rni tahlil qilishning
qiziqarli tomoni shoir nima demoqchi bo‘lganini aniqlashdir.   Bu erda majoziy tildan
foydalanish   paydo   bo‘ladi.   Aynan   shu   narsa   she’riyatni   musiqaga   o‘xshash   ritm   va
oqimga ega qiladi.   Bu so‘zlarning oqimi, urish ritmi, bo‘g‘inlar naqshidir, bu o‘quvchi
ongida tasvirlarni   yaratish  uchun  sinchkovlik  bilan tanlangan  so‘zlardir.    Talabalarga
o‘rgatishdan   oldin   she’rlarni   o‘zingiz   o‘qishga   vaqt   ajratishingiz   va   uni   to‘liq
tushunishingiz   juda   muhimdir.     Bolalarni   she’rni   tahlil   qilishga   o‘rgatish,   siz   she’rni
45 shunchaki   olib   o‘rgatiladigan   vositalardan     biri   deb   qaramang,   she’rdagi   asosiy
maqsadni   anglab   olganingizdan   so‘ng   uning   janri,   yozilish   uslubiga   qarab   metod   va
teexnologiyalardan   foydlanishingiz   joiz   hisoblanadi,   ba’zi   she’rlar   haqiqatan   ham
kattalar   uchun   tushunilishi   qiyin   bo‘ladi,   o‘quvchilardan   o‘z   fikri   ya’ni   o‘quvchilar
qanchalik   tushunganini   so‘rash   u   yoqda   tursin.     Haqiqatan   ham   siz   o‘qiganlaringiz
haqida   o‘ylashingiz,   mulohaza   yuritishingiz,   savollar   berishingiz   va   she’rni   o‘zingiz
tushunishga   vaqt   sarflashingiz   kerak.   Har   bir   kuningizni   ovoz   chiqarib   o‘qiladigan
she’r   bilan   boshlang   men   har   kuni   she’riyat   bo‘limida   ovoz   chiqarib   o‘qish   bilan
boshlashni   yaxshi   ko‘raman.     Bolalar   she’rlarni   eshitishni   va   turli   mualliflarning
ovozini   yozishni   juda   yaxshi   ko‘radilar.     Agar   siz   o‘qishga   unchalik   qiziqmasangiz,
youtubega   kimdir   she’r   o‘qiyotgani   haqida   video   qo‘yishingiz   mumkin.     Izlanishlar
natijasi  shuni  ko‘rsatdiki, Shel Silvertein youtubeda bir  nechta videolarni  yozib oladi
va   ularni   o‘qish   uchun   ajoyib   ovozidan   foydalanadi.     Barcha   bolalaringizga   she’r
mazmuni yetib borishi uchun turli xil she’rlarni o‘qishni unutmang zeroki, bu jarayon
o‘quvchilar she’rni qanday darajada tushunishiga yordam beradi. O‘quvchilarga she’r
ma’nosini   yaxshiroq   tushunishga   yordam   berish   uchun   majoziy   tilni   o‘rgating   ba’zi
she’rlar   juda   oddiy   sirt   darajasini   tushunishni   talab   qiladi,   boshqa   she’rlar   esa   shoir
aytmoqchi   bo‘lgan   narsani   tushunishga   qiynaladi.     She’rlarda   ko‘pincha   metafora,
o‘xshatish,   onomatopeya,   alliteratsiya,   idiomalar   va   boshqa   majoziy   tillardan
foydalaniladi.     Talabalarga   majoziy   tilning   ma’nosini   o‘rgatish.     Ushbu   she’riy
vositalarni   tushunish   ba’zi   she’rlarda   yashirin   ma’noni   ochishga   yordam   beradi   va
chuqurroq   tanqidiy   fikrlashga   imkon   beradi.   She’rni   o‘qib   bo‘lgach,   o‘quvchilarga
“Nimaga e’tibor berdingiz?, nima yoqadi?” deb so‘raladi.  Biz ko‘pincha yozuvchining
qilgan   ishlarini   sharhlaymiz   va   she’rni   bir   butun   sifatida   muhokama   qilar   ekanmiz,
quydagi sifatlarga e’tibor berishimiz lozim hisoblanadi.
• Mavzu
• So‘z tanlash
• Hissiyotlarni ifodalash
• Ritm
46 • Shakl
• Satr uzilishlari
• Sarlavha
• Yakunlovchi chiziq
• Maxsus yoki etishmayotgan tinish belgilari
She’riyat o‘rgatish
She’riyat bolalar  uchun juda jozibali va bu ularning sevgisini  uyg‘otishning eng
yaxshi   usuli   til.   U   til   go‘zalligini   qadrlashga   zamin   yaratadi.   Ularni   tarbiyalaydi   his-
tuyg‘ularini   kuchaytiradi   va   ularning   tasavvur   kuchini   oshiradi.   She’rning   ritmi
o‘quvchilarga   yordam   beradi   tabiiy   nutq   ritmini   egallash.   Professor
S.Subrahamanyamning   fikricha,   “She’riyat   butunning   har   tomonlama   rivojlanishiga
olib keladi[1] o‘quvchilarning shaxsiyati, xususan, hissiy, tasavvur, intellektual estetik
va intuitiv tomonlar” dir.
She’riyat o‘rgatishning maqsadlari
She’riyat   faqat   zavq   va   shavfq   uchun   o‘rgatiladi.     U   qo‘shimcha   ravishda   dunyo
qarashga   poydevor qo‘yadi.Shuning uchun she’r o‘qitishning maqsadlari ham har xil
hisoblanadi   va   turli   darajalarga   bo‘linadi.   She’riyatni   o‘rgatishning   umumiy
maqsadlari quyidagilardan iborat:
1. Umumiy maqsadlar
Boshlang‘ich bosqichda
 O‘quvchilarga she’rni to‘g‘ri ritm bilan aytishga imkon berish va intonatsiya.
 Talabalarga she’rni o‘qishdan zavqlanishlarini ta’minlash.
 O‘quvchilarning tasavvur kuchini rivojlantirish.
 O‘quvchilarning his-tuyg‘ularini o‘rgatish
 She’r o‘qish va yozishga bo‘lgan muhabbatni rivojlantirish.
 O‘rta / Oliy o‘rta darajada
47  O‘quvchilarning she’rni qadrlashiga yordam berish.
 She’rdagi fikr va tasavvurni tushunishlariga yordam berish.
 She’rning qofiyasi, ritmi va uslubini qadrlash.
 O‘quvchilarning his-tuyg‘ularini, his-tuyg‘ularini va tasavvurlarini o‘rgatish. 
 Ularning estetikasini rivojlantirish. tuyg‘u.
 Ingliz she’riyatiga muhabbat uyg‘otish.
2. Aniq maqsadlar
1. She’riyatni o‘rgatishning o‘ziga xos maqsadlari she’rdan she’rga farq qiladi.
Ular asosan vaziyatga bog‘liq,
2. She’rda   tasvirlangan   manzara,   tuyg‘u   va   fikr.     Ingliz   she’riyatini
o‘rgatishning o‘ziga xos maqsadlari quyidagilardan iborat quyidagicha:
3. Talabalarga she’rni to‘g‘ri qofiya va ritm bilan  aytib berishini ta’minlash.
4. Talabalarga she’rini o‘qishdan zavqlanishlarini ta’minlash.
5. She’rning asosiy g‘oyasini tushunish.
6. She’rning eksklyuziv xabarini talabalarga etkazish.
7. She’rda tasvirlangan go‘zallik va obrazlarni qadrlay olishlarini ta’minlash.
8. She’riyat o‘rgatish tartibi
9. She’riyatni o‘qitish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
10. Tayyorgarlik
11. Taqdimot
12. Tushunish/qadrlash
3. Uyga topshiriq.
Kirish
She’rni   o‘rgatish   she’r   va   uning   muallifi   haqida   chiroyli   kirish   so‘zlaridan
boshlanishi   kerak.     Bu   o‘quvchilarning   qiziqishini   uyg‘otadi   va  o‘qitish   uchun  qulay
sharoit yaratadi.
She’rning kirishi turli yo‘llar bilan amalga oshirilishi mumkin:
48 1.1. O‘xshash   mavzuni   yoki   shunga   o‘xshash   hissiyotni   tasvirlaydigan   parallel
she’r o‘qilishi mumkin.
1.2. She’rning   orqa   tomoni   va   umumiy   mavzusiga   tegishli   she’rning   qisqacha
mazmunini berish orqali she’r va keyin unga bir nechta savollar berish.
1.3. Shoirning hayotiy - eskizini, she’riy uslubi va xususiyatlarini berish orqali.
1.4. Agar   she’r   tavsiflovchi   bo‘lsa,   rasm   ko‘rsatilishi   mumkin.     Rasmda   ikkita
yoki uchta savol bo‘lishi mumkin.
Maqsad bayoni.
She’r   va   uning   muallifi   bilan   tanishtirgandan   so‘ng,   o‘qituvchi   she’rni   o‘rgatish
maqsadini e’lon qilishi kerak.
Taqdimot.
Tadqiqotlar   natijasiga   ko‘ra,   yaxshi   she’r   to‘liq   bir   butunlikni   kashf   etilishi
nazarda   tutilgan.     Shuning   uchun   she’riyatni   bir   vaqtda   o‘rgatilishi   asosiy   ma’noni
anglab   yetishiga   katta   ko‘mak   qo‘shgan   bo‘ladi,   lekin   she’r   juda   uzun   bo‘lsa,   uni
shunday   birliklarga   bo‘lish   kerakki,   ritmini,   musiqasini   va   hissiy   ta’sirini
yo‘qotmasligi mumkin.  Taqdimot bosqichi quyidagilardan iborat:
 O‘qituvchi tomonidan namunali qiroat
I. Qiroat she’riyatning ruhidir.   She’rni to‘g‘ri ritm, stress va intonatsiya bilan
o‘qish   juda   muhimdir   ahamiyati.     O‘qituvchi   tomonidan   namunali   qiroat
o‘quvchilarga   she’rni   his   qilishlariga   yordam   beradi   boshqa   tafsilotlarga
kirmasdan uning umumiyligi.  Shuning uchun o‘qituvchi she’rni to‘g‘ri ritm,
urg‘u va intonatsiya bilan aytishi kerak.  Bu vaqtda talabalar uni diqqat bilan
tinglashlari kerak kitoblar yopildi.
II.  O‘qituvchining ikkinchi namunali qiroati
III. Raybernning so‘zlariga ko‘ra, “Bir o‘qish, albatta, etarli emas. Uni ikki yoki
uch marta o‘qish kerak’’.  Kimga ko‘proq ta’sir ko‘rsatadi, o‘qituvchi she’rni
yana bir bor  to‘g‘ri qofiya va ritm bilan aytadi.   Bu talabalardan kitoblarini
ochishlari va unga rioya qilishlari so‘raladigan vaqt.
49 IV. Talabalarning taqlid o‘qishi
V. O‘qituvchi   ikki-uch   o‘quvchiga   birin-ketin   she’rni   xuddi   shu   tarzda   aytib
berishni so‘raydi tilovat qilingan.   Bu talabalardan ko‘p mashq qilishni talab
qiladi va o‘quvchilarning zavqlanishiga yordam beradi tilovat qilish va uning
tilining musiqasi va go‘zalligini his qilish.
VI.  Qiyin so‘zlarning ma’nosi
VII. She’r   o‘rgatishda   so‘zlarning   ko‘rgazmasi   batafsil   bajarilmaydi.     Faqat   bu
qiyin   so‘zlar   yoki   she’rni   tushunishga   to‘sqinlik   qiladigan   iboralar
tushuntirilishi kerak.
VIII.  Talabalar tomonidan she’rning ovozsiz o‘qilishi
IX. Ushbu   bosqichda   talabalardan   she’rni   jimgina   o‘qishlari   va   mavzuni
tushunishlari so‘ralishi mumkin.   Dastlabki bosqichda she’rni jim o‘qishdan
qochish mumkin.
X.  Chora qiroati
Boshlang‘ich bosqichda o‘quvchilar she’rni xorda aytib berishdan zavqlanadilar.
Bu ularga kirishga yordam beradi ularning uyatchanligini yengish.   Ushbu bosqichda
o‘qituvchi   she’rni   satr-satr   o‘qishi   mumkin   keyin   talabalar   birgalikda.   She’rni   bir
necha   marta   o‘qib   bo‘lgach,   o‘qituvchi   ularning   tushunishini   tekshirish   uchun   bir
nechta   savollarni   qo‘yadi   she’rning   mavzusi.     Bu   savollar   oddiy   va   qisqa   bo‘lishi
kerak.     Minnatdorchilik   savollari   she’rning   til,   tafakkur,   his-tuyg‘u   va   obrazlarning
go‘zalligini baholash haqida so‘radi.  Talabalarga quyidagilar so‘ralishi mumkin:
- Qofiyali so‘zlarni tanlang,
- Chiziqlarni to‘ldirish uchun.
- She’rning markaziy g‘oyasini tushuntirish.
Uyga topshiriq
She’r   o‘rgatishda   uy   vazifasi   unchalik   ahamiyatli   emas.     Bolalardan   eslab
qolishlarini   so‘rash   mumkin   she’r   yoki   biron   bir   ijodiy   ish   bilan   shug‘ullanadi   yoki
she’rning   mohiyatini   o‘z   so‘zlari   bilan   yozadi   Bunday   she’rlarni   tahlil   qilish   matn
50 voqealarini   hamda   qahramon   holatlarini   o‘quvchi   ko‘z   oldida   yaqqol   gavdalantirish
imkonini   beradi.   Bunda   ayrim   epizodlarga   rasmlar   ham   chizdirish   mumkin.   Epik
she’rlarning   badiiy   til   vositalari   ma’nolarini   ochish,   ohangdosh   so‘zlarni   aniqlash,
band   va   misralar,   bo‘g‘inlar   sonini   belgilash,ifodali   o‘qish,   ayrim   epizodlarni   yod
oldirish   kabi   ish   turlari   qo‘llansa,   maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.   She’rni   izohli   o‘qish
darsining tuzilishi quyidagicha bo‘lishi   mumkin:
1) she’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o‘qib berish
(birinchi sintez);
2) she’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz);
3) she’rni ifodali o‘qishni mashq qilish (ikkinchi sintez);
4) she’rni yod aytib berishga tayyorlanish;
5) epik (voqeiy) she’rlar ustida ishlash;
6) she’rdagi notanish so‘zlar ustida ishlash.
Asosan,   she’rni   o‘qitishdan   asosiy   maqsad   bu,   o‘quvchilarning   bog‘lanishli
nutqini   o‘stirish,   lug‘at,   ongli   va   ifodali   o‘qish,   erkin   va   mustaqil   fikrlashni
rivojlantirish. O‘qilgan she’r mazmuniga doir savol  va topshiriqlarga javob ber olishi
va   yangi   bilim   beruvchi   va   bilimlarni   mustahkamlovchi   qismga   ega   hisoblanadi   va
darsimiz   davomida   suhbat   va   tushuntirish   va   “zanjir”   va   “assessment”   metodlaridan
foydalanish   maqsadga   muvofiq   hisoblanadi.   Dars   jarayonida   darslik,   multimediali
vositalar  va ko‘rgazma  va tarqatma materiallardan foydalanish  dars  jihozining asosiy
turlaridan hisoblanadi.
                    II:3.  Tadqiqot usullari va natijalarini ng  tahlili.
Tadqiqotda   ilgari   surilgan   nazariy   masalalar   hamda   amalga   oshirilgan   amaliy
tajribalar   uning   natijasini   aniqlashni   taqozo   etadi.   Yakuniy   tajriba-sinov   ishlari
51 2022-2023-yillarda   Samarqand   viloyati   Payariq   tumaniga   qarashli   30–o‘rta
umumta’lim   maktabida   olib   borilib,   unda   jami   2   nafar   boshlang‘ich   sinf
o‘qituvchisi   va   63   nafar   o‘quvchi   ishtirok   etdi.   Shundan   32   nafari   tajriba   guruhi
o‘quvchilari   va   31   nafari   nazorat   sinfi   o‘quvchilari   edi.     Shakllantiruvchi   tajriba
bosqichida   ham   tajriba-sinov   ishlari   ta’kidlovchi   tajriba   jarayonida   foydalanilgan
metodlar yordamida birtiruvchi  tomonidan ishlab chiqilgan me’zonlar asosida olib
borildi.   O‘quvchilarning     mavzularni   qanchalik   o‘zlashtirayotganligi,   olgan
bilimlari   orqali   mashqlarni   to‘ri   bajarayotganligi   tadqiqot   va   natijalarni ng   ta h lili
asosida   a niq la na di.   Bu   ishlarini   olib   borishda   asosiy   e’tibor   o‘rganilayotgan
muammoning zarurligi ta’kidlab o‘tiladi.Tadqiqot ishlarini tashkil etishda:
1. O‘qish  fanini boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘lash;
2. O‘quvchiga   yangi     ilg‘or   texnologiyaga   asoslangan   dars   tuzilishi   haqida
nazariy tushunchalarni berish;
3. Mavzuni o‘zlashtirish maqsadida uni tahlil qilish;
4. O‘quvchining   dars   jarayonida   mustaqil   ishlash   ko‘nikmasini   shakllantirish
uchun zarur shart-sharoit yaratish;
5. Ta’lim   jarayonida   yangi   pedagogik   texnologiyalardan   foydalanib   darslarni
samaradorligini oshirish;
Nazariy   hamda   amaliy   mashg‘ulotlarini   tashkil   etishda,   birinchi   navbatda
o‘quvchilar bilimini quyidagicha tartibda baholash me’yorlariga e’tibor qaratildi.   
O‘quvchilarning   bilimlarini   baholashni   quyidagi   bosqichlarda   orqali   ko‘rib
chiqildi:
1-bosqich.   Ishni   kamchiliklarsiz   to‘liq   bajargan   o‘quvchilarga   “5”   baho
qo‘yiladi (86-100 ball).
2-bosqich.   Bitta   qo‘pol   bo‘lmagan   xato   va   bitta   kamchilikka   yoki     uchta
kamchilikka ega bo‘lgan to‘liq bajarilgan ishga qo‘yiladi. “4” baho (71-85 ball):
3-bosqich.   Ishning   2/3   qismini   to‘g‘ri   bajargan   yoki     bitta   qo‘pol   xato   va
ikkita kamchilikka yoki  bitta qo‘pol va bitta qo‘pol bo‘lmagan xatoga yoki  ikkita
52 qo‘pol   xatoga   yoki   bitta   qo‘pol   bo‘lmagan   xatoga   va   uchta   kamchilikka   yo‘l
qo‘ygan o‘quvchiga qo‘yiladi. 3 baho (55-71 ball)
2   va   3   baho   talablariga   javob   bera   olmagan   O‘quvchiga   qo‘yiladi,   agar   u
ishni   umuman   bajarmasa,   unga   umuman   baho   qo‘yilmaydi   (ball   berilmaydi)
hamda, tegishli choralar ko‘riladi.
Albatta bu baho me’yorlari taxminiydir.
Yakunlovchi baho o‘quvchining o‘quv ishidagi quyida keltirilgan faoliyatini
nazarda tutgan holda qo‘yilishi lozim: 
1. Amaliy  ishlarini bajarishdagi faolligini;
2. Uy vazifalarini muntazam bajarilishini,  bajargan ishni  to‘g‘riligi va miqdorini;
3. Og‘zaki javoblarining sifatini;
4. O‘quvchi   tomonidan   muammo   qo‘yishdagi   va   uni   hal   qilishdagi   evristik
suhbatda   qatnashishini;
5. Darslik   bo‘yicha qilingan suhbatlar natijalarini;
6. Mustaqil va nazorat ishlaridagi xatoliklarning xarakterini.
Baholashning yakunlovchi bosqichi bitirish imtihonidir. Bitirish imtihonida
yuqoridagi   talablarning   hammasini   e’tiborga   olgan   holda   o‘ quvchilarning
o‘zlashtirishlariga   baho   qo‘yiladi.   Yuqoridagi   baholash   me’yorlaridan   ko‘zda
tutilgan   maqsad,   dars   davomida   har   bir   o‘quvchini   o‘z   ustida   ishlashga   majbur
etadi   hamda,   vaqtdan   unumli   foydalanishni   o‘rgatadi.   Darslarni   yangi   pedagogik
texnologiyalar asosida tashkil etish  ishining boblarida ko‘rib chiqilgan bo‘lib, har
bir   mavzu   uchun   kerakli   bo‘lgan   metodlarni   qay   tarzda   tanlash   va   foydalanish
haqidagi   ma’lumotlar   oqilona   tarzda   batafsil   bayon   qilingan.   Pedagogik   tadqiqot
natijalarini   tahlil   qilishda   matematik-statistika   metodidan   foydalanildi .   Bunday
metodni   qo‘llash,   tadqiqot   natijalarini   ishonchliligi   yoki   ishonchsizligini
isbotlanishini   ta’minlashga   imkon   yaratadi.   Shu   sababli   statistik   metodning
qo‘llanilishi izlanish tavsifidagi tadqiqot ko‘lamini o‘zgartirmaydi.   Tajriba - sinov
ishlari   20 22 -20 23   o‘quv   yilining   uchinchi   va   to‘rtinchi   choragi   davomida
53 pedagogik   amaliyot   vaqtida   Samarqand   viloyati   Payariq   tumaniga   qarashli   30–
o‘rta   umumta’lim   maktabida   2-sinf     o‘quvchilari   bilan   o‘tkazildi.   Pedagogik
tajriba-sinov   ishlaridan   ko‘zlangan   maqsad,   ona   tili   va   o‘qish   savodxonligi   va
o‘ qish   savodxonligi   darslarida   o‘quvchilarga   yangi   ilg‘or   texnologiya   tuzilishini
o‘rgatish   va   bilim,   ko‘nikma   va   malakalarni   ongli   yetkazilishini   o‘rgatishdan
iborat.   O‘quvchilarni   bilimini   zamonaviy   texnika   va   texnologiyalar   asosida
shakillantirilsa   amaliy   mashg‘ulotlari   jarayonidagi   faoliyati   samaradorligi   yanada
ortadi   malakalarini   rivojlantirishni   ta’minlay   olishni   tekshirib   ko‘rishdan   iborat.
Bundan   ko‘zlangan   asosiy   maqsad,   o‘qishdan   mashg‘ulotlarning   samaradorligini
oshirish,   ta’lim   jarayonida   bir   xillikdan   qochish,   yangi   pedagogik
texnologiyalardan   foydalanish,   o‘quvchilarning   fikrlash   qobiliyatlarini   o‘stirish,
ularning   ilmiy   tafakkur   va   izlanuvchanlik   qobiliyatlarini   rivojlantirishga   yordam
berish   hamda   bilim   darajasini   aniqlashdan   iborat   edi.   Tajribada   sinf   o‘quvchilari
ikki   guruhga,   ya’ni   “Qaldirg‘ochlar”   ta’lim   noan’anaviy   yani,   yangi   pedagogik
texnologiyalar asosida olib borildi, “Yog‘du” guruhida esa darslar an’anaviy tarzda
o‘tkazildi.
“Qaldirg‘ochlar”   guruh   sifatida   Samarqand   viloyati   Payariq   tumaniga
qarashli 30–o‘rta umumta’lim maktabining  2 A
 -sinf o‘quvchilari tanlandi hamda, 
“Yog‘du”   guruhi   sifatida   Samarqand   viloyati   Payariq   tumaniga   qarashli   –
o‘rta umumta’lim maktabining 2 B
 -sinf o‘quvchilari tanlandi.
Tajriba   o‘tkazish   jarayonida   o‘quvchilardan   testlar   olish,   savol-javoblar   va
yozma   ishlar   ko‘rinishida   olib   borildi.   O‘tkazilgan   tajriba,   tekshirish   va   kuzatish
natijalarini   matematik-statistika   usullari   bilan   tekshirish   va   tahlil   qilish   ishonchli
xulosalar chiqarish imkonini berdi.
O‘quvchilar bilimining chuqurligi va mustahkamligi darajasini tahlil qilish,
ularning   og‘zaki   javoblari,   test   va   yozma   ish   natijalari   yuqorida   ajratgan   uchta
bosqichda kategoriya bo‘yicha baholandi.
54 Pedagogik   tadqiqot   ishida   taklif   etiladigan   usullarning   yoki   yangiliklarni
samaradorligini tekshirish va tajriba natijalarini ishonchliligini baholash uchun eng
ko‘p   ishlatiladigan   matematik-statistika   modellaridan   biri   bo‘lgan   hamda,   biz
ko‘rib chiqayotgan farazning haqiqiyligini foydalanildi. 
Misol   tariqasida   “Qaldirg‘ochlar”     va   “Yog‘du”     guruhlarida   olingan
natijalari   quyidagi   jadvalda   keltirilgan   bo‘lib,   bunda   o‘quvchilarning
ko‘rsatkichlari 100 ballik tizim bo‘yicha baholandi.
Qo‘yilgan   muammolar   bo‘yicha   “Bilimdonlar”   va   “Zukkolar”   guruhlari
qatnashchilarining ballari:
“Qaldirg‘ochlar”   guruh   sifatida   Samarqand   viloyati   Payariq   tumaniga
qarashli   30–o‘rta   umumta’lim   maktabining     2 A
  -sinf   o‘quvchilarining   erishgan
natijalari:
№ O‘quvchilar I.F. Tajribaviy
1t 2t 3t
34 34 34
1 Alimordonov Shamsiddin 75 69 83
2 Aminov Shodiyor 77 87 88
3 Abdumalikova  Gulhayo 82 84 85
4 Baxriddinova Nozigul 75 77 81
5 Daminov Umid 78 75 80
6 Baxronov Ozodbek 72 72 81
7 Bektosheva Ruxsora 82 71 83
8  Begimqulova Lobar 81 75 86
9 Faxriddinov Og‘abek 83 78 85
55 10 Rayimqulov Begzod 76 73 85
11 Esirgapova Sevinch 77 87 88
12 Nurmuhammedov Baxtiyor 82 84 85
13 Nursultonova Hosila 75 77 81
14 Xudaynazorova Sakina 78 75 80
15 Xolilova Zarofat 72 72 81
16 Erqulova  Farzona 82 71 83
17 Qo‘chqorova Dovud 81 75 86
18 Ergashyeva Mehrinoz 83 78 85
19 Ergashyeva Dilnura 76 73 85
20 Obloberdiyev Firdavs 75 77 81
21 Shokirov Shahboz 78 75 80
22 Shamsiyev Jasur 72 72 81
23 Rahimova Sevinch 82 71 83
24 Mamatov Behruz 81 75 86
25 Maxmatqulova Negina 83 78 85
26 Meliyev Firdavs 77 87 88
27 Shamsiyeva Jasmina 82 84 85
28 Shomurodov Sheroz 75 77 81
29 Toyirovna Aziza 78 75 80
30 Saidqulova  Laylo 72 72 81
56 31 Boltayeva Sevinch 82 71 83
32 Bolqiboyeva Nasiba 81 75 86
 
“ Yog‘du ” guruhi sifatida Samarqand viloyati Payariq tumaniga qarashli 30 -
o‘rta umumta’lim maktabining   2 B
  - sinf o‘quvchilarining erishgan natijalari:
№ O‘quvchilar I.F. Tekshiruv
1t ek 2t ek 3t ek
35 35 35
1 Arziqulova Shahlo 66 69 64
2 Amrillayeva Shohsanam 84 87 86
3 Abdullayeva Guljahon 75 74 79
57 4 Baxronov Ozodbek 68 69 72
5 Barakayev Ruslan 75 80 77
6 Davronova Kumush 70 73 71
7 Farmonov Jasur 59 64 68
8 Farmonov Favohir 73 76 77
9 Ergashev Sheroz 71 73 74
10 Erdanova Umida 65 72 70
11 Izatillayev  Sheroz 70 73 71
12 Ergashev Shoxrux 59 64 68
13 Karimova Shohista 73 76 77
14 Murodullayev Oybek 71 73 74
15 Mahmatqulov Farhod 65 72 70
16 Murodullayeva Maftuna 84 87 86
17 Ne’matova Go‘zal 75 74 79
18 Ne’matova E’tibor 68 69 72
19 Ortiqov Shamsiddin 75 80 77
 20 Ortiqov Husniddin 70 73 71
21 Ortiqova Gulabza 59 64 68
22 Olimov Zavqiddin 73 76 77
23 Xolbekova Abdumo‘min 71 73 74
24 Qo‘ziboyev Xolmurod 65 72 70
58 25 Shamsiyeva  Farida 84 87 86
26 Usarov Dilshod 75 74 79
27 Xudoyberdiyev Sarvar 68 69 72
28 Xudoynazarov Islombek 70 73 71
29 O‘rinboyev Shoxruh 59 64 68
30 Shernazarov Begzod 73 76 77
31 Shodiyeva Sojida 71 73 74
Bu   jadvalda   keltirilgan   natijalar   asosida   ularning   qonuniyatlarini   topish
uchun   baholarning   qaytariluvchanligini   chastotaviy   taqsimot   gistogrammasini
qurib k o‘ rish mumkin. 
Diagrammadan o‘quvchilarning  “Qaldirg‘ochlar”  guruhlaridagi o‘zlashtirish
ko‘rsatkichlari   “Yog‘du”   guruhlarining   o‘zlashtirish   ko‘rsatkichlariga   qaraganda
yuqori ekanligini ko‘rish mumkin. 
Test ,   og‘zaki,   yozma   so‘rovi   natijalarini   tahlil   etish   chog‘ida   quyidagi
ko‘rsatkichlar qo‘lga kiritildi:
                      
             Tajriba boshidagi ko‘rsatkich   
                                                                                              1 - jadval 
Sinflar O‘quvchilar  soni Javoblar soni
Yuqori O‘rta Past
59 Tajriba
guruhi 3 2  nafar 6 16 10
% hisobida 100 % 2 1 49 30
Nazorat
guruhi 31nafar 5 14 12
% hisobida 100 % 16 45 39
Tajriba yakunidagi ko‘rsatkich
                                                                                                             2-jadval
Sinflar O‘quvchilar  soni Javoblar soni
Yuqori O‘rta Past
Tajriba
guruhi
32  nafar 20 9 3
60 % hisobida 100 % 60 30 10
Nazorat
guruhi
31 nafar 11 14 6
% hisobida 100 % 35 45 20
                                                          Xulosa
Kelajagimiz   bo‘lgan   yoshlarning   erkin   fikrlovchi,   barkamol   shaxs   bo‘lib
shakllanishi   uchun   ularni   har   tomonlama   rivojlantirish   zarur   u   hoh   ilmiy   bo‘lsin,
hoh amaliy yoki, zamonaviy bilimlardan foydalangan holda bilim va ko‘nikma va
malakalarni   rivojlantirishimiz   zarur.   Ularning   psixologik,   jismoniy   va   ijtimoiy
jihatlarini   o‘rganib,   o‘zlarini   erkin   tutishi   va   fikrini   mustaqil   ifodalashida   to‘siq
bo‘ladigan   salbiy   psixologik   holatlarni   aniqlash   va   bartaraf   etish   lozim.   Xulosa
qilib shuni  aytolamanki, hozirgi  davr  talabi  o‘quv darsliklari  yangilanayotgani  va
bu   kitoblar   Milliy   Dasturga   to‘laqonli   javob   berishi   o‘z   ahamiyatiga   ega
hisoblanadi.   Bu   yangilangan   o‘quv   qo‘llanmalarda   berilgan   matn   va   she’r   bu
61 jarayonlarning   asosiy   maqsadi   o‘quvchilarning   bilim   doirasini   va   fikrlash
qobiliyatini   oshirish   shuningdek,   jamoa   yonida   hayajonlanmasdan   o‘z   shaxsiy
nutqini bemalol ifoda etishiga ahamiyatli tarzda o‘z xissasini qo‘shgan hisoblanadi.
Yana   muhim   ma’lumotni   aytib   o‘tishim   joizki,   bu   jarayonni   o‘qitish   vaqtida   biz
o‘qitish jarayoni biz o‘ylagandek hammaga birdek ta’lim-tarbiya berishimizda turli
xil   multimediali   vositalarga   yondashishimiz   mumkin.   Hozirgi   zamonaviylashgan
va axborotlashgan davrda biz o‘quvchilarning diqqatini bir joyga jamlab,mana shu
rivojlanayotgan   IT   sohasidan   foydalanib,   o‘quvchilarning   IQ   qobiliyatini
rivojlantirishimiz   mumkin.     Bu   jarayonni   mustahkamlash   bolalarning   kichik
yoshligidan ya’ni boshlang‘ich sinf yoshligidan bu jarayon ahamiyatli hisoblanadi,
shuningdek,   ona   tili   va   o‘qish   savodxonligi   darsligida   keltirilgan   matnlarni   yoki
she’rlarni   o‘rgatish   jarayonida   biz   ularning   fikrlash   va   tahlil   qilib   berilgan
ma’lumotlarni o‘zlarining ongidagi ma’lumotlarga tasvirlagan holda amala oshishi
mumkin.   Agarda   o‘quvchilar   bu   jaryonda   yaxshi   ishtirok   etolmas   vaholanki,
o‘qituvchi o‘quvchiga berilgan jarayonni tushunishiga yordam bermasa, bu holatda
ana shu o‘quvchilarda o‘qish jarayonida passivlik kelib chiqadi. Negaki bu holatlar
faqatgina   yoshlarning   bilim   olishida   to‘siq   bo‘lib   qolmasdan,   balki   ularning   o‘z-
o‘zini   past   baholashiga   ham   olib   keladi   va   bu   narsa   o‘z   navbatida   shaxsning
boshqa   psixik   jarayonlarining   normal   rivojlanishida   salbiy   ta’sir   ko‘rsatadi.
Yuqorida   ta’kidlangan   tavsiyalarning   natijali   bo‘lishida   boshlang‘ich   ta’lim
maktablarining   dasturlari   mazmuniga   aniq   yo‘nalishlar   kiritilishi   lozim.
O‘qituvchilar Ona tili va o‘qish savodxonligi   darsliklari dasturidan o‘quvchilarga
bilim   berishda   va   tarbiyalashda   keng   foydalanishlari   lozim.   Ushbu   xulosa   va
metodik   tavsiyalarimizdan   mamlakatimizda   faoliyat   yuritayotgan   pedagog
o‘qituvchilar hamda shu soha bo‘yicha ta’lim olayotgan, yangi yetishib kelayotgan
pedagog   kadrlar   ish   faoliyatlarida   foydalanishlari   mumkin.   Jamiyatimizni
erkinlashtirish g‘oyasi bevosita ta’lim jarayonida o‘z ifodasini topib, uni yangidan
tashkil   qilish   va   mazmunini   o‘zgartirish,   yanada   insonparvarlashtirish,
ijtimoiylashtirish va demokratlashtirish asosida ta’minlanadi.
62 –   inson   tajribasining   tarixan   shakllangan   mazmuni   so‘zli   shaklda
umumlashtirilgan, uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu jarayonda
nutqning   ham   ishtirok   etishini   nazarda   tutadi.   Nutq   bolaga   inson
madaniyatining barcha yutuqlariga yo‘l ochadi;
–   nutqni   egallab   olishning   eng   muhim   bosqichlari   maktabgacha   va
boshlang‘ich yoshga to‘g‘ri keladi;
–   boshlang‘ich   ta’lim   bolaning   sog‘lom,   har   tomonlama   kamol   topib
shakllanishini   ta’minlaydi,   unda   o‘qishga   intilish   hissini   uyg‘otadi,   uni
muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi;
–   boshlang‘ich   ta’limdagi   bola   eshitadigan,   ma’nosini   tushunadigan,
eslab   qoladigan   hamda   qo‘llaydigan   so‘zlarni   asta-sekin   tevarak   atrof
bilan   tanishish   jarayonida   ota-onalari,   tengdoshlari   axborotlari   orqali,
shuningdek, o‘zining uncha ko‘p bo‘lmagan so‘z zahirasiga tayanib bilib
oladi;
–   Bola   nutqini   rivojlantirish     va   ma’lumotlarni   erkin   ravishda   bayon
qilish   hodisasining   o‘zini   va   uni   boshqarish   jarayonini   tahlil   qilish
boshlang‘ich   ta’lim   yoshidagi   bolalar   nutqini   rivojlantirish   sohasida
ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari zarur;
–  ta’limiy o‘yinlar o ‘quvchilarning darsda faolligini oshirish bilan birga bilimlarni
o‘zlashtirish   jarayonini   yengillashtirish   va   mustahkamlash,   nutq   o‘stirishga
yo‘naltirilgan har bir mashg‘ulotni qiziqarli tashkil etishga xizmat qiladi.
                                  Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
                              I. Siyosiy va rahbariy adabiyotlar ro yxatiʻ
1.   Birinchi   prezidentimiz   Karimov   I.A.   Barkamol   avlod   –   O‘zbekiston
taraqqiyotining poydevori. –Toshkent, Sharq nashriyot-matbaa konserni, 1997.
63 2. Mirziyoyev Sh.2020-yil 30-oktabrdagi “Mamlakatimizda ta lim-tarbiya tiziminiʼ
takomillashtirish,   ilm-fan   sohasi   rivojini   jadallashtirish   masalalari   muhokamasi
bo yicha” videoselektor yig ilishidagi nutqidan.	
ʻ ʻ
3. Mirziyoyev Sh. Insonpаrvаrlik, ezgulik vа bunyodkorlik – milliy g‘oyamizning
poydevoridir. — Т.:  “O‘zbekiston” nashriyoti, 2021.
4. Mirziyoyev Sh. Yangi  Ozbekiston strategiyasi. — Т.: “Ozbekiston” nashriyoti,
2022.
  5.Mirziyoyev.Sh.M.   “Milliy   taraqqiyot   yo limizni   qat’iyat   bilan   davvom   ettirib,	
ʻ
yangi bosqichga ko‘taramiz” — Т.:  “O zbekiston” NMIU, 2017, 592-bet.	
ʻ
                                                II.  lmiy nashrlar
6. Academic Research in Educational Sciense volume 2 | ISSUE 2021 ISSN: 2181-
1385   Scientific   Journal   Impact   Factor   (SJIF)   2021:   5.723   DOI:   10.24411/2181-
1385-2021-00212
7. Hamrayev M. Muhamedova D. SHodmonqulova D. G‘ulomova X. Yo‘ldosheva
SH .   Ona   tili   va   o‘qish   savodxonligi   (   boshlang‘ich   ta’lim,   defektologiya,
pedagogika   va   psixologiya,   maktabgacha   tarbiya   fakultetlari   talabalari   uchun
darslik   sifatida   tavsiya   etilgan)   —T.:   “Iqtisodiyat-moliya’’ —Toshkent   , 2007.   42-
46-bet.
8.   Otamirzayeva   S.   Yusupova   M.   o‘zbek   tili   (fonetika,   grafika,   orfoepiya   va
orfografiya).(   O‘zbekiston   Respubiikasi   Oliy   va   O‘rta   maxsus   ta’lim   vazirligi
tomonidan   oliy   о ‘quv   yurtlari   talabalari   uchundir)   —   T.:   “O‘AJBNT’’Markazi,
2004.-B.87-88
9.   Yo‘ldoshev   J.   Usmonov   G.   Pedagogik   texnologiya   asoslari.   —   Т .:
“O‘qituvchi’’, 2004.
                                                    III.  lmiy maqolalar
10. Boshlang‘ich ta’lim. (jurnali) 1-son. 2014 .11-bet.
11.   Ernazarov.   G‘.     Boshlang‘ich   sinflarda   ona   tilini   o qitish   uslubiyati.   T;   “Ilm	
ʻ
Ziyo” 2014.
12. Husanboyeva. Q. Ta’limning zamonaviy texnologiyalari va mustaqil fikrlash\\
Til va adabiyon ta’lmi. 2003, 2- son, 7-13 betlar
64 13.   Boshlang‘ich   ta’lim   bo‘yicha   yangi   tahrirdagi   Milliy   dasturi   „Boshlang‘ich
ta’lim“ jurnali. —Toshkent, 2005.
14.   Ta’lim   va   texnologiya.   Ilmiy-uslubiy   maqolalar   to plami.   1-qism.   Toshkent   -ʻ
2013
15. Ta’lim   va texnologiya.  Ilmiy-uslubiy  maqolalar  to plami. 3-qism. Toshkent  –
ʻ
2014.12-b
16. Uzluksiz ta’lim sifat  va samaradorligini oshirishning yo llari va muammolari.	
ʻ
4-ilmiy amaliy konferensiya materiallari. Samarqand – 2015
17. Xalq ta’limi. O zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligining ilmiy-metodik	
ʻ
jurnali. 5-son 2014
18. Yo ldoshey. J.  Yangi pedagogik texnologiya\\ Til va adabiyon ta’lmi. 2003, 3	
ʻ
- son, 4-11 bet
                                                    IV. Darslik va o quv qo llanmalari	
ʻ ʻ
19.   Matchanov   S.   boshlang‘ich   sinf   o‘qish   darslarini   pedagogik   texnologiyalar
asosida tashkil etish. —  Т .: “Yangiyul poligraph service’’, 2008.
20.   B.To xliyev   “O zbek   tili   o qitish   metodikasi”   O zbekiston   yozuvchilar	
ʻ ʻ ʻ ʻ
uyushmasi Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti “Toshkent-2006”
21   Azimova   I.   Mavlonova   K.   Quronov   S.   Shokir   Tursun   Ona   tili   va   o‘qish
savodxonligi  va  o‘qish  savodxonligi   (2-sinf   uchun  darslik,  2-qism).  —  Toshkent,
2021.
22.   Matjonov   .S.   Shojalilov   A.     G‘ulomova,   X.     Sariyev,   Sh.     Dolimov.   Z.
“O qish” 4-sinf,T; ”Yangi yo l poligraf servis” 2015	
ʻ ʻ
23. Qosimova K. Fuzailov S. Ne’matova M. Ona tili va o‘qish savodxonligi (2-sinf
uchun darslik). —  Т .: “Cho‘lpon’’, 2005.
24.   Qosimova   K|,     Matchonov   S.   va   boshqalar.   Ona   tili   va   o‘qish   savodxonligi
o‘qitish metodikasi.  — T.: ‘‘NOSIR,,  nashriyoti, 2009.-B. 88-90 -bet.
25.   Xodjayev   B.X.   Umumiy   pedagogika   nazariyasi   va   amaliyoti.Darslik.   —   Т.:
“Sano-standart”, 2017.  
65 26.   Zunnunov   A.   va   boshq.   Adabiyot   o‘qitish   metodikasi.   —   Т .:
“O‘qituvchi’’ ,1992. 160-bet.
                                               V. Internet ma’lumotlari
  27.  https://infourok.ru/aytilishida-tushib-qoladigan-undoshlar
28. https://www.xabar.uz/uz/talim/ozbekiston-pirls-2021-xa
29.   https://www.uzreport.news/society/mamlakatimiz-oquvchilari-pirls-2021-
xalqaro-baholash-dasturida-ishtirok-etadi
30.  https://fayllar.org/assesment-metodi.html
31. https://cyberleninka.ru/article/n/boshlang-ich-sinf-darsligidagi-she-riy-asarlar-
ustida-ishlash/viewer
32.  www.pedagog.uz
33.  www.ziyonet.uz
34.  www.edu.uz
35.  www.science.gov
66

“Samarqand – tarix beshigi” bo‘limini o‘rgatish metodikasi (2-sinf misolida) MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………..……..3-bet I Bob. Boshlang‘ich sinflarda ona tili va o‘qish savodxonligi o‘qitish savodxonligiga o‘rgatishning nazariy asoslari 1.1. So‘z oxirida kelib og‘zaki nutqda tushib qoladigan undoshlar imlosi ustida ishlash……………………………………..………………………......…8-bet 1. 2. Matn tahlili ustida ishlash……………………………………………….. 17-bet II bob. “Samarqand-tarixi beshigi’’ bo‘limini o‘rgatishning amaliy asoslari 2.1 “ Borish kerak bo‘lgan shahar” matnni o‘qitishni o‘rgatish..……………………. ……………………………………………......29-bet 2.2 “Bu — bizning O‘zbekiston” she’rini o‘qitishni o‘rgatish………...………37-bet 2.3. Tadqiqot usullari va natijalarini ng tahlili. ………..……………………...51-bet Xulosa …………………………….………………………..….……….….…61-bet Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………… ………………..63-bet 1

KIRIS H 1. Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston respublikasida olib borilayotgan ijtimoiy va amaliy sohalarda keng islohatlar olib borilishi vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelajakdagi boshqaruvchilari yangi avlod tarbiyasiga keng ahamiyatli ravishda e’tibor qaratilmoqda. Respublikamizda mustaqillikka erishgan birinchi kunimizdanoq, umuminsoniy va o‘zbekona qadriyatlarni har tomonlama tiklash, ularga chuqurroq nazar tashlash uchun zamin yaratildi va bunga keng imkoniyatlar yaratildi . Mustaqil Vatanimizga har tomonlama yetuk va mukammal bo‘lgan va keng qamrovli ravishda axloqiy pok, yuksak ma’naviy xislatlarga ega, iymon-e’tiqodi butun, o‘z xalqi, o‘z ona Vataniga fidoiy, barkamol va qadriyatlarimizni to‘laqonli tushunib yetgan o‘ziga ishonchi mustahkam bo‘lgan insonlarni tarbiyalash davlat siyosatida eng oliy bo‘lgan ustuvor masalalarning biri sifatida o‘z mavqeyini topdi[3]. Har bir o‘quvchi yoshlar yuqori sinflarda bolalar barkamol shaxs bo lib, jamoada yetuk insonʻ bo lib shakllanadi. Ayni o sha davrda ularni o zlarining o‘rab olingan muhitdan va ʻ ʻ ʻ o rgangan muhitdan ajratib qo ymasligimiz lozim. Bu yoshlarning o‘sib ʻ ʻ ulg‘ayishiga, ruhiyatiga, davomatiga, oxir-oqibatda ta lim-tarbiyasiga va shu ʼ o‘rinda aytib o‘tishim lozimki, ularning ongiga salbiy ta sir qilishi mumkin. Shu ʼ boisdan ta lim jarayonining uzluksizligini ta minlash, o quv dasturlarini ʼ ʼ ʻ takomillashtirish zarurligini bir qancha ulug‘ pedagoglar ta’kidlab o‘tgan. Ta’limning yangi modeli shuningdek, yangicha ko‘rinishi jamiyatda mustaqil fikrlovchi, erkin shaxsning shakllanishiga va dunyoqarashining barqarorligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. O‘zining qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, imoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo‘lgan insonlarni tarbiyalash imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Ana shundan keyin ongli turmush kechirish jamiyat hayotining bosh me’zoniga aylanadi. Shunda inson o‘z aqli, o‘z tafakkuri, o‘z mehnati, o‘z mas’uliyati bilan ongli tarzda ozod va hur fikrli inson bo‘lib yashaydi. Hur fikrli insonda tabiiyki, so‘z boyligi ko‘p bo‘lib, nutq madaniyati ravon shakllangan bo 2

‘ladi davra oldida o‘zining mustaqil fikrini erkin tarzda bemalol ravishda bayon qila oladi. Barcha ma’naviy-axloqiy fazilatlarning poydevori, tushunchalari, ko‘nikmalari bolalikdan ya’ni boshlang‘ich sinfligidan o‘rgatilsa ya’ni tarkib toptirilsagina, bu poydevor barqaror bo‘ladi. Ongli ravishda muloqat qila olishi, ma’naviy-axloqiy fazilatlar tarkibida nutq, muloqot, munosabat madaniyati alohida o‘rin tutadi. O‘quvchilarda berilgan fikrni to‘g‘ri talqin qila olishi matn ustida to‘g‘ri ishlay olishi bu jarayonda munosabatga kirishish malakasini hosil qilishda pedagogikaning roli kattadir. Masalan, har bir o‘quvchi berilgan topshiriqni a’lo darajada o‘zlashtirishga haqli hisoblanadi shu jarayonda o‘quvchilarga to‘g‘ri metodlardan foydalangan holda matni aniq va ravshan tushunib yetishishi, she’rdagi ma’lumotlarni to‘g‘ri tushunishi lozim hisoblanadi. O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini me’yorlashda va bu jarayonni dars davomida berilgan topshiriqlarga asosan ularning mutanosibligini ta’minlashda masalan, she’rni o‘qitish va o‘rgatish jarayonida va matnni tahlili qilish vaqtida milliy an’analarimizning tabiati va o‘ziga xos xususiyatlariga yangilik qo‘shishimiz muvaffaqiyatli ravishda amalga oshiriladi. O‘quvchilarning bilish darajasi dunyoqarashi o‘zida davvom etayotgan faoliyatlarining o‘ziga xos taraqqiy etishini hisobga olish, ayniqsa, ularning ruhiy, fiziologik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarga yetarli ahamiyat berilishi lozim. Yosh o‘quvchilarning bilishiga nisbatan e’tiborni kuchaytirish, mehrini oshkora qilishi, bo‘layotgan dars jarayoniga chin dildan yondashishi talab etiladi. Bola shaxsi pedagogik va psixologik nuqtayi nazardan juda nozik his-tuyg‘ularga boy bo‘lib, o‘qituvchi ana shu tuyg‘ularni ilg‘ashi, bola ruhiyatini ko‘rsatishi, ta’lim jarayonida insonparvarlik tarbiyasiga alohida e’tibor berishi zarur. 2. Bitiruv ishining oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalari. Maktab o‘quvchilari, ayniqsa, 2-sinf o‘quvchilari ma’lum darajada o‘qish ko‘nikmasini egallaganliklari uchun ularni matn ustida mustaqil ishlashga ko‘proq e’tibor berish lozim va she’rni o‘qitish jarayonida mukammalikka erishish lozim. Maktabda o‘qitish metodikasi 3

o‘zgarmasa, ta’lim sifati ham mazmuni ham muhit ham o‘zgarmaydi. Shu ma’noda o‘quvchilarning bilish darajasini o‘stirishda va ko‘nikmalarini rivijlantirishda yangicha pedagogik texnologiyalardan foydalanish va bu borada o‘quvchini toliqtirib qo‘ymaslik ham zarur va metodika jihatdan ham to‘laqoni foydalanish lozim . O‘quvchilarni savod o‘rgatish davrigacha va savod o‘rgatish davridan boshlaboq nutqini shakllantirish matnni to‘g‘ri talqin qilinishi bo‘yicha amaliy va nazariy ishlar olib boriladi. Olib borilayotgan jarayonda bo‘layotgan muammolarni asta-sekinlik bilan yo‘qotishi lozim. 3. Tadqiqotning obyekti. Bitiruv ish obe’ktini boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi kitobidagi mashqlar tashkil etadi. 4. Таdqiqot predmeti. Bitiruv ish predmeti i sh jarayonida kitobdagi mashqlarni o‘rganishda interfaol usullardan foydalanish asosida o‘quvchilarning matn jarayonini to‘g‘ri talqin qilishi va she’rdagi asl mohiyatni tushunib yetish madaniyatini shakllantirish. 5. Bitiruv ishini yozishda asoslangan materiallar. Ushbu bitiruv malakaviy ishni yozishda O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi q onuni, B irinchi P rezidentimiz I.A.Karimovning asarlari va ma’ruzalarida bayon qilingan ta’limni isloh qilish, maktabgacha ta’limni rivojlantirishga qaratilgan yondashuvlar, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovichning ta’lim to‘g‘risidagi fikrlari, qarashlar, ta’lim jarayonini takomillashtirishga yo‘naltirilgan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, 1-4-sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darsliklari, mavzuga oid ilmiy-pedagogik, ilmiy-metodik manbalar, o‘zbek olimlaridan Jo‘rayev.T.T, Halimov.S.G‘ (“O‘qituvchi nutq madaniyati”), Zunnunova, Qosimovalarinning adabiyotlaridan va kerakli vaqtda internet ma’lumotlardan foydalanildi. 6. Ishning yozilishida qo‘llanilgan metod. Albatta, ona tili va o‘qish savodxonligi darslari o‘qituvchi tomonidan uning rahbarligida o‘tkaziladi. Bitiruv 4

malakaviy ishimizni olgan bilim va tajribamizga tayangan holda, chet el ta’lim tizimi va o‘qituvchilarning ish tajribasiga suyangan holda yoritishga harakat qildik. 7 . Ishning ilmiy yangiligi. Hozirgi kunda mustaqil Respublikamiz uchun yuqori malakali kadrlar yetishtirishda turli xil davr talabiga mos darajada ona tili va o‘qish savodxonligi fanining muhimligini hisobga olgan holda oliy ta’limni “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun”, “Milliy dastur” g‘oyalaridan unumli foydalanish lozimdir. Boshlang‘ich sinf ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida mustaqil o‘quvchilarning matnni erkin holda o‘stirish va she’r jarayonidagi ma’lumotni bemalol tahlil qilish orqali o‘quvchilarning tafakkurini va ongini o‘stiradi, fikrlash qobiliyatini charxlaydi, erkin holda dadil fikr-mulohazalar aytishga chorlaydi hamda ilmiy salohiyatga erishish uchun keng yo‘l ochib beradi. 8. I shning amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijasida aniqlangan ilmiy yondashuvlar, ishlab chiqilgan tavsiyalardan matndan va she’rdan shuningdek, anglangan ma’lumotni aniqlash jarayonida madaniyatini shakllantirishga oid mashg‘ulotlarini boyitish, maktabgacha ta’lim muassasalarida olib boriladigan turli o‘quv predmetlarini takomillashtirish , unda bolalarning tanqidiy fikrlashini va nutqini o‘stirishga oid mashqlarni kiritish, hamda ularning bilimini o‘stirishda, malakasini oshirishda keng foydalaniladi. 9 . Ishning muhokamasi. Bitiruv ishining dastlabki muhokamasi Maktabgacha va boshlang‘ich ta’lim fakulteti Boshlang‘ich ta’lim va texnologiya kafedrasida o‘tkaziladi. 10 . Ishning tuzilishi. Bitiruv ishi kirish, ikki bob va kichik rejalardan,shuningdek, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 11 . Ishning mundarijasi. Ishning kirish qismida, mavzuning dolzarbligi, uning oldiga qo‘ygan maqsad va vazifalari, ishning ilmiy yangiligi, tahlil uslubi, ishning amaliy ahamiyati hamda shakliy tuzilishi haqida fikr yuritilgan. Ishning birinchi bobida: Boshlang‘ich ta’limda ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida o‘quvchilar matnni tahlil qilish jarayonida nutqini o‘stirish 5