S H A X S R I V O J L A N I S H I N I N G I N D I V I D U A L L I K X U S U S I Y A T L A R I V A U L A R N I N G R O L I REJA: 1. S h axs rivojlanishining individuallik xususiyatlari differensial psixologiyaning predmeti sifati 2. Temperament. ONF tiplari xususiyatlari, nazariyalari. 3. Temperamentning fiziologik asoslari. 4. Psixologiyada xarakter muammosi. Xarakter aksentuatsiyasi. 5. Jinsiy diformizm va individning psixologik tavsifi. 6. Layoqat va qobiliyat. Qobiliyatlar tuzilishi va turlari. 7. Talantning paydo bo‘lishi va tuzilishi.   1. Shaxs rivojlanishining individuallik xususiyatlari differensial psixologiyaning predmeti sifati S h axs – psixologiya fanining asosiy ilmiy tushunchalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. SHaxsning nimaligini tushunish va uning ruhiy tuzilishini ta’riflash imkonini beruvchi asosiy xossalarini ajratib olish uchun ushbu tushunchani «inson individ shaxs individuallik» qatorida ko‘rib chiqamiz. Inson o‘ta murakkab mavjudot sifatida cheksiz murakkab dunyoda, aniqrog‘i, ko‘plab dunyolarda yashaydi, ularning ichidan zamonimizning mashhur faylasuflaridan biri Yurgen Xabermas asosiylari sifatida uch dunyoni: tashqi dunyo, ijtimoiy dunyo («bizning olam»), ichki dunyo («mening olamim», individuallik va betakrorlilik «mening mavjudligimning» betakrorligi) ajratishni taklif etdi. Tashqi dunyo – bu insonning tabiat qonunlarini bilishda va ularni o‘z maqsadlarida tabiatni qayta tuzish uchun qo‘llashda egallaydigan tabiat olami.

Bu fan, texnika, amaliyot olamidir. Bu barcha narsa isbot talab etuvchi maqsadga muvofiq faoliyat olamidir. Ijtimoiy dunyo – bu insonni dunyoga kiritishning asosiy vositasi jismli faoliyat     bo‘lgan olam. Insonni atrofdagi olamga va o‘ziga nisbatan munosabatlarining rang- barangligida tushunish, faolligining manbalarini topish va yo‘nalishini anglash uchuninsonning olamda tutgan o‘rnini aniqlab olish zarur . Insonga shaxs sifatida yondoshish, avvalambor, insonga jamiyat tuzilishida tutgan o‘rni bilan aniqlanuvchi jamiyatning birligi sifatida qarash bilan bog‘liqdir . Insonni biologik organizm, tur birligi sifatida hayvondan farq qiluvchi tub negizli belgisi jamiyatga tegishlilik, ijtimoiylik hisoblanadi . Bundan kelib chiqadiki, shaxsni o‘rganishda dastlabki holat bo‘lib uning jamiyatdagi o‘rni, ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiritilganligi xizmat qiladi . Agar biz shaxs munosabatlari haqida insonning dunyoga shaxsiy tegishliligi va bu bilan bog‘liq kechinmalar ma’nosida so‘z yuritadigan bo‘lsak, u holda inson mavjud bo‘la oladigan keyingi – bu «m ening » ichki olamim dunyosigamurojaat qilamiz . Bu dunyo kechinmalar, shaxsiy mohiyatlar, shaxsiy dahldorlikni his etish, u yoki bunga shaxsiy tegishlilik, boshqa odamlar bilan mavjudlikning «hodisaviyligi» bilan to‘la . Bu dunyoga jismli faoliyat o‘z shaklini o‘zgartirgan holda oddiy holatdagi foydali faoliyat, shaklini yo‘qotgan jismli harakat bo‘lib emas, balki, «shaxsiy» faoliyat, ijodiyot sifatida kiradi , ijtimoiy hulq- atvoresa « mening » dunyosiga shaxslararo munosabat, boshqa odamlarning ichki dunyosiga yaqinlashish , boshqalarga o‘zini ochishning vositasi, o‘zini namoyon etish sifatida kirib keladi . « Mening » dunyosida unga xos bo‘lgan maxsus faoliyat turlari : o‘yin , san’at , din , ichki dunyolar yaqinlashuvi sifatidagi muloqot paydo bo‘ladi . [1] [3] Although our personality traits may be both stable and potent, the consistency of our specific behaviors from one situation to the next is another matter. As Walter Mischel (1968, 1984, 2004) has pointed out, people do not act with predictable con-sistency. Mischel's studies of college students' conscientiousness revealed but a mod¬est relationship between a student's being conscientious on one occasion (say, showing up for class on time) and being similarly conscientious on another occasion (say, turning in assignments on time). Pirandello would not have been surprised. If you've noticed how outgoing you are in some situations and how reserved you are in others, perhaps you're not surprised either (though for certain traits, Mischel reports, you may accurately assess yourself as more consistent) « I ndivid» tushunchasini turlicha talqin qilish mumkin . Avvalambor , individ – bu yagona tabiat mavjudoti sifatidagi odam , Homo sapiens turiga

mansub vakil . Ushbu holatda individ biologik turning umumiy irsiy xossalarini tashuvchi biologik organizm (har bir odam individ bo‘lib tug‘iladi) sifatida tushuniladi , ya’ni, insonning biologik mohiyati ta’kidlanadi . Lekin ba’zida «individ» tushunchasi odamni insoniy umumiylikning alohida vakili, mehnat qurollaridan foydalanuvchi ijtimoiy mavjudot sifatida belgilash uchun qo‘llaniladi . Agar « inson » tushunchasio‘z ichiga odamlarga xos bo‘lgan barcha insoniy sifatlarning yig‘indisini, ularning ma’lum insonda mavjudligi yoki mavjud emasligidan qat’iy nazar, jamlagan bo‘lsa,u holda «individ» tushunchasi aynan uni xarakterlaydi va qo‘shimcha sifatida shaxsiy xislatlar qatori psixologik va biologik xossalarniham kiritadi . Bundan tashqari , ushbu tushunchaga ma’lum odamni boshqalardan ajratib turuvchi sifatlar bilan birga, aynan shu odamga va ko‘plab boshqa odamlarga tegishli bo‘lgan umumiy xossalar ham kiradi . S h axs tushunchasining mohiyatli tomonlarini belgilab beruvchi turli xil ta’riflar mavjud . A.N. Leontev ta’rifigako‘ra : « SHaxs – faoliyat sub’ekti», A.G. Kovalev ning – « shaxs ijtimoiy munosabatlar sub’ekti va ob’ekt i sifatida », K.K. Aflotunov ning – « shaxs – o‘z o‘rnini anglovchi layoqatli jamiyat a’zosi », S.L. Rubinshteyn ning – « shaxs – tashqi ta’sirlarning oldini oluvchi ichki sharoitlar yig‘indisi », A.V. Petrovskiy ning – « shaxs – individ tomonidan jismli faoliyat va muloqotda orttirilgan, unga ijtimoiy munosabatlarga kirishganlik nuqtai nazaridan ta’rif beruvchi tizimli sifat », G. Ollport ning – « shaxs hayoti davomida shakllanib boruvchi o‘ziga xos psixofixiologik tizimlar – ushbu insonga xos bo‘lgan tafakkur va hulq- atvorni belgilab beruvchi shaxs qirralari yig‘indisi » va boshqalarning ta’riflari shulardan iborat .[1] Bizlar esa R.S. Nemov tomonidan shaxsga berilgan ta’rifni qo‘llaymiz : « S h axs – bu ijtimoiy asoslangan, ijtimoiy tabiatga ega bo‘lgan aloqalar va munosabatlarda namoyon bo‘ladigan, barqaror, odamning o‘zi va atrofidagilar uchun ahamiyatli bo‘lgan ahloqiy harakatlarni belgilab beruvchi o‘zining psixologik xususiyatlari tizimidagi inson ». S h unday qilib , inson , birinchidan , tirik tabiat vakili, biologik ob’ekt sifatida , ikkinchidan , ongli faoliyat sub’ekt i sifatidava , uchinchidan , ijtimoiy mavjudot sifatidao‘rganilishi mumkin, bu uch darajaning yaxlit uyushmaga birlashishi insonning yig‘indi xususiyatlarini – uning individualliginishakllantiradi .[2] Individuallik – bu ma’lum insonning, uning noyobligi, betakrorligi nuqtai nazaridan o‘ziga xos bo‘lgan ruhiy, fiziologik va ijtimoiy xususiyatlar yig‘indisi . Individuallik – bu ko‘rib chiqilgan tushunchalar ichida mazmuniga ko‘ra eng tor tushuncha hisoblanadi.U o‘zida insonning boshqa odamlardan farq

qiluvchi o‘ziga xos va shaxsiy xossalarini jamlaydi . Individuallik turli xildagi tajriba, bilimlar, fikrlardagi tafovutlar, xarakter va temperamentlardagi farqlar, o‘zimiz isbotlaydigan, tasdiqlaydigan o‘ziga xos xususiyatlarimizda namoyon bo‘ladi. Motiv lar , temperament, xarakter, layoqatlar – individuallikning asosiy ko‘rsatkichlari . « Individuallik » tushunchasi individning faqat o‘ziga xos ruhiy xususiyatlarini emas, balki morfofiziologi k ( bo‘y o‘lchami , tana tuzilishi , yuz tuzilishi va h.k. ) xususiyatlarini ham aks ettiradi . Individuallik – o‘z mohiyatiga ko‘ra , boshqalar tomonidan kuzatilishi mumkin bo‘lgan, tashqarida joylashgan narsa . Faqat boshqalar bir odamning boshqasidan farqini, ya’ni, uning individualligini aytib berishi mumkin . [2] [3] Individualism giving priority to one's own goals over group goals and defining one's identity in terms of personal attributes rather than group identifications. S h unday qilib , bizlar ko‘rib chiqqan « odam , individ, shaxsvaindividuallik » tushunchalari hajmiga ko‘ra turlichadir . Bular orasida keng ma’no kasb etib, boshqa tushunchalarni ham o‘zida jo etadigan tushuncha « inson » atamasidir , eng tor atama esa – « individuallik » tushunchasi .   2. Temperament. ONF tiplari xususiyatlari, nazariyalari. Temperament muammosiga bo‘lgan qiziqish 2,5 ming yil avval paydo bo‘lgan. Bu qiziqishning paydo bo‘lishiga organizm biologik va fiologik tuzilish va rivojlanishi xususiyatlari, shuningdek, ijtimoiy rivojlanish, ijtimoiy aloqalar va munosabatlarning takrorlanmasligi xususiyatlari asosidagi individual farqlarning mavjudligi sabab bo‘ldi. Temperament shaxsning biologik jihatdan shartlangan tuzilmalariga kiradi. Temperament odamlar o‘rtasida, shuningdek, hissiyotlar, hissiy taassurotlilik, harakatlarning maromi va jadalligi, va boshqa bir qator dinamikaga ega bo‘lgan xususiyatlardagi ko‘plab psixik farqlarning mavjudligini belgilab beradi. Hozirgi kunda temperamentni tadqiq etishga doir ko‘plab yondoshuvlar mavjud. Lekin bu yondoshuvlarning xilma-xilligiga qaramay, ko‘pchilik tadqiqotchilarning tan olishiga ko‘ra, temperament – bu shaxsning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanadigan biologik ustqurma, temperament asosidagi shaxs xossalari esa barqaror va davomli bo‘lib hisoblanadi.

B.M. Teplov temperamentga quyidagicha ta’rif beradi: «Temperament deb, ayni bir odam uchun xos bo‘lgan emotsional qo‘zg‘auvchanlik, ya’ni, bir tomondan, hislar paydo bo‘lishining tezligi, va ikkinchi tomondan, ularning kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan psixik xususiyatlarning yig‘indisiga aytiladi». Temperament – bu inson faoliyati va hulq-atvorining dinamik va emotsional holatini xarakterlovchi shaxs individual xususiyatlarining yig‘indi. SHunday qilib, temperament ikki tarkibiy qism – faollik va hissiyotlilikka ega. Hulq - atvorning faolligi harakatchanlik, intiluvchanlik, tezlik, yoki, aksincha, sustlik va harakatsizlik darajasini xarakterlaydi. O‘z navbatda emotsionallik belgi (ijobiy va salbiy) modallik (shodlik, qayg‘u, qo‘rqinch, g‘azab va boshqalar)ni aniqlagan holda emotsional jarayonlar kechishini xarakterlaydi. [3] [3] Temperament a person's characteristic emotional reactivity and intensity.As most parents will tell you after having their second child, babies differ even before gulping their first breath. Consider one quickly apparent aspect of personality. In¬fants' temperaments are their emotional excitability— whether reactive, intense, and fidgety, or easygoing, quiet, and placid. From the first weeks of life, difficult babies are more irritable, intense, and unpredictable. Easy babies are cheerful, relaxed, and pre¬dictable in feeding and sleeping. Slow-to-warm-up infants tend to resist or withdraw from new people and situations. Qadimgi zamonlardan boshlab, temperament to‘rt xil asosiy tiplarga bo‘lingan edi, bular xolerik, sangvinik, melanxolik va flegmatik temperament turlaridir. Temperamentning bu asosiy turlari bir-biridan paydo bo‘lish dinamikasi va emotsional holatlar jadalligiga ko‘ra farqlanadi. Xolerik tipi uchun tezda paydo bo‘ladigan kuchsiz hislar, melanxolik tipi uchun – sekin-asta paydo bo‘ladigan, lekin kuchli hislar, flegmatik tipi uchun – sekin-asta paydo bo‘ladigan va kuchsiz hislar xosdir. Bundan tashqari, xolerik va sangvinik temperamentlar uchun harakatlar tezligi, umumiy harakatchanlik va hislarning tashqi kuchli (harakatlarda, nutqda, mimikada va boshqalarda) ifodalanishi, melanxolik va flegmatik temperamentlar uchun, aksincha, harakatlar sustligi va hislarning kuchsiz ifodalanishi xosdir. Temperament tiplarini turmush psixologiyasi nuqtai nazaridan shunday xarakterlash mumkin: xolerik – tez, ba’zida, hatto, juda keskin, nutqda, mimika va imo-ishoralarda yaqqol ifodalanadigan kuchli tezda alangalanadigan hislarga ega, jadal emotsional ta’sirlanishga moyil odam; sangvinik – tez, harakatchan, barcha taassurotlarga emotsional javob beruvchi odam, uning hislari bevosita tashqi xulq-atvorida ifodalanadi, lekin ular kuchli emas, va bir-birini oson almashtiradi; melanxolik – emotsional kechinmalar xilma-xilligining uncha katta emasligi, lekin katta kuchga va davomiylikka egaligi bilan farq qiluvchi