logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SHAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI PSIXOLOGIK ASOSLARI

SHAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI PSIXOLOGIK ASOSLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.3720703125 KB
Ko'chirib olish
SHAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI PSIXOLOGIK ASOSLARI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………3-6 I. BOB. ShAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI NAZARIY ASOSLARI. 1 .1. Psixologiyada tajovuzkorlik muammosining ilmiy- amaliy tadqiq etilganligi………………………………………………………………………7-20 1.2. Shaxs tajovuzkor holati borasidagi ilmiy qarashlarning rivojlanish bosqichlari ……………………………………………………………………21-30 1.3. Agressiya - shaxsda tajovuzkor va qasoskor xulq ni shakllantiruvchi omil sifatida …………………………………………………………….……31-42 II BOB. TAJOVUZKOR HOLATDAGI SHAXS DIAGNOSTIKASI VA KORREKSION TA’SIR ETISH TEXNOLOGIYASI. 2.1. Shaxs tajovuzkorlik holatini psixodiagnostika qilish va unga maslaxat berish yo’llari……………………………………………………………...…43-57 2.2. Shaxs da gi tajovuzkorlik holat lariga konsultativ ta’sir etish usullari va korreksiyasi………………………………………………………………….58-68 XU LOSA ………………………………………………………………69-70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...............................................71-73 ILOVA………………………………………………………….………74-78 KIRISH Dissertasiya mavzusining dolzarbligi . Jahon psixologiya s ida tajovuzkorlik hissi shaxsni ko’plab salbiy his-tuyg’ularga duchor bo’lishi ga olib keluvchi , shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolar i dan biri bo’lib qolmoqda. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his- tuyg’ularga duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Aytish joizki, tajovuzkorliklarning aksariyati aynan jismoniy kuch ishlatish orqali amalga oshiriladi. Xuddi shu bois mamlakatimizda «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning ikkinchi sifat bosqichida zukko, o`ta zehnli, kuchli intellektual potensiya egasi, bunyodkor va ijodiy faol, shaxsiy, kasbiy, ijtimoiy, siyosiy hayotda mustaqil ravishda o`z yo`lini, o`rnini topa oladigan, istiqboldagi vazifalarni oldindan ko’ra bilib, ularni hal etishda va mustaqil qaror qilishga qodir bo`lgan yoshlarni voyaga yetkazish asosiy vazifa qilib qo`yiladi. Tadqiqot muammosining dolzarbligi yoshlar orasida tajovuzkor tendensiyalarning kuchayishi bilan bog’liq. Ayni paytda O’zbekiston Respublikasining davlat siyosatida bolalar va yoshlar uchun shart-sharoit yaratishda hamda ularning har tomonlama kamol topishiga alohida e’tibor qaratilgan. Mustaqilligimizning ilk kunlaridanoq qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid siyosat to’g’risida”gi qonuni , shuningdek , respublikamiz yoshlarini ijtimoiy himoya qilish va qo’llab-quvvatlashga asos bo’layotgan bir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar buning munosib tasdig’idir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 5 iyuldagi PF-5106-son “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab quvvatlash to’g’risidagi”gi, 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmonlari, 2017 yil 14 martdagi PQ-2833-son “Huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorlarida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertasiya muayyan darajada xizmat qiladi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Ilmiy adabiyotlarda destruktiv xarakterga ega bo’lgan deviasiyalar psixologik (A . Ye . Lichko , V . S . Bitenskiy) , shaxsiy (V . D . Mendelevich , K . S . Liseskiy , S . V . Berezin) ijtimoiy (Dj . A . Solomzes , V . Cheursan , G . Sokolovskiy) , tibbiy (N . N . Ivanes , M . A . Vinnikova) . muammo sifatida ko’riladi. Ansiferova L . I ., Axromova A . G . lar tajovuzkor xulqli shaxslarga jinoyat motivasiyasining o’zgaruvchanligi xosligini ta’kidlaydilar. Bu xulq turida tajovuzkorlik, beshavqatlik, ma’lum bir makonni nazorat qilishga intilish, xasad xislari o’rnasha boradi. O’zbek psixolog olimlaridan M G Davletshin,G’ Shoumarov , G To’laganova, Z.Nishonova, N.Komilova va boshqalar bolalik davrida tarbiyasi qiyinlik va tajovuzkor xulq muammolari bo’yicha tadqiqotlar olib borganlar Tadqiqotning ilmiy metodologik asosini , O’zbekiston Respublikasi ta’lim to’g’risidagi qonunini. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, hamda rus psixologlari V ы gotskiy L . S .; Leontyev A . N . oliy psixik funksiyalarni murakkab boshqaruv jarayoni sifatidagi nazariyalari , Luriya A . R . va Rubinshteyn S . Llarning , shaxsdagi , intellektual affektiv jarayonlarning o’zaro bog’liqligi nazariyalari A.A. Bodalev G.M. Andreyeva V. Brudniy, A.I. Donsov, T.B.Mamatqulov, X.T.Ikramov, Sh.Inomjonov, G Q Tulaganova, Z.Nishonova, N.Komilova va boshqalarning tadqiqiot mavzui bo’yicha izlanishlari tashkil qiladi Tadqiqotning maqsadi : - shaxslar o’rtasida tajovuzkorlikni tuzatishning psixologik mexanizmlarini ochib berish. Tadqiqot vazifalari: - shaxslarda tajovuzkor xulqni psixologik konsultativ ta’sir etish texnologiyasi muammosi bo’yicha ilmiy psixologik adabiyotlar va ommaviy axborot vositalari materiallarini o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash . - tajovuzkorlikning yoshga bog’liq xususiyatlari va ruhiy holatlarni o’z-o’zini tartibga solish muammosi bo’yicha ijtimoiy-psixologik adabiyotlarni tahlil qilish. - shaxslarda tajovuzkor xulqni namoyon bo’lishiga sabab bo’luvchi deviant, delikvent, agrresiv ko’rinishlarini nazariy tasniflash ; - shaxslarda tajovuzkor xulqni psixologik diagnostika va korreksiyasi usullalarini o’rganish - shaxs tajovuzkor xulqni psixologik diagnostikasi asosida konsultativ mashg’ulotlar olib boorish. - o’qituvchilar va psixologlar uchun xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning obyekti: Shaxslardagi tajovuzkorlik holati jarayoni . (18 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan shaxslar) Tadqiqotning predmeti: tajovuzkor xatti-harakatlar hodisa sifatida , tajovuzning turlari va mexanizmlari, shaxslardagi tajovuzkor xatti-harakatlarni tuzatish uchun xarakterli xususiyatlar va psixologik sharoitlar. Tadqiqotning ilmiy farazi.   Tajovuzkor holatidagi shaxsga konsultativ ta’sir etish texnologiyasi tadbirlarni muvoffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin agar : –shaxsning psixologik xususiyatlari, oilaviy tarbiya usullarini bilish bilan o’zaro aloqadorlikda o’rganilsa; – tajovuzkor maqsadlarini aniqlash asosida tashkil etilsa ; –shaxslar tajovuzkor xulqga muqobil bo’lgan xulqiy ko’rinishlarni afzalliklari yetarli darajada tushuntirilsa; –shaxslarda ijobiy ijtimoiy faollik shakllantirilsa ; –shaxslarda o’z sog’ligi va kelajagi uchun mas’ullik xissini keltirib chiqaruvchi irodaviy xususiyatlar shakllantirlsa; Tadqiqot metodlari: 1. O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy psixologik pedagogik adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish 2. Suxbat. 3. Kuzatish. 4. Shaxslarda tajovuzkorlik ko’rinishlarini aniqlash so’rovnomasi. . 5. Agressiya darajasini aniqlash bo’yicha A.Asinger so’rovnomasi. 6. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Muammoning nazariy jixati Tajovuzkor holatidagi shaxsga konsultativ ta’sir etish texnologiyasini qo’llanilishi sohalaridagi natijalar samarasi aniqlanishiga qaratiladi. Muammoning amaliy jixati tajovuzkor xulqi statistik ma’lumotlari taxlilida shaxslar o’rtasida jarohatlanish turli kasalliklar asab psixik jarohatlanishlar, suisidal xulq ko’rinshlarini namoyon bo’lishi, jinoiy javobgarliklarga tortilish holatlari ko’payib bormoqdaligini kuzatishimiz mumkin Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi tadqiqot jarayonida olib borlgan diagnostik va korreksion ishlar shaxslarda tajovuzkor xulqi psixologik konsultativ ta’sir etishda ilmiy metodologik amaliy yondoshuvlar Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 2 bob, 5 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat. I. BOB. ShAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI NAZARIY ASOSLARI. 1 .1. Psixologiyada tajovuzkorlik muammosining ilmiy - amaliy tadqiq etilganligi Tajovuzkor -zo‘ravon shaxslar toifasidagi shaxslarning asosiy psixologik xususiyatlari shundan iboratki, ma’lum odamlar bilan muloqot qilish ular uchun o‘ta muhim, aytish joiz bo‘lsa, hayotini ta’minlovchi xususiyatga ega bo‘ladi. Zo‘ravonlikning psixologik «ildizi» shundaki, tajovuzkor shaxs o‘z qurboniga (ko‘p jihatdan ongsiz ravishda) ehtiyojlarini qondirish yoki o‘zini uning axloq to‘g‘risidagi tasavvurlariga mos ravishda tutish qobiliyatini yuklaydi. Zo‘ravonlikka moyillik kishi hayotining ilk bosqichlarida, erta bolalikda shakllanadi va bolaning (bo‘lajak jinoyatchining) o‘z oilasida egallagan o‘rni natijasi hisoblanadi. Bu o‘rinning mohiyati uni ota- onasi yoqtirmasligi, ba’zan to‘g‘ridan-to‘g‘ri undan yuz o‘girishidan iborat bo‘ladi. Bolaning o‘z onasi rad etuvchi, yoqtirmovchi rolida chiqsa, bunday vaziyat o‘ta fojiali bo‘ladi. «Yoqtirmaslik» atamasi onaning o‘z bolasiga shunday munosabatini anglatadiki, farzandini avvalambor tabiiy – ovqatga, issiqlikka, tozalikka ehtiyojlarini o‘z vaqtida va aniq qondirishga qodir emas, yoki istamaydi, yoxud qilolmaydi. Buning natijasida bola surunkali tanqislik, o‘z ehtiyojlarining doimiy qondirilmasligi vaziyatida bo‘lib qoladi. Bu holat uni doimiy ravishda boshqa odamga (onasiga) qaram qilib qo‘yadi, chunki faqat ugina ushbu ehtiyojlarni qondirishi mumkin. Bunday ehtiyoj saqlanar ekan qaramlik ham saqlanib qoladi. Demak, tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslar uchun hayotiy muhim (vital) ehtiyojlarning surunkali ravishda qondirilmasligi xosdir, shuning uchun ham ularni qondira oladigan obyektlarga xuddi shunday surunkali tobelik yuzaga keladi. Rad etilayotgan bola uning xavfsizligini ta’minlovchi aniq bir kishi (onasi) yuzida mujassam bo‘lgan uning uchun hayotiy muhim shart- sharoitlarga qaram bo‘lib qoladi. Bu omillarning yetishmovchiligi uning hayoti uchun doimiy tahdid vaziyatini yuzaga keltiradi. U go‘yo so‘nggi darajada yashaydi: hech qachon to‘liq xavfsizlikni va o‘z ehtiyojlarining qondirilganini his etmaydi va shu vaqtning bu hayotiy muhim shart-sharoitlardan to‘liq mahrum bo‘lishgacha borib yetmaydi. Bu potensial ravishda o‘zida halokatli tahdidni olib keluvchi mavjudlikning o‘ziga xos «ekstremalligi"dir. U qotillik va boshqa shakldagi jinoiy zo‘ravonlik namoyon bo‘lishining kelib chiqish manbaidan iboratdir. Agar qayd etilgan vaziyat kishi hayotining ilk davrida yuzaga kelgan bo‘lsa, unda vaqt o‘tishi bilan (qariganda) u yo‘qolib ketmaydi, balki uning mazmuni va asosiy munosabatlarini saqlab boshqa shaklga o‘tadi. Onaning o‘rnini asosiy hayotni ta’minlovchi omil sifatida boshqa shaxs egallashi mumkin, lekin to‘la tobelik munosabati saqlanib qoladi. Qayd etilgan qaramlik munosabati boshqa o‘ta ahamiyatli oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Ularning asosiylaridan biri mustaqil, tobe bo‘lmay yashash layoqatini olish jarayonining to‘xtashidir. Bu to‘xtash, o‘z navbatida, shaxsning ruhiy va ijtimoiy rivojlanishi uchun jiddiy oqibatlarga ega. Ulardan asosiysi va eng umumiysi ruhiy funksiyalarning – xotira, o‘zlashtirish, fikrlash, diqqatni jamlash va boshqalarning sekinlashgan va uncha chuqur bo‘lmagan rivojlanishi hisoblanadi. Inson shaxsiyati bu yerda go‘yo sust differensiallashadi va o‘z tuzilishiga ko‘ra murakkablashadi. Qotillik sodir etganning shaxsiyatini o‘rgangan tadqiqotchilar ularda rivojlanishning o‘rtacha olganda past, qoloq darajasini, yuqori bo‘lmagan umumiy madaniyat, tor bilim va manfaatlar doirasini belgilashlari bejiz emas. Bu orqali ushbu shaxslardagi moslashtiruvchi imkoniyatlarning sust rivojlanishi uchun asos yaratiladi, ular atrofdagi muhit o‘zgarishlariga moslashuvning g‘oyat cheklangan vositalari va usullariga ega bo‘ladilar, tashqi hodisalardan juda past va hissiy-qoloq darajada ta’sirlanadilar va o‘zlashtirilayotgan axborotni intellektual ravishda qayta ishlash imkoniyatlarida g‘oyatda cheklanganlar. Ruhiy rivojlanishning umumiy past darajasi va saqlangan moslashuv imkoniyatlari sababli tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslarda ko‘proq rivojlangan shaxslarga nisbatan ular tahdid qiluvchi deb qabul qiladigan tashqi voqealar va vaziyatlar keskin ortgan. Tajovuzkor zo‘ravonlik harakatlari sodir etiladigan vaziyatda, har doim ham tajovuzkor shaxslarga jiddiy bog‘liqlikda bo‘lgan kishilar ishtirok etadilar. Bu bog‘liqlik tajovuzkor shaxslar tomonidan anglanmasligi mumkin, lekin u aynan tajovuzda boshqa kishining faolligini unga jismoniy yoki ruhiy zarar yetkazgan holda yanchib tashlashga intilishda namoyon bo‘ladi. Zo‘ravonlikka moyillik odatda ilk yoshlikdanoq namoyon bo‘ladi. Shaxs bolalikda tabiiy qiziquvchanlik, o‘zini biron-bir ish bilan band qilishga layoqatsizligini namoyon etadi, boshqa odamlar bilan munosabat o‘rnatishda unga qiyinchilik tug‘ilmaydi. Mohiyatiga ko‘ra, bu holatda ham uning g‘ayriixtiyoriy ravishda boshqa shaxsga psixologik tobeligi saqlanib qoladi. Tajovuzkor -zo‘ravon shaxsning yana bir muhim psixologik xususiyati uning ayrim vaziyatlarda namoyon bo‘ladigan fikrlari, g‘oyalarining yuqori darajasi hisoblanadi. Ular uchun shaxslararo munosabatlarning istalgan tarafiga nisbatan ularda yuqori darajada sezuvchanlik, xavfsirash, atrof muhitni dushmanlarcha qabul qilish xosdir. Vaziyatga to‘g‘ri baho berishdagi qiyinchiliklar, to‘g‘rilash qiyin bo‘lgan xatolari shularga bog‘liq bo‘ladi. Tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslarning fikrlari, g‘oyalari yuqori darajada hissiyotga to‘laligi muhitni patalogiya bilan cheklaydi va umuman, ularning jamiyatdan begonalashganidan dalolat beradi. O‘z navbatida, axloqni boshqara olmaslik shunga bog‘liq bo‘ladi. Shu bilan birga, ular atrofdagilarga juda yuqori talablar qo‘yishga moyil bo‘ladilar, ular tez xafa bo‘luvchi va xudbindirlar, xulqlari qo‘pol, odobsiz va kayfiyatlari «otashin shod-xurramlikdan o‘lar darajadagi g‘am-g‘ussagacha» o‘zgarishga moyildir. Ayrim tajovuzkor -zo‘ravon shaxslarning mazmuniga ko‘ra ekstazga (o‘zini yo‘qotish darajasida huzurlanishi) o‘xshash bo‘lgan chuqur va kuchli tashvishlarga moyilligi g‘oyat diqqatga sazovor xususiyatdir. Mazkur holatning psixologik mazmuni o‘ta murakkab bo‘lib, unda shaxsiyatning eng chuqur qatlamlari qamrab olinadi; zo‘ravonlik harakatlari sodir etish vaqtida ushbu shaxs uchun favqulodda qimmatga ega bo‘lgan ruhiy erkinlik, qaramlik holatidan chiqish tuyg‘ulari qamrab olinadi. Shuning uchun odam o‘ldirishning tushunish qiyin bo‘lgan sabablaridan biri ularning bu holatni boshdan o‘tkazishga ehtiyoj sezishi hisoblanadi. Tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslarning boshqa toifasi qaramlikdan ozod bo‘lish muammosini o‘z shaxsiyatini boshqa odamlarga faol ravishda zo‘rlab o‘tkazish yo‘li bilan hal etadi. Ular o‘z «Men»larining qimmatliligini isbot qilish va uning e’tirofiga erishish ehtiyoji bilan yashaydilar. Boshqa kishini o‘zining ta’sir doirasiga tortish, mohiyatiga ko‘ra uni o‘ziga bo‘ysundirish va undan «kayf qilishning» barcha moddiy, moliyaviy, energetik, g‘oyaviy va hokazo shakllari uchun donor sifatida foydalanishning barcha usullari qo‘llanganda, bu zo‘rlab o‘tkazish ko‘pincha yaqqol namoyishli qarash xususiyatga ega bo‘ladi. Tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslarning uchinchi toifasi bu keraklilik tuyg‘usi gipertrofiyalangan odamlar bo‘lib, ular shaxsiy tasavvurlari va axloq me’yorlari nuqtai nazaridan atrofdagilarga g‘oyatda yuqori va qat’iy talablar qo‘yadilar. Ular o‘zlarining kerakliligi to‘g‘risidagi tasavvurlariga qat’iy bog‘langan bo‘lib, boshqa odamlardagi axloqning bu tasavvurlardan ozgina og‘ishi ularda hissiy noqulaylikni, sezilarli og‘ishlar esa – vaziyatni ularning tasavvurlariga mutanosib ravishda zo‘rlik bilan tuzatish bo‘yicha harakatlarni – ichki qahr-g‘azabni vujudga keltiradi. Bu yerda inson shaxsiy o‘z ideal tasavvurlarining iskanjasida bo‘ladi va hayotning rang-barangligini qabul qila olmaydi: u zo‘rlik bilan ularni o‘z tasavvurlari ostiga olib keladi. Ko‘pincha bunday odamlar adolat uchun shiddatli kurashchilar bo‘lib chiqadilar. Uni o‘rnatishning asosiy usuli esa zo‘ravonlik, majbur qilishdir. Keraklilik haqidagi gipertrofiyalangan tasavvur namoyon bo‘lishi shakllaridan biri – rashk tuyg‘usidir. Unda boshqa kishining xayrixohligidan yolg‘iz o‘zi foydalanish «huquqini» egallagan mulkdorning nuqtai nazari to‘plangan va o‘zgalar hamda o‘zgalar tomonidan ko‘rsatiladigan har qanday e’tibor belgilari uning sha’nini kamsitish va qayd etilgan «huquqqa» suiqasd deb qabul qilinadi. Rashk bilan asoslantirilgan zo‘rlik – bu o‘zi haqida ideallashtirilgan tasavvurlarini himoya qilishi va boshqa kishini o‘zi haqida bunday tasavvurlarga ega bo‘lishdan mahrum etish hamda o‘zini shunga munosib tutishdir. Tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslar orasida o‘zi haqidagi shaxsiy fikrlarida qaror qilish, biron ish qilish, g‘ayrioddiy qaltis, xatarli harakat sodir qilishga qodir bo‘lgan shaxs sifatida ishonch qozonish ehtiyojiga ega bo‘lgan kishilar ham uchraydi. Doimiy ravishda o‘ziga ishonchsizlik, ikkilanish, qaror qabul qilishga layoqatsizlik, ularning shaxsiy xos xususiyatlari bo‘lib, ular ongli ravishda tinkani qurituvchi nomukamallik, keraksizlik tuyg‘usini boshdan kechiradilar va shuning uchun uni yengishga doimo shay turadilar. Bu tayyorlik ularni qaltis, oqibati yomon bo‘ladigan xavfli holat vaziyatlariga undaydi. Ayrim tajovuzkor shaxslar o‘zlari sodir qilgan og‘ir jinoyat sababini bevosita «zo‘r ishni bajarish» deb belgilaydlar. Shunday tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslar toifasi borki, pasaygan, salgina tushkun kayfiyat, qiziqishlari, intilishlari, istaklari o‘tmas- lashuvida ifodalangan passiv psixologik nuqtai nazar ularga xosdir. Bu toifadagilar ko‘pincha shaxsiy nomukammalliklari, hayotiy orzu-istaklari va davlatmandligi yo‘qolganligini suitsidal fikrlarda ifoda etadilar. Ularning yashirin tajovuzkor odatlari tashqi axloqlarida qiyin namoyon bo‘ladi. Ichkilikka moyillik, tajovuzkor -zo‘ravonona harakatlarining somatik qayd qilinishi bu o‘rinda umumiy manbaga, lekin turli yo‘nalishga ega bo‘lib, bu odamlar o‘z jinoyatlarini o‘ziga xos hayotiy vaziyatga tushib qolganda sodir etadilar. Bu odamlarning uyidagilar yoki yaqin atrofdagilar tomonidan ekspluatatsiya qilinishiga olib keladi. Oila, odatda, o‘z «boquvchisi»dan norozi bo‘lib, unga faqat u oilasiga berayotgan pullari uchun chidab kelishayotganini bildiradi. Bunday oilada o‘z otasini urish, uydan haydash bilan kuzatiladigan janjallar, urush -to‘polonlar ko‘p bo‘ladi. Shunday kunlarning birida u qotillik sodir etadi. Odatda, bu «maishiy» deb ataluvchi sabablarga ko‘ra sodir qilinadigan jinoyatlardir. Sud oldida o‘z aybidan chuqur pushaymon bo‘layotgan va qanchalik og‘ir bo‘lmasin, uni kutayogan jazoga befarq bo‘lgan tubanlashgan, baxtsiz odam hozir bo‘ladi. Mohiyatiga ko‘ra esa, u faqat o‘zining mavjud bo‘lish huquqini himoya qilgan edi. Jinoiy zo‘ravonlikning psixologik xususiyatlari haqida qayd etilganlardan umumiy xulosa qilish mumkin. Bunday jinoyatlar asosida insonning o‘zi uchun hayotiy zarur deb bilgan va shuning uchun ularga qat’iy qaramlik holatida bo‘lgan ehtiyojlari qondirilishini keskin qiyinlashtiruvchi shart-sharoitlar yotadi. Tajovuzkor -zo‘ravon jinoyatchi shaxsiyatining asoslantiruvchi mazmuniy doirasini tadqiq qilishda boshqalardan ajralib turuvchi quyidagi xususiyatlar aniqlanadi: 1. Tajovuzkor -zo‘ravon jinoyatchi shaxsiyatining asoslantiruvchi doirasi axloq shakllarining sabablari paydo bo‘lishi va tanlash erkinligining jiddiy cheklanishiga olib keluvchi tayanch ehtiyojlarining frustratsiyasi, yo‘nalishning o‘zgarishi va ularni qo‘zg‘atuvchi an’analar tuzilmasining rigidligi bilan ajralib turadi. 2. Tajovuzkor -zo‘ravon jinoyatchi shaxsiyatining infantil va egotsentrik mazmuni, shaxsiy foyda ko‘rishga mo‘ljallanganligi va ijtimoiy qimmatliklarning yoqimsizligi bilan ajralib turadi, bu esa g‘ayriqonuniy tajovuzni ro‘yobga chiqarish uchun me’yoriy cheklashlardan ichki ozodlikni paydo qiladi. Bosqinchi qotillar va vaziyatli qotillar sababiy doirasining solishtirma tadqiqotlari: 1. Ehtiyojlarni moddiylashtirishning buzilishi bilan bog‘liq sabablar. Sun’iy (surrogat) sabablarning yuqori darajadagi ahamiyati mazkur shaxslarda sabab paydo bo‘lishi jarayonining buzilishi ularning jinsiy sohadagi qandaydir buzilishlari bilan bog‘liq bo‘ ladi. Zero bosqinchi qotillar ko‘proq o‘ta shafqatsiz (sadistlarcha) va latent gomoseksual (invertatsiyalangan) ko‘rinishlarni namoyon qiladilar. Bosqinchi qotillarning ongsiz ravishda guruhlarga birlashishga intilishlari shu bilan bog‘liq bo‘lishi ham ehtimoldan holi emas. Aksincha, vaziyatli qotillar asosan yakka holda harakat qiladilar. Individlarning muloqotlari va kayfiyatining maniakal buzilishlari va yoki ijtimoiy dezadaptatsiya ko‘rinishidagi g‘ayriqonuniy harakatlarining vaziyatli sabablari har ikki guruh qotillarida bir xil chastota bilan namoyon bo‘ladi. 2. G‘ayriqonuniy harakatlarning affektogen sabablari ehtiyojlari vositasidagi buzilish bilan bog‘liq sabablar sababiy-qo‘zg‘atuvchi tuzilmada xuddi bosqinchi qotillar guruhidagi kabi (30%), vaziyatli qotillar guruhida ham ko‘p tarqalgan (32%). Olingan ko‘rsatkichlar shaxsning affektiv doirasidagi buzilishlarining uning atrofdagilarga nisbatan ko‘rsatmalariga jiddiy ta’siri haqidagi muqaddam olib borilgan tadqiqotlarning asosiy xulosalari va qoidalari tasdiqlaydi. Guruhlar o‘rtasidagi farq shundaki, bosqinchi qotillar qo‘pol paroksizmal-epileptik affektlarning (24 %) buzilishi, vaziyatli qotillar esa affektiv-shahvoniy (22 %) jihatdagi buzilishlarni sodir etadilar. Bu holda, tasavvur qilish mumkinki, vaziyatli tajovuzkor shaxslarda ularning frustratsiyalangan shahvoniy yo‘nalishlari anglanmagan ravishda odam o‘ldirishga bo‘lgan mayl sifatida namoyon bo‘ladi (rashk olovida, qasos olish va hokazo maqsadlarda odam o‘ldirish). Bosqinchi qotillar «moslashuv» himoyasini qo‘llashga ko‘proq moyildirlar. Bu ularning ipoxondriya va organik nevrozlarga moyilliklarini bildiradi. Aksincha, vaziyatli qotillar «shilqimlik» kabi himoya mexanizmini nisbatan ko‘proq qo‘llaydilar, bu ular o‘zlarining amalga oshirayotgan faoliyatlarini uslubiy tomondan rejalashtirishga intilishi shaklida tajovuzkor liklari ustidan nazorat o‘rnatishga urinishlaridan dalolat beradi. Biroq, vaziyat shaxsning nazorati ostidan chiqa boshlaganda, u yana ushbu vaziyatli omillarning salbiy ta’siri ostiga tushadi va g‘ayriqonuniy zo‘ravonlikdan iborat nojo‘ya harakat sodir qiladi. Shaxsga qarshi tajovuzkor -zo‘ravon jinoyatlarning shahvoniy zo‘rlik bilan bog‘liq toifasi alohida o‘ziga xos tur sifatida ajratiladi. Bunda zo‘rlikning shahvoniy deviatsiyalar bilan bog‘liqlik ehtimoli tengdir – atigi 50 % zo‘ravonlar buzilishning har xil turlariga ega bo‘ladilar. Zo‘ravon qotillarni shahvoniy bo‘lmagan asoslarda qotillik sodir etgan tajovuzkor shaxslar guruhi bilan solishtirganda, ular yuqori darajada zakovatliliklari, introversiyaning eng so‘nggi darajasi va ruhiy-jinsiy rivojlanishda buzilish mavjudligi bilan ajralib turadi. Bu toifadagi tajovuzkor shaxslarning harakatlarida ularning tipologiyasini tuzish uchun uchta asos - hokimlik, g‘azab va sadizmga moyillik alohida ajratiladi. 1. Hokimiyatga intiluvchi zo‘ravon qurbonini yengish, bo‘ysundirish va bir vaqtning o‘zida, unga yoqishni istaydi. Og‘riq yetkazish istagi unda bo‘lmaydi. Odatda, shaxslararo munosabatlarda va hayotda zo‘ravonlar nomukammallik kompleksi tufayli umuman omadsizdirlar. 2. Darg‘azab zo‘ravon jismoniy shafqatsizlik va haddan ziyod kuchdan foydalanadi. Uning zo‘rligi g‘ayriixtiyoriy bo‘lib, yaqinda boshidan o‘tkazgan salbiy voqealar ta’siri ostida bo‘ladi va tajovuzkor lik ko‘chishining oqibati hisoblanadi. 3. Zo‘ravon sadistni tajovuzkor lik to‘lqinlantiradi va zo‘ravonlik faktining o‘zi undan qoniqish manbai hisoblanadi. Bu kabi barcha hollarda zo‘ravonlarning maqsadi shahvoniy va shunga o‘xshash ehtiyojlarni qondirishdangina iborat bo‘lmaydi. Shahvoniy aloqa ular uchun tajovuzkor likni namoyon qilish usuli bo‘lib xizmat qiladi. Bu holda deviant axloqning sababi ruhiy dilsiyohlik emas, balki turli holatlar ta’siri ostida yuzaga keluvchi ma’lum shaxsiyatli deformatsiyalari hisoblanadi. Tadqiqotlarga ko‘ra, boshqalarga nisbatan tajovuzkor shahvoniy harakatlar sodir etgan shaxslar, 54 % hollarda o‘zlari bolaligida jismoniy tajovuzga duch kelgan. Bolaligida zo‘rlikni boshidan o‘tkazgan odamlar, boshqalarga nisbatan ko‘proq nomus va aybdorlik tuyg‘usini boshdan kechiradilar, o‘ziga baho berish bilan farqlanadilar va xavfli, shu jumladan shahvoniy vaziyatlarga jalb qilinadilar. Shuningdek, insestning avloddan-avlodga o‘tish an’anasi alohida ta’kidlanadi. Insest – yaqin qarindoshi nomusiga tegish. G‘arazli-zo‘ravon tajovuzkor shaxslar quyidagi shaxsiy xususiyatlari bilan tavsiflanadi: - rigidlik - shaxsning o‘z axloqini o‘zgargan vaziyatga muvofiq ravishda o‘zgartirishga layoqatsizligi, tashqi shart-sharoitlar boshqacha bo‘lishiga qaramay, bitta va aynan shu qiyofaga sodiqligi; - tajovuzkor lik – shaxsning ehtiyojlar frustratsiyasidan va boshqa kishi yoki odamlar irodasini to‘liq yoki qisman bostirishga, ularning harakatlarini cheklash, boshqarish va ularga zarar yoki azob beruvchi harakatlarni cheklashga qaratilgan dushmanlarcha axloqining subyektiv an’analarda ifodalanuvchi ziddiyatlardan ta’sirlanishi; - g‘ayriixtiyoriylik – ilk xohish paydo bo‘lishi bilanoq, tashqi holatlar yoki hissiyot ta’siri ostida harakat qilishga moyillik; - asotsiallik – ijtimoiy, buning ustiga huquqiy me’yorlarni o‘zlashtirmaslik va ularga nisbatan dushmanona munosabatlar; - begonalashganlik – atrof-muhit bilan hissiy muloqotning buzilishi, boshqa kishining nuqtai nazariga qarash, o‘ziga tashqaridan turib razm solish imkoniyatining yo‘qligi; - shaxsning kognitiv cheklanganligi – o‘zining, shuningdek boshqa shaxslarning holatiga baho berishning nomutanosibligi, ma’naviy va huquqiy me’yorlarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq qiyinchiliklar; - xavotirlik - turli hayotiy vaziyatlarda notinchlikni his qilishga moyillik; - interpersonal sezuvchanlik, affektning haddan ortiq turg‘unligi, yuqori senzitivlik, shuningdek tajovuzkor ko‘rinishida «qisqa tutashuv» reaksiyasining yuzaga kelishi ehtimoli; - shafqatsizlik – odamlarga azob, qiynoqlar yetkazishga intilish. Agar tajovuzkor -zo‘ravon tajovuzkor shaxslarning axloqi asosan affektiv zaradlangan g‘oyalar bilan yo‘naltirilgan bo‘lsa, unda g‘arazgo‘y zo‘ravon tajovuzkor shaxslarning axloqi paydo bo‘layotgan istak va ehtiyojlarni bevosita qondirish an’anasi bilan belgilanadi, bu esa axloqni umumiy me’yoriy boshqarish, intellektual va irodaviy nazoratning buzilishi bilan mos keladi. Bu holda, g‘arazgo‘y-zo‘ravon tajovuzkor shaxslar boshqa toifadagi delikvent shaxslardan axloqining boshqarib bo‘lmasligi va asotsial qilmishlarning kutilmaganligi bilan farq qiladilar, ularda o‘zini tasdiqlashga va o‘zi hamda atrofdagi olam bilan o‘rtalarida masofa saqlashga rioya etishga intilish ehtiyoji ko‘p darajada ifodalangan. G‘arazgo‘y tajovuzkor shaxslar. Delikvent shaxslarning ushbu toifasida quyidagi turlar ajratiladi: 1. «Tasdiqlanayotgan» ("o‘zini o‘zi tasdiqlayotgan") tur. Unga jinoiy axloqining mazmuniga ko‘ra shaxsning shaxsiy-ijtimoiy, ijtimoiy- psixologik va yoki individual darajada o‘zini tasdiqlashi hisoblanadi. Bu yerda parallel, yonida yo‘ldosh bo‘lgan, ko‘p hollarda teng ahamiyatga ega bo‘lgan g‘arazli sabab ham mavjud. Shunday qilib, bugun bu yerda polimotivatsiya namoyon bo‘ladi, bunda g‘arazgo‘y sabablar o‘zini o‘zi tasdiqlash, e’tiborli tasavvurlar, o‘z nufuzini mustahkamlash bilan chatishib ketmaydi. o‘zini o‘zi tasdiqlayotib, inson o‘zini atrof olamdagi o‘zgarishlar manbai deb his qilishga intiladi. Bu intilish o‘zida turli sabablarni aks ettiruvchi qandaydir rahbariy tamoyilni namoyon etadi. Ta’kidlash joizki, o‘g‘irlangan narsaga egalik qilish, uni tasarruf etish shaxsning o‘zini, «Men» ini tasdiqlash vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. O‘smir ma’lum bir norasmiy guruhga qabul qilinishi uchun o‘g‘rilik sodir qilsa yoki guruhiy bezorilik harakatlarida ishtirok etsa ijtimoiy-psixologik darajada tasdiqlash sababi o‘rin egallashi mumkin. 2. «Dezadapsiyali» (yoki «asotsial") turning ijtimoiy moslashuvi, ya’ni ijtimoiy shart-sharoitlarga moslashuvi buzilgan shaxslarni o‘z ichiga oladi. Bu tajovuzkor shaxslar jamiyatga zid, ko‘pincha uysiz hayot tarzini yuritadilar, ularning ko‘pchiligi normal aloqa va munosabatlardan chiqib ketgan, daydilar va ichkilikbozlardir. Ular, qoidaga ko‘ra, bahosi uncha ahamiyatsiz bo‘lgan narsani o‘g‘irlaydilar va talon-taroj qiladilar. Jinoiy yo‘l bilan olingan mulk va pullarni odatda spirtli ichimliklar ichish bilan bog‘liq hayot tarzini yuritishga sarflaydilar. Ulardan ko‘pchiligi muqaddam sudlangan bo‘lib, doimiy yashash joyi, propiska, pasport yoki boshqa hujjatlarga ega emaslar. Tabiiyki, ular odatda hech qayerda ishlamaydilar, oilalari yo‘q, yaqinlar va qarindoshlar bilan aloqa mavjud emas. Qoidaga ko‘ra, ularda do‘st yo‘q, ular go‘yo oqim bo‘yicha suzadilar, o‘z taqdirlariga befarq bo‘lib, kelajak haqida o‘ylamaydilar. Bunday shakllarning moslashmaydigan axloqi negizida noaniqlik yotadi, o‘zlari haqida barqaror tasavvurlar ularda mavjud emas va ular uni egallashga intilmaydilar. Ularning barcha axloqi ongsiz ravishda boshqa odam, guruh, ijtimoiy muhit bilan o‘xshashlikdan, umuman unga kirishdan qochishga intilish bilan asoslanadi. Shunday qilib, ularning dezadaptiv axloqing mazmuni ijtimoiy identifikatsiya va shaxsiyat qat’iyligini egallashdan qo‘rquvdan iboratdir. Bunday qat’iylik faqat faol ijtimoiy muloqot, o‘ziga rol olish, ularni o‘ynash va odam kirgan muhit talablarini bajarish jarayonidagina shakllanadi. Ular bilan muloqot qilish, hamkorlikdagi faoliyatda ishtirok etish jarayonidagi boshqa odamlarning bergan baholari tufayli, identifikatsiya yo‘li bilan o‘zini o‘zi baholash, o‘zi haqidagi tasavvurlar va shu bilan, shaxsiyat qat’iyligi shakllanadi. Bunday sifatlari shakllangan odam nima qila olishi va nima qilishi kerakligini biladi. Dezadaptiv g‘araz go‘y tajovuzkor shaxslar ongsiz ravishda o‘z ijtimoiy identifikatsiyasini, har qanday ijtimoiy-psixologik barqarorlikni rad etish an’analari sababli o‘zaro ijtimoiy munosabatga kirishishdan qochadilar. Ularning ijtimoiy muloqotlari yuzaki, agar ular ishga joylashsalar, unda uzoq muddat ushlanmaydilar, har qanday majburiyatdan qochadilar. Boshqacha aytganda, ular o‘zlarining ichki dunyolariga kirishga har qanday yo‘l bilan to‘sqinlik qilgan holda nima qilib bo‘lsa ham jamiyatdan, ijtimoiy faollikdan tashqari yashashga intiladilar. Odatda dezadaptiv shaxslar yashash uchun qonuniy mablag‘lar manbaiga ega emaslar, o‘g‘rilik va boshqa mulkiy jinoyatlar ularga bu mablag‘larni yetkazadi. Shu boisagar shaxsda oiladan begonalashish va boshboshdoqlik saqlanib qolsa, dezadaptiv tajovuzkor shaxslar soni ortadi. Bunga goho bozor munosabatlariga o‘tish va korxonalarni xususiylashtirishga o‘tilayotgandagi holatlar ham sabab bo‘lishi mumkin, malakasi kamroq ishchilar ishsiz qoladi va to‘g‘ri hayotdan chiqarib yuboriladi. 3. G‘arazo‘y jinoyatchi shaxsining «o‘yinli» turi psixologik jihatdan o‘ta murakkabdir. Shu bilan birga, u tajovuzkor shaxslar, ayniqsa o‘g‘rilar orasida yetarlicha ko‘p uchraydi., «Oltin buzoqcha»dagi Shura Balaganov, makrli romanlarning ko‘plab qahramonlarini eslab o‘tish lozim. «O‘yinli» turining vakillarining xavflilikka bo‘lgan doimiy ehtiyoji, xavf bilan bog‘liq o‘tkir hissiyotlar ilinjida his-hayajon qo‘zg‘atuvchi vaziyatga kiritish, turli xil operatsiyalarda, kutilmagan muloqotlarda va hokazolarda ishtirok etishga intilish ajratib turadi. G‘araz niyatlar, odatda uning «o‘yinli»lari bilan bir qatorda harakatlanadi, zero ular uchun xuddi jinoyat sodir etish natijasida moddiy manfaat olish kabi, aynan jinoiy axloq jarayoni bilan bog‘liq hissiy tashvishlar ham bir xil ahamiyatga ega. So‘nggi holat ularni boshqa turlarning vakillaridan jiddiy ravishda farqlaydi, ya’ni bunday harakatlarning hissiyotli jarayoni ular uchun psixologik jihatdan juda muhimdir. Buning ustiga, shunday holatlar uchraydiki, bunda ushbu jarayon hatto yetakchi, sabab bo‘luvchi rol o‘ynaydi, qolgan rag‘batlar (stimullar) esa go‘yoki ikkinchi doiraga suriladi, bu esa, masalan, o‘smirlik uchun ayniqsa xosdir. Ulardan ko‘pchiligi bu bilan o‘zlariga e’tibor qaratishga intiladilar. 4. G‘arazgo‘y tajovuzkor shaxslarning «oilaviy» turi oila o‘ynaydigan ulkan rag‘batlantiruvchi rol tufayli ajralib turadi. Bu tur, odatda, talonchilar va poraxo‘rlar orasida uchraydi, o‘g‘rilik sodir etayotgan shaxslar orasida esa g‘oyatda kam uchraydi. Uning vakillari talon tarojliklar uning o‘zi uchun emas, balki ularning fikricha va ular yaqinlarining hamda ular uchun ahamiyatli bo‘lgan shaxslarning fikricha, zarur bo‘lgan oila va uning alohida a’zolarini moddiy va ma’naviy manfaatlar bilan ta’minlanganlik darajasiga erishish bilan tavsiflanadi. Ayrim hollarda, jinoyatchining o‘z manfaatlari umuman e’tiborga olinmaydi va u hatto tarki dunyoviy hayot tarzini olib boradi. Ko‘pincha, bunday g‘arazgo‘y tajovuzkor shaxslar ishda g‘oyat ijobiy tavsiflanadi va albatta oilasiga, ayniqsa farzandlariga juda bog‘langan bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, g‘arazgo‘y tajovuzkor shaxslar, delikvent shaxsning boshqa turlariga nisbatan asosan turli ijtimoiy vaziyatlar va ularning o‘zgarishlariga ko‘proq moslashgan, ya’ni ko‘nikkan bo‘ladilar; ijtimoiy me’yorlar va talablarga yaxshi moslashib; vazminroq bo‘ladilar, o‘z xulqlarini yaxshilab nazorat qila oladilar. Ularga tajovuzkor -zo‘ravon va g‘arazgo‘y-zo‘ravon tajovuzkor shaxslarga xos bo‘lgan tajovuzkor lik va axloqning g‘ayriixtiyoriyligi xos emas. Ular kirishimliroq bo‘ladilar, ularning aksariyati ijtimoiy muloqot o‘rnatishda qiyinchiliklarni boshdan kechirmaydi. Ularning ko‘pchiligida rahnamolikka intilish, ijtimoiy e’tirofga bo‘lgan ehtiyoj kabi xislatlar uchraydi. Ularga jamiyatning me’yorlari va talablariga yaxshi moslashish xosdir, lekin, shunga qaramay, ularda bu me’yorlarni ich-ichdan qabul qilmaslik va ularni ongli ravishda buzish holati bo‘ladi. Ehtiyotsiz tajovuzkor shaxslar. Ehtiyotsizlik orqasida jinoyat sodir etgan shaxslar qasddan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan o‘zlarining psixologik xususiyatlariga ko‘ra prinsipial tafovutlarga egadirlar. Ushbu shaxslar uchun qasdli tajovuzkor shaxslarda bo‘lgani kabi maqsadga erishish sababiyligi emas, balki omadsizlikdan qochish sababi xosdir. Bunday holda, kishi uchun muvaffaqiyatga intilish emas, balki shaxsiy halokat deb qaraluvchi muvaffaqiyatsizlikdan qochish muhim bo‘lib qoladi. Ehtiyotsiz tajovuzkor shaxslar uchun hayotiy vaziyatlarga ta’sirchanlik nuqtai nazaridan intrapunitiv ta’sirlar, yoki ekstrapunitiv ta’sirlar xos bo‘lgan, ya’ni aybni atrofdagilarga ag‘darish moyilligi bo‘lgan qasdli tajovuzkor shaxslardan farqli o‘laroq, ularga sodir etilgan jinoyat uchun aybni ko‘proq o‘z zimmalariga olish xosdir. Mazkur shaxslar toifasida turli vaziyatlardan xavotirlanish yuzaga kelishiga moyillik kuzatiladi. Ular o‘zlariga ishonchsizlik, ruhiy zarba vaqtida bezovta bo‘lishga moyillik, ortiqcha o‘zini o‘zi nazorat qilish tuyg‘ulari ko‘rinadi. Ekstremal (qaltis) vaziyatlarda bunday shaxslar qo‘rquvga oson beriladilar va tahdidli ega vaziyatda ratsional emas, balki hissiy ta’sirlanishga moyildirlar. Bularning barchasi favqulodda sharoitlarda bajarilayotgan harakatlar samarasining pasayishi va xatolar miqdorining oshishini nazarda tutadi. Ularda to‘siqlarga chidamlilikning past darajasi kuzatiladi, ushbu vaziyatlar mutanosib moslashuvning buzilishiga va qaror qabul qilishdagi qiyinchiliklarga olib keladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bunday shaxslar uchun oldindan aytib bo‘lmaydigan yakunli, amaldagi omillarning tez-tez almashishi va tartibgasolinmagan o‘lchovlarga ega vaziyatlar ruhiy zarba (stressli) hisoblanadi. Bunday holatda ular stereotipli, andazali harakatlarga moyil bo‘ladilar va holatni yetarli darajada xolisona tahlil qilish ahvolida bo‘lmaydilar, bu esa oldindan bilish mumkin bo‘lgan natijalarning buzilishiga olib keladi. Ehtiyotsiz jinoyatchi shaxsiyatining boshqa xususiyati aybdorlik hissining mavjudligidir. Bu tuyg‘u bilan bog‘liq holat ular uchun subyektiv ravishda odatiy bo‘lib qoladi va ular ongsiz ravishda unga intiladilar. Shuning uchun, ongsiz ravishda o‘zini aybdorlik hissini faollashtirish bilan bog‘liq sharoitlarga solib qo‘yish an’anasi amerikalik psixolog E. Bernning terminologiyasi bo‘yicha, mazmuniga ko‘ra, ssenariyli xarakterga ega bo‘lishi, ya’ni ongsiz hayotiy intilish, kishining axloqini belgilab beruvchi va uning uchun hamma qilmishlari va umuman axloqini tizib qo‘yuvchi sabab bo‘lib hisoblangan dastur sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Jinoyat ular uchun ongsiz ravishda o‘zlarini aybdorlik hissini maksimal darajada kuchli his qilishlari va uzoq vaqt, hatto doimo shu holatda qolishlari mumkin bo‘lgan vaziyatga solib qo‘yishga intilish bilan belgilanadigan hayotning muayyan qonuniy holati hisoblanadi. Ehtiyotsiz jinoyat interpretatsiyaning ushbu jihatidan aybdorlik hissini maksimal darajada boshdan o‘tkazish va qolgan butun umri davomida uni boshdan kechirishni davom ettirishning subyektiv imkoniyati sifatida namoyon bo‘ladi. Boshqacha aytganda, ehtiyotsiz jinoyatni asosiy hayotiy muammoni hal etish kelgusidagi holatlardan qat’i nazar, kelajakda doimo aybdorlik hissini tuyish imkonini beruvchi hayotiy tarjimai hol faktini qo‘lga kiritishga imkon beruvchi o‘ziga xos ekzistensial yutuq deb baholash mumkin. Qayd etilgan delikvent shaxsning psixologik xususiyatlari tahlilidan quyidagi xulosaga kelish mumkin. 1. Psixologik xususiyatlar va jinoiy faoliyat o‘rtasida aniqlangan aloqa muhit ma’lum darajada ta’sir qilganda psixologik aloqasi jinoiy axloqning real ravishda amalda potensial omillaridan biri sifatida ko‘rib chiqish imkonini beradi, chunki muhit ushbu omil namoyon bo‘lishiga xuddi kuchaytiruvchi ta’sir kabi, uni to‘xtatuvchi ta’sir ham ko‘rsatadi. 2. Keltirilgan tajovuzkor shaxslarning axloqiy va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, delikvent shaxs qonunga rioya qiluvchi shaxs bo‘lganida ular mazkur toifadagilar uchun jinoiy ahamiyat kasb etuvchi va o‘ziga xos me’yoriy salbiy tizim yoki mustahkam psixologik xususiyatlari bilan farq qiladi. 1.2. Shaxsdavrida tajovuzkor holati borasidagi ilmiy qarashlarning rivojlanish bosqichlari Ota-onalar ko`pincha tajovuzkor bolalari bor bo`lgani uchun, unga nisbatan noxushlik hissini kechiradi va psixologik maslahatga faqat bolaga yordam berish uchun emas, bolani “tinchlantirish” uchun murojaat etishadi. Ularni bolaga uzoq muddatga ta’sir etadigan va bola ularga noxushliklar keltirmaydigan, ularni tinchlantiradigan dori bersa, juda qoniqtirar edi. Ko`pincha tajovuzkor shaxsning ota-onalari frusratsiyali va hayotdan qoniqmagan kishilar bo`lib chiqadi. Ko`p holatlarda bular ilgari tajovuzkor bo`lgan shaxslardir va o`zlarining psixologik qiyinchiliklarini o`z shaxslariga beradi. Shuning uchun iloji boricha psixolog ota- onalar bilan psixoterapevtik ishlarni olib borishi kerak. Birinchidan, ota-onaning o`ziga baho berishida har qanday salbiy ta’sirlardan (Siz bolangiz shaxsini buzilishida hech nimani tushunmaysiz, hozir men sizga tushuntiraman) bunday qo`pol tushuntirishlar psixolog faoliyatida kam uchraydi, ammo yengil, o`xshash tasodiflar ba’zida uchrab turadi) uzoqroqda bo`lish kerak, ularni stabillashtirishga harakat qilish kerak. Ba’zida ko`pincha o`ziga past baho berish shaxsning o`zining harakatlari va yutuqlariga nisbatan ko`tarinki darajadagi intilishlar kabi shakllanadi, bunda o`zining (ota-onaning) hayotida erisholmagan maqsadlariga (men musiqachi, taniqli yozuvchi va boshqalar bo`la olmadim, demak mening o`g`lim shunga erishishi kerak) kabi ishonchlarni oldiga qo`yadilar. Ikkinchidan, ota-onalarning ustanovkasini (yo’nalishini) bolaga nisbatan o`zgartirish kerak. Ular tajovuzkor shaxslarni noshud deb hisoblaydilar, bola ularning hissiyotlari va ro`kachlariga javoban afsuslanadi, o`zini aybini his qiladi, kechirim so`raydi va ularni tinchlantiradi deb kutadilar. Bu kutilganlar sodir bo`lmasa, ota-onalar bolani yomon yo’lga kirgan, axloqi yomon deb biladilar. Ota- onalar tomonidan bolaga rahm uyg`otish kerak, tajovuzkor bola - bu har doim baxtsiz bola hisoblanadi. Ota-onalarga g`azab kelib chiqishi mexanizmini tushuntirish kerak, hamda emotsional buzilishdagidek agressiyani tushuntirish kerak. Uchinchidan, ota-onalarda o`zlarining bolaligi haqida eslash qobiliyatini chaqirish kerak, yoshlik davrlaridagi tajovuzkorlikning sabablarini eslash kerak. Balkim, bular shaxsiy komplekslarini “ochib” berar, bunda har bir ota-ona shaxsini stabilizatsiya qilish kerak, psixologik yordam kerak. Shaxslar muammosi doimo oilaviy muammo keltirib chiqaradi (ya’ni bir oila a’zosi qiyinchiligi bu barcha guruhnikidir). Bolaga alohida uni o`rab turgan odamlarga yordam bermasdan amaliy yordam berib bo`lmaydi. Bu yerda bola shaxsi rivojlanishi buzilishini to`g`rilash usullari ko`proq ko`rib chiqilsa, bu degani unga “yordam berish” mumkin emas degani, lekin katta odam shaxsi bilan ishlash jarayonining murakkabligi bilan belgilanadi. Bu muammo eslatmaslikni, lekin uzoq vaqt, jiddiy qarashni talab qiladi. To`rtinchidan, ota-onalarni, shaxslarga tug`ilishgacha bo`lgan vaqt va uni tug`ilgandan keyin birinchi oylaridagi munosabatini bilib olish shart. Agar bola boshidan kutilmagan bo`lsa (bola “noiloj” yoki “tasodifan” tug`ilib qolgan holat), unda oldindan aniq kelishilgan ota-onalar bilan birga qarorga kelishi kerak (ya’ni, verballashtirilgan taxmin qilingan emas, “o`ylanilgan”). Misol uchun, bola unga kerak emas, kutilmagan bo`lsa ham, u haqda baribir qayg`urish kerak. Bolani tan olmaslik bahonasini o`rganib chiqish ota-onaga unga nisbatan munosabatini o`zgartirishi mumkin. Agar ota-onalar bola tug`ilishini hohlasalarda, unga nisbatan bo`lgan munosabatlarini u “tajovuzkor”, quloq solmaydigan, chidab bo`lmaydigan holda bo`lgan vaqtdan o`zgartirgan bo`lsalar, unda ota-onalar g`ururini tushirmasdan, bola o`z xatti-harakati bilan faqat ularning (ota-onalarning) harakatiga javob berayotgannini ko`rsatib o`tish kerak. Tajovuzkor xatti-harakatni umuman yomon deb hisoblab bo`lmaydi. Kritik (frustrasiya) holatda paydo bo`lganda u himoya funktsiyasini, ba’zida hal qiluvchi holatdan chiqib ketish funktsiyasini bajaradi. Ko`pincha bolada tajovuzkor xatti- harakat bolani o`tish davrida kuzatiladi. Bu shundan dalolat beradiki, bolani yashashi qiyinlashdi. Har qanday qiyin holatda bola yosh krizisi paytida qiyinroq o`tkazadi, shuning uchun undan xatti-harakatidan tajovuzkor elementlarni ko`payishini kutish mumkin. Bu oddiy bolaga ham, emotsional buzilishdagi bolaga ham tegishlidir. V.V.Lebidinskiy va boshqalar ta’kidlab o`tdilarki, shaxsning aniq tajovuzkorligi davrida, atrofdagilar bilan garmonik munosabatni u tomondan buzilishi qaysiki normal affekt rivojlanishida kuzatilgan, asosan yosh affekti va shaxsiy krizislar kechinmalari bilan to`g`ri keladi. Affektiv buzilish holatida agressiya odatiy hol, deyarli xulq-atvorning birlamchi formasi bo`lib qoladi. Biroq, shaxsning xulq-atvorning birlamchi formasi bo`lib qoladi. Biroq, shaxsning xulq- atvoridagi agressiyaning borligi doim u bilan bo`lgan munosabatda katta qiyinchiliklar tug`dirsa-da, tajovuzkor tendentsiyalarni faqatgina salbiy baholash mumkin emas. Shuni esda tutish kerakki, ular (tendensiyalar) shaxsning affekt rivojlanishi davridagi aktivligini oshishi fonida qonuniy kattalashib beradi. Odatda bu psixokorreksion ishning ajralib bo`lmas bosqichidir, bulardan kattalarning yordami bilan o`tib, bola uni o`rab turgan reallik bilan yanada adekvat formalarni egallashi mumkin. Shuni aytib o`tish mumkinki, agressiya o`zining kelib chiqiishi dinamikasi bo`yicha ko`pincha bolani yaqin atrofdagilari bilan bo`lgan o`zaro munosabatlari usullaridan o`zgacha qiyinlashuv ko`rsatkichida ko`rinadi. Bolada agressiyani to`g`rilash, ya’ni korrektsiya qilish, uning sabablarini, kelib chiqishini bilishdan boshlash kerak. Agar agressiya emotsional-motivatsion sohada buzilish signali bo`lib hisoblanmasa, unda korreksion harakatlar uni (agressiyani) yo’qotishga qaratilgan bo`lmay, balki uni yumshatishga va boladagi tajovuzkor xulq-atvordan kelib chiqadigan yomon asoratlarni oldini olishga qaratilgan bo`lishi kerak. Bundan tashqari bu holatda ota-onalarni shaxsning tajovuzkor reaksiyalarini adekvat ravishda qabul qilishga tayyorlash kerak. Boshqa holatlarda, agar agressiya shaxsning emotsional-motivatsion sohasining buzilishida ko`rinsa, psixolog yoki tarbiyachilarning harakati shaxsning tajovuzkor harakatini mustahkamlanmasligiga yo’naltirilgan bo`lishi kerak. Korrektsion metodlarni qo`llash sabablari xarakteriga bog`liq bo`ladi. Metodini tanlash konkret holat va konkret bolani hisobga olish bilan o`tkaziladi. Buni quyidagi korreksion metodlarni ko`rib chiqishda hisobga olish kerak: 1. Tajovuzkor tenlentsiyalarni tan olmaslik, atrofdagilarni unga ahamiyat berishini bilmaslik; 2. Tajovuzkor xatti-harakatga o`yin qo`yish va unga yangi ijtimoiy yondashishni tadbiq qilish, ma’noni emotsional to`ldirish. Bu bilan bola uchun tajovuzkor tendentsiyalarni atrofdagilar bilan bo`lgan munosabatda asoratsiz kuchayishida qulaylik tug`iladi (misol uchun “qaroqchilar” o`yinida tajovuzkor bolaga qaroqchi va boshqa rollarni berish maqsadga muvofiq). 3. Shaxsning tajovuzkor harakatini ta’qiqlash (bolaga agressiyani ko`rsatishga ruxsat bermaslik); 4. Psixologni o`yin holatida tajovuzkor harakatlarni, qaysiki, ularning asosida ko`pincha qo`rquv yotadigan, o`ylab topish yoki “cho`zish” uchun aktiv ishtirok ettirish kerak; 5. Psixodrama affektiv keyingi katarsis-emotsional holatni yo’qotishi, yechimini Tayanish tushincha: Xavotir, xavf, ta’zyiq, emotsional holatlar, uyatchanlik, taqlika, stress, nevrotik xavotir, ob’yektiv havotir, kognitiv havotir, havotirlanishning oldini olish va korrektsiya qilish bosqichlari. Shaxs uchun turli narsalar xaqida tashvishlanish qobiliyati xosdir, bu esa uning hayotga befarq munosabatda emasligidan dalolat beradi. Biroq bu tashvishlanish ba’zida noadekvat shaklda bo`ladi, ya’ni shaxs asoslanmagan holda bu holatni boshdan kechiradi. Psixik holat sifatida xavotirlanish tushunchasining ko`p qirraliligi shundan kelib chiqadiki, turli xil tadqiqodchilar “Xavotirlanish” tushunchasini turli ma’noda qo’llaydilar. Ch.D.Spilberger (1968) fikriga ko`ra, xavotirlanish konsepsiyasining noaniqligi va ko`p qirraliligining asosiy sababi. Bu atama odamda ikki asosiy ma’noda foydalaniladi. Lekin ular bir-biri bilan bog`liq. Shu bilan birga turlicha tushunchalar sifatida qo’llanishadi. Ko’pincha “havotir” terminini yoqimsiz ichki emotsional bezalgan holat sifatida qaraladi. Bu holat esa zo’riqish, notinchlik, g`amginlikni his qilish tariqasida fiziologik jixatdan avtonom nerv sistemasining faollashuvi sifatida tavsiflanadi. Havotirlanish holati inson muayan qo`zg`atuvchini o`zida xavf, ta’zyiq, ziyon elementlari sifatida idrok qilishi natijasida kelib chiqadi. Havotirlanish holatini insonda vujudga kelishi mumkin bo`lgan stress darajasi funksiyasi dekvaqt va intensivligi bo`yicha o`zgarib boradi. Shuningdek, “havotirlanish” atamasi insonning bu holatini boshdan o`tkazish moyilligi kabi, nisbatan barqaror individual farqni ifoda etishi uchun ham ishlatiladi. Bunda xavotirlanish shaxs xislati ya’ni shaxs xavotirlanishi ko`rinishida bo`lib, u bevosita xulq-atvorida namoyon bo`lmaydi. Shaxs xislati sifatidagi shaxsiy xavotirlanish holati qanchalik tez-tez va intensiv ravishda yuzaga kelishiga qarab aniqlash mumkin. Xavotirlanish holati yorqin ifodalangan shaxs atrofimizni o`rab turgan dunyoni xavf-xatar, qo`rqinch, tahlika tariqasida idrok qilishiga moyilik bo`ladi. Emotsional holatga o`tuvchi xavotirlanish bilan shaxsning nisbatan barqaror xislati sifatidagi xavotirlanish o`rtasida konseptual farq mavjud. Bunday farqni Kettall va Sheyer (1961) ham o`z tadqiqotlarida aniqlab bergan edilar. Hozirgi davrgacha muommoning ushbu tomoniga yanada ko`proq e’tibor qaratib kelinmoqda. Xavotirlanishni holat hamda xususiyatga ajratish Kettall va Spilberger ishlarida yaqqol aks ettirilgan. Ushbu muammo I.G.Serazan ishlarida ham markaziy o`rinlardan birini egallaydi. Olimning fikricha bilimlarni nazorat qilish jarayonida namoyon bo`ladigan xavotirlanish bunday vaziyatda shaxsning xavotirni his qilish moyilligi kabi individual farqda o`z aksini topadi. Xavotirni holat va xususiyatga ajratish Bekning stressga nisbatan sezgirlik kabi shaxs xislati psixosamatik simptomlarining rivojlanishida muhim omil ekanligi haqidagi taxminida ham kuzatiladi. Bekning takidlashicha, xavotirlanish holati bilan bog`liq bo`lgan psixofiziologik buzilishlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin. Demak, ko`pchilik tadqiqodchilar aynan stress xavotirlanish holatini yuzaga keltiradi deb hisoblaydilar. Bundan tashqari xavotir va boshqa emotsional holatlarining faollashuvida kognetiv omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Xavotirlanish holatining yuzaga kelishidan xavfni kognitiv baholash birlamchi bo`g`in hisoblansa, xavfni kognetiv tarzda ortiqcha baholash bunday holatlarning intensivligi hamda vaqt jihatidan barqarorligini baholaydi. Vujudga kelgan xavotirlanish stress vaziyatlarini ortiqcha baholash jarayoni bilan kechadi. Vaziyatni ortiqcha baholash esa stress kechinmalarini yumshatish imkonini beruvchi muayyan mexanizmlarni tanlashga yordam beradi. Shuningdek, u xavotirlanishni hosil qiluvchi shaxsni vaziyat chegarasidan tashqariga chiqish, undan qochish mexanizmlarini faollashtiradi. Agar stressdan qochish yoki uni bartaraf etish imkoni mavjud bo`lmasa, xavotirlanish holatini kamaytirish vazifasini bajaruvchi psixologik himoya mexanizmlari ishga tushadi. Bu mexanizmning tarkibiy qismlari yengish, inkor etish proektsiya va shu kabilar xavotirni keltirib chiqaruvchi idrok etishini buzub ko’rsatadi. Psixolog Z.Freyd bo`yicha ob’yektiv havotir tushunchasi o`z ichiga tashqi dunyodagi xavfning real vaziyatini qamrab oladi. Bu vaziyat shaxs tomonidan tahlika xavf-xatardek idrok etiladi. Xavfni idrok etish esa, emotsional reaksiya hosil qiladi. Nevrotik xavotir obyektiv xavotirdan shu bilan farq qiladiki, xavf- xatar manbai tashqi dunyoda emas, balki shaxsning o`zida, uning ichki dunyosida mavjud bo`ladi. Freydning ta’kidlashicha, bu xavf-xatar manbai bolalikda boshdan kechirilgan tajovuzkor mayllardir. Xavotirlanishni jarayon sifatida tavsiflashda nafaqat stress va xavotir holatini aniq farqlang, shu bilan birga tahlika xavf-xatar tushunchasini psixologik reallik sifatida qarash ham ahamiyatlidir. Xavotir tushunchasi stress reaksiyalarini keltirib chiqaruvchi stimul sharoitlarni, emotsional reaksiyalarni hosil qiluvchi omillar, shuningdek, motor harakat o`zgarishlar bilan o`zaro munosabatini belgilash uchun qo’llanilishi lozim. Y.L.Xanin “stress” terminini muayyan vaziyatda qo`zg`atuvchining xususiyati bilan bog`liq bo`lgan obyektiv xavfning kuchli yoki uning tarqalish darajasini ifodalash uchun qo’llashni taklif etadi. “Stress” termini faqat muayyan psixologik va jismoniy xavf darajasi bilan xarakterlanuvchi atrof muhit sharoitlarini ifodalashda foydalaniladi. Obyektiv ravishda stress holatidek qabul qilinadigan sharoitlar ko`pchilik kishilar tomonidan tahlika xavf-xatar tarzida baholanadi. Bu vaziyatning subyektiv baholanishiga bog`liq bo`ladi. Ba’zida stress holatiga tegishli bo`lmagan vaziyatlar subyekt tomonidan tahlika xavf deb baholanishi mumkin. Stress tushunchasiga qarama-qarshi tahlika terminini shaxs tomonidan jismoniy yoki psixolgik xavf vaziyatini sub’ektiv baxolashda qo’llanilishi lozim. Vaziyatni tahlika xavf-xatar tariqasida baholash shaxsning individual xususiyatlari, qobiliyatlari, malakalar shaxs xislatlariga, shuningdek, o`xshash vaziyatlardagi holatini boshdan kechirish shaxsiy tajribasiga bog`liqdir. Xavotirlanish holati ko`proq mehnatning u yoki bu turlariga insonning yaroqliligining muayyan taraflarida ko`rinadigan bir omil hisoblanadi va uning qurshagan atrof voqeliklari tez o`zgaruvchan sharoitga moslashishida katta rol o`ynaydi. Bizning nazarimizda xavotirlanish holatining o`rganilish zarurati shundaki, kasb tanlash inson hayotida ahamiyatli bosqich hisoblanadi. Ushbu tanlashning to`g`riligi faqatgani shaxsning jismoniy sifatlari munosibligi bilangina emas, balki uning psixik xususiyatlari bilan aniqlanadi. Kattalarga nisbatan yovuz munosabatning paydo bo`lishi, noxush xulq-atvor alomatlari jinsiy yetilish tufayli paydo bo`ladigan belgilar bo`lmay, balki ular bilvosita ta`sir ko`rsatadigan, shaxsyashaydigan ijtimoiy shart-sharoitlar vositasi orqali: uning tengdoshlari, turli jamoalardagi mavqei tufayli, kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi munosabatlari sababli yuzaga keladigan xarakter belgilaridir. Mana shu ijtimoiy sharoitlarni o`zgartirish yo`li bilan o`smirlarning xul q -atvoriga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatish mumkin. shaxslarni h oyatda taqlidchan bo`lib, ularda hali ani q bir fikr, dunyo q arash shakllanmagan bo`ladi. Ular tash q i ta`sirlarga va h issiyotlarga juda beriluvchan bo`ladilar. Shuningdek, ularga mardlik, jasurlik, tantilik ham xosdir. Tashqi ta`sirlarga beriluvchanlik o`smirda shaxsiy fikrni yuzaga kelishiga sabab bo`ladi, lekin bu shaxsiy fikr aksariyat hollarda asoslanmagan bo`ladi. Shuning uchun ham ular ota-onalarning, atrofdagi kattalarning, shuningdek, ustozlarning to`g`ri yo`lni ko`rsatishlariga qaramay, o`z fikrlarini o`tkazishga harakat qiladilar. Juda ko`p shaxslarbu davrda chekish hamda spirtli ichimliklarga qizikib qoladilar. Katta odam, shuningdek chekuvchi, ichuvchi singari yangi rollarda o`zini qo`lay xis qiladi. Bunday holatlarga tushgan shaxsjuda tashvishga tushadi va unda krizis holati yo`zaga keladi. Bu krizis o`smirning ma`naviy o`sishi, shuningdek, psixikasidagi o`zgarishlar bilan ham bog`liqdir. Bu davrda shaxsning ijtimoiy mavqei o`zgaradi, o`zining yaqinlari, do`stlari, tengdoshlari bilan yangi munosabatlar yuzaga keladi. Lekin eng katta o`zgarish uning. ichki dunyosida y u zaga keladi. Ko`pgina o`smirlarda o`zidan qoniqmaslik holati ko`zatiladi. Shuningdek, o`zi haqidaga mavjud fikrlarning bugun unda sodir bo`layotgan o`zgarishlarga to`g`ri kelmayotganligi o`smirni asabiylashishiga olib keladi. Bu esa o`smirda o`zi haqida salbiy fikr va qo`rquvni yo`zaga keltirishi mumkin. Ba`zi o`smirlarni nima uchun atrofdagilar, kattalar, shuningdek, ota-onasiga qarshi chiqayotganligini anglay olmayotganligi tashvishga soladi. Bu holat ularni ichdan asabiylashishlariga sabab bo`ladi va shaxsdavri krizisi deyiladi. Shaxs faoliyat - bu o`qish, muloqot hamda mehnat faoliyatidir, shaxsdavri muloqotining asosiy vazifasi - bu do`stlik, o`rtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir. Shaxslar muloqotining asosiy xususiyati shundan iboratki, u to`la o`rtoqlik kodeksiga bo`ysunadi. O`smirlarning ota-onasi, kattalar bilan q iladigan muloqoti ularning katta b o` lganlik h issi asosida t u zilgan bo’ ladi. Ular kattalar tomonidan qilinadigan haq- huquqlarini cheklashlariga, qarshilik va e`tirozlariga qattiq qayg`uradilar. Lekin shunga qaramasdan, u muloqotda kattalarning qo`llab-quvvatlashlariga ehtiyoj sezadilar. Birgalikdagi faoliyat o`smirga kat t alarni yaxshiro q tushunishlari uchun yordam beradi. Shaxs o`zida bo`layotgan o`zgarishlar, uni tashvishga solayotgan muammolar haqida kattalar bilan bo`lishishga katta ehtiyoj sezadi, lekin buni hech qachon birinchi bo`lib o`zi boshlamaydi. shaxso`ziga nisbatan yosh shaxslardek qilinadigan muomala munosabatiga qattiq norozilik bildiradi. Shaxslar muloqoti nihoyatda o`zgaruvchanligi bilan xarakterlanadi. G`azab, qo`rquv va shu kabi boshqa emotsiyalar insonni o`rab turgan muhitga moslashish funksiyalarini bajaradi. G`azab odamlarda ham, hayvonlarda kabi to`siqlarni yo’qotishga, maqsadga erishishdagi, dam olishdagi yoqimli taassurotlarni olishdagi va boshqa to`siqlarni yengishga yo’naltirilgan. Shuning uchun har qanday agressiyani ko`rsatish qonunbuzarlik hisoblanmaydi. G`azab - ma’lum bir holatdagi reaksiya va u odam uchun xatarli holatda kerak bo`ladi. Agar g`azab “kuchayib“ borsa, unda u sharoitdan ustunroq bo`ladi, doimiy xavotirlanish bilan olib borilib, u normal hisoblana olmaydi. Normadagi stressorning uzoq muddatda ta’siri unga moslashishga olib keladi, bunda tajovuzkorlik, yuqori hayajon, qo`rquv va nevrotik simptomlarni kelib chiqishi o`zini boshqarish tizimining “buzilishi” hisoblanadi. B.Spok fikricha, bir yoshli shaxsning onasiga go`dakka nisbatan yoqimsiz harakat qilgani uchun tipirchilashi yoki tushirib qoldirishi, ikki yoshli shaxsning boshqa bolani urishi, uning qum o`ynayotgandan o`yinchog`ini tortib olgani uchun kurakchasi bilan boshiga tushirib qolishi oddiy hol hisoblanadi. Barcha g`azabning reaksiyalari holatli (ya’ni sharoitga qarab) va adekvatli, lekin ular buzilishiga “o`tib ketishi mumkin”. Har qanday buzilish o`zining boshlanishini aniq bir ko`rinish (situatsiya) dan oladi. Buzilishda g`azab ta’sirining «o`sib boorish» sharoitlari quyidagilardan iborat: - Ota-onalarning doimiy tajovuzkor hatti-harakatlari, bolaga salbiy ta’sir qiladi, bularni qaytarib ularning tajovuzkordiklarga „kasallanib“ qoladi (o`rganib qoladi). Bu degani shaxsning o`zini emotsional boshqarish sistemasi uning ota- onalari emotsional boshqarish tipida ko`riladi; - Bolani yaxshi ko`rmaslik ko`rinishi uyda himoyachining yo’qligi, xatar va atrofdagi olamni dushmanligi kabi sezgilar shakllanadi. - uzoq muddatli va tez-tez bo`lib turadigan frusratsiyalar, bunda ularning asosi bo`lib ota-onalar va qandaydir muhitlar sabab bo`ladi; ota-onalar tomonidan bolani kamsitish, haqorat qilish. Bu frustratsiyaning alohida bir ko`rinishi, bu bola shaxsini shakllantirishda juda muhim hisoblanadi, hatto diagnostika va korreksiya jarayonida alohida ko`rib chiqish zarur. 1. 3 Agressiya - shaxsda tajovuzkor xulq turlarini shakllantiruvchi omil sifatida Agressiya – desturuktiv tabiatga ega bo’lgan individual biologik yoki ijtimoiy xulq ko’rinishidir . Psixologik tadqiqotlarda tajovuzkorlik xolatining biologik va ijtimoiy psixologik omillarga ega bo’lib o’zidagi tajovuzkor xolatlarni boshqara olish qobiyaliyati juda kam insonlargina qodir ekanligini ta’kidlanadi. Bolalik agressiyasi muammosi uzoq vaqt mobaynida yopiq bo’lgan mavzular sarasiga kiritilganligi bois yetarli darajada o’rganilmagan mavzulardan biri xisoblanadi. Agressiya atamasi lotin tilidan olingan bo’lib “aggredi”, “ tajovvuz qilmoq” ma’nosini anglatadi Psixologiyada “ Agressiya” atamasiga nisbatan turli yondoshuvlar mavjud bo’lib Deldago, Buss, Semenyuk, Parens, Bandura Uolters, Mojginskiylar tomonidan agressiya negativ baxolanadi Shu bilan bir qatorda agressiyaga nisbatan pozitiv yondoshuvlar xam mavjuddir Jumladan Bender:” Agressiya – bu insonning o’z o’zini namoyon qilishga intilishidir“deb ta’kidlaydi. Agressiya turlari: Jismoniya agressiya – Boshqaga to’g’ridan to’g’ri jismoniy kuch ishlatish., unga jismoniy va ma’naviy og’riq yetkazish Bu yerda faqat qo’qtishdan tortib , jismonimy kuch ishlatish xolatiga qadar. Bilvosita agressiya –boshqa insonga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan axborotlarni tarqatish ,[ mish-mish, kalaka qilishva x-zo], o’z o’zidan aynan boshqa insonga qaratilmagan xolda agressiyani namoyon bo’lishi [ mushti bilan stolniurnish, eshikni taqillatib yopish va boshqalar Verbal agressiya –negativ xisslarni baqirish, janjal qilish so’kish xaqort , taxdido’ va boshqa usullar orqali bildirish Arzimagan qo’zg’ovchi ta’sirida ham qo’pollik terslik emosional qo’zg’olish bilan javob berish. Motivlashtirish nuqtai nazaridan agresssiya ixtiyoriy va instumental turlarga ajratiladi. Ixtiyoriy agressiya motivi inson boshqaga anglangan tarzda zarar yetkazish xisoblanadi. Instrumental agressiyada inson boshqaga zarar yetkazishni maqsad qilib qo’ymaydi , yuzaga kelgan vaziyatda uning boshqa usul qo’llashga imkoni bo’lmaydi. Tadqiqotchilar agressiyani keltirib chiqaruvchi sabablarga subyektiv omillar tarixiy xotira qasd olish udumlari, ayrim diniy oqimlar [ fanatizm, ekstremizm g’oyalari], OAV[ ayniqsa televideniye ] ayrim siyosatchilarning individual etik jixatlari bevosita ta’sir etish imkoniyatlarini ta’kidlaydilar. R. Beron D. Richardsonlar agressiyani qurbona nisbatan maqsadli ravishda zarar yetkazishidir deya ta’kidlaganlar . T.G. Rumyanseva I.B. Boyko agressiyani ijtimoiy xulq ko’rinishi xisoblaydilar Bu borada agressyaini keltirib chiqaruvchi ikki xolat tavsiflanadi. -Qurbon uchun vaziyalar natijasi xafv tug’li deyub xisoblaganda -Ijtimoiy me’yorlarga amal qilinmaganda Shaxs xususiyatlari emosional tanglik xolatlarida yaqqolroq namoyon bo’ladi Shuning uchun psixologlar individni frustrasiya jarayonida o’rganishga aloxida e’itibor qaratadilar Erix Fromm quyidagi agressiya turlarini ajratadi: O’yin agrassiyasi-inson tomonidan o’zidagi chaqqonlik malakalarini atrofdagilarga namoyish qilish maqsadida amalga oshiriladi Bu turdagi agressiyada nafrat,buzg’unchilik kabi destruktiv maqsadlar qo’yilmaydi Reaktiv agressiya — o’z xayoti, erkinligi g’ururi o’ziniing yoki boshqaning moddiy boyligini ximoya qilish maqsadida amalga oshiriladi Extiyojlar, istaklar frustrasiya si namoyon bo’ladi ;  Rashk va xudbinlik;  qasos ;  Ishonchning yo’qolishi [ xayotda , sevgida ] Kompensator agressiya: zo’rovonlik, destruktiv lik — xayotda o’zi uchun muxim bo’lgan dolzarb extiyojlar qondirilmasligk xolatlarini kompensasiya qilish . Psixologiyada “agressiya” tushunchasi turlicha talqin qilinadi. Ba’zi tadqiqotchilar agressiyaga salbiy baho bersalar, ba’zilari ijobiy baholaydilar. Jumladan Bender:” Agressiya – bu insonning o’z o’zini namoyon qilishga intilishidir “ deb ta’kidlaydi. Agressiya - bir kishi tomonidan ikkinchi bir kishiga ko’rsatilgan jismoniy harakat yoki taxdid bo’lib, u ikkinchi kishining erkinligiga tahdid soladi. E. Fromm fikricha destruktivlik tajovuzkor xulq namoyon bo’lishidir Fromm ijobiy va salbiy agressiya turlarini ajratgan. E Fromm bo’yicha ijobiy agressiya quyidagi ko’rinishlar ga ega. - Psevdoagressiya extiyotsizlikdan odam o’ldirish. - O’yin agresiyasi psixologik treninglar jarayonida sodir bo’ladi -Ximoya agressiyasi 9jamiyat , shaxs erkinligi . insonning o’zini tanasi , extiyojlari =oyalari , undagi ma’lmum bir illyuziyalardan maxrum qilishga qaratilgan xarakatlarga nisbatan ko’rsatilgan reaksiyalar, komforizm bilan shartlangan -instrumental agressiya, inson uchun zarur va yoqimli bo’lgan maqsadlarga qaraladi Umuman olganda i j obiy agressiyani E. Fromm insonning xayot tarzini qo’llab quvvatlaydigan ,undagi xayotiy faoliyatni kechishini taxminlaydigan biologik adaptiv xulq turiga kiritadi U agressiyani ushbu turlarini insonning xayotiy faolligia taxdid deb baxolaydi Ijobiy agreyesiya filogenezda shakllanadi , inson va xayvonlar uchun umumiy xulq turi bo’lib,portlash xarakteriga ega bo’lib,kutilmaganda spontan to’satdan xavfga nisbatan reaksiya sifatida paydo bo’ladi. E. Fromm fikricha s albiy agressiya ijobiy agressiyadan farqli tarzda filogenezda shakllanmagan , Fiziologik xayotni saqlab turish bilan bo g’ liq bo’lmagan biologik ada p tasiya vazifasini bajarmaydi, faqat inson xulqiga mos. Ushbu turdagi destruktivlik organizmga biologik va ijtimoiy buzilishlarga olib keluvchi zarar keltiradi Salbiy agressiyani namoyon bo’lishi qotillik va yovuzliklardan roxatlanish olishga qaratiladi. Salbiy agressiya natijasida shakllangan destruksiya quyidagi turla r ga ajratiladi Spontan destruksiya favqulotda xolatlarda namoyon bo’ladigan buz-unchi impulslar ta’sirida namoyon bo’ladi[ qasd olish] -Inson xarakteri bilan shartlangan destruktivlik konkret inson xarakteri bilan shar t lan gan bo’lib ochiq yoki yashirish ko’rinishda [nekrofiliya sadizm] namoyon bo’ladi . Destruktivlikni keltirib chiqaruvchi asosiy sabablarga E. Fromm insonning ijodiy imkoniyatlarini namoyon eta omasligi, o’zining atrofdagilarga kerak emasligi , begonalashuv sindromi ta’siri deb baxolaydi Tadqiotqchilar tomonidan a g r ye s s i ya - kimgadir zarar yetkazishga yo’naltirilgan jismoniy yoki verbal [ nutqli] xulq deb ham tafsiflanadi. Dushmanlik agressiyasi - asabdan paydo bo’ladigan va shaxsiy maqsadga aylangan agressiya. Instrumental agressiya - biron-bir maqsadga erishish vositasi bo’lgan agressiya. Frustrasiya - maqsadga yo’naltirilgan xulqning tutilib qolishi. Frustrasiya maqsadga erishishimizga to’sqinlik qiladigan hamma narsa. Bizning maqsadga intilishimiz kuchli motivasiyaga ega bo’lganda, biz lazzat kutib, unga ega bo’lmaganimizda [ masalan, chanqab suv ololmaganimizda] frustrasiya kuchayadi. Frustrasiya tajovuzkor xulq uchun motivasiya yaratadi. Bevosita frustrasiya manbaiga yo’naltirilgan agressiya uchun jazo qo’rquvi tajovuzkor qo’zg’alishning biron-bir boshqa nishonga, Ba’zan frustrasiyalashganning o’ziga yo’naltirilishiga sabab bo’lishi mumkin. Ko’chirish - agressiyani frustrasiya manbaidan boshqa oboyektga Ba’zan agressiya bilan boliq stimullar, masalan: qurol, predmet mavjudligida agressiyaning nomoyon bo’lishi kuchayadi: Tajovuzkor xulq turlari Tajovuzkor xulqning namoyon bo’lish shakllari 1. Verbal agressi ya 1.Dushmanlik pozisiyasidan muloqotga kirishi, so’kinish xaddan ziyod qo’g’oluvchanlik vozbujdenii 2.Atrofdagilarni masxara qilish maqsadida qo’pol xazillar , yolg’on g’iybatlar 3. Xaddan ziyod vaysaqilik , atrofdagilar nafsonyatiga tegishga intilish 2. Jismoniy kuch ishlatish 1.Atrofdagi predmetlarn sindirish, uloqtirish, 2.Tengdoshlariga nisbatan jismoniy kuch ishlatish 3.Xayvonlarga nisbatan xaddan ziyod yovuz munosabat, qiynash, jismoniy azoblash Stremleniye draznit jivotnыx, jes 3Atrofdagilar bilan munosabtlar[ tengdoshlari , kattalar…] 1. Atrofdagilarning hatti xarakatlariga salbiy munosabt bildirish, ularga taxdid qilish,xaqoratlash 2.Odatiy ko’rsatmalarga teskari bo’lgan hatti xarakatlarni bajarish 3. O’zidan ko’ra kuchsizroq bo’lgan bilan muloqotga intilish, ularni o’ziga bo’ysundirishga intilishdchinyat sebe drugix 4. Emosional xususiyatlar 1. Tushkunlik 2. Qo’zg’oluvchanlik 3. Atrofdagiilarning emosional kechinmalariga befarqlik Tajovuzkorlik muamosini baratarf etishda ijtimoiy psixologik moslashuvchanlik darajasini yuksaltirish masalalari aloxida e’tiborni talab ыiladi Adaptasiya darajasi fenomeni - qo’zovchilarning aniq darajasiga moslashish tendensiyasi va uning natijasida ayni shu darajada ro’y berayotgan o’zgarishlarga e’tiborini qaratish va javob berish. Bu nazariyaga ko’ra muvaffaqiyat va muvaffaqiyasizlik, qoniqish va qoniqmaslik xissi bizning oldingi erishgan yutuqlarimiz bilan bog’liq. Agar shaxsning muvaffaqiyatlari oldingi erishgan darajaga yetmasa, unda qoniqmaslik va frustrasiya xissi paydo bo’ladi, agar ular bu darajadan ortib ketsaa unda qoniqish va muvaffaqiyat xissi paydo bo’ladi. Biroq oldinga harakatchanlikni davom ettiraversa tezda moslashadi. Bu xolda agresiya destruktiv natijalarga olib kelmaydi shaxslarda tajovuzkorlik xolatlarini shakllanishiga qator shaxs xususityalari ta’sir qiladi: -Tarbiyaning muvozatlashmagan shakllari o’z o’ziga xaddan ziyod nodayekat past baxo berish yuqori darajada impulsivlik ,algkogol va narkotik moddalari istemol qilish kompyuter o’yinlariga tobelik , tavakkalchilikka tayyorlik xolatlari o’z o’zini ximoya qilish xisslarining chegaralanganligi - Xulqiy omillar [ atrofdagilar xayotida xalaqit qiluvchi omillar [ o’z vaqtini maqsadsiz o’tkazish, maktabdagi darslarni sababsiz qoldirish o’zlashtirish darajasining pastligi erta jinsiy aloqalarga kirish , va x-zo]; -Ijtimoiy omillar [ OAV psixologik ta’siri, jamiyatda udum va marosimlar , ota onaning xulqiy buzilishlarga ega ekanligi , oilaning ijtimoiy mavqyeining pastligi tarbiyaichlarning o’zgarishi [ o’gvy , o’gays oan ] -Shaxsning tarbiyada xulqiy og’ishlari shakllangan do’stlar bilan yaqin ijtimoiy aloqalarning o’rnatilishi [ Taqlid fenomeni] - Ichki oilaviy nizolar [ ota onaining ajralishi ,ikki7nchi nikoxdagi farzandlar , shaxsning o’zlashtirilishiga ota ona tomonidan bola qobiliyatlari, qiziqishlari inobatga olinmagan xolda xaddan ziyod fqori talabalarning qo’yilishi Disffnuksionla oilalarda tarbiyalanayotgan shaxslarda tajovuzkor xulq ko’rinishlarining shakllanishi extimoli funksional oilalarda trpabiyalanayotna oilalardlagi shaxslarga nisbatan yuqori ekanligi aniqlangan. Oiladagi xaddan ziyod bola erkinliklarini cheklash yoki aksincha ota ona tomonidan surunkali befarqlik ham shuningdek tajovuzkor xulq ko’rinishlarini shakllanishga olib keladi Tajovuzkor xulq oilada shaxsning erkinliklari xadan ziyod chegaralanganda yoki unga xaddan ziyod erkinliklar berilganda ham shakllnishi mumkin. Agar bola oilada barcha extiyojlarini tezlik bilan qondirildishiga o’rganib qolgan bo’lsa , tengdoshlari jamoasida uning extiyojlariga to’sqinlik qilganga nisbatan tajovuzkor munosabat bildiradi Oilada emosionla inkor etilganlik xolatlarida ham shaxslaro’zlarining tajovuzkor xulqa ko’rinishlari bilan o’zlariga oila a’zolariningn e’tiborini qaratishga xarakat qiladilar Ota –oan bola xulqidagi o’zgarishlar sababini izlash o’zaro munosabtlarni o’zgartirishga xarakat qiladilavr Agar bola oila a’zolari muntazam tarzda o’zaro nizolar , baqiriqlar orqali ta’sir o’tkazish asosida muammolarini xal etishga o’rgangan bo’lsalar , boshqa ijtimoiy vaziyatda aynan o’zni shunday tutishga intiladi -Shaxsiy muammolar [ fiziologik va psixologik xarakterdagi muammolarni kelib chichishiga sabab bo’luvchi pubertat davri xususiyatlarining namoyon bo’lishi ] O’zining tashqi ko’rinishidan norozi bo’lish kattalar tomonidan noadekvat idrok qilinishi bola o’zini kattadek xis etadi, unga shaxslar kabi munosabat bo’lishlari yoqmaydi .Boladagi taffakurning tanqidiyligi kattalar xatti xarakatiga nisbatan shubxa bilan qarash,ulardagi axloqiy me’yorlarga nisbatan e’tiroz xislarini shakllanishga olib keladi - Bolaga nisbatan ma’lum bimr ijtimoiy tamg’alarning bosilishi ( o’qituvichlar tomonidan shaxsning o’zlashtira olmasligi , tarbiyasizligi , u bilan gaplashish befoydaligi aytilishi oqibatida) “ Men katta man ular esa men bilapn shaxslarpga o’xshab munogsabatda bo’lmoqdalar “ -Ijtimoiy omillar jamiyatda muammolarni kuch ishlatish orqali hal etilishi xaqidagi g’oyasining o’rnatilganligi maktablardagi o’quv sinflarning xaddan ziyod to’ldirilganligi maktabad xaddan ziyod charchash , asabiylashish ] Tajovuzkor xulq shakllanishi “agressor” va “qurbon” rollari ajratiladi . [ 14 ] shaxslardagi xulqiy ko’rinishlarning A. Bandura i R. Uoltere lar «passiv melanxoli ya » «tajovuzkor ximoyalanish » deb atab , ”Agressor” va “ qurbonlar” mavqyeini almashib turish xaqida fikrlarini bildirdganlar Norvegiyalik psixolog D. Olveus “agressorlar” va “qurbon”larning tipik xulqiy ko’rinishlarini tasifini keltirgan Maktabdagi agressorlar . tengdoshlari va kattalarga nisbatan o’zlarini yuqori tutadilar ,ruxiy og’riqqa nipabatan og’riqni xis etmaydilar o’zlarini dominant tutadilar yuzaga kelgan nizoli vaziyatlarni xal etishning jismoniy kuch ishlatish orqali xal etadilar Ko’proq o’g’il shaxslarda bo’ladi “ Agressorlarni” affekt xolatlarida o’z o’zini yetrali darajada idora eta olmaslik xolatlari shakllanadi O’zlarining tengngdoshlariga nisbatan kuchliroq , o’zlaridan kuqchsiz bo’lganlarni “ Qurbon” sifatida tanlaydilar. [ 34. ] Pedagog va psixologlar tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda e’tiborini nafaqat agressorlar balki qurbonlar ham talab qiladi Ya’ni ushbu toifadagi shaxslar “Ijtimoiy autsayder “ atamasi bilan nomlanadilar Ushbu shaxslarpassiv va namoyishkorona turlarga ajratiladi Passiv tipdagi qurbonlar bosiq ,xadiksirovchi qo’rqoq bo’ladilar Odatda ularda o’z to’ziga past baxo berish o’zlarini ko’rimsiz kuchsiz deb baxolashlari kuzatiladi Ularga nisbatan xujum jarayonida yig’laydilar . qochadilar Maktabda maxallada o’rtoqlari kam bo’ladi Ikkichi gurux namoyishkorona tipdadagilar uchun agressorlarga xos bo’lgan xususiyatlar namoyon bo’ladi . Bu boladlrada bir vaqtning o’zida tajovuzkor xam qo’rqish xolatlari namoyon bo’ladi Bu shaxslarimpulsiv tajovuzkor va xulq ko’rinishlari ulardagi qo’rqish va xavotiirlanish xolatlari birgalikda namoyon bo’lishi doimiy tarzda kurashga tayyorlik xolatlari kuzatiladi bilan birgalikda namoyon bo’ladi. O’zlarining xulqi bilan ular o’zlariga nisbtan atrofdagilarning noroziligi tajovuzkorligini jalb qiladilar Bir tomondan ular o’zlarining xulqi bilan atrofdagilarni tajovuzkor munosabtalarini jalb qilsalar , boshqa tomondan o’zlarini kuch ishlatish xarakatlariga jalb qilishga oson moyillik bo’ladilar Ushbu toifadagi shaxslartengdoshlari , kattalar tomonidan yoqtirmaydilar Tajovuzkorlik o’z o’zidan paydo bo’ladigan xolat emas m Ko’p xollarda psixologik muammolarni xal etishda ojizlik xolatlari ta’sirida shakllanadi Charchash agar bola xaddan ziyod charchagan bo’lsa psixik agressiya psixik resurslarni imkonyaitlarini cheklanganlig oqibatida shakllanadi Agressiya charchash xolatlarini chuqurlashtiradi O’z o’zini negativ idrok etish «Men yomon oda mman” “ Baribir hamma meni yomon ko’radi,shuning uchun uchqun o’zimni shunday tutaman.Bora yomonlik xissi bola uchun chuqur ustanovkaga aylanadi Bu toifadagi shaxslararzimagan yumshoq tanqidga nisbatan ham psixik og’riqni shakllanishag olib keladi Agar bola insonlar bilan munosabatlarda negativ tajribaga ega bo’lsa u ertaroq ximoyalanishga intiladi Ko’p xollarda uning xayotiy tajribasida o’unga o’xshash xolatlar uchragan o’zi uchun xavfli deb xisoblagan vaziyatdan ximoyalanishga xarakat qiladi. Bolada yaqin ijtimoiy muxitidagi insonlar bilan yaqin emosional munosabatlar o’rnatilmagan bo’lsa o’zini ximyasiz xisoblaydi, xavotirlanish darajasi yuqori bo’lib qshrquv fobiya xolatlari shaklandi shaxslar agressiyasi muammosini o’rganish bevosita ommaviy axborot vositalari, videofilmlar o orqali berilayotgan ko’rsatuvlar o’ziga xos taqlid fenomeni sifatidagi axamiyatini o’rganishni talab qiladi O’ziga xos agoressiv xulqiy streotip sifatida shaxslarni xarakatlarini boshqaradi Xulqiy tajovuzkor xolatlar shaxslarda yaqin emosional munosabatlarga nisbatan extiyojlari frustrasiyasi oqibatda kelib chiqadi Bu vaziyatda bola kuchli bo’lib atrofdagilar unga bo’ysunishi, uning istaklarini so’zsiz bajarilishi , ya’ni o’zi xoxlagan e’tibor va xokimiyatga erishishning nisbatan oson usulini topganday bo’ladi Albatta, o’zini o’zi namoyon qila olmagan va frustrasiya holatida bo’lgan barcha odam ham tajovuzkor harakatlarni amalga oshiravermaydi. Bunda biologik omillar bilan bir qatorda turli ijtimoiy omillar, tarbiya va muhitning shaxs shakllanishidagi o’rni, insonning turli destruktiv, salbiy psixologik-manipulya-sion ta’sirlarga tushish xususiyatlarini ham inobatga olish zarur. Tajovuzkor xulqli shaxslarda odatda quyidagi xisslarga ega bo’ladilar •Ular atrofdagilardan dushmanlik mnosabatlarini kutadilar •O’zlarining dushmanlik xolatlarini yetarli darajada baxolay olmaydilar •O’zlarining muammolarida atrofdagilarni doimiy tarzda aybdor deb topadilar •Muammoli vaziyatlarni hal etish usullari ularda chegaralangan •O’zlarining xisslarini so’zlar bilan kamdan kam xollarda ifodalaydilar ko’proq xarakt qilishga intiladilar Xavotirlanish xolatlari darajasi ko’p xollard yuqori darajada bo’ladi • O’zlarining xatti xarakatlari oqibatlarini kam o’ylaydilar • Emosiyalar intensivligi ortish xususiyatiga ega : xafa bo’lish o’rnin nafrat •Ularda empatik qobiliyatlari past bo’lib , atrofdagilarning xisslariga befarqdirlar • Do’stlikdan ko’ra qasos va usutnliuni afzal ko’radilar • O’zaro kelishuvlar kopromissga kamdan kam xolarda keladilar • Raqibining kechinmalari ulariga befrqdirlar tegdoshlari tomonidan iularni munosabatlari noto’g’ri deb baxoloagna xolatlar ularni qiziqtirmaydi •Tajovuzkor xulq ulaning fikricha yaxshi natijalarga ega bo’lishnpi ta’minlaydi Ya’ni ularga nisbatan agressyaini chegaralydi degan fikrrlarga egalar Bolalik agressyasini keltirib chiqaruvchi sabablarni aniqlash , ularning emosional kechinmalarini,xisslarini tushunish , ular bilan olib boriladigan psixologik korreksiya imkoniyatlarini belgilash imkonini beradi Bolaga nizoli vaziyatlarda boshqacha usullar bilan hal etish imkoniyatlarini tushuntirib bera olish zarur Agressiya xolatidagi bola kattalar, avvalo ota- onaning zaruriy e’tiborini, talab qiladi Bu xollarda psixologlar bilan maslaxatlashish ularga tarbiyaviy jarayonda o’zlarini xatti xarakatlarini muvofiqlashtirshni talab qiladi Shuni yodda tutish kerak- ki tajovuzkor xulq avvlo shaxslardagi negativ salbiy emosional xolatlar ta’sirida shakllanadi shuning uchun kattalar avvalo o’zlaridagi negativ salbiy emosional xolatlarini boshqara olishlari zarurdir Bu bilan bolaga insonning o’zini o’zi boshqara olishi ko’p xollarda ijtimoyi vaziyatni yaxshilashning eng maqbul usuli ekanligi xaqida namuna sifaga aylanadilar Bu borada tajovuzkor xulq ko’rinishlarining namoyon bo’lishi xolatlarida keskin vaziyatni yumshatish, shaxsning shaxsiga xurmat bilan qarash talab etiladi Bunday xolatlarda umuman qo’llnilshi mumkin bo’lmagan xolatlarni ta’kidlab o’tamiz: -ovozni ko’tarish , taxdid qilish - Tayziq o’tkazish - noroziligini baqiriq bilan bildirish ; - tajovuzkor yuz va tana xarakatlridan foydalanish -mazax qilish, kalaka qilish; - bola shaxsiga yoki uning yaqinlariniga do’stlariga nisbatin negativ fikr -jismoniy kuch ishlatish ; - nizoli vaziyatga begonalarni jalb qilish ; - o’zining xaqligini tinmay ta’kidlash ; - axloqiy mavzularda uzundan uzoq suxbatlar o’tkazish , - jazolash yoki jazolash bilan qo’rqitish ; - malum bir turga umuilashtirish 2 Xammangiz bir xildasiz””xar joimgiday sen...” - bolani tengdoshlari bilan taqqoslash Uning boshqalrga nisbatan zamf jixatlarini ta’kidlash ; - bolaga bosim o’tkazish ; - o’z xarakatlrini oqlash maqsadida mukofot va’da qilish . Ayrim xollarda yuqorida keltirigan xolatlar qisqa muddatga bola xulqini o’zgartirish mumkin. Lekin keyingi salbiy oqibatlari tajovuzkor xulq ko’rinishlarina ko’ra kuchli bo’lgan salbiy xolatlar shakllanishga olib kelishi mumkin. O’zaro munosabatlardagi tushunmovchiliklarni agressiya vaziyatida emas , balki vaziyat yumshagandan so’ng o’zaro muxokama qilinishi tavsiya etiladi Lekin bu borada muxokamani uzoq muddatga cho’zish xam mumkin emas Begonalarning ishtiroki tavsiya etilmaydi Suxbat obyektiv kuchli emosional xolatlarga berilmagan tarzda o’tkazilishi maqsadga muvofiq Suxbat jarayonida shaxsning negativ xulqi oqibatlarining nayfaqat atrofdagilar usun balki o’zi uchun ham xafvli bo’lgan jixatlarini atroflicha muxokama qilish zarur. Bolalik davri xususiyatlari shunday- ki, u o’zining noxaqligini tan olishga qiynaladi Atrofdagilarning uning xulqiga salbiy baxolashi unga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shuning suxbat jarayoni nixoyatda extiyotkorlikni talab qiladi Bunday vaziyatlarda psixolog maslaxati bola shaxsini psixologik shikastlantirshda saqlagan xolda suxbatni olib borilishi nixoyatda muximdir Bu borada shaxsning xatti xarakatlarini keskin salbiy baxolash mumkin emas Imkon qadar uning salbiy jixatlarini minimal tarzda ta’kidlab qo’yish zarur [masalan sen uni xafa qilmoqchi emasding ”Sening niyatlarining boshqacha edi” Agar bola hatti- xarakatlari atrofdagidlar xayoti va salomatligi uchun jiddiy xavf tug’dirsa , muayyan bir davr ichida o’zgarishlarga berilmasa psixiatrga murojaat etish zarur.Chunki bu xolatlarda bosh miyadagi o’zgarishlar natijasida agressiya o’zini o’zi nazorat qilishning yo’qolishi sindromining oqibati sifatida yuzaga kelgan bo’lib jamiyat uchun xavf tug’dirishi mumkin . XULOSA Inson shaxsining shakllanishida ijtimoiy muhit (shaxslararo munosabatlar, o`zaro fikr almashish, hamkorlik)ning ahamiyati juda katta. Inson hech qachon bir o`zi jamiyatdan ajralgan holda mukammal shaxs bo`la olmaydi. U faqat odamlar orasida, jamiyatda tarbiyalangandagina komil inson bo`la olishi mumkin. Shaxs davri o`z xususiyatiga ko`ra emotsional beqarorlik davri bo`lganligi sababli bu davrdagi o`zgarishlarning klinik formalari turli xil xususiyat kasb etadi. Biz o`z tadqiqot ishimizda shaxsning shakllanishi murakkab psixologik jarayon ekanligini, ulardagi tajovuzkor va affektiv kabi holatlarning kelib chiqish sabablarini va psixologik xususiyatlarini o`rgandik. Adabiyotlar tahlili va o`tkazilgan tadqiqot natijalariga asoslangan holda shaxs larning aksariyat qismida tajovuzkor holat ko`zatilib, bu holat ularning o` z- o`ziga beradigan baholari hamda individual psixologik xususiyatlari bilan ham bog`liq degan fikrga kelish mumkin. Bu jarayonni o`rganib chiqish orqali biz quyidagi xulosalarga keldik: - shaxsdagi eng asosiy ehtiyojlardan biri bo`lgan qaramlikdan ozod bo`lish ehtiyojini tushunmaslik, o’zining mustaqilligini cheklab qo`yish o`z-o`ziga bo`lgan ishonch hissining susayishiga olib keladi; - ota-onalar tamonidan bolaning faqat xato va kamchiliklariga urg`u berilishi, atrofdagilar tomonidan uning ko`p tanqid qilinishi keyinchalik unda tajovuzkor holat shakllanishiga zamin yaratadi; - shaxsda muloqotchanlikning yetarli darajada rivojlanmaganligi ularda tajovuzkor holatini yo`zaga keltiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi; Ushbu muammoni hal etish uchun o`z vaqtida psixoprofilaktik, reabilitatsion va psixokorreksion ishlar olib borilmasa, agresiv holatlar shaxsdavridan so`ng ham yanada avj olib, o`z fikrini erkin bayon eta olmaslik, o`ziga ishonchsizlik, o`z imkoniyatlari va qobiliyatlarini to`liq namoyon eta olmaslik holatlarini vujudga keltiradi. Natijada insonda sekin-asta xavotirlik va hadiksirash tuyg`ulari kuchayib, turli psixik bo`zilishlarga, nevrozga va hatto suitsidal holatlarga sabab bo`lishi mumkin. Yoshlarning, eng avvalo, shaxsning ijtimoiy faolligi, mehnat faoliyatida, ijtimoiy tajribasida va ta`lim jarayonida namoyon bo`ladi. Mazkur faollikdan uning mazmuni va shaklan to`zilishini farqlash mutlaqo zarur. Shaxs faolligining mazmundor tomoni uning ijtimoiy xislatlarida o`z ifodasini topadi, chunki bunda ijtimoiy ko`rsatma, e`tiqodlar, ma`naviy his-tuyg`ular, qiziqishlar, dominantlik xususiyatini kasb etadi. shaxsfaolligining shakli faoliyatni amalga oshirishda ishtirok etuvchi ruhiy jarayonlar ichki, tashqi va anglashilgan irodaviy hatti- harakat, intilish namoyon bo`lishi orqali aniqlanadi. shaxsuchun qiyin sharoitlarda o`zini-o`zi ongli ravishda boshqara olish imkoniyati irodaviy zo`r berishning yordami bilan yo`zaga keladi va belgilangan muayyan aniq maqsad, reja hamda uni ro`yobga chiqaruvchi hatti-harakatlar uning irodasiga yo`naltiriladi. Barkamol avlod shaxsning psixologik xususiyatlarida markaziy rolni motivatsiya doirasi bajaradi va u ehtiyojlar, qiziqishlar, e`tiqodlar va ma`naviy his- tuyg`ularda o`z aksini topadi. Yoshlarning hayoti va faoliyatida, shuningdek, tarbiyasida asta-sekin ustuvor va barqaror motivlar vujudga kela boshlaydi, ular shaxsning ijtimoiy shartlashgan yo`nalganligi va hayotiy pozitsiyasini qat`iy belgilash uchun xizmat qiladi. Aksariyat hollarda shaxsning ijtimoiy shartlashgan xususiyatlari uning irodaviy faolligi yo`nalishini gavdalantiradi. Ijtimoiy yo`nalganlik shaxsning motivatsion-irodaviy xislati hisoblanishi sobitqadamlikda o`z ifodasini topadi. Shaxsning irodaviy jarayonlari, holatlari, hislatlari faoliyatining motivlari va maqsadini amalga oshirishning o`ziga xos usuli sifatida yo`zaga keladi.

SHAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI PSIXOLOGIK ASOSLARI MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………3-6 I. BOB. ShAXSLARDAGI TAJOVUZKORLIK XUSUSIYATLARINI NAZARIY ASOSLARI. 1 .1. Psixologiyada tajovuzkorlik muammosining ilmiy- amaliy tadqiq etilganligi………………………………………………………………………7-20 1.2. Shaxs tajovuzkor holati borasidagi ilmiy qarashlarning rivojlanish bosqichlari ……………………………………………………………………21-30 1.3. Agressiya - shaxsda tajovuzkor va qasoskor xulq ni shakllantiruvchi omil sifatida …………………………………………………………….……31-42 II BOB. TAJOVUZKOR HOLATDAGI SHAXS DIAGNOSTIKASI VA KORREKSION TA’SIR ETISH TEXNOLOGIYASI. 2.1. Shaxs tajovuzkorlik holatini psixodiagnostika qilish va unga maslaxat berish yo’llari……………………………………………………………...…43-57 2.2. Shaxs da gi tajovuzkorlik holat lariga konsultativ ta’sir etish usullari va korreksiyasi………………………………………………………………….58-68 XU LOSA ………………………………………………………………69-70 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ...............................................71-73 ILOVA………………………………………………………….………74-78

KIRISH Dissertasiya mavzusining dolzarbligi . Jahon psixologiya s ida tajovuzkorlik hissi shaxsni ko’plab salbiy his-tuyg’ularga duchor bo’lishi ga olib keluvchi , shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolar i dan biri bo’lib qolmoqda. Shaxsni ko’plab stresslarga, salbiy his- tuyg’ularga duchor bo’lishi, shaxs psixologiyasida chuqur o’zgarishlarni keltirib chiqaruvchi eng dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Aytish joizki, tajovuzkorliklarning aksariyati aynan jismoniy kuch ishlatish orqali amalga oshiriladi. Xuddi shu bois mamlakatimizda «Ta`lim to`g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning ikkinchi sifat bosqichida zukko, o`ta zehnli, kuchli intellektual potensiya egasi, bunyodkor va ijodiy faol, shaxsiy, kasbiy, ijtimoiy, siyosiy hayotda mustaqil ravishda o`z yo`lini, o`rnini topa oladigan, istiqboldagi vazifalarni oldindan ko’ra bilib, ularni hal etishda va mustaqil qaror qilishga qodir bo`lgan yoshlarni voyaga yetkazish asosiy vazifa qilib qo`yiladi. Tadqiqot muammosining dolzarbligi yoshlar orasida tajovuzkor tendensiyalarning kuchayishi bilan bog’liq. Ayni paytda O’zbekiston Respublikasining davlat siyosatida bolalar va yoshlar uchun shart-sharoit yaratishda hamda ularning har tomonlama kamol topishiga alohida e’tibor qaratilgan. Mustaqilligimizning ilk kunlaridanoq qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining “Yoshlarga oid siyosat to’g’risida”gi qonuni , shuningdek , respublikamiz yoshlarini ijtimoiy himoya qilish va qo’llab-quvvatlashga asos bo’layotgan bir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar buning munosib tasdig’idir. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 5 iyuldagi PF-5106-son “Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O’zbekiston yoshlar ittifoqi faoliyatini qo’llab quvvatlash to’g’risidagi”gi, 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi farmonlari, 2017 yil 14 martdagi PQ-2833-son “Huquqbuzarliklar profilaktikasi va jinoyatchilikka qarshi kurashish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorlarida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertasiya muayyan darajada xizmat qiladi.

Mavzuning o’rganilish darajasi. Ilmiy adabiyotlarda destruktiv xarakterga ega bo’lgan deviasiyalar psixologik (A . Ye . Lichko , V . S . Bitenskiy) , shaxsiy (V . D . Mendelevich , K . S . Liseskiy , S . V . Berezin) ijtimoiy (Dj . A . Solomzes , V . Cheursan , G . Sokolovskiy) , tibbiy (N . N . Ivanes , M . A . Vinnikova) . muammo sifatida ko’riladi. Ansiferova L . I ., Axromova A . G . lar tajovuzkor xulqli shaxslarga jinoyat motivasiyasining o’zgaruvchanligi xosligini ta’kidlaydilar. Bu xulq turida tajovuzkorlik, beshavqatlik, ma’lum bir makonni nazorat qilishga intilish, xasad xislari o’rnasha boradi. O’zbek psixolog olimlaridan M G Davletshin,G’ Shoumarov , G To’laganova, Z.Nishonova, N.Komilova va boshqalar bolalik davrida tarbiyasi qiyinlik va tajovuzkor xulq muammolari bo’yicha tadqiqotlar olib borganlar Tadqiqotning ilmiy metodologik asosini , O’zbekiston Respublikasi ta’lim to’g’risidagi qonunini. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, hamda rus psixologlari V ы gotskiy L . S .; Leontyev A . N . oliy psixik funksiyalarni murakkab boshqaruv jarayoni sifatidagi nazariyalari , Luriya A . R . va Rubinshteyn S . Llarning , shaxsdagi , intellektual affektiv jarayonlarning o’zaro bog’liqligi nazariyalari A.A. Bodalev G.M. Andreyeva V. Brudniy, A.I. Donsov, T.B.Mamatqulov, X.T.Ikramov, Sh.Inomjonov, G Q Tulaganova, Z.Nishonova, N.Komilova va boshqalarning tadqiqiot mavzui bo’yicha izlanishlari tashkil qiladi Tadqiqotning maqsadi : - shaxslar o’rtasida tajovuzkorlikni tuzatishning psixologik mexanizmlarini ochib berish. Tadqiqot vazifalari: - shaxslarda tajovuzkor xulqni psixologik konsultativ ta’sir etish texnologiyasi muammosi bo’yicha ilmiy psixologik adabiyotlar va ommaviy axborot vositalari materiallarini o’rganish, amaliy tavsiyalarni asoslash . - tajovuzkorlikning yoshga bog’liq xususiyatlari va ruhiy holatlarni o’z-o’zini tartibga solish muammosi bo’yicha ijtimoiy-psixologik adabiyotlarni tahlil qilish. - shaxslarda tajovuzkor xulqni namoyon bo’lishiga sabab bo’luvchi deviant, delikvent, agrresiv ko’rinishlarini nazariy tasniflash ; - shaxslarda tajovuzkor xulqni psixologik diagnostika va korreksiyasi usullalarini o’rganish

- shaxs tajovuzkor xulqni psixologik diagnostikasi asosida konsultativ mashg’ulotlar olib boorish. - o’qituvchilar va psixologlar uchun xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Tadqiqotning obyekti: Shaxslardagi tajovuzkorlik holati jarayoni . (18 yoshdan 55 yoshgacha bo’lgan shaxslar) Tadqiqotning predmeti: tajovuzkor xatti-harakatlar hodisa sifatida , tajovuzning turlari va mexanizmlari, shaxslardagi tajovuzkor xatti-harakatlarni tuzatish uchun xarakterli xususiyatlar va psixologik sharoitlar. Tadqiqotning ilmiy farazi.   Tajovuzkor holatidagi shaxsga konsultativ ta’sir etish texnologiyasi tadbirlarni muvoffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin agar : –shaxsning psixologik xususiyatlari, oilaviy tarbiya usullarini bilish bilan o’zaro aloqadorlikda o’rganilsa; – tajovuzkor maqsadlarini aniqlash asosida tashkil etilsa ; –shaxslar tajovuzkor xulqga muqobil bo’lgan xulqiy ko’rinishlarni afzalliklari yetarli darajada tushuntirilsa; –shaxslarda ijobiy ijtimoiy faollik shakllantirilsa ; –shaxslarda o’z sog’ligi va kelajagi uchun mas’ullik xissini keltirib chiqaruvchi irodaviy xususiyatlar shakllantirlsa; Tadqiqot metodlari: 1. O’rganilayotgan muammo bo’yicha ilmiy psixologik pedagogik adabiyotlar, ommaviy axborot vositalari materiallari o’rganish 2. Suxbat. 3. Kuzatish. 4. Shaxslarda tajovuzkorlik ko’rinishlarini aniqlash so’rovnomasi. . 5. Agressiya darajasini aniqlash bo’yicha A.Asinger so’rovnomasi. 6. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish. Muammoning nazariy jixati Tajovuzkor holatidagi shaxsga konsultativ ta’sir etish texnologiyasini qo’llanilishi sohalaridagi natijalar samarasi aniqlanishiga qaratiladi.

Muammoning amaliy jixati tajovuzkor xulqi statistik ma’lumotlari taxlilida shaxslar o’rtasida jarohatlanish turli kasalliklar asab psixik jarohatlanishlar, suisidal xulq ko’rinshlarini namoyon bo’lishi, jinoiy javobgarliklarga tortilish holatlari ko’payib bormoqdaligini kuzatishimiz mumkin Tadqiqot ishining ilmiy yangiligi tadqiqot jarayonida olib borlgan diagnostik va korreksion ishlar shaxslarda tajovuzkor xulqi psixologik konsultativ ta’sir etishda ilmiy metodologik amaliy yondoshuvlar Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Ushbu malakaviy bitiruv ishi kirish, 2 bob, 5 paragraf, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan iborat.

O'xshashlar

O‘QUVCHI SHAXSINING INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARINI O‘RGANISHNING PEDAGOGIK AHAMIYATI
SHAXSNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK MEXANIZMLARINI ANIQLASHDA PSIXOLOGIK METODIKALAR TAHLILI
SHAXS REFLEKSIV XUSUSIYATLARINING AGRESSIYAGA
BOSHLANG‘ICH TA’LIMDA MAQOLLARNING LEKSIK-SEMANTIK XUSUSIYATLARINI O‘RGATISH METODIKASI
ZAMONAVIZ SHAXS IMIDJINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI