logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Shummer-Akkad Sivilizatsiyasi

Shummer-Akkad Sivilizatsiyasi

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.4873046875 KB
Ko'chirib olish
Shummer-Akkad Sivilizatsiyasi REJA: KIRISH: 1.BOB . Shumer-Akkadning siyosiy-ijtimoiy tarixi 1.1 Mesopatamiyada Shummer davlatining tashkil topishi. 1.2 Akkad davlatining shakillanishi 1.3 Shummer-akkad davlatining ijtimoiy-madaniy hayoti. 2.BOB. shummer-akkad davlati tarixi haqida manbalar va tarixining o’rganilishi 2.1 Shummer mixxati sirining ochilishi 2.2 shummer-akkad tarixini o’rganishda arxeolgik yodgorliklarning o’rni 2.3 Shummer akkadlar tarixining yoritilishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOT KIRISH 1 KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Qadimgi dunyo tarixida eng yirik davlatlardan bir bu albatta Shummer-Akkad davlatini kiritishimiz mumkin buladi.Bu qabilalardan Akkadlar Mesopatamiyaning shimolidan kirib kelib joylashgan bulsa Shumer qabilalari esa janubdan kirib kelib Mesopatamiya hududida yuksak madaniyat yarata oldi. Bu yerda shakillangan ilm- fan,diniy,qurilish sohasi va boshqa sohalarda dunyoning rivojiga hissa qo’sha oldi.Shu sababli ham dunyo olimlari hali hamon shumer-akkad madaniyatini o’rganish ishlari olib borilmoqda lekin hali shumer-akkad sivilizatsiyasining juda kam qismi o;rganilgan buning asosiy sababi usha davrda yozuvlar kam tarqalganligi va deyarli shumer-akkad tarixi haqida malumot beradigan yozma manbalar yuqligi arxeologik yodgorliklar esa kup qismi hali topilganicha yuq. KURS ISHINING MAQSADI:kurs ishinig asosiy maqsadi shumer-akkad sivilizatsiyasining har sohalarini yoritib berish va uning boshqa xalqlarning madaniy xo’jalik jihatidan aloqalari va shumer-akkad davlarida yaratigan madaniyatning boshqa xalqlar rivojiga tasirini kursatib berish .Shumer- akkadlar o’rniga keyinchalik yani mil,avv II mingyilliklarda bobil,ossuriya kabi davlatlar vujudga kelib bu sivilizatsiyani har tomonlama boyitdi va kuplab hududlarni zabt eti madaniyatini shu hududlarga yoydi. Aynan mesopatamiya hududida dastlabki 5400 kishilik muntazam qo’shin SARGON I tomanidan mil avv III mingyillikda yaratilishi va bu qo’shin yordamida u qo’shni hududlarni bosib olganligi ham bu sivilizatsiyaninga naqadar yuksakligini ko’rsatib beradi. KURS ISHINING VAZIFASI:kurs ishining asosiy vazifasi shumer-akkad sivilizatsiyasi vujudga kelishidan to mil,avv II mingyillikkkacha bulgan tarixining barcha jabhalarini turli adabiyotlardan foydalanib to’liq yaratib berish, zero shumer-akkad sivilizatsiyasi ikki daryo oralig’ida vujudga kelgan eng yuksak davlatlardan birini yarata oldi va shumer-akkad olimlari tomonidan erishgan yutuqlari dunyo madaniyati,ilm-fanini boyitishga xizmat qildi. Albatta bu sivilizatsiyani yuq qilish uchun kuplab urinishlar bulgan va shumer-akkad davlati hududiga bostirib kelgan bosqinchilar tomonidan bu sivilizatsiyaga tegishli memoriy yodgorlikar va shummer Mixxatida yaratigan qulyozma asarlar yuq qilib yuborilgan. 1.BOB.Shumer-Akkadning siyosiy-ijtimoiy tarixi 1.1 Mesopatamiyada Shummer davlatining tashkil topishi. 2 Qadimgi Shumer shahar-davlatlaridaryo bo‘yidagi unchalik katta bo‘lmagan irrigatsion hududlardajoylashgan edi. Uning atrofvda shaharga tegishli qishloqlar bo‘lgan.Shahar-davlatlar bir-biridan uzoq joylashmagan bo‘lib, ular orasidadoimiy savdo va madaniy aloqalar mavjud edi. G ‘arb olimlarining fikricha qadimgi Shumeming eng qadimgi shahri Eredu hisoblangan.Shunday bo‘lsa-da “buyuk to‘fondan keyin’’ Kish shahriShumerda gegemonlikni qo‘lga kiritadi. Ikki daryo oralig‘idaKishning ilk podshosi sifatida afsonaviy Gaur ismli shaxs tilgaolinadi. So‘ngra taxtga Gulla-Nidaba-Annapad kelishi manbalardata ’kidlanadi. Ulaming hukmronligi davri borasida hozirga qadarolimlar orasida munozarali fikrlar mavjud. Ayniqsa 1-Kishsulolasining o‘n uchinchi podshosi Etana davrida Kish shahriyuksaladi.Shumerd siyosiy barqarorlik yuzaga keladi.Rivoyatlargako‘rahukmdor Etana, xudolar oldiga “tug‘ilish maysasi”ni olishvamerosxo‘r voris tilab osmonga ko‘tarilganligi ta ’kidlanadi. Qadimg Mesopotamiyada “Kish lugali” unvoni uzoq vaqt katta obro‘ga egabo‘lgan. Keyinchalik bu maqom, Shumer shahar-davlatlarida taxtgad a ’vogar podshoning hokimiyatni qonuniylashtirish timsoliga aylanibqolgan.Kishning zaiflashuvi Urukning yuksalishi bilan boshlangan. Mil.avv. 2675- yillar atrofida Kish shahrini lugali Aggi (yoki Agga) Urukshahrining eni Gilgameshga urukliklar bilan irrigatsiya ishlaridaqatnashishni talab qiladi. Gilgamesh esa, Kish lugaliga rad javobiniberadi. Shundan so‘ng Aggi Urukni o ‘z qo‘shini bilan qamal qiladi.Ammo tez orada mag‘lubiyatga uchraydi. Gilgamesh Kish ustidag‘alabaga erishadi. So‘ngra Shumer yerlarini birlashtiradi va uninshaxsi ilohiylashtiriladi. Urukning I-sulolasi vakillari Urnungal,Utulkalama, Labashum, Ennuntaraxana (hukmronlik yillari hozirgaqadar munozarali) va boshqa podsholar davrida Uruk, Shumerdagegemonlikni saqlab turdi. Keyinchalik Ur shahar-davlati Janubiy Mesopotamiyadaustunlikni qo‘lga kiritdi va Urning I- sulolasi podsholari gegemonligiboshlanadi. Mil. avv. 2563-yili Ur shahrida taxtga lugal Mesanepadachiqadi. U “Kish lugali” unvoniga ham ega bo‘lib, butun Shumerdao ‘z hokimiyatini o ‘matdi. Ur shahar-davlati o ‘z rivojlanishiningyuqori cho‘qqisiga yetadi. Bu yerda lugallar uchun hashamatli binolarquriladi. Keyinchalik siyosiy qarama- qarshiliklar kuchayishi natijasidaUr shahar-davlati zaflashib, Lagash shahri ustunlikka erishadi.Lagashning Shumerda gegemonlik uchun kurashida, 3 asosiydushmani Umma shahri edi. Mil. a w 2450-yil Eanatum, Lagashshahrining lugali unvoniga sazovor bo‘ladi. So‘ngra Umma shahardavlatni Ushni jangda yengadi. Ummaliklar, Lagashda ehtiromlhisoblangan Ningisu va Nanshe (baliqchilik ilohasi) xudolariibodatxonasi foydasiga, bug‘doy bilan o ‘lpon to‘laydigan bo‘ldilar. Udeyarli barcha Shumer shaharlarini (Nippurdan tashqari) bo‘ysundirib,mamlakatni elamliklar bosqinidan asrab qoladi. Vaqt o ‘tib Lagashpodsholari Enannatum I, Entemena, Enannatum II, Enentarzi,Lugalanda va boshqalar davrida Lagash shahar-davlati Shumerdaustunlikni saqlab turadi. Mil. avv 2319-yilda Lagashda Urukagina(yoki Uruinimgina) hokimiyatga keladi.Yangi hukmdor ijtimoiy qarama-qarshilikni bartaraf etish uchunislohotlar yo‘lini tanlaydi. Ibodatxonalaming oliy kohinlarisoliqlardan ozod qilinadi. Lugal Urukagina (mashhur tarixchi I. M.Dyakonovning fikricha) zodagonlar va kohinlar tabaqasi vakilisifatida, davlat amaldorlarining ibodatxona yerlarini nazorat qilishigaqarshi kurashadi. Ibodatxonalaming qaram kishilarga natural mahsulotto‘lovi miqdori oshirilib, ulaming huquqlari kafolatlanadi. Soliqlartartibga solinib, bevalar va yetimlar davlat himoyasiga olindi. Soliqyig‘uvchilar va mansabdor shaxslar sonini kamaytiradi. Jamoalamingo ‘z-o‘zini boshqarish tizimi tiklandi. Lekin ichki nizolar Lagashnikuchsizlantirad. 1 1 D.Urakov.Jahon tarixi.Toshkent.-2020 41-42 betlar 4 5 Shimolda Armaniston tog’laridan janubda Fors qo’ltig’igacha, sharqdaEroning tog’li viloyatlaridan g’arbda Suriya-M е sopotamiya cho’llarigacha qadimgi yunon g е ograflari tomonidan M е sopotamiya d е b nomlangan b е poyon hudud joylashgan bo’lib, u tarjimada ―Daryolar oralig’i ni bildirsa, l‖ е kin ko’proq ―Ikki daryo oralig’i (ikki daryo – Dajla va ‖ Frot) nomi qo’llanilgan. Hozir bu Iroq R е spublikasi hududi hisoblanadi. M е sopotamiya yerlari o’zining o’ta hosildorligi bilan ajralib turgan, l е kin Daryolar oralig’i vodiysida d е hqonchilik bilan shug’ullanish uchun yil bo’yi amalga oshirilgan butun boshli sug’orish ishlari kompl е ksi zarur bo’lgan. M е sopotamiya aholisi qadimgi davrlardan boshlab kanallar qazib, ularning holatini doimiy ravishda kuzatib turganlar, dambalar, to’g’onlar, shlyuzlar, quduqlar va shu kabilar qurganlar. M е sopotamiyaga aholi o’rnashishi qadimgi davrlardan boshlangan. Shumerlarning Dajla va Frot vodiysida paydo bo’lganlarining aniq vaqtini aniqlash qiyin. Asta-s е kin shumerlar M е sopotamiyaning katta qismini egallaganlar. M е sopotamiyaning shimolida er.av. III ming yillik boshida g’arbiy som chorvador qabilalari yashaganlar. Ularning tillari akkad d е b nomlangan va bir n е cha lahjadan iborat bo’lgan: Janubiy M е sopotamiyada bobil lahjasi, shimolda Dajla vodiysining o’rta qismida esa ossuriy lahjasi tarqagan edi. Er.av. III ming yillik oxirida M е sopotamiya hududiga yangi istilochilar – g’arbiy som bo’lagining qabila guruhi – amor е ylar kirib k е la boshladilar. Er.av. II ming yillikning ikkinchi yarmida Shimoliy Arabistondan Suriya cho’liga va undan nari Shimoliy M е sopotamiyaga oromiylarning g’arbiy som qabilalarining katta guruhi surilib bordi. Er.av. I ming yillikning boshiga k е lib ular Suriya va Shimoliy M е sopotamiyaning xurrit va amor е y aholisi bilan aralashib k е tdilar. Oromiy tili bu hududda k е ng va mustahkam tarqadi. Er.av. IX asrdan boshlab Janubiy M е sopotamiyaga oromiylarga qarindosh xald е y qabilalari bostirib kirib, o’troqlasha boshladi. M е sopotamiya hududida er.av. III ming yillik boshida mamlakatning janubiy qismi, tarixiy Shum е r viloyatida, dastlabki kichik davlatlari yuzaga k е la boshladi. Er.av. XXVIII – XXIV asrlarni qamrab oluvchi davr erta sulolaviy d е b nom olgan. 6 K е yingi davr (er.av. III ming yillikning oxirgi uchdan biri) ko’lamli mustabid d е b atalgan monarxiyalarning yuzaga k е lishi bilan xarakt е rlanadi. Er.av. XXIV –XXV asrlarda siyosiy markaz M е sopotamiyaning markaziy qismiga ko’chib, u yerda o’z hokimiyati ostiga shuningd е k Shum е r va M е sopotamiyaning shimoliy viloyatlarini birlashtirgan Akkad davlati paydo bo’ladi. Er.av. II ming yillikning boshida Dajla va Frot daryolari oralig’ida bir n е chta davlat mavjud bo’lib, ularning orasida o’z qo’l ostiga katta mamlakatni to’plagan Bobil shohligi yuqori turar edi. Uning tarixi bir n е cha davrlarga bo’linadi: eski Bobil yoki amor е y (er.av. XIX – XVI asrlar), o’rta Bobil yoki kassit (XVI-XII asrlar), Bobilning siyosiy jihatdan kuchsizlanishi davri va mustaqillik uchun kurash davri (er.av. XII-VII asrlar) va, nihoyat, mamlakatni forslar (er.av. 539 yil) zabt etishi bilan tugagan qisqa muddatliko’tarilish va qayta tug’ilish yangi Bobil davri (er.av.VII-VI asrlari). Er. av. XVI asrdan XVIII asrgacha Shimoliy M е sopotamiyaning g’arbiy qismidagi Mitanni davlati muhim rol o’ynagan. Uning sharqiy qismida er.av. III ming yillikdayoq markazi Ashshur shahrida joylashgan Ossuriylar davlati paydo bo’ldi. Bu davlatning tarixi k е yincha quyidagi davrlarga taqsimlandi: eski Ossuriy (er.av.XX-XVI asrlar), o’rta asrlar (er.av.XV-XI asrlar) va yangi Ossuriy (er.av.X-VII asrlar) davrlari. Er.av. 3 ming yillikning birinchi yarmidayoq Er е du, Ur, Larsa, Uruk, Lagash, Umma, Shuruppak, Issin, Nippur, Kish kabi shahar-davlatlar mavjud bo’lgan Shumyerlar janubi M е sopotamiyaning tarixida е takchi rol o’ynagan. U yoki bu markazning siyosiy jihatdan yuqori turishidan k е lib chiqqan holda er.av. 3 ming yillikning birinchi yarmidagi Shum е r davlatining tarixini Erta sulolaviy davrni tashkil etuvchi uchta tadrijiy bosqichga bo’lish qabul qilingan. Birinchi bosqich (er.av. XXVIII – XXVII asrlar) Kish shahrining ko’tarilishi bilan xarakt е rlanadi. Erta sulolaviy davrning birinchi bosqichi oxirida Uruk ko’tarila boshlaydi. Erta sulolaviy davrning ikkinchi bosqichi (er.av.XVII-XXVI asrlar) Kishning kuchsizlanishi bilan boshlanadi. Shumerlar, k е yinchalik esa akkadlar eposining s е vimli qahramoni hisoblangan Gilgamish boshqarishni boshlagan Uruk bundan foydalanib qoladi. Er.av. XXV-XXIV asrlarni o’z ichiga olgan Erta sulolaviy davrning uchinchi bosqichida 1 sulola hukm surgan Ur ko’tariladi. Marhum hukmdorlar va ularning oila a'zolariga narigi dunyoga hamrohlik qilish uchun qo’yilgan boy dafn ashyolari topilgan shohona maqbaralar Ur I sulolasi 7 qudratining dalili hisoblanadi. Urning hukmdorlari ustunlikni er.av. XXVI asrdan boshlab Ur-Nansh е asos solgan sulola hukmdorlik qilgan Lagashga b е rishga majbur bo’lganlar. K е yinroq Lagashda o’ta qaltis vaziyat yuzaga k е lib, davlat to’ntarishi bo’ladi va natijada ―ensi Lugalanda ag’darilib,‖ hokimiyatga uning qarindoshi Uruinimgina k е ladi. Uruinimgina o’zining 6 yillik boshqaruv davrida (er.av. 2318-2312 yillar) o’zini hukmdorlikka k е ltirgan ijtimoiy qatlamlarni qanoatlantirgan islohotlar o’tkazdi. Ammo bir vaqtning o’zida Umma ham kuchayib borayotgan edi. U Lugalzag е si hukmdorlik qilgan vaqtda d е yarli butun Shum е rga hukm o’tkazdi. Natijada Lugalg е si umri chorakasrga е tgan Shum е r shahar-davlatlarining, ehtimol, Uruk shahri poytaxti bo’lgan, birlashmasini yaratishga erishdi. Ammo u po’k siyosiy tuzilma sifatida t е z orada o’zidan kuchliroq va markazlashgan davlat – Akkada tazyiqi ostida yakson bo’ladi. Akkada podsholigining asoschisi Sargon (Sharrum-k е n) bo’lib, uning ismi ―shoh rostdir??? d ‖ е b tarjima qilinadi. Butun M е sopotamiyani bir hukmdor qo’l ostiga birlashtirish va Old Osiyoda poytaxti Akkada bo’lgan o’sha davrlar uchun eng katta davlatni tuzish Sargonning 55 yillik (er.av. 2316-2261 yillar) hukmdorligi natijasi bo’ldi. Yagona markazlashgan davlatni tashkil etish iqtisodga va eng avvalo xo’jalikning asosiy sohasi – d е hqonchilikka jiddiy asoratlari bor edi. Butun Janubiy va O’rta M е sopotamiya miqyosidagi yirik sug’orish tarmog’ini bunyod etish, yo’llar va bandargohlar qurish, umumdavlat o’lchov va taroz tizimini kiritish davlatda tovar-pul munosabatlarining, d е ngiz, daryo va quruqlikdagi savdoning (Fors qo’ltig’i orollari sohillari, Hindiston, g’arbiy cho’l ko’chmanchilari va tog’li aholisi bilan) rivojlanishiga olib k е ldi. Shum е r-akkad podsholigi Urning 3 sulolasi (er.av.2106-2003 yillar) davrida quldorchilikni yuzaga k е ltiradi. O’shanda davlat boshida ch е ksiz hokimiyatga ega, ―Ur shohi, Shum е r va Akkad shohi unvoniga ‖ 1.2 Akkad davlatining shakillanishi 8 Sargon I (mill. aw . 2316-2261 yy) o'zini Akkada “Sharrum-ken” (asl podsho) deb e ’lon qiladi.Podshobo‘lguniga qadar oddiy suv tashuvchining tutingan o ‘g ‘li (aslotasi haqida ma’lumot yo‘q), o ‘zi esa bog‘bon bo‘lgan edi. So‘ngraKish lugali U Zababaning xizmatkori (sharob quyuvchisi) bo‘lgan.Lugalzagessi Kishni egallagach shimolroqda Akkadi shahriga ketadiva kichik shahar-davlatni qudratini oshiradi. Tarixda birinchi martaSargon I taxminan 5400 askardan iborat yahshi qurollangan muntazamqo‘shin tuzadi. Askarlari podsho hisobidan ta ’minlanar edi. UShummer shimolidagi Akkad davlatiga asos soldi. Umma hokimiLugalzagisi u bilan uzoq urush olib bordi. Ammo Sargon I kuchliqo‘shin bilan Shumer shaharlarini birin-ketin istilo qiladi. Lugalzagisiesa qatl etiladi va Uruk mudofaa devorlari buziladi. Keyinchalikpodsho Sargon I shaxsi afsonalarda ilohiylashtirish darajasigaulug‘ langan edi.Yangi hukindor “Kish lugali” maqomiga ham sazovor bo‘ldi.Sargon I podsholigi davrida butun Mesopotamiyani o ‘z davlati qo‘lostigabirlashtiradi. Bundan tashqari, u Kichik Osiyo, Kipr, Suriya,Elam va hatto uzoq Janubiy Erongacha harbiy yurishlar qildi. Akkadqadimgi dunyoning eng kuchli davlatlaridan biriga aylanadi.Sargon I davlati Mesopotamiyadagi shahar-davlatlardan farqqilgan holda markazlashgan hududiy davlat edi. Sargon I va uningvorislari davrida mamlakatda iqtisodiyot, savdo-sotiq, sun’iysug‘orishga asoslangan ziroatchilik rivojlanadi. Uning yakkahokimlikka (yoki tiraniyaga) asoslangan hokimiyati zodagonlar vaoqsoqollar kengashining qarshiligiga olib keldi. U o ‘z hokimiyatinikuchaytirish uchun xizmatidagi zodagonlar, amaldorlar va ayrimhollarda kohinlarga tayanib ish ko‘rdi. Sargon I, Akkadi shahri homiyxudosi Aba va Kish shahri ilohi Zababalami ulug‘ladi. Shu bilan birgaNippurdagi Shumeming umumiy xudosi Enlilga ham xurmat bajokeltirdi. Ayrim shaharlaming hokimlarini o ‘zi tayinlar edi. Sargon Itashkil etilgan muntazam qo‘shinga g ‘amxo‘rlik qiladi. Jangchilargaharbiy xizmatiga yer ajratib beradi. Podsho Sargon I tashkil qilgandavlatda hokimiyat to ‘la monarxga tegishli bo‘lib, keyin uningmerosxo‘rlariga o ‘tishi kerak edi.Shumer shahar-davlatlarining hududi Sargon I davlatiningviloyatlari bo‘lib qoldi. Ulaming tepasida turgan ensi yoki lugalpodsho noiblari hisoblanar edi. Ibodatxona xo‘jaligi va mulklari esa,podsho davlat xo‘jaligining bir qismi edi. Sargonning q o iid a kattamiqdorda iqtisodiy kuch to‘planib, uning yordamida ichki isyonlar va 9 faol tashqi siyosat yuritish uchun harbiy qismlami saqlab turishmumkin bo‘ldi. 2 Podsholar markaziy hokimiyatni mustahkamlash uchun merosiylami oz ogillari bilan almashtirdilar. Merosiy hokimlar oddiamaldorlar darajasiga tushirildi. Podsho ichki siyosatda kohinlargasuyandi. Kohinlarga ko‘plab imtiyozlar berildi. Podsho va uningogillari ibodatxona kohinlari lavozimini bajarganlar. Sargon davridayangi kanallar qurildi. Sugorishinshootlariumumdavlatmiqyosidarivojlantirildi. Yagona olchov va ogirlik olchov birliklari joriqilindi. Akkad Hindiston va Sharqiy Arabiston bilan savdo aloqalariniomatdi. Sargon I hukmronligining songgi yillarida mamlakatdaboshlanganochlik katta galayonlarga olib keldi.Podsho Sargon I ning vorisi Rimush (mil. avv 2:261-2252-yy)hokimiyatga keladi. Hukmronligining dastlabki yillarida otasidanmeros bo‘lib qolgan deyarli barcha davlatlar unga qarshi isyonkotaradi. Qozolonning boshida Ur hokimi Kaku turadi. Shu bilanbirga Ummashahri ham isyonchi Kaku tomoniga otib ketadi. AmmoRimush ularga qarshi qoshin tortib boradi va jangda galabaqozonadi. Minglab qozgolonchilar asir olinadi. Songra podshoRimush Fors qoltigiga harbiy yurishni amalga oshiradi. U yerda hamisyonlar bostiriladi. Qozgolonlarga chek qoyish yolidagiRimushning keyingi yurishlarida, isyonchi shaharlar Umma vaDeming 13 mingga yaqin aholisini qirib tashladi.Rimush ichki siyosatda kohinlarga tayanishga harakat qilib,ularga kop hadyalar qildi. Elamga bir-necha talonchilik yurishlamiamalga oshiradi. Ammo Rimush oz yaqinlarining fitnasi(podshooldiga qurol bilan kirib bo'lmasligi tufayli uni zodagonlar, toshmuhrlari bilan urib o'ldirganlar) qurboni boldi.Uning ukasi yangi podsho Manishtusu (mil. avv. 2252-2237-yy)bir nechta isyon va qozgolonlami bostirishga majbur bo‘ladi. UElamga ikki marta bostirib kirdi va u yemi talon-taroj qiladi. Forsqoltigining Sharqiy qirgogi tomon dengiz orqali yurish hamuyushtiradi. U podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun jamoa yerlarini sotib olib ola boshlaydi, natijada davlat hisobidagi yerlarinikengaytira oldi. Podsho Manishtushu ham yangi saroy fitnasinatijasida oidiriladi.Taxtga uning ogli, Sargon I ning nabirasi Naram- Suen (mil. avv.2237-2200 yy) otirdi. Hukmronligining dastlabki yillarida quyiMesopotamiyaga qo‘zg‘olonlami bostirish uchun yurish qilishgamajbur boMadi. Naram-Suen ham podsho hokimiyatinimustahkamlash uchun isyonchi shaharlar,ayirmachi “ensi”lari, urug‘zodagonlariga qarshi muntazam 2 D.Urakov.Jahon tarixi.Toshkent.-2020 42-43 betlar 10 kurash olib boradi. Akkadningyuksalishidan norozi boMgan janubdagi shahar-davlatlar qo‘zg‘olonko‘taradi. Shunday bo‘lsa-da isyonlar shavqatsizlik va kattaqiyinchilik bilan botiriladiPodsho Naram-Suen davrida Akkadning yuksalishi kuzatildi.Mesopotamiya shaharlari to‘la Sargon I sulolasi hukmi ostiga o ‘tgach, Naram-Suen o ‘zini “Akkadning qudratli xudosi” deb ulug‘lab, o‘zinitoshga o ‘yib yozilgan tasvirlarida(hozirda “Naram-Suen g ‘alabstellasi” Parijning LUVR muzeyida) ilohiylik ramzi boMgan shohli boshkiyim bilan tasvirladi. Aholi unga iloh sifatida sajda qilishi kerakbo'lgan. Uni у ana “to‘rt iqlim podshosi” va ’’Olarn podshosi” -deb hamyuksaklarga ko'tarishgan. Shundaybo‘Isa-da Akkad davlati, Elamnibutunlay o‘z nazoratida tutib tura olmadi. Naram-Suen hukmronliginso‘nngi yillarida Zagros tog‘lari tomonidan, Akkad yerlarigako‘chmanchi gutiy qabilalalarining dastlabki to‘lqini kirib keladi.Naram-Suendan so ‘ng taxtga Sharkalisharri (mil. avv. 2200-2176-yy) o ‘tirdi. Uning davrida Mesopotamiyaga g ‘arbdan, kelib chiqishisemitlardan bo‘lgan amoriylar va shimoli-Sharqdan esa gutiylar xavfsola boshladi. Shu tariqa Akkad saltanati oxirgi marta yuksaladi vamamlakat chegaralari o ‘sishiga olib keldi. Ammo bu hududlaminazorat qilish muammo edi. So‘ngra doimiy bosqinchilik yurishlari vaichki nizolar, mamlakat iqtisodiyotini inqiroz yoqasiga olib keldi.Akkad davlati kuchsizlanadi va tashqi dushmanga qarshilik qila olmayqoladi. Keyinchalik Mesopotamiyadagi Akkad davlati qudratiga Zrostog‘laridan bostirib kirgan tog‘li qabilalardan bo‘lgan gutiylar chekqo'yadi. Mlakat gutiylar tomonidan talon-taroj qilindi. Shumershahar- davlatlari aristokratiyasi ularga o‘lpon to‘ladilar. Lagashhokimlari gutiylar yordamiga tayanib, boshqa shaharlarustidanma’lum darajada hukmronlik qildilar. Janubiy MesopotamiyadaLagashning zo‘ravonligi boshqa shahar- davlatlaming norozilgigauchradi va gutiylardan ozod bo‘lish vaqtida qo‘shni shahar-davlatlartomonidan Lagash vayron qilindiGutiylar davrida Lagash hokimi boMgan Gudea (mil. avv. 2137-2117-yy) o‘zining yozuvlari va haykallari bilan ma’lum. Uningdavrida Ningirsu xudosi ibodatxonasi atrofida yagona ibodatxonaxo‘jaligi tashkil etilgan edi. Gudea bu xudo uchun olinadigan maxsussoliq joriy qildi va qurilish majburiyatini kiritdi. Podsho Gudea, Hinddaryosi havzasi viloyatlari bilan savdo qildi va elamliklar bilan urush olib bordi. 11 Gutiylar Mesopotamiyada taxminan yuz yilga yaqin hukmronlikqilganlar. Mil. avv. 2109-yilda gutiylar Ur podshosi Utuxengaltomonidan tor-mor qilinadi. Gutiylar hukmdori Tirikan mag‘lubetilganidan so‘ng, Mesopotamiya Utuxengal boshchiligidabirlashtiriladi. Shu bilan birga u “to ‘rt iqlim podshosi” unvonini hamqabul qiladi. Shumer va Akkad yerlari yana birlashtiriladi. AmmoUtuxengal irrigatsiya ishlarini nazorat qilayotgandabaxtsiz hodisatufayli vafot etadi. So‘ngra Utuxengalning tarafdori UrNammu (mil.avv. 2 1 12-2094-yy) taxtga chiqadi va IH-Ur sulolasi hukmronligiboshlanadi. Ur poytaxtga aylanadi hamda gutiylar davrida vayronqilingan mudofaa devorlari qayta tiklanadi. Ur-Nammu islohatlao ‘tkazib, 57 ta moddadan iborat qonunlami tuzadi. Ur shahrida ulkanzikkurat qurishni boshlaydi, lekin bitkazishga ulgurmaydi.Keyinchalik gutiylar bilan jangda halok bo‘ladi. Uning o ‘g ‘li Shulgi(mil. avv. 2094-2046-yy) davrida balandligi 10 metrga teng Urdagizikkurat qurulishi bitkazilib, yangi qonunlar kiritidi. Hunarmandchilikbilan shug‘ullanadigan podsho ustaxonalari ishi yo‘lga qo‘yildi. Iqtisodiyotda davlatning o‘rni oshadi. Yirik chorvachilik vadehqonchilik xo‘jaliklari tashkil qilindi. Mesopotamiyada ishdanchiqqan sun’iy irrigatsiya tizimi to‘ 1 iq qayta tiklanib, yangi to ‘g ‘on vakanallar quriladi. Mamlkatdagi asosiy yer zahirasi podshonikihisoblangan. Armiyada ham islohatlar o‘tkazishga muvaffaq bo‘ladi.Shulgi ibodatxonalar va davlat xo‘jaliklariga tegishli yerlamarkazlashtiradi. So'ngra ular ustidan davlat nazoratini o‘matadi.Podsho Shulgi davrida Shumerda cho‘ri ayollarning xo‘jalikdagimehnatidan unumli foydalanishgan. Ulami “Ngeme” deb atashganbo‘lsa, qullardan farq qilmaydigan “gurushi” kabi aholi qatlami ham mavjud edi. Podsho Shulgi, jamoa yerlarida ishlaydigan aholiniqashshoqlashuv jarayonini sekinlashtirish uchun bunday yerlami sotish va sotib olishni bekor qiladi. Ammo oddiy xalqning yersizqolishi kuchayib boradi. Kambag‘al aholini o‘z bolalarini qul qilib sotishi, qarz uchun bir oz vaqt o ‘z ozodligini yo‘qotib qulga aylanishikabi holatlar ko‘p uchraydigan bo‘lib qoladi. Mamlakatda qullar soni oshib boradi. Ijtimoiy tabaqalanish kuchayib ketadi. Tashqi siyosatdaShulgi, Elamning katta qismini bosib, u yerga shumerliklami noibqilib tayilaydi.Shimolda Ashshur shahrini o'ziga bo‘ysundiradi.Lulubey qabilalari bilan ham urush olib boradi. Shu paytMesopotamiyaga g ‘arbdan somiy tilli “amorey ” qabilalari kirib kela 12 boshlaydi. Ular shimolda Frot daryosi bo‘yidagi Mari shahrini bosiboladilar. Mil. avv. 2046-yilda podsho Shulgining vafotidan so‘ng,taxtga uning o ‘g ‘li Amar-Suen (yoki Amar-Sin) keladi. Mamlakatarmiyasiga elamliklar va amoreylardan iborat yollanma askarlar olinaboshlaydi. 0 ‘ziga qaram shaharlardagi isyonlami bostiradi. Ammokeyingi podsho Shu-Suen davrida amoreylar hujumi kuchayadi vpodsho o‘z shaharlarini himoya qilish uchun ulami mudofaa devorlaribilan o ‘ray boshlaydi. Ш -Ur sulolasining so‘ngi vakili Ibbi-Suenmamlakatni ko‘chmanchi amoreylardan va elamliklardan mudofaaqila olmaydi. Natijada mil. avv. 2004-yilda Ur, Elam qo‘shinitomonidan egallanib, talon-taroj qilinadi va Ш -Ur sulolasi tugatiladi.Oradan 6 yil o ‘tib, elamliklar Ur shahridan qo‘shinlarini olib chiqib ketadi. Ichki nizolar va tashqi hujumlardan kuchsizlanganMesopotamiyada hukmronlik I-Issin sulolasi qo‘liga o ‘tadi 13 14 1.3 Shummer-akkad davlatining ijtimoiy-madaniy hayoti. Mezolit davrining XI-VIII mingyilliklarda Frot va Dajla daryolari vodiysiningtog'larga tutashgan yerlarida aholi termachilik va ovchilik bilangina shug'ullanib qolmay, yovvoy i o'simliklarni madanivlashtirish va yovvovihayvonlarni qo'lga o'rgatishga ham urinib ko'rgan. Ular qo'yni qo'lga o ’rgatganlar. Ibtidoiy kishilar toshdan boshoqlarni o'radigan o'roq va donni maydalaydigan qo'l tegirmonidan foydalanganlar. Mezolit davri kishilari qish mavsumida g'orlarda, yozda esa daryo sohillarida poya va qamishdan chaylalar qurib, istiqomat qilganlar. Ular keyinchalik paxsadan uylar qurishga kirishganlar. Mesopotamiyadagi Zevi-Chemi-Shanidar, Mlefaat va boshqa yodgorliklar ana shu davrga mansubdir. M.av. VII mingyilliklarda ilk neolit davrida Zagros tog'lari vodiylari, Mesopotamiya tekisligi chegaralarida Jarmo madaniyatiga mansub qishloqlar vujudga keladi. Bu madaniyatga mansub kishilar bug'doy va arpani madaniylashtirib, echki, cho'chqa va itlarni qo'lga o'rgatgan. Loygaqamish somonini qo'shib kulolchilik buyumlari yasaganlar. Mazkur yodgorlikdan metalldan yasalgan buyumlar ham topilgan. M.av. VIII—VII mingyilliklarda chorvador va ilk dehqon qabilalari tog'dan vodiyga tushib, Tell-Sotto kabi o'troq qishloqlarni barpo qilganlar.M.av. VI mingyillikning o'rtalari va ikkinchi yarmida Shimoliy Mesopotamiya neolit qabilalari tomonidan o'zlashtirilgan va bu joylarda Xassuna madaniyati nomi bilan mashhur bo'lgan madaniyat keng tarqalgan. Xassun qabilalari hozirgi Bag'dod chegarasigacha bo'lgan joylargacha kelib o'rnashgan. Bu davrda dehqonchorvachilik xo'jaligi shakllanib, ular yirik va mayda shoxli ohorva boqqanlar, arpaning to'rt, bug'doyning uch navini, shimingdek, tut ekib parvarish qilganlar. Kichik-kichik to'g'onlar vakanallar qurib, sun'iy sug'orishga asoslangan ilk sug'orma dehqonchilikni kashf etgan lar. 1. Mesopotamiyada eng qadimgi davlatlarning vujudga kelishi. M.av. V-IV mingyilliklar orasida mesopotamiyaliklar yangi-yangi yerlarni o'zlashtirib, katta-kichik kanal, ariq va suv inshootlari qurganlar. Shuning natijasida dehqonchilik tobora rivojlanib, yerdan mo'l hosil ola boshlaganlar. Shu vaqtga kelib Mesopotamiyada Eredu, Ur, Uruk, Larsa, Lagash, Umma, Isin va Shuruppak kabi obod qishloqlar bunyod etilgan. Ularning atrofiesa ancha mustahkam mudofaa devorlari bilan о Tab olingan. Bu qishloqlarda va Mesopotamiyaning boshqa joylarida dehqonehilik bilan bir qatorda kulolchilik. asbobsozlik, to‘qimachilik. zargarlik. duradgorlik, me’morchilik 15 kabi kasb-korlar rivoj topa boshlagan. Ayni paytda voha yaylovlarida chorvachilik ham rivojlanib. aholi uzun, jingalak junli qo'y-qo'zilar. qoramol va eshak boqqan. Bu davrda mesopotamiyaliklar ot bilan tanish emas edilar.Qadimdan boshlab Mesopotamiya aholisi o‘zaro va qo'shni oikalar bilan qizg'in savdo ishlari olib borgan. Xo'jalik rivojlana borib. aholi ko'payib. ibtidoiy qishloqlar asta-sekin shaharlar tusini ola boshlagan. Shu jihatdan qishloqlarni shaharlar onasi deyish mumkin. Ularda haybatli ibodatxonalar. hukmdorlarning qarorgohlari, xo'jalik. ma'muriy idoralar va hunarmandchilik ustaxonalari qurilgan. Shaharlarning atrofi mustahkam, minorali qalin mudofaa devorlari bilan o'rab olingan. Devor sirtida esa mudofaa uchun chuqur xandaqlar boiib, ularga doim suv to'latib qo'yilgan. Ibtidoiy qishloqlar aholisi bir urug' yoki urug‘doshlardan iborat boiib. uni urug' oqsoqoli boshqarar edi. Shaharlarning vujudga kelishi munosabati bilan unga uzoq-yaqin joylardan. bir-biriga begona bo'lgan odamlar ham kelib o'rnasha boshlaganlar. M.av. IV mingyilliklarda Janubiy Mesopotamiyaga janubi-sharq tomondan shumerlar kelib joylashgan. Ular mahalliy aholi bilan aralashib istiqomat qilganlar. Shu vaqtdan boshlab bu joy Shumer viloyati nomini olgan. Janubiy Mesopotamiyada dehqonehilik. chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlanishi natijasida badavlat kishilar, erkin jamoatchi dehqonlar, hunarmandlar va qullar ko'paya boslilagan. Bu Mesopotamiya dunyosidagi tabaqalar edi. Endilikda jamiyatni boshqarish uchun qandaydir tashkilot zarur bo'lib qoldi. Bu tashkilot Shumerdagi shahar-davlatlar edi. Har bir shahar-davlatning o'z podshosi, amaldorlari, vaziru vuzarolari, qo'shinlari, qo'riqchilari, ruhoniylari, jinoyatchilarni jazolovchilari va qamoqxonalari bo'lgan. Butun shahar unga qarashli qishloq ahli podshoning fuqarosi hisoblanadi. Qadimgi Mesopotamiya shahar-davlatlarini faqat jazolovchi tashkilot deb qarash kerak emas. Bu shahar-davlatlar zimmasida sug'orish inshootlarini tartibga keltirish, dehqonehilik.chorvachilik. hunarmandchilik, savdo-sotiqni rivojlantirish va mamlakatni mudofaa qilishdek juda muhim ishlar turgan. Bu jarayonlar Mesopotamiyada m. av. IV mingyillikning ikkinchi yarmi va III mingyillikning boshlarida sodir bo'lgan. 3. Janubiy Mesopotamiyaning shahar - davlatlari va ularning xo'jaligi. M. av. Ill mingyillikning boshlarida Janubiy Mesopotamiyada har xil tillarda gaplashuvchi qabilalar yashar edi. Janubda mahalliy aholi bilan aralashgan shumerlar, Dajla va Frot vohasining o'rta qismida esa mahalliy aholi bilan birga akkadlar ham yashar edilar. 16 Ulardan shimolda esa xurrit qabilalari istiqomat qilgan. Ill mingyillikning birinehi yarmida Shumerda Eredu, Ur, Larsa, Uruk, Lagash, Umma, Shuruppak, Isin, Nippur, Kish, ulardan shimolda esa Ashshur, Mari, Nineviya va boshqa yirik shahar-davlatlar bor edi. Ularning hammasida ham asosan sug'orma dehqonchilikka asoslangan xo'jalik rivojlangan edi. Ular arpa, bug'doy, kunjut ekar. sabzavotchilik, bog'dorchilik, xususan xurmo ekib ko'paytirishga katta e'tibor berganlar. Dehqonlar yerga motiga bilan ishlov berar edilar. Mesopotamiyada ma’dan hunarmandchiligi rivoj topgan bo'lib, ustalar mis bilan qo'rg'oshin yoki qalayni qo'shib eritib jez ma'dani hosil qilganlar. Undanjang, mehnat, uyro'zg'or va zeb-ziynat buyumlari yasashgan. Yog'ochdan omoch, uy jihozlari, arava g'ildiraklari. qayiq, musiqa asboblari va boshqa buyumlar tayyorlaganlar. Shumer hunarmandlari to'qimachilik va kulolchilikda ham katta yutuqlarga erishgan.Tamqarlar deb atalgan kishilar savdo ishi bilan shug'ullangan. Chorva, g'alla, mis va kumush quymalari pul vazifasini o'tagan. Ichki va tashqi savdoda buyumlar boshqa buyumlarga almashtirilgan. Shumerlar Akkad, Suriya, Eron, Kavkazorti va Fors qo'ltig'i sohilidagi o'lkalar bilan qizg'in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar.Janubiy Mesopotamiyada qulchilik endigina shakllanayotgan edi. Urushda asir tushgan odamlar va qarzdor kishilami qulga aylantirish boshlangan . Ulardan ibodatxona, uy va xo'jalikning hamma sohalarida foydalanilgan. Qullar, qul egalari tomonidan tamg'alanib sotilgan va sotib olingan. Ularda hech qanday huquq bo'lnub gan. Shumer jamiyatidagi aslzodalar, qul egalari, ruhoniylar vaboshqalar oliy tabaqa vakillari hisoblangan. Aholining ko'pchiligini mayda ishlab chiqaruvchilar, hunarmandlar. dehqonlar. mayda savdogarlar. askarlar tashkil etgan. Yer egaligining bir necha shakli mavjud boigan. Ularning biri xususiy yerlar bo'lib, ular sotilgan va sotib olingan. Ikkinchisi esa davlat va ibodatxonaga qarashli yerlardir. Mesopotamiyada hamma foydalanadigan jamoa yerlari ham bo'lgan. Yirik quldorlar jamiyatining oliy tabaqa aslzodalari hisoblangan. O'sha vaqtdagi shahar-davlatlar ‘“e rf deb atalgan. uni oliy ruhoniy boshqargan. Shahar-davlat boshlig'ini lugal deb ham atashgan. Ular aholining yuqori tabaqasi orasidan saylangan. U qo'shin qo'mondoni ham bo'lgan. Shumer shahar-davlatlari ning o‘z qo'shini bo'lib, ular ikki qismdan iborat edi. Bir guruhi nayza va sanchqilar bilan qurollanib, eshak qo'shilgan jangovar aravali askarlardir. Ikkinchi guruhi bolta. xanjar. nayza bilan qurollangan og'ir aslahali piyoda jangchilardan iborat edi. Ular boshlariga dubulg'a kiyib, butun tanani berkitib turuvchi zirhli qalqonlar bilan 17 ta’minlangan.Ilk Shumer shahar-davlatlari uncha katta bo'lmagan. Eng qadimgi shahar-davlatlar qatoriga Eredu. Sippar, Shuruppak va boshqalarni kiritish mumkin. Har bir shahar-davlat mustaqil bo'lib. ularning o'z podshosi bo'lgan. Shumerdagi shahar-davlatlar o'rtasidagi siyosiy hukmronlik qilish uchun ayovsiz janglar bo'lib turar edi. M.av. XXVIII-XXVII asrlarda Kish shahar-davlati kuchayadi. Dastlab Shumerda I Kish sulolasi podsholari hukmronlik qilishgan. M.av. XXVII asr oxiridan boshlab Uruq shahar- davlatining qudrati oshgan. Gilgamish davrida Uruq kuchayib, Kish hukmronligidan ozod bo'lgan. M.av. XXVIl-XXVi asrlarda Gilgamish va uning avlodlari davrida Uruqda kuchli qo'shin tuzilib, Lagash, Nippur kabi shaharlar Uruqqa itoat ettirilgan.Qattiq urushlardan so'ng m.av. XXV-XXIV asrlarda Ur shahar-davlati kuchayib, I Ur sulolasi vakillari Shumerda hukmronlik qiladilar. Urdan keyin bu o'lkada Lagash kuchayadi. Podsho Eannatum zamonida butun Shumer Lagash hukmronligiga o'tadi. Eannatum Elam ustidan ham g'alaba qozonadi. Mamlakatning Lagash qo’l ostida birlashtirilishi xo'jalikning rivojlanishiga yordam bergan bo'lsa ham, m.av. XXIV asr oxiriga kelib tinimsiz urush, og'ir soliqiardan aholining noroziligi kuchaygan. Natijada Lagashda davlat to'ntarishi bo'lib, hokimiyat tepasiga Uruinimgin keladi (2318-2312). U Lagashda 6 yil podsholik qilib, ba’zi islohotlar o'tkazib. aholiga ancha yengilliklar bergan va o'z mavqeyini mustahkamlab olgan. M.av. XXIV asr oxirida Umma shahar-davlati va butun Shumer ustidan hukmronlik qilgan. Uruinimgin podsholigining so'nggi yilida Umma shahar-davlati hokimi Lugal-zagissi Lagashga bostirib kirib, uni vayron qilgan, boyliklarini talagan. U Ur, Uruq, Larsa, Adab, Nippur shahar- davlatlarini o‘ziga itoat ettirib. Shumer podsholigini tashkil etgan. Lugal- zagissi davrida Shumer birmuncha ravnaq topgan. Ammo Shumer podsholigining mustaqilligi uzoq davom etmagan. Akkadlarning hujumi uni barbod qilgan. 18 . 19 2.BOB.shummer-akkad davlati tarixi haqida manbalar va tarixining o’rganilishi 2.1 Shummer mixxati sirining ochilishi Ma'lumki, ponasimon yozuvlarni qidirib topish, ulardan nusxa ko‘chirish XVII asrda boshiangan. Ammo olimlar bu yozuvlarni ko'p vaqtgacha o'qiy olmaganlar. XVlIf-XIX asrlarda Old Osiyo, xususan Mesopotamiyadan ponasimon yozuvlarni qidirib topish, o'qib chiqish bo'yicha jiddiy yutuqlarga erishilgan. XX asrda esa Old Osiyo va Mesopotamiyada bu qadimiy yozuvlarni qidirib topish, o'qib chiqish borasida yangidan-yangi muvaffaqivatlar qo'lga kiritildi. Qadimgi moddiy madaniyat yodgorliklari, o'sha davr mualliflari yozib qoldirgan tarixiy ma’lumotlarga qaraganda iyeroglif. mixxat bilan yozilgan hujjatlar, toshlarga, papiruslarga bitilgan yozuvlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Iyeroglif va mixxatlar qadimgi zamonlarda Sharq dunyosining, qolaversa butun Old Osiyoning asosiy yozuv usuli bo'lgan. Shoh, amaldorlarning saroylari, ruhoniylar ibodatxonalarining devorlaridan juda ko'plab yozuvlar topilgan. Sopol lavhalar sirtiga yozilgan iyeroglif va mixxatlarda Old Osiyo, xususan Mesopotamiya xalqlarining xo'jalik, ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotiga oid turli ma'hunotlar qayd etilgan. Shu bois mazkur xat va bitiklar Mesopotamiya xalqlarining tarixi va madaniyatini o'rganishda muhim manba hisoblanadi. XVII asrda italiyalik savdogar va sayyoh Petro della Vale mixsimon xatlarning nusxalarini birinchi marta Yevropaga olib kelgan. Petro bu yozuvlarni Eron shohi Doroning Persopol saroyi devorlaridan ko'chirib olgan. Lekin Yevropa olimlari bu yozuvlarni ko'p vaqtgacha o'qiy olmaganlar. XVIII asr oxirida daniyalik Karsten Nibur mixsimon (ponasimon) xatlarni o'qib chiqishga harakat qilgan. Nibur ponasimon xatlarning ma’lum darajada aniqroq chizib berilgan bir necha nusxasini bosib chiqargan va ularni o'qishga kirishgan. Biroq 20 Nibur ham ponasimon xatlarni o'qib chiqishni oxiriga yetkaza olmagan. U ponasimon xatlar uch xil yozuv tizimida bitilganini va shu uch xil tizimdan eng soddasi uch alifbo belgisidan iborat ekanligini aniqlay olgan, xolosGermaniyaning Gettingen gimnaziyasi o'qituvchisi Grotofend (1775-1853) mixxatlami o‘qib chiqishda katta yutuqlarga erishgan. U o‘zidan oldingi o'tgan olimlarning egri mix (pona) belgi-ajratuvchi belgini bildiradi va alifboli Persopol xatidagi bir guruh belgilar esa podshoning unvonini bildiradi. degan farazlariga asoslanib. bu yozuvning hammasi umuman ikki Eron shohining unvonini bildiradi, deb taxmin qilgan. Grotofend bu yozuvda Ahamoniylar sulolasidan bo'lgan ikki Eron shohining: Doro va Kserksning nomlarini, shuningdek, Doroning otasi Kashtasib(Gistasp)ning nomini o‘qib ehiqishga muvaffaq bo'lgan . Sharqshunos olim V.I.Avdiyev Grotofendning qadimgi fors mixxatining to'qqizta alifbo belgisini to'g ‘ri tushuna olganligi va bu bilan mixxatlami o'qib ehiqish ishiga asos solganligini ta’kidlaydi. Bu Grotofendning sharqshunoslikdagi katta kashfivoti edi. Ammo Grotofendning bu kashfiyotini ba’zi olimlar tezda tan olmadilar. Uning ishini Lassen va Bvurnuf kabi olimlar davom ettirib. qadimgi fors alifbosining qolgan belgilarini ham aniqlashga muvaffaq bo'lgan. Byurnufning 1836-vilda bosilib chiqqan asarida qadimgi fors yozuvidagi 34 alilbo belgisining to‘g'ri o'qilishi berilgan.Ingliz sayyohi G.Roulinson asarlari fors ponasimon xatlarini o'qib chiqishning to'g'riligini tekshirish va keyinchalik ossurologiya (ossurshunoslik) deb nom olgan yangi fanni yanada rivoj lantirish uchun juda qimmatli ma'lumot bergan. G.Roulinson Eronda 1835-yili ponasimon xatlardan bir nechtasining nusxasini ko'chirib olgan. Bular orasida qovaga o'yib yozilgan mashhur Behistun yozuvi ham bo'lgan. Grotofendning o'qib chiqqan yozuvidan bexabar bo'lgan G.Roulinson bu yozuvlarni sinchiklab tekshirib, fors ponasimon xatining 18 alifbo belgisini to'g'ri aniqlagan. G.Roulinson to'plagan boy ma’lumotlar ponasimon xatlarning 21 qolgan tizimini ham aniqlashga kirishishga imkoniyat yaratgan. G.Roulinson va Aorris Yangi Elam yozuvlari uchun ham xizmat qilgan ikkinchi tizimning 200 ga yaqin belgisini aniqlashga muvaffaq bo'lganlar. Bu ikkinchi tizim sillab yozuvi (bo'g'inli yozuv) tizimidir. Ponasimon xatning uchinchi tizimini G.Roulinson, Xinks va Oppertlar o'qib chiqqanlar. Ular uchinchi tizimda 200 dan ortiq sillab (bo'g'inli) belgi borligini va bu bilan bir qatorda ishlatiladigan bir qancha ideogrammalarning borligini aniqlaganlar. Ponasimon xat avvalo shumerlarda paydo bo'lib, keyin ulardan bu xatni bobilliklar olib, uni o'z navbatida ossuriylarga o'tkazganlar.Shuni alohida ta'kidlash joizki, XIX asrning 90- yillarida nemis olimlaridan F.Delig tomonidan akkad tilining grammatikasi tuzilgan. Shumer yozuvlarining topilishi hamda o'qib chiqilishi munosabati bilan ossurologiya faniga asos solingan. O 'z o'rnida shumer yozuvlaridan urartlar, elamliklar, xettlar va Old Osiyodagi boshqa xalqlar ham foydalanganlar. Natijada keyinchalik ossurologiya fanidan shumerologiya, elamitologiya, urartologiya va xettologiya fanlari ajralib chiqqan.Shumer yozuvlarini o'qish osonlikcha bo'lmagan. Buning uchun olimlar ko'p mehnat qilganlar.XX asrning birinchi yarmida shumer yozuvlarini topish, o'qib chiqish ustida F.Tyuro-Danjen, A.Pebel, A.Daymel, A.Falkenshteyn va boshqa olimlarning xizmatlari tahsinga sazovor.Ular o'zlarining ko'pyillik tadqiqotlari natijasida shumer tili grammatikasi va lug'atining yaratuvchilari hisoblanishadi.Hozirgi kunda Pensilvaniva universiteti olimlari shumer tili grammatikasi va tiliga oid ko'p tomlik asar yozish ustida ish olib bormoqda. 1992-yili piktografiyaga bag'ishlangan ikki tomlik asar nashrdan chiqdi. Hozir esa ilk shumer yozuvlarini o'qib chiqish ustida faolivat olib borilmoqda. Shunday qilib shumerliklarning bu ponasimon xatlari dunyodagi eng qadimgi alifbolardan biri hisoblanadi. Mazkur ponamasimon xat orqali yozilgan hujjatlar, bitiklar va turliyozishmalavoqeanomalar Old Osiyo xalqlari tarixi, 22 xo'jaligi, ijtimoiy-siyosiy tuzumi, moddiy va ma'naviy madaniyatini o'rganishda nodir manbalardan biri hisoblanadi. 3 3 Kabirov.A Qadimgi sharq tarixi Toshkent 2016 95-96 betlar 23 24 2.2 shummer-akkad tarixini o’rganishda arxeolgik yodgorliklarning o’rni Jahon xalqlarining qadimgi tarixini arxeologiya fani va tadqiqotlarisiz o'rganib bo'lmavdi. Shuningdek, Mesopotamiya tarixini o'rganishda u yerdan topilgan arxeologik yodgorliklar va ularning madaniy qatlamlaridan arxeologlar topgan ashyoviy buyumlar eng muhim manbalar hisoblanadi. Mesopotamiyada arxeologik qazuv ishlari XIX asrning o'rtalaridan boshlandi. 1842-yili fransuz diplomati E.P.Botta Kuyunjiuk tepaligida qazish ishlarini boshladi. Rivoyatlarga ko'ra. bu joy Ossuriyaning poytaxti Nineviya ekan. 1843-yilda A.P.Botta podsho Sargon 111 ning poytaxt shahri Dur-Sharrukin bo'lgan qadimgi Xorsobodda qazish ishlarini olib bordi. 1844—1845-yillarda ingliz diplomati G.A. Leyvard Nimrud tepaligida qazish ishlarini boshlaydi. Nimrudni qazish natijasida bu tepalik Ossuriyaning Kalxa shahri ekanligi aniqlangan. Kalxaning madaniy qatlamlaridan topilgan ashyoviy buyumlar uning ossur podsholari saroyi bo'lganligidan darak beradi. Madaniy qatlamlardan odam-buqa va odam- arslonning katta haykali topilgan. 1847-yili G.A.Leyyard Kuyunjikda qazish ishlari olib borib Nineviya shahri xarobalarini. shoh Sinaxerib saroyini (m.av. VII asr), uning nabirasi Ashshurbanipal to'liq saqlagan "sopol kitob" kutubxonasini topishga muyassar bo'lgan. XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida Mesopotamiyada arxeologik tadqiqot ishlarining yangi davri boshlanadi.Leardining safdoshi X.Rassam Kuyunjikda qazish ishlarini davom ettirib, ossiriya shohi Ashshurbanipalning ajoyib ov va urush manzarasi ifoda etilgan tasviri tushirilgan saroyini va shoh kutubxonasini topgan. Nimrud tepaligi yaqinidagi Balavot degan joydan m.av. IX asrga mansub ossuriya yodgorligini, bronza plita. sirtiga harbiy yurish manzarasi ifoda etilgan Blavat darvozasini topgan. Rassam tomonidan Sippar shohi saroyi xarobasi topilgan. U yerda quyosh xudosi Shamashga atalgan ibodatxona. ish hujjatlararxivi va ‘'o'quv qoilanm alari” bo'lgan maktab binosi ham ochilgan. Yodgorlikning madaniy qatlamlaridan Ashshurbanipalning silindr loy lavhasi topilgan bo’lib, u fanda "Rassam lavhasi” deb nom olgan. Mesopotamiyadagi qadimgi shaharlarni qazib ochish va ilmiy o'rganishda ingliz geologi V.Loftusning ham xizmatlari katta bo'lgan. U Uruk va Larsada katta kashfiyotlar qilgan. Angliya ekspeditsivasi XIX asrning ikkinchi yarmida Uruk, Ur, Larsa va Eredu kabi qadimgi Shumer shaharlarini qazib ochdilar. 25 XIX asr oxirida E. de Sarzek boshliq fransuz arxeologik ekspeditsiyasi Shumerdagi Lagash shahrida qazishlar olib borib katta yutuqlarga erishdi. U yerda Lagash hokimlarining, xususan Gudeaning kumushdan yasalgan haykallari va ganjdan yasalgan vazalar topilgan. Shuningdek, u yerdan Lagash hukmdorining Yamma shahri hokimi Urunimgin ustidan erishgan g'alabalaritii eslatuvchi yozuv - “Kalxatlar yodgorlik toshi” devoriy rasmlari Lagash hukmdorining islohotlari haqida, shuningdek, ibodatxonalarning xo'jalik hujjatlariga oid katta arxiv ham topilgan. Amerikalik arxeologlar esa Nippur shahri xarobalaridan 3000 yil ilgari faoliyat ko'rsatgan xudo Enlil ibodatxonasini ochganlar. Ibodatxonaning madaniy qatlamlaridan 60000 dan oshiq sopol lavhalar boigan kutubxona, ibodatxonaning xo'jalik binolari, saroy. maktab, bozor. peshtaxta, uy-joy va boshqa narsalar topilgan.XX asrdan boshlab Mesopotamiyada arxeologik qazuv ishlari yanada qizg'in tus oldi. R.Koldevoy boshliq nemislarning arxeologik ekspeditsiyasi Bag'dod shahridan 90 km janubdagi tepaliklarni kovlashgakirishadilar. Qazish natijasida qadimgi Mespotamiyaning siyosiy, iqtisodiy, madaniy-diniy markazi bo'lgan qadimgi Bobil shahri kashf etildi. Bu yerdagi qazish ishlari 1899-vildan 1917-yilgacha davom etgan. Qazishmalar natijasida m.av. VII - VI asrda yashagan shoh Navuxodonosor II ning.sarpyi, xudo Marduk ibodatxonasi, zinapoyasimon zikkuratning ulkan binosi ochilgan. 1903-1914-yillarda V.Andre boshliq arxeologlar Ossuriyaning eng qadimgi poytaxti Ashshur shahri xarobalarini kovlaganlar. Qazishlar natijasida podshoh saroyining qoldiqlariibodatxona, jumladan ossurlarning oliy xudosi Ashshur ibodatxonasi, shohlaming yer ostidagi daxma-sag'anasi, shahar ko’chalari vauylarning o'rni topilgan. A.Neldeka, R.Koldevoy va V.Andrelar Fara qishloqchasida qazish ishlari olib borishgan. Bu joy Shumer shaharlaridan biri bo'lib, madaniy qatlamlardan qadimgi xo'jalikka oid matnlar bitilgan kutubxona; Bobil yaqinidagi Borsippdan balandligi 49 metrlik zikkurat, shuningdek, Umma shahri xarobalari topilgan. 1933-1939-yillarda A.Perro boshliq fransuz arxeologiya ekspeditsiyasi qadimgi Mari shahrida arxeologiya qazish ishlarini olib borib, u y erdan m.av. II ming y illik boshlarida Mari podshosi tomonidan qurilgan ulkan saroy qolaig'i, 20000 ga yaqin xo'jalik va diplomatik sopol lavhalar qazib olingan. 70-yillarda esa m.av. IV- Ill mingyillikka oid saroy lar, hosildorlik xudosi Ishtar ibodatxonasi, qadimgi qabrlar va sopol lavhalar topilgan. 1922- 26 1934-yillarda L.Vulli boshliq ingliz arxeologik ekspeditsiyasi qadimgi Urda qazish ishlari olib borganlar. Urning madaniy qatlamlarida m.av. IV ming yillikdan m.av. IV asrgacha bo'lgan shahar hayotini tiklovchi ashyolar. oy xudosi Ninnari va uning rafiqasi Ningal ibodatxonasi. shoh Ur-Ninnar tomonidan m.av. Ill mingyillik oxirida qurilgan zikkurat inshooti. ilk sulola davriga mansub shoh maqbaralari, maktab. ustaxona, bozor. daryo kemalari to'xtaydigan gavan - bekat, mehmonxona, turar joy, ibodatxona. davlat va xususiy arxivlar topilgan.1925-1930-yillarda amerikalik arxeologlar Arrapxadagi uchta tepalikni qazib,yerdan qal'a, ibodatxona saroyi, xo'jalik. turar joy va m.av. II mingyillikka mansub katta arxiv qazib ochilgan. 930-1936-yillarda esa amerikalik arxeologlar qadimgi Eshkunani qaziganlar.Ikkinchi jahon urushidan so'ng amerikalik tadqiqotchi va arxeologlar ishiga iroqlik olimlardan Faud Safar va Taxa Bakirlar ham jalb qilingan. Ular Eshkunna yaqinidagi Shaduppamada qazish ishlari olib borib, qadimgi sud-adliya qonunlari y ozilgan lavha (Eshnunna qonunlari), matematika va boshqa fanlarga oid m a'lumotlar topgan.Iroq olimlari Eredu shahri xarobalarida ham qazish ishlari olib borganlar. U yerdan tarixiy davrgacha bo'lgan 14 madaniy qatlaochilgan. Bu narsalar janubiy Shumer shaharlarining qadimligini ko‘rsatuvchi dalillardan biri hisoblanadi. 50-60-yillarda iroqlik arxeologlar Nebi-Yunus tepaligida qazish ishlarini olib borganlar. Bu joy Nineviya shahri xarobalari bo'lib, u yerdan ossur shohi Asarxadon saroyi, qurol-yarog' ombori, xo'jalik-qurilish binolari va ko'pgina yozma hujjatlar topilgan.50-80- yillarda nemis arxeologlari Uruk shahrida qazish ishlari olib borib, u yerdan m.av. Ill mingyillikka mansub muqaddas ibodatxona, hosildorlik xudosi Ianna ibodatxonasi, xom g'ishtdan qurilgan qadimgi shahar devori, Urukning afsonaviy shohi “Gilgamih" davri hunarmandlar ustaxonasi, boy qabr- mozorlar, ossur va bobil shohlarining yozuvlari matni kashf etilgan.M.Mellouen boshliq ingliz arxeologlari Nimrud tepaligida qazish ishlari olib borganlar. U joyda “Salamansar forti" boiib, u yerdan m.av. IX - VII asrga mansub kuchli minorali qal’a devori, harbiylar turadigan qarorgoh, xo'jalik binolari, ossur podsholari saroy lari topilgan.Shuni ham aytib o'tish joizki, Mesopotamiyaning qadimgi tarixini o'rganishda M.V.Nikolskiy, N.P.Lixachev, M.V.Nikolskiyning o 'g ii N.M.Nikolskiylaming xizmatlari ham kattadir. Ular Ikki daryo oralig'i tarixi, bobilliklar madaniyatiga doir ko‘plab maqolalar yozishgan. Mesopotamiya xalqlari va madaniyati tarixini o'rganishda B.A.Turayev, V.K.Shileyko. V.V.Stnive, A.I.Tyumenov, 27 I.M.Dyakonov, V.I.Avdiyev, M.A.Dandamaev, V.M.Masson, R.M.Munchayev, N.Y.Merpert va boshqa ms arxeolog tarixchilarisharqshunoslarining hissalari kattadir.mlaium ki. m.av. VII-IV mingyilliklarda ibtidoiy jamoa tuzumining buzilishi va hududda tabaqaviy jamiyatning vujudga kelishi uchun shart-sharoit qaror topadi. M.av. Ill mingyillik boshida mamlakatning janubiy hududidagi Shumer viloyatida dastlabki kichikroq shahar-davlatlar tashkil topadi. M.av. XXVIII-XXIV asrlar Mesopotamiya tarixida Ilk sulolalar tarixi davri deb nomlanadi.Mesopotamiya tarixining navbatdagi tarixiy davri (m.av. Ill mingyillikning oxiri) yakka hokimlikka asoslangan despotik davredi. Bu davr m.av. XXIV-XXI11 asrlarga to'g'ri kelib. Mesotamiyaning markaziy qismida Akkad davlati tashkil topib. Shumerni hamda shimolda bir qancha mayda davlatlarni o'z tarkibiga qo'shib oladi. Guteylaming hujumi ostida Akkad podsholigi kuchsizlangach. Mesopotamiya Shumer-Akkad podsholigi qo'l ostiga o'tadi. M.av. II mingyillik boshlarida Dajla va Frot daryolari oralig'idagi hududlarda bir necha shahar-davlatlar tashkil topadi. Ular orasida Bobil podsholigi kuchayib. mamlakatdagi ko'p joylarni podsholik tarkibiga qo'shib oladi. Qadimgi Bobil podsholigi ham bir necha tarixiy davrlarga bo'linadi: Qadimgi Bobil yoki amoriylar (m.av. XIX-XVI asrlar) O'rtabobil yoki kassitlar (m.av. XII—V11 asrlar), Bobil podsholigining kuchsizlanishi va mustaqilllik uchun kurash va nihoyat Yangibobil podsholigi qisqa kuchayish davri (m.av. VII-VI asrlar). 4 2.3 Shummer akkadlar tarixining yoritilishi Shumer, aholisini shumerlar. shimoldagi yerlarni Akkad, aholisini esa akkadlar deb atashgan. Shumer va Akkad aholisi tashqi qiyofalari jihatidan bir-birlaridan farq qilganlar.Shumerlar past bo’yli, kaltabaqay, jussador, kulcha yuzli, tanqaygan burunli, soqol va mo’ylovining siyrakligi bilan akkadlardan ajralib turganlar. Semit qabilalariga mansub akkadlar esa 4 Kabirov.A Qadimgi sharq tarixi Toshkent 2016 98-99 betlar 28 kelishgan jussali, norg’il, qirra burun, yuzlari cho’ziq, ko’zlari katta-katta, sersoqol va sermo’ylov bo’lishgan.Miloddan avvalgi VIV yilliklarda irrigatsiya va qishloq xo’jaligining rivojlanishi natijasida Ur, Uruk, Erudu, Larsa, Kish, Lagash, Umma singari katta-katta qishloqlar Mesopotamiyadagi Dajla daryosining chap irmog’i bo’ylaridan bundan 70-80 ming yil oldindan boshlab aholi yashab kelgan bo’lsa, pasttekislik qismiga ov zururiyatidan miloddan avvalgi IX-VIII ming yilliklardan boshlab odamlar olib joylasha boshlagan. Keyinchalik Mesopotamiyaga Arabiston yarim oroli, Shimoliy Afrikadan semit qabilalari, janubi-sharq tomondan esa boshqa qabilalar kirib kelib joylashganlar. Miloddan avvalgi IV—III ming yilliklarda tog’li joylarda yashagan elam qabilalari janubi-sharq tomondan bostirib kirib, Mesopotamiya janubidagi Shumerga o’rnashib qolganlar. Keyinchalik bu yerga arameylar, eronliklar, parfiyaliklar, yunonlar, rimliklar va boshqa qabilalar ham kirib kelishgan. Shunday qilib, Mesopotamiya xalqlari atrofdan kelgan juda ko’p qabilalarning mahalliy aholi bilan qo’shilib aralashuvi natijasida vujudga kelgan. Qadimda mamlakat janubini paydo bo’ldi. Miloddan avvalgi IV ming yilliklarda Janubiy Mesopotamiyaga janubi-sharq tomondan shumerlar kelib joylashganlar. Shu vaqtdan boshlab bu joy Shumer viloyati nomini olgan. Janubiy Mesopotamiyada dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlanishi natijasida badavlat kishilar, erkin jamoachi dehqonlar. Hunarmandlar va qullar ko’paya boshlagan. Bu Mesopotamiya dunyosidagi tabaqalar edi. Har bir shahar-davlatning o’z podshosi, amaldorlari, vaziru vuzarolari, qo’shinlari, qo’riqchilari, ruhoniylari, jinoyatchilarini jazolovchilari va qamoqxonalari bo’lgan Bu shahar-davlatlar zimmasida sug’orish inshootlarini tartibga keltirish, dehqonchilikni, chorvachilikni, hunarmandchilikni, savdo-sotiqni rivojlantirish va mamlakatni mudofaa qilishdek juda muhim ishlar turgan. Bu jarayonlar Mesopotamiyada miloddan avvalgi IV ming yillikning ikkinchi yarmi va III ming yillik boshlarida sodir bo’lgan. Miloddan avvalgi III ming yillik boshlarida Janubiy Mesopotamiyada turli xil tillarda gaplashuvchi qabilalar yashar edi. Janubda mahalliy aholi bilan aralashgan shumerlar, Dajla va Frot vohasining o’rta qismida esa mahalliy aholi bilan birga akkadlar ham yashar edilar. III ming yillikning birinchi yarmida Shumerda Eredu, Ur, Larsa, Uruk, Lagash, Umma, Shuruppak, Isin, Nishur, Kish, ulardan shimolda esa Ashshur, Mari, Nineviya va boshka yirik shahar-davlatlar bor edi. 29 Qattiq urushlardan so’ng miloddan avvalgi XXV—XXIV asrlarda Ur shahar-davlati kuchayib, Ur sulolasi vakillari Shumerda hukmronlik qiladilar. Undan keyin bu o’lkada Lagash kuchayadi. Podsho Eannatum zamonida butun Shumer Lagash hukmronligiga o’tadi. Eannatum Elam ustidan ham g’alaba qiladi. Mamlakatning Lagash qo’l ostida birlashtirilishi xo’jalikning rivojlanishiga yordam bergan bo’lsa ham, miloddan avvalgi XXIV asr oxiriga kelib mamlakatdagi tinimsiz urush, og’ir soliqlardan aholining noroziligi kuchaygan. Natijada Lagashda davlat to’ntarishi bo’lib, hokimiyat tepasiga Uruinimgin keladi (2318—2312). U Lagashda 6 yil podsholik qilib, ba’zi islohotlar o’tkazib, aholiga ancha yengilliklar bergan va o’z mavqeini mustahkamlab olgan. Lekin Lagashning ravnaqi uzoq davom etmagan. Miloddan avvalgi XXIV asr oxirida Umma shahar-davlati kuchaygan va butun Shumer ustidan hukmronlik qilgan. Uruinimgin podsholigining so’nggi yilida Umma shahar-davlati hokimi Lugal-zaggisi Lagashga bostirib kirib, uni vayron qilgan, boyliklarini talagan. U Ur, Uruk, Larsa, Adab, Nishur shahardavlatlarni o’ziga itoat ettirib, Shumer podsholigini tashkil etgan. Lugal-zaggisi davrida Shumer birmuncha ravnak topgan. Ammo Shumer podsholigining mustaqilligi uzoq davom etmagan. Akkadlarning hujumi uni barbod qilgan. Mamlakat janubida yashagan shumerlar bilan shimolda yashagan semitlar o’rtasida qonli urushlar davom etgan. Uzoq davom etgan janglar natijasida semitlar g’olib chiqqanlar va Akkad davlatini tuzganlar. Bu davlatning asoschisi o’z davrining yirik siyoiy arbobi Sargon I (2316—2261) edi. O’sha davrdan qolgan afsonalarda Sargonning tashlandiq bola bo’lganligi aytiladi. Hikoyada aytilishicha, uning onasi kambag’al bir ayol bo’lgan. U go’dak o’g’lini boqa olmay, qamishdan yasalgan savatga solib Frot daryosi bo’yiga tashlab ketgan. Akki degan suv tashuvchi— meshkob uni topib olib tarbiya qilgan. Ma’buda Ishtar voyaga yetgan Sargonni yaxshi ko’rib qolib, uni Akkadga podsho qilib qo’ygan. Sargon (haqiqiy podsho degani) dastlab Akkadda o’z hokimiyatini mustahkamlab olgach, yanada kuchli qo’shin tuzib, Kishni bosib olgan. O’zini "Kish podshosi" va "Akkad podshosi" deb e’lon qilgan. NATIJA Sargon I butun Shumerni o’ziga qaratib, Elamga qo’shin tortib, uning bir qancha shaharlarini bosib olgan. Fors qo’ltig’ida ham o’z hokimiyatini mustahkamlagan. Sargon. I navbatdagi hujumlarini Akkadning shimol va shimolig’arbidagi o’lkalariga qaratgan. Uning qo’shinlari Suriya, Falastinni bosib olib, O’rta yer dengizi sohillariga chiqqan. Sargon I Elam, butun Mesopotamiya va Old Osiyoni o’z ichiga olgan g’oyat katta harbiy davlat barpo etib, o’zini "to’rt iqlim podshosi" deb e’lon qilgan. Bu Janubi-G’arbiy Osiyodagi eng yirik dastlabki quldorlik 30 davlati edi. Sargon I 55 yil bu saltanatning podshosi bo’lib turgan. Bu davrda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq ancha rivoj topgan. Yirik sug’orish inshootlari qurilgan, ayniqsa savdo-sotiqqa keng yo’l ochib berilgan. Ammo Sargon I podsholigining oxirlarida Mesopotamiyada ham, boshqa o’lkalardagidek, noroziliklar kuchayib, qo’zg’olonlar boshlangan. Sargon I qo’shinlari bu qo’zg’olonlarni qiyinchilik bilan bostirganlar. Sargon I vafotidan keyin uning taxtiga vorislari Rimush, Manishtush, Karamsin va boshqalar (2261— 2200) o’tirib davlatni boshqarganlar. Rimush qo’zg’olon ko’targan Shumer shaharlari va Elam ustiga bir necha bor qo’shin tortgan. U qo’zg’olonni bostirib, qo’zg’olonchilardan shafqatsizlik bilan o’ch olgan. Ularni qaytadan o’ziga bo’ysundirgan. U Akkadning yanada ravnaq topishiga erishgan Rimushning vafotidan keyin taxtga uning ukasi Manishtush o’tirgan. U ham mustaqillik uchun kurash boshlagan qo’zg’olonchilarni tor-mor qilgan. U Shumer va Elamdagi ruhoniy aslzodalarga katta-katta hadyalar berib, ular o’ziga qaratib olgan. Manishtush Akkad va Shumer aslzodalariga va o’z askarlariga yerlar bo’lib bergan. XULOSA Shu yo’l bilan markaziy hokimiyatni mustahkamlab olishga harakat qilgan. U ham fitnachilar tomonidan o’ldirilgan. Sargoniylardan chiqqan so’nggi podsho Sharkalisharri davrida mamlakatning turli burchaklarida isyonlar yana kuchaygan. Mesopotamiyaga shimoli- g’arbdan amoriylar, janubisharqdan elamliklar bostirib kirganlar. Sharkalisharri shiddatli janglardan so’ng o’z dushmanlari ustidan g’alaba qozongan. Ammo shu davrda Zagros tog’lari ortida yashovchi guteylar Mesopotamiyaga bostirib kirib, g’olib chiqqanlar. . XULOSA Mesapatamiya hududida vujudga kelgan shumer-akkad davlatlari qariyb II mingyil davomida mavjud bo’ldi va shu tarixiy davr davomida dunyo xalqlarini xayratga soladigan darajada yuksak madaniyat yarata oldi. Bunga misol qilib dunyodagi ilk yozuvlardan biri mixxatni kashf etganligi bu yozuv ponasimon yozuvlar bulib shu ponasimon belgilarning kalta uzunligi shakliga qarab qaysi tomonga qarab turganligi va boshqa farqlari bilan har bir ponasimon harflarning manosini bilib olish mumkin buladi.shuningdek shumer-akkad davlatlarida ilm fan xususan astronomiya,tibbiyot sohalarida 31 yuksak olimlar bulganlar.Astronom olimlari tomonidan tuzilgan taqvimi mavjud bulgan unga kura oy yili354 kunga teng bulsa quyosh yili 365 kunga teng bulgan tibbiyot sohasida usha davrda yuksak yutuqlarga erishganlar tabiblari turli dorivor o’simliklar yordamida va turli tibbiy asboblar yordamida insonlar ustida jarrohlik muoalajalarini olib borganlar shummerliklar shuningdek matematika va geografiya sohalarida ham yuksak yutuqlarga erishganligini ko’rishimiz mumkin . Shumerlik savdogarlar tomonidan brogan hududlari xaritalari tuzilgan dengizda yulduzlarga qarab kerakli hududlarga yetib borganlar. Shummerlilar dini ko’p hudolikka asoslangan ulardan etiborga molik hudolaridan urush hosilorlik va g’alaba hudosi Ishtar bulgan. Mesopatamiya shaxarlarining darvozalari turli xil xudolarning nomlari bilan atalgan asosiy shaxar darvozalari Ishtar nomi bilan atalgan bundan tashqari suv hudosi ea quyosh hudosi shamash alohida ehtiromga sazovor bulgan va uning qahriga uchrashdan qurqqanlar mesopatamiyaliklar ibodotxonalari asosan kup zinali xom g’ishtdan qurilgan baland imoratlar Zikkuratlar bulgan mesopatamiya aholisi orasida kohinlarning obrusi yuqori bulgan kohinlar davlatni hudo nomidan boshqarganlar. Shummer tilida yetib kelgan enng mashxur afsonalardan biri bu Gilgamish u uruk shahri podshohi bulgan va keyinchalik boqiy hayot gulini izlab yulga chiqadi afsonaning oxirida gilgamish shuni tushinib yetadiki uning amallari uni abadiy qilishi va jonojon qalalari ularni dushmanlardan himoya qilishini. Shummer aholisi asosan o’troq hayot kechirganligi bois yuksak madaniyat yarata oldi mesapatamiyaning shimolidagi akkkad davlati aholisi esa asosan kuchmanchi hayot kechirganliglari bois shummerliklar darajasidagi madaniyat yarata olmaganlar. Shume- akkad tarixini o’rganishga juda ham kuplab xorijiy olimlar tomonidan ishlar olib borilgan masalan V.Andre, G.A. Leyvard, Lassen ,Bvurnuf va Roulinson kabi olimlar meopatamiya tarixini tiklashda katta hissalarini qo’shganlar bir so’z bilan aytganda qadimgi dunyoning eng yuksak madaniyatini-sivilizatsiyasini yarata olgan desak hato bo’lmaydi. M.av. XXVIII-XXIV asrlar Mesopotamiya tarixida Ilk sulolalar tarixi davri deb nomlanadi.Mesopotamiya tarixining navbatdagi tarixiy davri (m.av. Ill mingyillikning oxiri) yakka hokimlikka asoslangan despotik davredi. Bu davr m.av. XXIV-XXI11 asrlarga to'g'ri kelib. Mesotamiyaning markaziy qismida Akkad davlati tashkil topib. Shumerni hamda shimolda bir qancha mayda davlatlarni o'z tarkibiga qo'shib oladi. Guteylaming hujumi ostida Akkad podsholigi kuchsizlangach. Mesopotamiya Shumer-Akkad podsholigi qo'l ostiga o'tadi. Akkad davlati sargon I davrida eng qudratli 32 davlatga aylandi Sargon I Elam, butun Mesopotamiya va Old Osiyoni o’z ichiga olgan g’oyat katta harbiy davlat barpo etib, o’zini "to’rt iqlim podshosi" deb e’lon qilgan. Bu Janubi-G’arbiy Osiyodagi eng yirik dastlabki quldorlik davlati edi. Sargon I 55 yil bu saltanatning podshosi bo’lib turgan. Bu davrda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq ancha rivoj topgan. Yirik sug’orish inshootlari qurilgan, ayniqsa savdo-sotiqqa keng yo’l ochib berilgan. Ammo Sargon I podsholigining oxirlarida Mesopotamiyada ham, boshqa o’lkalardagidek, noroziliklar kuchayib, qo’zg’olonlar boshlangan. Sargon I qo’shinlari bu qo’zg’olonlarni qiyinchilik bilan bostirganlar. Akkadliklarning ko’pchiligi chorvador bo’lganligi uchun madaniy-ijtimoiy sohalarda shumerliklardan ancha orqada turganlar shunday bulsada ham akkad davlatida oziga xos arxitektura yodgorliklari topib o’rganilgan FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. D.Urakov.Jahon tarixi.Toshkent.-2020 2. A.G.Xoliyev.Jahon tarixi.Toshkent.2018 3.Rajabov.R.Qadimgi dunyo tarixi.Toshkent-2009 4.В.И.Кузищина.История древнего рима.Москва- 2000 5.Н.А.Машкин.История древнего рима.Москва- 2006 6. Nuriddinov.R.E Jahon tarixi.Toshkent-2013 7.C.Крушкол.кадимги дунэ тарихи.Тошкент-1975 33 8.O.Normatov.Jahon tarixining muhim sanalari. Toshkent-2011 9.Xattington.Sivilizatsiyalar to’qnashuvi.AQSh-1993 10. Qodirova. Sivilizatsiyalar.Toshkent-2001. 11.Kabirov.A Qadimgi sharq tarixi Toshkent 2016 34

Shummer-Akkad Sivilizatsiyasi REJA: KIRISH: 1.BOB . Shumer-Akkadning siyosiy-ijtimoiy tarixi 1.1 Mesopatamiyada Shummer davlatining tashkil topishi. 1.2 Akkad davlatining shakillanishi 1.3 Shummer-akkad davlatining ijtimoiy-madaniy hayoti. 2.BOB. shummer-akkad davlati tarixi haqida manbalar va tarixining o’rganilishi 2.1 Shummer mixxati sirining ochilishi 2.2 shummer-akkad tarixini o’rganishda arxeolgik yodgorliklarning o’rni 2.3 Shummer akkadlar tarixining yoritilishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOT KIRISH 1

KURS ISHINING DOLZARBLIGI: Qadimgi dunyo tarixida eng yirik davlatlardan bir bu albatta Shummer-Akkad davlatini kiritishimiz mumkin buladi.Bu qabilalardan Akkadlar Mesopatamiyaning shimolidan kirib kelib joylashgan bulsa Shumer qabilalari esa janubdan kirib kelib Mesopatamiya hududida yuksak madaniyat yarata oldi. Bu yerda shakillangan ilm- fan,diniy,qurilish sohasi va boshqa sohalarda dunyoning rivojiga hissa qo’sha oldi.Shu sababli ham dunyo olimlari hali hamon shumer-akkad madaniyatini o’rganish ishlari olib borilmoqda lekin hali shumer-akkad sivilizatsiyasining juda kam qismi o;rganilgan buning asosiy sababi usha davrda yozuvlar kam tarqalganligi va deyarli shumer-akkad tarixi haqida malumot beradigan yozma manbalar yuqligi arxeologik yodgorliklar esa kup qismi hali topilganicha yuq. KURS ISHINING MAQSADI:kurs ishinig asosiy maqsadi shumer-akkad sivilizatsiyasining har sohalarini yoritib berish va uning boshqa xalqlarning madaniy xo’jalik jihatidan aloqalari va shumer-akkad davlarida yaratigan madaniyatning boshqa xalqlar rivojiga tasirini kursatib berish .Shumer- akkadlar o’rniga keyinchalik yani mil,avv II mingyilliklarda bobil,ossuriya kabi davlatlar vujudga kelib bu sivilizatsiyani har tomonlama boyitdi va kuplab hududlarni zabt eti madaniyatini shu hududlarga yoydi. Aynan mesopatamiya hududida dastlabki 5400 kishilik muntazam qo’shin SARGON I tomanidan mil avv III mingyillikda yaratilishi va bu qo’shin yordamida u qo’shni hududlarni bosib olganligi ham bu sivilizatsiyaninga naqadar yuksakligini ko’rsatib beradi. KURS ISHINING VAZIFASI:kurs ishining asosiy vazifasi shumer-akkad sivilizatsiyasi vujudga kelishidan to mil,avv II mingyillikkkacha bulgan tarixining barcha jabhalarini turli adabiyotlardan foydalanib to’liq yaratib berish, zero shumer-akkad sivilizatsiyasi ikki daryo oralig’ida vujudga kelgan eng yuksak davlatlardan birini yarata oldi va shumer-akkad olimlari tomonidan erishgan yutuqlari dunyo madaniyati,ilm-fanini boyitishga xizmat qildi. Albatta bu sivilizatsiyani yuq qilish uchun kuplab urinishlar bulgan va shumer-akkad davlati hududiga bostirib kelgan bosqinchilar tomonidan bu sivilizatsiyaga tegishli memoriy yodgorlikar va shummer Mixxatida yaratigan qulyozma asarlar yuq qilib yuborilgan. 1.BOB.Shumer-Akkadning siyosiy-ijtimoiy tarixi 1.1 Mesopatamiyada Shummer davlatining tashkil topishi. 2

Qadimgi Shumer shahar-davlatlaridaryo bo‘yidagi unchalik katta bo‘lmagan irrigatsion hududlardajoylashgan edi. Uning atrofvda shaharga tegishli qishloqlar bo‘lgan.Shahar-davlatlar bir-biridan uzoq joylashmagan bo‘lib, ular orasidadoimiy savdo va madaniy aloqalar mavjud edi. G ‘arb olimlarining fikricha qadimgi Shumeming eng qadimgi shahri Eredu hisoblangan.Shunday bo‘lsa-da “buyuk to‘fondan keyin’’ Kish shahriShumerda gegemonlikni qo‘lga kiritadi. Ikki daryo oralig‘idaKishning ilk podshosi sifatida afsonaviy Gaur ismli shaxs tilgaolinadi. So‘ngra taxtga Gulla-Nidaba-Annapad kelishi manbalardata ’kidlanadi. Ulaming hukmronligi davri borasida hozirga qadarolimlar orasida munozarali fikrlar mavjud. Ayniqsa 1-Kishsulolasining o‘n uchinchi podshosi Etana davrida Kish shahriyuksaladi.Shumerd siyosiy barqarorlik yuzaga keladi.Rivoyatlargako‘rahukmdor Etana, xudolar oldiga “tug‘ilish maysasi”ni olishvamerosxo‘r voris tilab osmonga ko‘tarilganligi ta ’kidlanadi. Qadimg Mesopotamiyada “Kish lugali” unvoni uzoq vaqt katta obro‘ga egabo‘lgan. Keyinchalik bu maqom, Shumer shahar-davlatlarida taxtgad a ’vogar podshoning hokimiyatni qonuniylashtirish timsoliga aylanibqolgan.Kishning zaiflashuvi Urukning yuksalishi bilan boshlangan. Mil.avv. 2675- yillar atrofida Kish shahrini lugali Aggi (yoki Agga) Urukshahrining eni Gilgameshga urukliklar bilan irrigatsiya ishlaridaqatnashishni talab qiladi. Gilgamesh esa, Kish lugaliga rad javobiniberadi. Shundan so‘ng Aggi Urukni o ‘z qo‘shini bilan qamal qiladi.Ammo tez orada mag‘lubiyatga uchraydi. Gilgamesh Kish ustidag‘alabaga erishadi. So‘ngra Shumer yerlarini birlashtiradi va uninshaxsi ilohiylashtiriladi. Urukning I-sulolasi vakillari Urnungal,Utulkalama, Labashum, Ennuntaraxana (hukmronlik yillari hozirgaqadar munozarali) va boshqa podsholar davrida Uruk, Shumerdagegemonlikni saqlab turdi. Keyinchalik Ur shahar-davlati Janubiy Mesopotamiyadaustunlikni qo‘lga kiritdi va Urning I- sulolasi podsholari gegemonligiboshlanadi. Mil. avv. 2563-yili Ur shahrida taxtga lugal Mesanepadachiqadi. U “Kish lugali” unvoniga ham ega bo‘lib, butun Shumerdao ‘z hokimiyatini o ‘matdi. Ur shahar-davlati o ‘z rivojlanishiningyuqori cho‘qqisiga yetadi. Bu yerda lugallar uchun hashamatli binolarquriladi. Keyinchalik siyosiy qarama- qarshiliklar kuchayishi natijasidaUr shahar-davlati zaflashib, Lagash shahri ustunlikka erishadi.Lagashning Shumerda gegemonlik uchun kurashida, 3

asosiydushmani Umma shahri edi. Mil. a w 2450-yil Eanatum, Lagashshahrining lugali unvoniga sazovor bo‘ladi. So‘ngra Umma shahardavlatni Ushni jangda yengadi. Ummaliklar, Lagashda ehtiromlhisoblangan Ningisu va Nanshe (baliqchilik ilohasi) xudolariibodatxonasi foydasiga, bug‘doy bilan o ‘lpon to‘laydigan bo‘ldilar. Udeyarli barcha Shumer shaharlarini (Nippurdan tashqari) bo‘ysundirib,mamlakatni elamliklar bosqinidan asrab qoladi. Vaqt o ‘tib Lagashpodsholari Enannatum I, Entemena, Enannatum II, Enentarzi,Lugalanda va boshqalar davrida Lagash shahar-davlati Shumerdaustunlikni saqlab turadi. Mil. avv 2319-yilda Lagashda Urukagina(yoki Uruinimgina) hokimiyatga keladi.Yangi hukmdor ijtimoiy qarama-qarshilikni bartaraf etish uchunislohotlar yo‘lini tanlaydi. Ibodatxonalaming oliy kohinlarisoliqlardan ozod qilinadi. Lugal Urukagina (mashhur tarixchi I. M.Dyakonovning fikricha) zodagonlar va kohinlar tabaqasi vakilisifatida, davlat amaldorlarining ibodatxona yerlarini nazorat qilishigaqarshi kurashadi. Ibodatxonalaming qaram kishilarga natural mahsulotto‘lovi miqdori oshirilib, ulaming huquqlari kafolatlanadi. Soliqlartartibga solinib, bevalar va yetimlar davlat himoyasiga olindi. Soliqyig‘uvchilar va mansabdor shaxslar sonini kamaytiradi. Jamoalamingo ‘z-o‘zini boshqarish tizimi tiklandi. Lekin ichki nizolar Lagashnikuchsizlantirad. 1 1 D.Urakov.Jahon tarixi.Toshkent.-2020 41-42 betlar 4

5

O'xshashlar

Krit Miken sivilizatsiyasi
KRIT-MIKEN SIVILIZATSIYASI MANBASHUNOSLIGI VA TARIXSHUNOSLIGI
QADIMGI MESOPATAMIYADA ILK DAVLATCHILIK
QADIMGI BOBIL PODSHOLIGI
QADIMGI MESOPOTAMIYA MADANIYATI