logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. SO’Z MANTIQIY VA OBRAZLI XOTIRANI O’RGANISH BO’YICHA TADQIQOTLAR

SO’Z MANTIQIY VA OBRAZLI XOTIRANI O’RGANISH BO’YICHA TADQIQOTLAR

Yuklangan vaqt:

27.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.185546875 KB
Ko'chirib olish
SO’Z MANTIQIY VA OBRAZLI XOTIRANI O’RGANISH BO’YICHA TADQIQOTLAR Mundarija: Kirish… ........................................................................................................... 3 I. Bob. Xotira haqida tushuncha .................................................................... 4 1.1. Genetik, hаyotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy xоtirа ......................................... 5 1. 2. Lаhzаli, sensоr (ikоnik, exоik) qisqа muddаtli, uzоq muddаtili, оperаtiv vа оrаliq xоtirа ....................................................................................... 10 II. Bob. Оbrаzli xоtirа. Eydetik xоtirа. Emоtsiоnаl xоtirа. So’z-mаntiq xоtirаsi. Kоgnitiv vа shаxslilik xоtirаsi ............................................................... .14 2.1. Xоtirаning individuаl psixоlоgik xususiyatlаr.....................................15 2.2. Xоtirа аssоtsiаtsiyalаri ........................................................................... 17 2.3 Xotira tadqiqot usullari ....................................................................... 24 Xulosa… ........................................................................................................ 26 Foydanilgan adabiyotlar …………………………………….…………….. 28 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Insonning hayot yo'li - bu ma'lum bir jamiyatda, ma'lum bir davrning zamondoshi va ma'lum bir avlod tengdoshi shaxsining shakllanishi va rivojlanishi jarayoni. Shu bilan birga, hayot yo'lining bosqichlari tarixiy voqealarga, ta'lim usullarining o'zgarishiga, turmush tarzi va munosabatlar tizimidagi o'zgarishlarga, qadriyatlar yig'indisi va hayot dasturi - maqsadlarga to'g'ri keladi. va bu odam egalik qiladigan hayotning ma'nosi. Ma'noli hayot yo'nalishlarining xususiyatlarini ochib berish so'nggi paytlarda dolzarb tadqiqot mavzusiga aylandi. Biroq, ushbu hodisa haqida etarli ma'lumotga ega bo'lgan holda, biz hayotning mazmunli yo'nalishlarini rivojlantirish usullari va ularning shakllanishi jarayoniga ta'sir qilish usullari haqida hali gapira olmaymiz. Deyarli har bir inson hayotning mazmuni muammosiga duch keladi. Bu muammo ayniqsa o'smirlik davrida dolzarb bo'lib qoladi. Hayotning mazmuni muammosi V. Frankl tomonidan o'rganilgan va u ta'kidlaganidek, dunyoning turli mamlakatlaridagi odamlar bu muammoga duch kelishadi. Hayotning ma'nosi, bir tomondan, shaxs uchun qadriyat sifatida harakat qilishi mumkin, ikkinchi tomondan, ma'no uning hayotida shaxsni boshqaradigan qadriyatlarni tanlashni aniqlashi mumkin. Odamlar hayot mazmunining turli tomonlarini turlicha idrok etadilar: o'tmish, hozirgi, kelajak Hayot mazmunining barcha jihatlari qadriyatlar bilan bog'liq: ma'naviy qoniqish va muvaffaqiyat. Bundan tashqari, umuman mazmunlilik ijodkorlik, o'z- o'zini rivojlantirish va o'z shaxsiyligini saqlab qolish bilan bog'liq. Jarayonning mazmunliligi faol ijtimoiy aloqalar, natijaning mazmunliligi o'z-o'zini rivojlantirish bilan bog'liq va kelajakning mazmunliligi yuqori moliyaviy holat bilan bog'liq. Hayot ma'nosining barcha jihatlari va ijodkorlik, faol ijtimoiy aloqalar, o'z-o'zini rivojlantirish, yutuqlar, ma'naviy qoniqish va o'z shaxsiyligini saqlab qolish kabi qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog'liqdir, ya'ni. qanchalik mazmunli bo'lsa, bu qadriyatlar shunchalik ko'p ifodalanadi. Umumiy ma'no, kelajakning mazmunliligi va o'z obro'si, yuqori moliyaviy ahvoli o'rtasidagi bog'liqlik teskari bo'lib, bu umumiy hayot va kelajak qanchalik mazmunli bo'lsa, bu qadriyatlar shunchalik muhim emasligini ko'rsatadi. Ushbu tadqiqotning maqsadi erta balog'at yoshidagi insonning hayotiy ma'no yo'nalishlarini o'rganish, ob'ekt - shaxs, ob'ekt - uning hayotiy ma'no yo'nalishlari. Mavzuning metodologik asosi: Xotiraning sifatlari insonning individual xususiyatlariga bog'liq. Odamda yodlash va ko'paytirish jarayonlarining individual xususiyatlari xotira turlariga qo'shiladi. Ular orasida: majoziy, og'zaki va mantiqiy. Shunday qilib, majoziy tip tasvirning butun "bo'laklari" saqlanib qolishida farq qiladi. Semantik turda idrok etiladigan elementlar tizimga joylashtiriladi, urg'u shaklga emas, ma'noga qaratiladi. Kurs ishining maqsadi: Erta balog'at yoshidagi insonning hayotiy ma'no yo'nalishlarini o'rganish Kurs ishining ob’yekti : Sahxs va uning hayotiy ma'no yo'nalishlari Kurs ishining predmeti: Shaxsning hayot faoliyatini o’rganishda psixologik, fiziologik yondashuv I.bob. Xotira haqida tushuncha. Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o tmish tajribalarni esdaʻ qoldirish va zarur bo lganda tiklashdan iborat psixik jarayon.Xotira eng yaxshi ʻ damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri bo lib, tashqi olam ʻ voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takror jinnini qobiliyatida namoyon bo ladi. ʻ Xotira individning o z ʻ tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi. Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari ( Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida ta kidlagan. ʼ Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari po stlog ining muvaqqat ʻ ʻ bog lanishi (qarang ʻ Assotsiatsiya ) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari ( neyronlar ) sonining ko payib borishi hamda uning strukturasi ʻ murakkablashuvi jarayonida o sib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq ʻ muddatli Xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli Xotirada axborotlar bir necha dakiqadan bir necha o n minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda ʻ (mas, elektr shok, narkoz ta sirida) u buziladi. Uzoq muddatli Xotirada axborotlar ʼ odam umri bo yi saqlanib turli ta sirlarga chidamli bo ladi. Kisqa muddatli Xotira ʻ ʼ ʻ astasekin uzoq muddatli Xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning o tmish holati bilan ʻ hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari o rtasidagi o zaro ʻ ʻ aloqadorlikni ko rsatadi. ʻ Boshqa psixik hodisalar kabi Xotira ham shaxsning xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, fe l-atvoriʼ va sh.k. bilan uzviy bog liq. ʻ Xotira namoyon bo lishdagi shakliga ko ra, shartli ravishda emotsional Xotira ʻ ʻ (histuyg uni ʻ esda tutish), obraz Xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), so z*mantiq ʻ Xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini so z ʻ bilan ifodalangan hodda esda tutish) kabi turlarga bo linadi. ʻ Bulardan insonda so z*mantiq Xotirasi yetakchi o rin tutadi. Xotiraning barcha turi bir-birlari bilan ʻ ʻ chambarchas bog liq ʻ holda kechadi. Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy Xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan maqsad qilib qo yiladi; ʻ ixtiyorsiz Xotirada bunday maksad bo lmaydi — ʻ biror faoliyatda (mas, mehnat jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) o z-o zidan ʻ ʻ esda saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy Xotira ixtiyorsiz Xotiradan samaraliroq. Fanda Xotira bilan bog liq ravishda unutish masalasini o rganishga ahamiyat ʻ ʻ berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda Xotira susayishi (gipomneziya), yo qolishi ʻ ( amneziya ) yoki bir tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Ba zi ʼ kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorga bo lmagan voqealarni go yoki o z ʻ ʻ ʻ boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir bo lib o tgan voqealarni kecha ʻ ʻ yoki bugun ro y ʻ bergan deb o ylaydi ʻ (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar kishida jiddiy ruhiy xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, og ir ʻ zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va sh.k. kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga e tiborni qaratish kerak. ʼ 1.1. Genetik, hаyotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy xоtirа. Yuqorida biz inson miyasiga ta’sir qilgan qo‘zg‘ovchilarning izi esda olib qolinishini ko‘rib o‘tgan edik. Navbatdagi vazifa izlar-ning mustahkamlanish jarayoni qanday kechadi, degan savolga javob berishdan iboratdir. Izlar tezda mustahkamlanadimi yoki ma’lum vaqt talab qiladimi, degan muammolar tug‘ilishi tabiiy holdir. Bu savollarni o‘rganish ko‘pginatadqiqotchilarning predmeti bo‘lib xizmat qilgan. Ko‘pgina psixologlar kuzatishlariga qaraganda, inson-ning bosh miyasi jarohatlanganda, jarohatgacha bo‘lgan qisqa vaqt ichi-da va jarohatdan keyin ma’lum vaqt oralig‘ida ta’sir qilgan qo‘zg‘ov-chilarning izi saqlanmaydi. Bosh suyagi og‘ir jarohatlanib, odam xu-shidan ketganda, shikastlangangacha qanday hodisa ro‘y berganligini va undan so‘ng ro‘y bergan hodisani sira eslay olmaydi. Bu hol ante-regrad, retrograd va anteroretrograd amneziyasi degan nom olgan. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, asab tizimiga ro‘y bergan kuchli shok (ruhiy og‘ir favquloddagi xastalanish) miyani ma’lum muddatga unga yetib kelgan qo‘zg‘atuvchilarning izlarini saqlashga qobiliyatsiz qilib qo‘yadi. Anterograd, retrograd va anteroretrograd amneziya miya izlarini esda olib qolishga qobiliyatsiz bo‘lib qolgan vaqt oralig‘ini o‘lchash imkonini berdi. Masalan, 78-km da halokatga (avriyaga) uchragan mo-totsiklchi 64-km dan boshlab ko‘rgan barcha narsalarni esdan chiqaradi. U soatiga 60 km tezlik bilan ketayotganligi sababli halokatdan 10—15 daqiqa oldin ro‘y bergan taassurotlarning izlarini mustah-kam saqlab qola olmagan. Demak, izlarning xotirada mustahkamla-nishi yoki psixologiyada aytiladiganidek, «konsolidatsiya»lanish uchun 10—15 daqiqa kifoya qilar ekan, xolos. Shunga o‘xshash omillar asosida maxsus tajribalar o‘tkazilib, bunda sinaluvchilarga sun’iy kuchsiz shok beriladi va qanday muddat ora-lig‘i xotiradan tushib qolishi kuzatiladi. Psixolog Fedor Dmitriyevich Gorbovningtajribalari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Sinaluvchilar berilgan sonni ilgari natijaga qo‘shib yoki undan ayirib, arifmetik operatsiyalarni bajarishlari zarur edi. Albatta, misollarni yechish davomida sinaluvchi xotirasi-da ilgarigi natijalarni saqlash kerak edi. Favqulodda «birdaniga» sinaluvchiga keskin yorug‘lik chaqnashi ko‘rinishida «shok» beriladi. Tajribalarning ko‘rsatishicha, bunday hollarda tekshiriluvchilar hozirgina olingan natijani eslaridan chiqarib qo‘yib, hisobni oxir-gisidan emas, balki oldingisidan davom ettirdilar. Tajribalar shuni ko‘rsatdiki, kuchsizgina shok ungacha bo‘lgan izlarni o‘chirar va izlarning «konsolidatsiya»lanishi uchun zarur bo‘lgan sharoitga to‘sqin-lik qilar ekan. Yuqoridagi kuzatishlar shunday fikrlar olib keldiki, izlarning mustahkamlanishi uchun muayyan vaqt talab qilinadi va ushbu faktni tekshirish uchun psixologiyada qator tadqiqotlar o‘tkazila boshlandi. Amerikaliklar tomonidan tadqiqotlar quyidagicha amalga oshi-rilgan. Hayvonlar ko‘nikma hosil qilinayotganidan bir oz vaqt o‘tgan, hayvonga elektr toki beriladi. Agar shok ko‘nikma hosil qilingani-dan 10—15 daqiqadan keyin berilsa, u holda mazkur ko‘nikma yo‘qola-di: agar ko‘nikma hosil qilinganidan keyin 45—60 daqiqa ichida be-rilsa, ko‘nikma saklanadi. Shu sababdan izlarning mustahkamlani-shi vaqti uchun 10—15 daqiqa ajratilishi kifoya qiladi. Jahon psi-xologlari olib borgan keyingi tajribalar shuni ko‘rsatdiki, shok-dan so‘ng hosil qilinadigan ko‘nikmaga ham shok salbiy ta’sir ko‘rsa-tishi mumkin. Demak, shok izlarining «konsalidatsiya»lanishigacha ta’sir qilib qolmasdan, balki miyani shunday holatga solib qo‘yar ekanki, bunda ko‘nikma hosil bo‘lishi reallikdan uzoklashadi. Hozirgi davrda shu narsa ma’lum bo‘ladiki, yuqoridagi samara (ef-fekt) faqat elektr toki yordamidagina emas, balki farmakologik elementlar ta’siri ostida ham kuzatilar ekan. Masalan, barbitu-ratlar bosh miya po‘stlog‘ini tormozlanish holatiga olib keladi; met-razol po‘stlokda kuchli qo‘zg‘alishni yuzaga keltiradi. To‘plangan ma’lumotlarga qaraganda, odamda ko‘nikma hosil qilinib, bir daqiqa o‘tgandan so‘ng barbituratlarni qabul qilish ko‘nikma izining yo‘qo-lishiga olib kelar ekan; aynan shu doza dori barbituratli ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 30 daqiqa o‘tgach qabul qilinsa, ko‘nikma-ning buzilishiga olib kelishi mumkin. Shunga o‘xshash natijalar metrazol bilan o‘tkazilgan tajribalarda ham kuzatilgan; ko‘nikma hosil qilingandan so‘ng 10 sekund o‘tgach, metrazol qabul qilinishi izlarning qo‘pol ravishda buzilishiga olib keladi, 10 daqiqa keyin qabul qilinsa, u holda izlarning kuchsiz saklanishi namoyon bo‘ladi, 20 daqiqa o‘tganda esa ko‘nikma butunlay sakdangan. Biroq miyaning qo‘zg‘alishiga ta’sir qiluvchi turli moddalar iz-larning saqlanishiga turlicha «chuqurlikda» ta’sir qiladilar. Ba’-zilari 3-4 kun oldin hosil qilingan ko‘nikmalarni yo‘qotsa, bosh-qalari izlarning hosil bo‘lishiga ta’sir qiladi. Ma’lum bo‘lishicha, izlarning «konsolidatsiya»lanishini tezlash- tiruvchi moddalar ham ma’lumdir. Bunday preparatlarning biri-ot-rixnindir. Bundan inyeksiya qilinsa, konsolidatsiyani tezlashti-rish bilan birga, unga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarga nisba-tan «yashovchanroq» qilib qo‘yadi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan tajribalardan ko‘rinib turibdi-ki, izlarning mustahkamlanishi ma’lum vaqt talab qiladi va ushbu jarayonda turli kuch bilan ta’sir qiluvchi holatlar hukm suradi. Lekin hayvonlarning individual farqlari mavjud bo‘lib, izlar-ning konsolidatsiyasi turli hayvonlarda turlicha tezlikda ro‘y be-radi. Amerikalik psixolog Mak Gouning ko‘rsatishicha, ko‘nikma tez hosil bo‘ladigan kalamushlarga ko‘nikma hosil qilinadigan 45 sek. o‘tgandan keyin shok berilsa, izlar yo‘qoladi, 30 daqiqadan keyin shok berilsa, u holda izlar sakdanadi; ko‘pincha ko‘nikma asta-sekin hosil bo‘luvchi kalamushlarda (individual-tipologik xususiyatlarga ko‘ra) 45 sekunddan, 30 daqiqadan keyin berilgan shok izlarini bir xilda yo‘qotadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, kala-mushlarning «tez» guruhlarida izlar 15-20 daqiqa ichida konsoli- datsiya bo‘lishga ulguradi (uzoq vaqtgacha) va ular «sekin» guruhlari-da esa izlar konsolidatsiya bo‘lishiga ulgurmaydi hamda uzoq vaqt-gacha yaxshi mustahkamlana olmaydi. Inson tomonidan muayyan izlarni o‘zlashtirish degan gap izlar-ning mustahkamlanganligi emas hali, chunki ularning mustahkamla-nishi uchun ma’lum vaqt zarurdir. Bu vaqt ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘lib, jumladan, bular qatoriga individual xususiyatlar va ularning imkonini kiritish mumkin. Fizik iz qolish nazariyasida neyronlardan nerv impulslari-ning o‘tishi o‘zidan keyin fizik iz qoldiradi deb taxmin qilinadi. Bu nazariya tarafdorlarining fikriga qaraganda, izlarning fizik aks etish sinapslarda yuzaga keladigan elektrik va mexanik o‘zga- rishlarda o‘z aksini topadi. Izlarning neyrofiziologik asoslari to‘g‘risida fikr yuritil- ganda Lorente, Makselein kabi olimlarning reverberlashtirish hodi-sasini (reverberlashtirish — aylancha aks ettirish demakdir) tatbiq qilinganlarini aytib o‘tish maqsadga muvafiqdir. Ularning ko‘rsa-tishlaricha, nerv hujayralaridan chiqqan aksonlar boshqa hujayra-lardagi dendritlar bilan qo‘shilishi natijasida reverberlashtirish hodisasi vujudga keladi. Protoinlar hosil bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar biokim-yoviy reaksiyalar deyiladi. Bu hodisani jahon psixologlari uzoq muddatli xotiraning psixofiziologik mexanizmi deb ataydilar. Mak Konnel (AQSH) yomg‘ir chuvalchanglarida tajriba o‘tkazgan. U shartli reflekslarni hosil qilish boshqa reaksiyalardan farkdi o‘laroq, biokimyoviy reaksiyalarda (yorug‘dan qochishni mashq qilish) ikki-uch marta kamayib ketishini ko‘rsatgan. Yuqorida bayon qilingan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, xotira sababiy bog‘lanish, ya’ni determinator holati natijasida vujudga keladi. 5.Qisqa muddatli uzoq muddatli va operativ xotira Psixikaning eng muhim xususiyatlaridan biri borliqto‘g‘risida-gi tashqi taassurotlarning, insonning individual-tipologik xusu-siyatlarining aks ettirilishi individning yurish-turishida, xattiharakatlarida, fe’l-atvorida keyinchalik uzluksiz ravishda foyda-lanishdan iboratdir. Inson xattiharakatlarining asta-sekin mu-rakkablashuvi, yangicha mazmun va shakl kasb etishi, sifatiy o‘zga- rishlarining yuz berishi, shaxsiy tajribaning kengayishi, ortishi bilan ro‘y beradi. Tashqi olamning, borliqning, turmush tarzining bosh miya katta yarim sharlarining po‘st qobig‘ida hosil bo‘ladigan obrazlari, tasvirlari, xossalari tubdan yo‘qolib ketmaydi. Voqe-likning vatashqi olamningtimsollari, tizimlari o‘zaro turli yo‘sin- da, tarzda bog‘lanib mustahkamlanadi, tartibga keladi, guruhga bir-lashadi, hayot va faoliyatning talablariga mos ravishda esda olib qolinadi; esda saqlanadi, muayyan izlarning jonlanishi natijasi-da ularning barchasi tiklanadi. Xotira insonning hayoti va faoliyatining barcha sohalarida qat-nashishi tufayli uning namoyon bo‘lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilma-xil ko‘rinishga egadirlar. Odatda, xotiraning turlariga va ularni muayyan turlarga ajratishda eng mu-him asos qilib, uning xarakteristikasini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatningxususiyatlariga bog‘liqligi olinadi. Umumiy psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha) muvofiq ra-vishda turlarga, ko‘rinishlarga ajratiladi: I. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko‘ra xotira quyidagi turlarga bo‘linadi: a) harakat yoki motor-harakat xotirasi; b) obrazli xotira; v) his-tuyg‘u yoki hissiyot xotirasi; g) so‘z-mantiq xotira. II. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan; a) ixtiyorsiz, b) ixtiyoriy, v) mexanik. III. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko‘ra: a) qisqa muddatli xotira; b) uzoq muddatli; v) operativ (tezkor) xotira. IV. Ruhiy faoliyat qo‘zg‘atuvchisining sifatiga ko‘ra: a) musiqiy, b) eshitish xotirasi. V. Ruhiy faoliyatning inson yo‘nalishiga qarab: a) fenomenal, b) kasbiy. Harakat xotirasi. Inson faoliyatining har bir turiga ruhiy fa- ollikning u yoki bu ko‘rinishlari ustunlik qilishi kuzatiladi: ma-salan, harakat, hissiyot, idrok, aqd-zakovat kabi ruhiy faoliyatning ko‘rinishlari mavjuddir. Ana shu ruhiy faollik turlarining har biri tegishli harakatlarda va ularning mahsulotlarida o‘z ifodasi-ni topib, harakatlarda, hissiy kechinmalarda, tuyg‘ularda, obrazlar-da, timsollarda fikr va mulohazalarda aks etadi. Bularning barchasiga xizmat qiluvchi xotiraning o‘ziga xos turla-riga nisbatan psixologiya fanida ilmiy tushunchalar tariqasida nom berilgan: harakat, hissiyot, obrazli va so‘z-mantiq xotira. Turli harakatlar va ularning bajarilishi tartibi, tezligi, sur’ati, izchilligi va boshqalarni esda qoldirish, mustahkamlash, esga tushirishdan iborat xotira turi harakat xotirasi deb ataladi. 1. 2. Lаhzаli, sensоr (ikоnik, exоik) qisqа muddаtli, uzоq muddаtili, оperаtiv vа оrаliq xоtirа. Xotiraning boshqa turlariga qaraganda, harakat xotirasi ba’zi odamlarda aniq, ravshan ustunlik qilayotganligi uchrab turadi. Psi-xologiya fanida klassik (mumtoz) misolga aylanib qolgan ushbu holat-ni keltirib o‘tish maqsadga muvofiqdir; bir musiqa ishqibozi mu-siqiy asarni xotirasida mutlaqo qayta tiklay olmas ekan, lekin u yaqindagina eshitgan operani faqat pantomima tarzidagina qayta tiklash imkoniyatiga ega bo‘lgan. Turmushda shunday odamlar uchray-diki, ular o‘zlarida harakat xotirasining borligini umuman payqa-maydilar. Mazkur xotira turining g‘oyat katta ahamiyati shundan ibo-ratki, u yurish, yozish, ifodali harakat malakalari bilan bir qator-da har xil amaliy mehnat malakalari tarkib topishining asosini tashkil qiladi. Agarda insonda harakat xotirasi bo‘lmaganda edi, u bironta harakatni amalga oshirish uchun o‘sha harakatning aynan o‘zini har galda «boshdan boshlar», o‘rganar edi. Figurali uchish, langar bilan sakrash, gimnastika, chopishdagi xatti- harakatlar, badiiy gim-nastika bilan shug‘ullanish harakat xotirasini taqozo etadi. Jis-moniy chaqqonlik, mehnatdagi mahorat, «oltin qo‘llar», ziyrak ko‘zlar, egiluvchanlik va qo‘zg‘atuvchanlikka ega bo‘lish yuksak, barqaror hara-kat xotirasi mavjudligining alomati bo‘lib hisoblanadi. His-tuyg‘u yoki hissiy xotira. Bu xotira his-tuyg‘ular, ruhiy ke-chinmalar, hissiyotlar bizning ehtiyojlarimiz va qiziqishlarimiz qanday qondirilayotganligidan, atrofimizdagi narsa va hodisalar-ning xususiyatiga nisbatan munosabatlarimiz qay tarzda amalga oshi- rilayotganligidan doimo xabar berib turish imkoniyatiga ega. Shu- ning uchun har bir kishining hayoti va faoliyatida hissiy xotira turi juda katta ahamiyat kasb etadi. Voqelikdagi narsa va hodisalardan o‘z-o‘zimizga bo‘lgan munosa-batlarimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalar-ni esda qoldirish, esga tushirishdan iborat xotira turi hissiy xo-tira deb ataladi. Ular biz ruhiyatimizda kechirgan, ma’naviyatimizga ta’sir qiluvchi, xotiramizda saqlanib qolgan his- tuyg‘u, ehtiros, alam, armon kabilar jonlanishiga, harakatga undovchi yoki o‘tmishda salbiy kechinmalarga ega bo‘lgan harakatlardan saklab turuvchi signal tarzi-da namoyon bo‘ladi. O‘zga kishilarning ruhiy holatiga hamdard (empa-tiya) bo‘lish, bevosita voqelik mohiyatiga oshnolik, kitob, san’at, kino, teatr qahramonlari bilan birgalikda qayg‘urish singari inson tuyg‘ulari hissiy yoki his-tuyg‘u xotirasiga asoslanadi. Hissiy xotira o‘zining vujudga kelish xususiyati, tezligi, dina-mikasi, davomiyligi bilan xotiraning boshqa turlaridan ma’lum ma’noda ajralib turadi. Har qaysi odamga o‘z turmush tajribasidan ma’lumki, ko‘pincha qachonlardir o‘qigan kitoblardan, tomosha qil-gan kinofilmlardan, spektakllardan faqat «taassurotlar» bog‘la-nishlari zanjirini yechishning dastlabki tuguni sifatida namoyon bo‘ladi. Shuning uchun hissiy (xotira ijtimoiy ahamiyat kasb etib, umumiylik alohida olingan odamlar kayfiyatlari bir-birlariga o‘xshashligi iliq ruhiy muhitni vujudga keltirish yoki noxush ke-chinmalar to‘lqinini barpo etish ehtimoli to‘g‘risida mulohaza yuri- tilayotganligi ayon bo‘lsa kerak) alomati ostida ijtimoiy, guruhiy, jamoaviy barqaror yoki beqaror kayfiyatni vujudga keltiradi. Om-maviy kayfiyat (shodlik, g‘am- g‘ussa, bezovtalanish kabilar) xuddi shu tarzdagi ehtiros, affekt, stress, shijoat singari kechinmalarni kel-tirib chiqaradi hamda ularni xotirada saqlanishga yordam beradi, zaruriyat tug‘ilganda jonlanishga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Obrazli xotira. Obrazli xotira tasavvurlar va turmush manzara-lari, shuning bilan birga, tovushlar, ta’mlar, ranglar, shakllar bilan bog‘liq bo‘lgan xotira turidir. Obraz xotirasi deb, yaqqol maz-munni, binobarin narsa va hodisalarning aniq obrazlarini, ularning xususiyatlari va bog‘lanishlarini esda qoldirish, ongda mustah-kamlash hamda zaruriyat tug‘ilganda esga tushirishdan iborat xotira turiga aytiladi. Psixologiya fanida obrazli xotiraning bir nechta turlari ajra-tib ko‘rsatiladi, biz ularning ayrimlariga tavsif beramiz. Izchil obrazlar. Sensor xotiraning eng sodda ko‘rinishi yoki shakli izchil obrazlardan iboratdir. Izchil obrazlarning namoyon bo‘lish hodisasi quyidagilardan tuzilgandir: agar subyekt (shaxs)ga bir necha daqiqa oddiy qo‘zg‘atuvchi yuborilsa, jumladan, 10—15 sek. yorqin qizil kvadratga qarab turish taklif etilsa, so‘ng tekshiriluvchi oldidan kvadrat olib qo‘yilsa, u qizil kvadrat o‘rnida xuddi shunday geomet-rik shakl izini ko‘rishda davom etadi, asosan, bu shakl ko‘k-yashil rangda tovlanadi. Mazkur iz o‘sha zahoti, ba’zan bir necha sekunddan keyin paydo bo‘lib, 15 sekunddan to 45—60 sekundgacha o‘sha obyektda sakdanib turadi, shundan so‘ng u asta-sekin oqara boshlaydi; natija-da o‘zining aniq konturini yo‘qotadi, keyinchalik mutlaqo yo‘qolib ketadi, goho butunlay yo‘qolish uchun qaytadan paydo bo‘lishi mum-kin. Odamlarning individual-tipologik xususiyatlariga qarab, iz-chil obrazlarning aniqligi va davomiyligi turlicha bo‘lishi ko‘zga tashlanadi. O‘zining kelib chiqishi, kuchliligi jihatdan izchil obrazlar sal- biy va ijobiy turlarga bo‘linadi. Agar izchil ravishda odam qizil rangga qarab turib, so‘ngra nigohini oq qog‘ozga ko‘chirsa, u holda obyektda ko‘k-yashil rang paydo bo‘lganday tuyuladi. Izchil obrazlar-ning ushbu turi salbiy izchil obrazlar deb ataladi. Bu holatni yana bir misol orqali tushuntirilsa quyidagi ketma-ketlik hodisasi namoyon bo‘ladi. Qorong‘i xonada ko‘z oldida bir narsa, masalan, qo‘l yaqinlashtirilsa, so‘ngra qisqa muddatli (0, 5 sek) elektr chirog‘i yoqilsa, bu holda chiroq o‘chgandan keyin odam bir necha daqiqa davo-mida narsalarning aniq obrazlarini ko‘rishda davom etadi. Mazkur obraz o‘z rangida bir qancha muddat saqlanib, so‘ng ko‘zdan yo‘qoladi. Izchil obrazlar xotira jarayonining sodda izlariga misol bo‘la oladi. Ushba ruhiy holatni ong bilan boshqarib bo‘lmaydi, chunonchi, xohishlarga qarab uzaytirish, ixtiyoriy ravishda qayta tiklash mum-kin emas. Binobarin, izchil obrazlar ushbu xotiraning murakkabroq turlaridan ana shu jihati bilan farq qiladi. Izchil obrazlarni eshitish, teri orqali sezishda kuzatish mum- kin, lekin bu vaziyatda izchil obrazlar kuchliroq namoyon bo‘lishi va qisqa muddat davom etishi kuzatiladi. Eydetik obrazlar. Umumiy psixologiyada izchil obrazlardan eyde-tik obrazlarni farqlash an’ana tusiga kirgan («eydos» — yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi). Xotiraning bu turi, ya’ni eyde-tik obrazlar o‘z vaqtida nemis psixologiya maktabining namoyandala-ri aka-uka Yyenishlar tomonidan ta’riflab berilgan. Ba’zi odam- larda, ayniqsa, bolalik va o‘smirlik, o‘spirinlik davrlarida kuza-tilgan narsa yoki suratlar ko‘z o‘ngidan olib qo‘yilsa ham surat siymosi uzoq vaqt saqlanish xususiyatiga ega. Mazkur narsa va jismlarning aniq obrazlari, tasvirlarini ku-zatish mumkin. Bu hodisa jahon psixologiya fanida tajribada tek-shirilib ko‘rilgan. Tajribada tekshiriluvchiga 3-4 daqiqa davomida rasm ko‘rsatilgan va tasvir olib qo‘yilgandan so‘ng uning tarkibiy qismlari, tuzilishi haqida qatnashchilarga savollar berilgan. Bu jarayonda ayrim tekshiriluvchilar bironta savolga javob bera olma-gan bo‘lsalar, aniq eydetik obrazga ega bo‘lgan ishtirokchilar esa rasm-ni ko‘rishda davom etayotganday har bir savolga aniq javob berishga erishganlar. Tajribalarning ko‘rsatishiga qaraganda, eydetik obrazlar uzoq vaqt inson ongida saqlanishi mumkin. Mabodo ularning izlari yo‘qo-lib ketgan bo‘lsa ham, lekin hech qanday qiyinchiliksiz uning siy-mosi qayta tiklanishi mumkin. Sobiq sho‘ro psixologiyasi fanida eydetik obrazlarning namoyon bo‘lishi hodisasi (yorqin eydetik xotiraga ega bo‘lgan kishining psi-xologik xususiyatlari) A. R. Luriya tomonidan ko‘p yillar davomida o‘rganilgan. Eydetik xotiraning individual- tipologik xususiyatla-ri chuqur ta’riflab berilgan. Eydetik obrazlar harakatchanlik xusu-siyatiga ega bo‘lib, subyektning oldiga qo‘yilgan vazifa va uning tasavvurlari ta’siri ostida o‘zgarishi mumkin. Aka-uka Yyenishlar tomonidan o‘tkazilgan oddiy tajribada eyde-tik xotiraga ega bo‘lgan tekshiruvchiga olma va undan sal uzokroqda joylashgan ilgak tasvirlangan rasm ko‘rsatilgan. Rasm o‘rtadan bo‘lib qo‘yilgandan keyin tekshiruvchidan olmani olish istagi kuchayib borayotganligi so‘ralgan. Muayyan yo‘l-yo‘riq berilgandan keyin tekshi-riluvchi mana bunday holatni tasvirlab beradi: ilgak olmaga yaqin-lashib, uni iladi va ixtiyorsiz ravishda qatnashchi tomon tortadi. Xullas, eydetik obraz harakatchan bo‘lib, subyektning ruhiy ko‘rsat-masi ta’siri ostida sifat va mikdor o‘zgarishga yuz tutadi. Eydetik obrazlar, ilmiy tekshirishlarning ko‘rsatishicha, bolalik va o‘spi- rinlik davrlarida muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o‘tishi bilan uning izlari asta-sekin so‘na boradi. II.bob. Оbrаzli xоtirа. Eydetik xоtirа. Emоtsiоnаl xоtirа. So’z-mаntiq xоtirаsi. Kоgnitiv vа shаxslilik xоtirаsi. Psixofarmokologik tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, eydetik ob-razlarni kuchaytiruvchi kaliy ionlari va shuningdek, uni kuchsiz-lantiruvchi kalsiy ionlari moddalari mavjuddir. Ilmiy izlanishlarda olingan miqdoriy materiallar eydetik obrazlar paydo bo‘lishining psixologik ildizlarini chuqurroq ochishga xizmat qiladi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murak-kabroqturi bo‘lib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to‘g‘risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko‘rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari subyekt-ning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushuncha-lar talqin qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekin eydetik obrazlar haqidagi psixologik tah-lil shuni ko‘rsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo‘lib, o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan ajratuvchi farqtasavvur obrazlari-ning polimodallik xususiyatidir. Buning asosiy mohiyati tasavvur obrazlari ko‘rish, eshitish, teri orqali sezish izlarining tarkibiy qismlarini birlashtiradi. Masalan, meva to‘g‘risidagi tasavvur ob-razi uning tashqi ko‘rinishi (shakli, rangi), mazasi, og‘irligi, vaz-nini o‘zaro birlashtirib aks ettiradi. Tasavvur obrazlarining eydetik obrazlaridan asosiy farqi shun-dan iboratki, u o‘z tarkibiga narsa haqidagi tasavvurlarni aqliy jihatdan qayta ishlashni kiritadi va jismlarning asosiy xususiyatlarini ajratib, ma’lum bir kategoriyaga birlashtiradi. Inson gul obrazini faqatgina esga tushirmaydi, balki uni muayyan bir so‘z yoki tushuncha bilan ataydi, xususiyatlarini ajratib ko‘rsatadi, aniq bir kategoriya mohiyatiga kiritadi. Demak, tasavvur obrazlarida odamning xotirasi idrok qilingan narsaning izini sust ravishda saqlabgina qolmay, balki bir qator tasavvurlar bilan boyitadi, narsa mazmuni va mohiyatini tahlil qilib, u haqidagi o‘z bilimlari, tushunchalari kabilarni tajriba bilan bog‘lovchi ijodiy sermahsul faoliyatni amalga oshiradi. Bu-larning barchasi irodaviy sifatlar, aqliy zo‘riqish, asabiy taranglashuv natijasida ro‘yobga chiqadi. Xullas, tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyat mahsu-li hisoblanib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murak-kab psixologik hodisadir. Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo‘lib, uning aqliy jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy qismidan biri ekanligidan dalolat beradi. 2.1. Xоtirаning individuаl psixоlоgik xususiyatlаri. So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza turli xil shakllar yordamida ifodalangan-ligi tufayli, ularni ifodalash faqat o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma’nosini izoxlash, talqin qilib berish yoki ular-ni so‘zma-so‘z ifodalanilishini aynan aytib berishga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Agar ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no ji-hatdan qayta ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish mantiqiy o‘rganish bo‘lmasdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi. So‘z- mantiq xotiraning vujudga kelishida birinchi signal bilan bir qatorda ikkinchi signallar tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z mantiq xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan xotiraning maxsus turi hisoblanib, bu xotira turi o‘zining sodda shakllari bilan hay- vonlarga ham taallukdi bo‘lgan xarakter his-tuyg‘u va obrazli xotira- lardan ham sifat, ham miqdor jihatidan keskin farq qiladi. Ana shu boisdan so‘z- mantiq xotirasi bir tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi, ikkinchidan, ularga nisbatan yetak-chilik qiladi. Shu bilan birga boshqa barcha turlarning rivojlani-shi so‘z-mantiq xotiraning takkomillashuviga uzviy bog‘liqdir. So‘z mantiq xotiraning o‘sishi qolgan xotira turlarining barqarorla-shuvini belgilaydi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira. Xotira turlariga nisbatan boshqacha tarzda yondashish hollari uch-raydi, shu boisdan xotira faoliyati amalga oshirayotgani yaqqol, fa-ollik xususiyatlari bilan uzviy bog‘liq ravishda turlarga ajratila-di. Masalan, faoliyat maqsadiga ko‘ra ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlar-ga bo‘linadi. Ixtiyoriy xotira deganda ma’lum maqsadni ro‘yobga chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda amalga oshi-rishdan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni, odatda, ong bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya fanida ixtiyoriy xo-tiraga ixtiyorsiz esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. Bu jarayon ma’-lum, kerakli topshiriq yoki vazifa qo‘ysa, esda olib qolishga yetak-lovchi faoliyat biron-bir maqsadni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiril-gan taqdirda yuzaga keladi. Biz matematika topishmokdari yechayotga-nimizda masaladagi sonlarni esda olib qolishni o‘z oldimizga maq-sad qilib qo‘ymaymiz. Mazkur so‘zmantiq holatda asosiy maqsad faqat masala yechishga qaratiladi, buning natijasida sonlarni (ikkinchi darajali belgi sifatida) esda sakdashga hech qanday o‘rin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa muddatga bo‘lsada, esda saqlashga intilamiz, bu holat faoliyat yakunlangunga qadar da-vom etadi. Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish, esda olib qolishning asosiy sharti hisoblanadi. Serb psixologi Radoslavevich o‘z tadqi- qotida quyidagi hodisani bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovni qo‘llayotgan tilning tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni payqay olmagan. Buningoqibatida uncha katta bo‘lmagan tadqiqot materiali 46 marta o‘qib berilganiga qara-may tekshiriluvchiga tushuntirilib berilganidan so‘ng, u material bilan olti marta o‘qib tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib esga qayta tushirishga erishgan. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira taraqqiyotiga ikkita ketma- ket bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotira-ning turmushda va faoliyatda katta o‘rin egallashini har kim o‘z shax-siy tajribasidan biladi. Ixtiyoriy xotiraningturmushda va faoli-yatda katta o‘rin egallashini har kim shaxsiy tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan biri maxsus mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy, irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan keng ko‘lamdagi ma’lumot, xabar, axborot, taassurotlari-ning ko‘pchilik qismini aks ettirishidir. Shunga qaramasdan, inson faoliyatiningturli jabhalarida o‘z xotirasini boshqarish zaru-rati tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday sharoitda, holat-larda, vaziyatlarda, favqulodda kerakli narsalar ixtiyoriy ravishda esda sakdash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning mazkur turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz. Qisqa muddatli uzoq muddatli va operativ xotira. So‘nggi paytlarda sobiq sho‘ro va chet el psixologiyasida xotira tadqiqotchilarining e’tiborini esda olib qolishning dastlabki, boshlang‘ich daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan, tashqi taassurot izlarining mustahkamlashigacha bo‘lgan jarayonlar, holat-lar mexanizmlar, shuningdek, ularning mustahkamlanish muddatlari o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Masalan, biror material (shakli, mohi-yatidan qat’i nazar) xotirada mustahkam joy olish uchun bu subyekti tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqilishi, zarur materi-allarini bunday ishlab chiqish uchun ma’lum darajada muddat talab etilishi tabiiydir. Ana shu vaqt, muddat oralig‘ida xotirada qayta tiklanayotgan izlarni konsolidatsiyalash- mustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson tomanidan yaqinginada bo‘lib o‘tgan hodisalarni aks sadosidan kechinma sifatida kechiriladi va tako- millashadi. 2.2. Xоtirа аssоtsiаtsiyalаri. Inson muayyan daqiqalarda, lahzalarda dolzarb paytda bevosita idrok qilinayotgan narsalarni go‘yo ko‘rishda, eshitishda da-vom etayotgandek tuyuladi. Ushbu jarayon kelib chiqishi jihatidan be-qaror, hatto o‘zgaruvchan, lekin ular shu qadar maxsus tajriba ortti-rish mexanizmlarning faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi, shu bo-isdan ularning roli shu qadar ahamiyatliki, bu jarayonlarga esda olib qolish, esda saqlash, axborotlar, ma’lumotlar, xabarlarni qayta esga tushirishning alohida turi sifatida qaraladi. Ushbu jarayon, odatda, psixologik fanda qisqa muddatli xotira deb ataladi. Juda ko‘p qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida material-ni uzoq muddatli xotiradan farq qilgan holda qisqa muddatli xoti-ra bir marta hamda juda qisqa vaqt oralig‘ida idrok qilish va shu ongdayoq qayta tiklashdan so‘ng qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Hozirgi zamon ilmiy adabiyotlarida qisqa muddatli xotiraning quyidagi atamalari mavjud: «bir lahzalik», «zudlik», dastlabki, qisqa muddatli va boshqalar. Operativ xotira. Inson tomonidan bevosita amalga oshirilayot gan faol, tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi. Hozirgi za-mon psixologiyasida ushbu holatni namoyish qilish uchun ushbu misol keltiriladi: matematik amalni bajarishga kirishar ekanmiz, biz uni muayyanbo‘laklarga ajratib hal qilishni maqsad qilib qo‘yamiz. Shu boisdan, oraliq natijalarini yodda saqlashga intilamiz, niho-yasiga (oxirga, yakunlanishga) yaqinlashgan sari ayrim materiallar esdan chiqa boshlaydi. Mazkur holat matnni- talaba yoki o‘quvchi tomonidan o‘qishda, uni ko‘chirib yozishda, ijodiy fikr yuritishda, akdiy faoliyati amalga oshirishda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mazkur faoliyatda xotiraning birliklari deb nomlanadigan qism-lar (bo‘laklar, parchalar), hajmi va ko‘lami u yoki bu faoliyatning muvaffaqiyatli yakunlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Xotirada omilkor, tezkor birliklarni tarkib topishida ana shu qismlarning aniqlov-chilik ahamiyati kattadir. Qismning hajmi, ko‘lami, aniqligi, la-billigi, taktik va startegik xususiyatga ega ekanligi muhim ahami-yatga ega (misol uchun: pochta qutisi). Ramziy ma’noda yuqorida qisqa-cha mulohaza yuritilgan xotira turlari quyidagicha uzviy bog‘liqlik-ka egadir: operativ-qisqa muddatli va uzoq muddatli.  Xotiraning davomiyligiga qarab turlari  - Sensorli xotira  -Qisqa muddatli xotira va ishchi xotira  -Uzoq muddatli xotira  Xotiraning ongli yoki ongsiz bo'lishiga qarab turlari  -Aniq xotira  -Ma'lum bo'lgan xotira  Tarkibiga ko'ra xotira turlari  -Avtobiyografik yoki epizodik xotira  -Memantik xotira  -Instrumental yoki protsessual xotira  -Topografik xotira  - Tasodifiy xotira yoki priming  Xotira turlari vaqtinchalik manzilga muvofiq  -Retrospektiv  - istiqbolli  Axborotning tan olinishi yoki olinishiga asoslangan xotira turlari  - Tanishuv xotirasi  - Qutqarish xotirasi  Xotiraning noodatiy turlari  -Eidetik xotira Xotira insonning hayoti va faoliyatining barcha sohalarida qatnashishi tufayli uning namoyon bo’lish shakllari, holatlari, shart-sharoitlari, omillari ham xilmaxil ko’rinishga egadirlar. Odatda, xotiraning turlariga va ularni muayyan turlarga ajratishda eng muhim asos qilib, uning xarakteristikasini esda olib qolish, esda saqlash, qayta esga tushirish, tanish singari jarayonlarni amalga oshiruvchi faoliyatningxususiyatlariga bog’liqligi olinadi. Umumiy psixologiyada xotira 5 ta muhim mezonga (bizningcha) muvofiq ravishda turlarga, ko’rinishlarga ajratiladi: I. Ruhiy faoliyatning faolligiga ko’ra xotira quyidagi turlarga bo’linadi: а) harakat yoki motorharakat xotirasi; b) obrazli xotira; v) histuyru yoki hissiyot xotirasi; g) so’zmantiq xotira. II. Ruhiy faoliyatning maqsadiga binoan; a) ixtiyorsiz, b) ixtiyoriy, v) mexaniq. III. Ruhiy faoliyatning davomiyligiga ko’ra: а) qisqa muddatli xotira; b) uzoq muddatli; v) operativ (tezkor) xotira. IV. Ruhiy faoliyat qo’zg’atuvchisining sifatiga ko’ra: a) musiqiy, b) eshitish xotirasi. V. Ruhiy faoliyatning inson yo’nalishiga qarab: a) fenomenal, b) kasbiy. Esda qoldirish jarayonida odamning ongli ravishda irodaviy aktivlik ko’rsatish darajasi turlicha bulishi mumkin. Shu jixatdan esda qoldirish ixtiyorsiz va ixtiyoriy xillarga ajratiladi. Ixtiyorsiz esda qoldirishda odam oldindan xech bir maqsadni kuzlamagan xolda va maxsus usullarni kullamasdan esga olib koladi. Ixtiyoriy esda qoldirish maqsadga qaratilgan bo’ladi va esga olishning maxsus usullaridan foydalanishini nazarda tutadi. Esda qoldirish jarayonida o’quvchining irodaviy zur berishi shuningdek fikriy aktivligi o’rganiladigan materiallarning moxiyatini tushunishi katta rol’ uynaydi. Esda qoldirish fikriy aktivlik darajasiga qarab mexaniq va ma’nosiga tushunib logik esda qoldirish xillariga ajratilishi mumkin. Mexaniq esda qoldirish yondoshlik bo’yicha yakka tartibdagi vaqtli bog’lanishlarga asoslangan bo’lib bunda esda qoldirish kishidan kup vaqt sarflashni talab etadi va uncha mustaxkam bo’lmaydi. Ta’lim jarayonida shubxasiz ma’nosiga tushunib esda qoldirishiga suyanib ish ko’rish kerak. Bunda esda qoldirish o’rganiladigan xodisalarning moxiyatini tushunishga va bu xodisalar urtasidagi sabab natija bog’lanishlarini aniqlashga asoslangan bo’ladi. Ma’nosiga tushunish va sabab natija bog’lanishlarini topishgina esda qoldirishning yuksak darajada samarali va puxta bo’lishini ta’minlaydi. Darsda esga olingan materialni xotirada mustaxkam saqlab kolishda takrorlash muxim rol o’ynaydi. Takrorlash esda olib kolish lozim bo’lgan materialni boyitish binobarin yuzaga keluvchi muvaqqat nerv bog’lanishlarini mustaxkamlash demakdir. Materialning muvafokiyatli esga tushushi avvalo uning puxta to’la aniq esga olingan bulishiga bog’liqdir. Esga olish jarayonida yuzaga kelgan muvvaqqat nerv bog’lanishlarining keyinchalik muayyyan qo’zg’atuvchilar ta’sirida qayta jonlanishi esga tushurishning fiziologik asosi xisoblanadi. Esga tushuirishning eng soda kurinishi tanishdir. Bunday xol ilgari idrok etilgan ob’yektning yana yangidan idrok etishiga kelgan paytda ruy beradi. Ilgari bir marta idrok etilgan odam joy vam usika kuyiga oradan ma’lum vaqt utgandan keyin yana tuknash kelgan paytimizda biz ularni taniymiz. Esga tushurish ikki xilga ixtiyorsiz va ixtiyoriy esga tushurishga ajraladi. Ilgari idrok qilingan materialning odamda xech bir maqsadsiz esiga tushub qolishi ixtiyorsiz esga tushirish bo’lib bunda ilgari idrok qilingan narsa va xodisalarning obrazlari odamda uning xoxishiga bog’liq bo’lmagan xolda ongida gavdalanadi. Ta’lim jarayonida xam ko’pincha ixtiyoriy esga tushirishga tayanib ish ko’rishga tugri keladi. Esga tushirishda kishidan irodaviy zur berishni talab etuvchi aktiv fikrlash jarayoni eslash deb ataladi. Eslash ixtiyoriy esga tushirish va tanishning eng murakkab kurinishidir. Tormozlangan bog’lanishlar oradan bir necha vaqt utgandan keyingina yana jonlana oladi. Bu kechikkan esga tushirish bo’lib reminissensiya deb ataladi. Bunday xodisa ayniksa kichik yoshdagi maktab ukvchilarida qiyin materialni kup marta takrorlashi natijasida yuz beradi. Perseveratsiya xodisasi turli obrazlarning irodamizga bog’liq bo’lmagan va xatto irodamizga buysunmagan xolda ongimizda uz-uzidan gavdalanishidir. Esga olingan materialning esda saklanishi uni turli shakllarda esga tushirishning zarur shartidir. Fiziologik nuktai nazardan qaraganda, esda saklash nerv sistemasining aloxida xossasi uning platikligi bilan bog’liqdir, bu xossa, jumladan, nerv sistemasining ilgari xosil qilingan nerv bog’lanishlarini uzida saklab kolish kobiliyatida namoyon bo’ladi. Unitish esda saklashning teskarisi bo’lgan jarayondir. Unitish ilgari esda qoldirilgan materialni to’liq yoki qisman esga tushira olmaslikdan, uni eslay yoki taniy olmaslikdan iboratdir. Xotira inson hayot iva foliyatining barcha soxalarida katnashishi tufayli namoyon bulish shakllari xam nixoyat darajada xar xildir. Xotiraning xar xil turlarini ajratishda en umumiy asos qilib xotira xarakteristikasining esda olib qolish va qayta esga tushirish jarayonlari amalga oshiriladigan faoliyat xususiyatlariga bog’liqligi olinadi, bunda xotiraning ayrim turlari uchta asosiy kriteriyaga muvofiq ravishda bo’linadi. 1. Ko’proq faoliyatda ko’rinadigan psixik faollik xarakteriga qarab, xotirani harakat, emotsional, obrazli va suz-mantikiy xotira turlariga bulinadi. 2. Faoliyat maqsadi xarakteriga kura, ixtiyoriy va ixtiyorsiz xotira turlariga bulinadi. 3. Materailani qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlash muddatiga qarab (faoliyatda xotiraning roli va urni jixatidan) qisqa muddatli, uzoq muddatli operativ xotira turlariga bo’linadi. A) Harakat xotirasi-turli xil harakatlar va ularning sistemalarini esga olish, esda saklash va qayta esga tushirishdan iboratdir B) Emotsional xotira odamning ilgari uz boshidan kechirgan xis- tuyg’ularini, emotsional xolatlarini esda olib qolishidir. Bu tuyga xissiyotga xos xotiradir. V) Obrazli xotira tasavvurlar,tabiat va hayot manzaralari,shuning bilan birga tovushlar, xidlar, tamlar, bilan bog’liq xotiradir. Obraz xotirasi orqali material birinchi signallar tarzida, ko’rish, eshitish, harakat, tuyush va boshqa sezgi tasavvurlari haqida esda olib kolingan. Ba’zan eydetik deb atalgan(«eydos»- yunoncha suzdan olingan bo’lib, obraz degan ma’noni anglatadi)xotira turlariga ega bo’lgan odamlar uchrab turadi. Xotiraning eydetik obrazlari yoki konkret ko’rgazmali obrazlari tashqi ta’surotlar tufayli sezgi a’zolarining qo’zg’alish natijasidir. G) Suz mantikiy xotira mazmunini bizning fikrlarimiz tashkil qiladi.Suzlar bo’lmasa,fikrlar xam bo’lmaydi. Shuning uchun xam fikrlarimizga xos xotira shunchaki mantikiy xotira deb atalmay,balki suz-mantikiy xotira deb ataladi. Suzlar orqali ifodalangan fikrlar suz mantik xotirasi yordamida esda olib kolinadi. D) Fenomenal xotira–bir vaqtning uzida juda katta xajmdagi ma’lumotlarni esda olib kolishdir. Masalan Yuliy Sezar, Napoleon, Motsart Farobiy, Imom Al-Buxoriy. Yesda olib kolish jarayonlarining faoliyati maqsadlariga muvofik ikki asosiy turi ixtiyriy va ixtiyorsiz esda olib kolish farq qilinadi. A) Biror maqsad kuyish esda olib qolish ixtiyoriy xotiradir. Bunda xotira jaryonlari uziga xos tarzdagi mnemik harakatlar sifatida yuzaga chikadi B) Ixtiyorsiz esda olib kolingan material uz-uzidan eslab kolganidek tuuladi. Ixtiyorsiz esda olib kolishning unumli bulishi uchun muayyan faoliyatida tutgan urni muximdir. Ixtiyoriy esda olib kolish maxsus mnemik harakatlar ya’ni asosiy maqsadi eslab kolishdan iborat bo’lgan harakatlar maxsulidir. Qisqa muddatli va uzoq mudatli operativ xotira Ma’lum qisqa dakika mobaynida xozir bevosita idrok kilmayotgan narsalarni guyo ko’rishda, eshitishda va xokozoda davom etamiz.Bu jarayonlar bekaror va uzgaruvchandir, lekin bu protsesslar shu kadar maxsus va tajriba ortirish mexanizmlarining ishlarida ularning ularning roli shu kadar axamiyatliki, bu protsesslarga yesda olib kolish, esda saklash va informatsiyalarni qayta esga tushirishning aloxida turi sifatida qaraladi, bu jarayon qisqa muddatli xotira degan nom olgan. Juda kup qaytarishlar va qayta tiklashlar natijasida materialni uzoq muddat davomida esda saklab kolish xarakterli bo’lgan uzoq muddatli xotiradan fark qilgan xolda, qisqa muddatli xotira bir marta xamda juda qisqa vaqt oralig’ida idrok qilish va shu ondayok qayta tiklashdan sung juda qisqa muddatli esda olib qolish bilan xarakterlanadi. Eydetik obrazlar. Umumiy psixologiyada izchil obrazlardan eydetik obrazlarni farqlash an’ana tusiga kirgan («eydos» — yunoncha «obraz» degan ma’noni anglatadi) Eydetik obrazlar, ilmiy tekshirishlarning ko’rsatishicha, bolalik va o’spirinlik davrlarida muayyan muddat hukm suradi va vaqtning o’tishi bilan uning izlari astasekin so’na boradi. Tasavvur obrazlari. Tasavvur obrazlari xotiraning yanada murakkabroq turi bo’lib hisoblanadi va ularning xususiyatlari haqida tasavvurga egamiz. Inson daraxt, meva, gul to’g’risida tasavvurga ega ekanligi shuni ko’rsatadiki, uning ilgarigi tajribalari sub’yektning ongida shu obrazlarning izlarini qoldirgan. Ilmiy tushunchalar talqin qilinganida tasavvur obrazlari eydetik obrazlarga juda yaqindek tuyuladi. Lekii eydetik obrazlar haqidagi psixologik tahlil shuni ko’rsatadiki, tasavvur obrazlari unga qaraganda ancha boy bo’lib, o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Xullas, tasavvur obrazlari xotiraning murakkab faoliyat mahsuli hisoblanib, ular izchil yoki eydetik obrazlarga nisbatan murakkab psixologik hodisadir. Tasavvur obrazlari xotira izlarining murakkab turi bo’lib, uning aьushy jarayon bilan yaqinligi inson bilish faoliyatining muhim tarkibiy qismidan biri ekanligidan dalolat beradi. Operativ xotira. Inson tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan faol, tezkor harakatlar, usullar uchun xizmat qiluvchi jarayonni anglatuvchi mnemik holat operativ xotira deb ataladi. Chunonchi, biz kandaydir murkkab arifmetik harakatni bajarar ekanmiz, uni ayrim kismlarga bo’lib, uni oz-ozdan bajaramiz. Bunda ishni bajarish davomida ayrim oraliq natijalarini «yodimizda» saklab turamiz, bajarayotgan ishimizning oxirgi natijasiga yaqinlashganimiz sari, konkret «ishlangan» materiallar esdan chikib qolishi mumkin. Operativ xotira tushunchasi kim tomonidan bevosita amalga oshirilayotgan harakatlar faoliyat uchun xizmat qilayotgan mnemik jarayonlarni anglatadi. Operativ xotiraning bu xususiyati uni uzoq va qisqa muddatda xotiradan farkli turadi. Operativ xotirada u yoki bu turdagi xotiradan kelib turadigan materiallar mavjud. Shaxsning uzi o’ylab topib, uzi bevosita bajargan ishlari juda oson esga tushadi. Bu xodisa psixologiyada generatsiya effekti deb ataladi 2.3 Xotira tadqiqot usullari Nemis psixologi Hermann Ebbingxaus G.Fexner asarlaridan kelib chiqqan holda, birinchi bo'lib ob'ektiv eksperimental usulni yuqori darajadagi tadqiqotlarga tatbiq etishga harakat qildi. aqliy funktsiyalar- xotira (1885) va aql (1897). Ebbingauz o'zining "Xotira to'g'risida" klassik tadqiqotida uni eksperimental o'rganish uchun asosiy metodlarni ishlab chiqdi. Xotirani "sof shaklda" o'rganishga harakat qilib, u ma'nosiz bo'g'inlarni yodlash uchun material sifatida ishlatdi, shuning uchun u o'rnatgan qonuniyatlar odamga xos bo'lmagan, semantik xotiraga nisbatan haqiqiy bo'lib chiqdi. Ebbingxauzning ishi psixologiyaga ob'ektiv eksperimental usullarni introspektiv usullardan farqli o'laroq kiritishga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatdi. Ebbinghauz birinchi marta Vundt tipidagi fiziologik tajriba chegarasidan chiqib ketdi va o'z psixologik tajribasi asosida xotira qonunlarini shakllantirdi. Xotira tushundi izlar hosil bo'lishining mexanik jarayoni sifatida. Yangi treklar qanday shakllanadi? Metodik topshiriq: o'tmish tajribasi bilan hech qanday aloqasi bo'lmagan, mavzuga mutlaqo begona bo'lgan materialni toping ma'nosiz bo'g'inlar; ularni tuzish metodologiyasi va materiallarni topshirish usullarini ishlab chiqdi, bu esa natijalarni aniq baholash imkonini beradi. Tanishtirdi Xotirani o'rganishning 2 usuli: Yodlash usuli→ mavzu bir qator ma'nosiz bo'g'inlar bilan taqdim etiladi, ularni to'g'ri takrorlanmagan takrorlashgacha takrorlash orqali yodlashi kerak; yodlash tezligi va sifatining ko'rsatkichi - takrorlanish soni; Saqlash usuli→ material to'liq unutilgandan so'ng, u yana mavzuga taqdim etildi; takrorlar soni kamayadi yodlash vaqtni tejaydi; yodlanganlar xotirada iz qoldiradi, lekin ularga kirish yo'qoladi. Ebbinghaus quyidagi faktlarni aniqladi: oshkor bo'ldi to'g'ridan -to'g'ri yodlash, bu odam bitta taqdimotdan keyin (6-8 ma'nosiz nechaga teng) takrorlashi mumkin bo'lgan moddiy birliklar soni bilan ifodalanadi → xotira buzilishini aniqlash uchun muhim Materialning ozgina ko'payishi bilan uni yodlash uchun zarur bo'lgan takroriy sonlar ko'p marta ko'payadi xotira yuklamasining ko'payishi ishlashning pasayishiga olib keladi. Materiallarni eslab qolish uchun zarur bo'lgan vaqtni intervallar bilan ajratilgan bir necha davrlarga bo'lish maqsadga muvofiqdir. Masalan, agar material 30 marta takrorlashni talab qilsa, uni 1 kunda 30 marta takrorlashdan ko'ra 3 kunda 10 marta takrorlash yaxshiroqdir. Bu naqsh "Jost qonuni", Myuller va Yost (1897) tajribasida olingan bo'lib, unga ko'ra, eski uyushma takrorlash orqali kuchayadi va yangidan tuzilganidan ko'ra yaxshiroq aktuallashadi.Yoddan tashqari, bu ham zarur qayta tayyorlash→ material to'liq o'rganilgandan so'ng, unutilmasligi uchun unga qaytish kerak. Unutish - yodlash bilan bir xil tabiiy jarayon. Xotiradan so'ng, unutish tezda davom etadi, keyin jarayon sekinlashadi va ma'lum vaqtdan keyin to'xtaydi. Guruch. 1. Egri chiziqni unutish Bu naqsh nafaqat ma'nosiz bo'g'inlar uchun, balki mazmunli xotira uchun ham amal qiladi. Kashf qilindi "Yon faktor" - bir qator taqdim etilgan elementlarning o'rtasida obligatsiyalarning zaiflashishi (barcha taqdimotlarda elementlarning o'zi bir xil edi, faqat ularning tartibi o'zgardi). Ebbingxaus ham yodlangan material sifatida mazmunli matnlardan foydalangan. Ma'lum bo'lishicha, yodlash uchun elementlarning soni emas, balki mustaqil birliklar soni xotira mazmunli faoliyat sifatida emas, balki har qanday materialni yodlashning mexanik qobiliyati bilan bog'liq.Xotirani mashq qilish haqiqati aniqlandi → bitta materialni yodlashga o'rgatish, boshqa materialni yodlashning yaxshilanishiga olib keldi. Xulosa. So’z mantiqiy va obrazli xotirani o’rganish bo’yicha eksperimental tadqiqotlar: mavzusidan xulosam shundan iboratki. 1) Bir lahzali yoki ikonik xotira bog'liq aniq va to'liq rasmni saqlash faqat hislar tomonidan qabul qilinadi, hech qanday ishlovsizma'lumot oldi. Bu xotira ma'lumotlarning bevosita aks etishisezgi organlari. Uning davomiyligi 0,1 dan 0,5 s Tezkor xotira ifodalaydi to'liq keyingi tasvir, bu to'g'ridan-to'g'ri keladi stimullarni idrok etish. Bu xotira tasvir. 2) Qisqa muddatli xotira ifodalaydi ma'lumotni saqlash usulidir qisqa vaqt ichida. Mnemik ushlab turish muddati bu yerdagi izlar bir nechadan oshmaydi o'nlab soniyalar, o'rtacha 20 ga yaqin (siz takrorlash). Qisqa muddatli xotirada to'liq emas, balki faqat umumlashtirilgan idrok etilganning tasviri, uning eng ko'p muhim elementlar. Bu xotira oldingisiz ishlaydi ongli fikrlash, lekin keyingisi uchun o'rnatish bilan moddiy takror ishlab chiqarish. Qisqa muddatli xotira xarakterlidir ovoz balandligi kabi ko'rsatkich. U o'rtacha 5 dan 9 gacha axborot birligiga teng va ma'lumotlar birliklari soni bilan belgilanadi, inson buni aniq qila oladi bir necha o'n yillardan keyin ko'payadi bitta taqdimotdan keyin soniyalar unga bu ma'lumot. 3) RAM xotira deb ataladi, saqlash uchun mo'ljallangan ma'lum, oldindan belgilangan muddat ichida ma'lumot, in bir necha soniyadan bir necha kungacha. Muddati ma'lumotni ushbu xotirada saqlash paydo bo'lgan vazifa bilan belgilanadi insonning oldida va faqat bu muammoni hal qilish uchun mo'ljallangan. Shundan so'ng, ma'lumotlar operatsiyadan yo'qolishi mumkin xotira. Ushbu turdagi xotira saqlash muddatiga ko'ra axborot va uning xossalari oraliq joyni egallaydi qisqa muddatli va uzoq muddatli o'rtasidagi pozitsiya. 4) Uzoq muddatli xotira - bu ma'lumotlarni saqlashga qodir xotira deyarli cheksiz muddatga. Ma `lumot, uzoq muddatli xotirada saqlanadi inson tomonidan istalgancha yo'qotmasdan ko'paytirilishi mumkin. Bundan tashqari, takroriy va tizimli ko'payish bu ma'lumot faqat uning izlarini mustahkamlaydi uzoq muddatli xotira. Ikkinchisi qobiliyatni nazarda tutadi har qanday zarur daqiqada bir kishi nima bir marta eslash uchun esladilar. 5) Eshitish xotirasi yaxshi yodlash va aniq takrorlashdir musiqa, nutq kabi turli xil tovushlar. U zarur filologlar, chet tillarini o'rganayotgan odamlar, akustiklar, musiqachilar. Nutq xotirasining alohida turi og'zaki-mantiqiy, so'z, fikr va mantiq bilan chambarchas bog'liq. Ushbu turdagi xotira ega bo'lgan odam tez va aniq qila olishi bilan tavsiflanadi voqealarning ma'nosini, fikrlash mantiqini yoki biron bir dalilni eslab qolish;o'qilayotgan matnning ma'nosi va boshqalar. U bu ma'noni o'zi bilan etkazishi mumkin so'zlar va juda aniq. Xotiraning bunday turi olimlar tomonidan mavjud. tajribali o'qituvchilar, universitet professorlari va maktab o'qituvchilari. 6) Dvigatel xotirasi - bu esda saqlash va saqlash va qachon zarur va turli xil kompleksning etarli aniqligi bilan ko'paytirish harakatlar. U motorni, xususan, mehnatni shakllantirishda ishtirok etadi sport, ko'nikma va qobiliyatlar. Inson qo'l harakatlarini takomillashtirish xotiraning ushbu turi bilan bevosita bog'liq. Foydanilgan adabiyotlar 1. Pеtrovskiy A.V. Psixologiya, Toshkеnt 1992 yl 2. Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari».-T., 1994 yil 3. Goziеv E. Psixologiya. T., O`qituvchi, 1994 yil 4. Baratov Sh. O`quvchi shaxsini o`rganish usullari. T., 1995 yil 5. Goziеv E. Intеllеkt psixologiyasi. T., O`qituvchi, 1996 yil 6. Goziеv E. va b. Psixologiya muammolari. T., O`qituvchi, 1996 yil 7. Goziеv M. Oliy maktab psixologiyasi, T.: 1997 yil 202-guruh talabasi Shodmonova Sevinchning “So’z mantiqiy va obrazli xotirani o’rganish bo’yicha tadqiqotlar” mavzusidagi “Eksperimental psixologiya” fanidan yozgan kurs ishiga TAQRIZ _____________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____ Talaba:__________________________________________ning kurs ishi_____ball bilan baholandi. Ilmiy rahbar: __________________

SO’Z MANTIQIY VA OBRAZLI XOTIRANI O’RGANISH BO’YICHA TADQIQOTLAR Mundarija: Kirish… ........................................................................................................... 3 I. Bob. Xotira haqida tushuncha .................................................................... 4 1.1. Genetik, hаyotiy, ixtiyorsiz, ixtiyoriy xоtirа ......................................... 5 1. 2. Lаhzаli, sensоr (ikоnik, exоik) qisqа muddаtli, uzоq muddаtili, оperаtiv vа оrаliq xоtirа ....................................................................................... 10 II. Bob. Оbrаzli xоtirа. Eydetik xоtirа. Emоtsiоnаl xоtirа. So’z-mаntiq xоtirаsi. Kоgnitiv vа shаxslilik xоtirаsi ............................................................... .14 2.1. Xоtirаning individuаl psixоlоgik xususiyatlаr.....................................15 2.2. Xоtirа аssоtsiаtsiyalаri ........................................................................... 17 2.3 Xotira tadqiqot usullari ....................................................................... 24 Xulosa… ........................................................................................................ 26 Foydanilgan adabiyotlar …………………………………….…………….. 28

KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Insonning hayot yo'li - bu ma'lum bir jamiyatda, ma'lum bir davrning zamondoshi va ma'lum bir avlod tengdoshi shaxsining shakllanishi va rivojlanishi jarayoni. Shu bilan birga, hayot yo'lining bosqichlari tarixiy voqealarga, ta'lim usullarining o'zgarishiga, turmush tarzi va munosabatlar tizimidagi o'zgarishlarga, qadriyatlar yig'indisi va hayot dasturi - maqsadlarga to'g'ri keladi. va bu odam egalik qiladigan hayotning ma'nosi. Ma'noli hayot yo'nalishlarining xususiyatlarini ochib berish so'nggi paytlarda dolzarb tadqiqot mavzusiga aylandi. Biroq, ushbu hodisa haqida etarli ma'lumotga ega bo'lgan holda, biz hayotning mazmunli yo'nalishlarini rivojlantirish usullari va ularning shakllanishi jarayoniga ta'sir qilish usullari haqida hali gapira olmaymiz. Deyarli har bir inson hayotning mazmuni muammosiga duch keladi. Bu muammo ayniqsa o'smirlik davrida dolzarb bo'lib qoladi. Hayotning mazmuni muammosi V. Frankl tomonidan o'rganilgan va u ta'kidlaganidek, dunyoning turli mamlakatlaridagi odamlar bu muammoga duch kelishadi. Hayotning ma'nosi, bir tomondan, shaxs uchun qadriyat sifatida harakat qilishi mumkin, ikkinchi tomondan, ma'no uning hayotida shaxsni boshqaradigan qadriyatlarni tanlashni aniqlashi mumkin. Odamlar hayot mazmunining turli tomonlarini turlicha idrok etadilar: o'tmish, hozirgi, kelajak Hayot mazmunining barcha jihatlari qadriyatlar bilan bog'liq: ma'naviy qoniqish va muvaffaqiyat. Bundan tashqari, umuman mazmunlilik ijodkorlik, o'z- o'zini rivojlantirish va o'z shaxsiyligini saqlab qolish bilan bog'liq. Jarayonning mazmunliligi faol ijtimoiy aloqalar, natijaning mazmunliligi o'z-o'zini rivojlantirish bilan bog'liq va kelajakning mazmunliligi yuqori moliyaviy holat bilan bog'liq. Hayot ma'nosining barcha jihatlari va ijodkorlik, faol ijtimoiy aloqalar, o'z-o'zini rivojlantirish, yutuqlar, ma'naviy qoniqish va o'z shaxsiyligini saqlab qolish kabi qadriyatlar bir-biri bilan bevosita bog'liqdir, ya'ni. qanchalik mazmunli bo'lsa, bu

qadriyatlar shunchalik ko'p ifodalanadi. Umumiy ma'no, kelajakning mazmunliligi va o'z obro'si, yuqori moliyaviy ahvoli o'rtasidagi bog'liqlik teskari bo'lib, bu umumiy hayot va kelajak qanchalik mazmunli bo'lsa, bu qadriyatlar shunchalik muhim emasligini ko'rsatadi. Ushbu tadqiqotning maqsadi erta balog'at yoshidagi insonning hayotiy ma'no yo'nalishlarini o'rganish, ob'ekt - shaxs, ob'ekt - uning hayotiy ma'no yo'nalishlari. Mavzuning metodologik asosi: Xotiraning sifatlari insonning individual xususiyatlariga bog'liq. Odamda yodlash va ko'paytirish jarayonlarining individual xususiyatlari xotira turlariga qo'shiladi. Ular orasida: majoziy, og'zaki va mantiqiy. Shunday qilib, majoziy tip tasvirning butun "bo'laklari" saqlanib qolishida farq qiladi. Semantik turda idrok etiladigan elementlar tizimga joylashtiriladi, urg'u shaklga emas, ma'noga qaratiladi. Kurs ishining maqsadi: Erta balog'at yoshidagi insonning hayotiy ma'no yo'nalishlarini o'rganish Kurs ishining ob’yekti : Sahxs va uning hayotiy ma'no yo'nalishlari Kurs ishining predmeti: Shaxsning hayot faoliyatini o’rganishda psixologik, fiziologik yondashuv

I.bob. Xotira haqida tushuncha. Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki o tmish tajribalarni esdaʻ qoldirish va zarur bo lganda tiklashdan iborat psixik jarayon.Xotira eng yaxshi ʻ damlarni esda qoldiradi. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri bo lib, tashqi olam ʻ voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takror jinnini qobiliyatida namoyon bo ladi. ʻ Xotira individning o z ʻ tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi. Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari ( Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida ta kidlagan. ʼ Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari po stlog ining muvaqqat ʻ ʻ bog lanishi (qarang ʻ Assotsiatsiya ) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira kulami, axborotlarning uzoq vaqt va mustaxkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chikish bosh miya nerv hujayralari ( neyronlar ) sonining ko payib borishi hamda uning strukturasi ʻ murakkablashuvi jarayonida o sib boradi. Fiziologik tadqiqotlarda qisqa va uzoq ʻ muddatli Xotiralar qayd etilgan. Qisqa muddatli Xotirada axborotlar bir necha dakiqadan bir necha o n minutgacha saqlanadi, neyronlar ishiga xalal berilganda ʻ (mas, elektr shok, narkoz ta sirida) u buziladi. Uzoq muddatli Xotirada axborotlar ʼ odam umri bo yi saqlanib turli ta sirlarga chidamli bo ladi. Kisqa muddatli Xotira ʻ ʼ ʻ astasekin uzoq muddatli Xotiraga aylanadi. Xotira ruhiyatning o tmish holati bilan ʻ hozirgi holati va kelgusidagi holatlarga tayyorlash jarayonlari o rtasidagi o zaro ʻ ʻ aloqadorlikni ko rsatadi. ʻ Boshqa psixik hodisalar kabi Xotira ham shaxsning

xususiyatlari, uning ehtiyoji, qiziqishlari, odati, fe l-atvoriʼ va sh.k. bilan uzviy bog liq. ʻ Xotira namoyon bo lishdagi shakliga ko ra, shartli ravishda emotsional Xotira ʻ ʻ (histuyg uni ʻ esda tutish), obraz Xotirasi (narsalarning tasviri va xususiyatlarini esda tutish), so z*mantiq ʻ Xotirasi (narsalarning mohiyati, mazmunini so z ʻ bilan ifodalangan hodda esda tutish) kabi turlarga bo linadi. ʻ Bulardan insonda so z*mantiq Xotirasi yetakchi o rin tutadi. Xotiraning barcha turi bir-birlari bilan ʻ ʻ chambarchas bog liq ʻ holda kechadi. Psixologiyada, shuningdek, ixtiyoriy va ixtiyorsiz Xotiralar farq qilinadi. Ixtiyoriy Xotirada muayyan materialni esda olib qolish oldindan maqsad qilib qo yiladi; ʻ ixtiyorsiz Xotirada bunday maksad bo lmaydi — ʻ biror faoliyatda (mas, mehnat jarayonida yoki kim bilandir suhbatlashib turilganda) o z-o zidan ʻ ʻ esda saqlab qolinadi. Barqarorligi jihatdan ixtiyoriy Xotira ixtiyorsiz Xotiradan samaraliroq. Fanda Xotira bilan bog liq ravishda unutish masalasini o rganishga ahamiyat ʻ ʻ berilmoqda. „Normal“ unutishni psixik kasalliklardagi Xotira buzilishidan farq qilmoq kerak. Bu kasalliklarda Xotira susayishi (gipomneziya), yo qolishi ʻ ( amneziya ) yoki bir tomonlama kuchayishi (gipermneziya) kuzatiladi. Ba zi ʼ kasalliklarda u sifat jihatdan buziladi: bemorga bo lmagan voqealarni go yoki o z ʻ ʻ ʻ boshidan kechirgandek tuyuladi, yoki qachonlardir bo lib o tgan voqealarni kecha ʻ ʻ yoki bugun ro y ʻ bergan deb o ylaydi ʻ (konfabulyatsiya, psevdoreminssensiya), Bunday soxta Xotiralar kishida jiddiy ruhiy xastaliklar oqibatida kelib chiqadi. Bunday kasalliklarga bosh miya qon tomirlari aterosklerozi, shikastlanish, miyaga qon quyilishi holatlari, og ir ʻ zaharlanishlar oqibati (mas, alkogolizmda uchraydigan psixoz) va sh.k. kiradi. Xotira buzilganda uni keltirib chiqaruvchi asosiy kasallikni davolashga e tiborni qaratish kerak. ʼ

O'xshashlar

DIQQAT KONSENTRATSIYASINI EKSPERIMENTAL O’RGANISH O’RGANISH BO’YICHA TADQIQOTLAR
TAFAKKUR MANTIQIY FIKLASH ASOSI
Mantiq.Tafakkur mantiqiy fiklash asosi
BOSHLANG’ICH SINFLARDA DIKTANT VA UNI O’RGANISH YO’LLARI
XOTIRA