Statistik modellashtirishning elementlari
![Mavzu: Statistik modellashtirishning elementlari
Reja:
1. Iqtisodiy-statistik modellashtirishning qo‘llanilishi.
2. Statistik va ekonometrik modellashtirish
3. Sotsiologiyada simulyatsiya simulyatsiyasi](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_1.png)
![1.Iqtisodiy-statistik modellashtirishning qo‘llanilishi.
Iqtisodiy jarayonlarni vaqt davomida o‘zgarishini o‘rganish muhim ahamiyatga
ega. Chunki barcha iqtisodiy jarayonlar va hodisalar vaqt davomida o‘zgaruvchan
bo‘ladi. Iqtisodiyotda barcha iqtisodiy jarayonlarni iqtisodiy-statistik modellar orqali
o‘rganish natijasida u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichning hozirgi holati va kelajakdagi
o‘zgarishini ilmiy asosda tahlil qilish va bashoratlash mumkin bo‘ladi.
Iqtisodiy-statistik modellashtirish usuli - bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining
iqtisodiy faoliyati tahlili va rejalashtirishni takomillashtirishga qaratilgan tadbirlardan
biridir.
Iqtisodiy-statistik modellashtirish iqtisodiy ko‘rsatkichlar va ishlab chiqarish
omillari o‘rtasidagi aloqalar o‘z mohiyatiga ko‘ra stoxastik bo‘lgan asosga tayanadi.
Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini statistik modellashtirish zamon va makonda ularning
rivojlanish jarayonini o‘rganishda asosiy o‘rin egallaydi. Bu modellar ishlab chiqarish
tendensiyalari va qonuniyatlarini aniqlash uchun moslashgandir.
Hatto eng takomillashgan statistik model ham iqtisodiy hodisa va jarayonlarning
butun aloqadorligini qamrab olishga qodir emas. Shunga ko‘ra, iqtisodiy tahlil va
iqtisodiy-statistik modellashtirishni qo‘llashda har doim noaniqlik elementlari mavjud
bo‘ladi. Odatda, iqtisodiy-statistik modellashtirishni qo‘llash samaradorligining asosiy
shartlaridan biri uning real ko‘rinish va jarayonga aynan mos kelishi hisoblanadi.
Iqtisodiy-statistik modellashtirishni noaniq bo‘lishligining sabablari quyidagi
hollarda sodir bo‘lishi mumkin:
1. Axborotli – axborotning xatoligi , uning ko‘rsatkichlari, omillar va ob’ektlar
majmuining noaniqligi.
2. Tarkibiy – aniqlanmagan xilma-xilliklarning mavjudligi.
3. Modelli – ko‘rsatkichlar va dalillar o‘rtasida bog‘lanish shakllaridan noto‘g‘ri
foydalanish.
Iqtisodiy-statistik kuzatuvlar olib borilganda , texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar
ko‘rinishidagi, materiallar oqimidagi axborotlarga duch kelamiz. Shu nuqtai nazardan ,
ishlab chiqarishga - kirish axborotini , chiqish axborotiga o‘zgartirgich sifatida
qaraladi.
Korxona faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan barcha ko‘rsatkichlarni quyidagi
3 ta guruhga bo‘lish mumkin:](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_2.png)
![a) kiritiladigan ma’lumot – moddiy resurslar xarajatining ko‘lami va tarkibi
(xomashyo, asosiy fondlar , ishchi kuchi va boshqalar);
b) ishlab chiqarish jarayonida resurslardan foydalanish sharoiti (ishlab
chiqarishning texnologik sharoiti , tabiiy sharoiti va boshqalar);
c) chiqish ma’lumotlari – ishlab chiqarish natijalari (tayyor mahsulot hajmi , uning
tarkibi , sifati va boshqalar).
Bir tomondan chiqish ko‘rsatkichlari bilan ikkinchi tomondan barcha qolganlari
o‘rtasida kiritiladigan ko‘rsatkichlar ta’siri hamda chiqish ma’lumotlarida ishlab
chiqarish ehtiyojlari sharoitini o‘zida mujassamlashtirgan qandaydir qonuniy aloqa
mavjud. Bunday aloqa modeliga ega bo‘lgach, iqtisodiy xarakterdagi hisob-kitoblarni
olib borish hamda chiqish ma’lumotlarini boshqarish mumkin.
Iqtisodiy-statistik modellarning tasnifi
Modellar vazifasidan amalda rejali-iqtisodiy foydalanish tushunchasi kompleks
tushunchaga ega. U o‘zida model tuzishning funktsional maqsadini, model
mo‘ljallangan korxonaning ma’muriy-xo‘jalik saviyasini, undan foydalanishdagi vaqt
oralig‘ini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim. Yuqoridagi tushuncha asosida
model vazifasidan foydalanish modeldan aniq talablar xarakteristikasini talab etadi.
Bunday xarakteristikalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:
a) modellashtirish uchun mo‘ljallangan ko‘rsatkichlar to‘plami;](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_3.png)
![b) modellashtirish uchun tadqiqotlar ko‘lami va ob’ekt rivojlanish darajasi ;
v) iqtisodiy jarayonlar dinamikasining hisobot darajasi;
g) o‘zgaruvchan modellarning xarakteri va to‘plami;
d) modelning umumiylik darajasi.
Modellashtirilayotgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar turi bo‘yicha resurslarni
mahsulotga (ishlab chiqarish hajmi) aylantiruvchi intensiv oqimlari ko‘rsatkichi
modeli bilan turli umumiylik darajasi (materiallar harajatining salmog‘i, tannarx,
rentabellik, mehnat xarajatlari va boshqalar) o‘zgartiruvchi samaradorlik darajasi
ko‘rsatkichlari modeli o‘rtasidagi farqni ajrata bilish kerak.
Birinchi xildagi ko‘rsatkichlarni hohlagan darajadagi sanoat ob’ektlari uchun
modellashtirish mumkin. Ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichidan esa odatda ,
quyi darajadagi sanoat ishlab chiqarish tizimi uchun shaxsiy ko‘rsatkichlar
modellashtiriladi. Mana shu tasnif qilingan alomatlarga ko‘ra, bir ko‘rsatkich
modelidan ko‘rsatkichlar vektori shakllanish jarayonini tavsiflanayotgan modelni farq
qilish lozim.
Tadqiqotlar ko‘lamiga ko‘ra, ikki xildagi modellarni ko‘rsatib o‘tish mumkin:
1. Korxona ichidagi.
2. Korxonalararo tahlil va rejalashtirish modellari.](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_4.png)
![Birinchi turdagi modellar ayrim korxonalar doirasida foydalanish uchun
mo‘ljallangan. Ikkinchi turdagi modellar esa, bir guruhdagi sanoat ob’ektlari bo‘yicha
tahlil va qarorlar qabul qilish uchun mo‘ljallangan. Bunday taqsimlanish qisman
ob’ekt darajasini modellashtirish bilan mos keladi.
Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini aks ettirish mohiyatiga ko‘ra, statik va dinamik
modellar mavjud.
Statik modellar o‘zida vaqtning ayrim, qayd qilingan oralig‘ini qamrab oladi.
Dinamik model vaqtning izchil oraliq tizimi holatini aks ettiradi. O‘zgaruvchan
xarakterga ko‘ra, boshlang‘ich iqtisodiy ishlab chiqarish omillari yoki aralash
omillarni o‘z ichiga olgan modellarni ko‘rsatish mumkin.
Ishlab chiqarishning boshlang‘ich omillari deganda , keyinchalik taqsimlab
bo‘lmaydigan oddiy omillar, masalan, resurslar harajati - jonli mehnat, vosita, mehnat
qurollari tushuniladi. Modelning tuzilishiga qarab , ularni modelga turli o‘lchov birligi
(natural, qiymat) va turli aniqlik darajasi bilan kiritish mumkin. Bunday holda ularning
boshlang‘ich xarakteri saqlanadi.
Quyidagi modellar turi boshlang‘ich va ishlab chiqarish omillarining turli
kombinatsiyalarini beradi:
a) ishlab chiqarish natijalarining boshlang‘ich resurslar xarajati darajasi va tarkibiga
hamda ishlab chiqarish ehtiyojlari sharoitiga bog‘liqligini xarakterlaydigan to‘liq
modellar;
b) ishlab chiqarish ehtiyojlari sharoiti ob’ektlari guruhi yoki vaqt bo‘yicha barqaror
hisoblangan paytlarda qo‘llaniladigan «vazifalar - mahsulot ishlab chiqarish» modeli;
c) ishlab chiqarish texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi o‘zaro va boshlang‘ich
ishlab chiqarish omillari bilan aloqalarini xarakterlovchi turli xil modellar.
Modellar o‘zgaruvchanligiga ko‘ra, umumiy va xususiy modellarga bo‘linadi.
Umumiy model o‘lchanadigan alomatlarning barchasini hamda o‘rganilayotgan ishlab
chiqarish jarayonining bir tomonini, masalan, tabiiy sharoit belgilarini qisman o‘z
ichiga oladi. Alomatlarning barchasini o‘z ichiga olgan model bilan xususiy (masalan,
faqat tabiiy sharoit omillari) modelni taqqoslab , ishlab chiqarish tabiiy iqlim
omillarining ta’siri qaysi vaqtda ko‘proq, qaysi vaqtda kamroq bo‘lishini aniqlash
mumkin.](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_5.png)
![Umumiylik darajasi bo‘yicha iqtisodiy ko‘rsatkichlar avtonom tizimidagi farqlarni
ajrata bilish lozim. Birinchi xil modellar mustaqil foydalanish, ikkinchi xil modellar
esa qandaydir tizimdagi modellarning organik tarkibiy qismi hisoblanadi. va ularni
qo‘llash xarakterini aniqlaydi.
Tasniflashning mana shu turiga modellarning bir sathli, pog‘onali va ko‘p sathli
bo‘linishi ham kiradi. Ayrim hollarda ishlab chiqarish boshlang‘ich omillarining katta
sonlarni hisobga olish va xususiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali ularni
samaradorlikning umumiy sintetik ko‘rsatkichlariga ta’sirini tekshirish xususiyati bilan
ikkinchi sxema ustun turadi.
Pog‘onali, ko‘p sathli modellar faqat turli darajadagi iqtisodiy aloqalarni aks ettirish
uchun tuzilmay , balki turli davrlarga mansub bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlarni
modellashtirish yo‘li bilan aniqlash uchun ham tuziladi.
Modellarni tuzilishi bo‘yicha tasniflash jarayonini modellar yordamida ifodalash va
boshlang‘ich axborotdan foydalanish xarakteri alomati bo‘yicha tasniflashdan iborat.
Birinchi xil alomat (belgi) bo‘yicha ikki xil statistik modellarni ko‘rsatish mumkin.
Ular prognozlarni tavsiflash va tushuntirish modellaridir.
Tavsiflash modellari - o‘zgaruvchan o‘zaro aloqalarni eng yaxshi tarzda
tavsiflaydigan regressiyalarni tenglashtirish modeli hisoblanadi. Bunday hollarda
modellar parametri mazmundor ma’noga ega bo‘lmaydi. Mazkur parametrlar
qiymatini belgilashda approksimatsiya, ya’ni tavsiflanayotgan o‘zgaruvchan kirish
bilan tavsiflanayotgan chiqish o‘rtasidagi statistik muvofiqlik barqarorlik vazifalari hal
etiladi.
Tavsiflash modellarini tuzish paytida ko‘pincha belgilangan muddatdagi iqtisodiy
ko‘rsatkichlarning aralashma faktlaridan foydalaniladi. Bunday hollarda ko‘rsatkichlar
harakatidagi ketma-ketlik va aloqalar mavjudligi to‘g‘risidagi statistik ma’lumotlar
tadqiqotchilarni qiziqtiradi.
Ko‘pincha tavsiflash modellarini tuzish vaqtida iqtisodiy ko‘rsatkichlarning aralash
faktlaridan foydalaniladi. Bunday hollarda tadqiqotchilarni dalil sifatida tanlab olingan
ko‘rsatkichlar funksiyalarning o‘zgarishiga sabab bo‘lgan yoki bo‘lmaganligi haqidagi
statistik dalil qiziqtiradi. Tushuntirish - prognozlash modelining nomi, uning milliy
iqtisodiyotda qanday rol tutishini aniq tushuntiradi. Ular belgilangan faktlar majmui ,
gipotezalar o‘rtasidagi muvofiqlikni aniqlaydi. Bunday omillar - dalillarni taqqoslash
asosida prognozlashtirilayotgan ko‘rsatkich shakllanish mexanizmini o‘rganish, ya’ni
sanoat ob’ekti rivojlanishining harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlash masalasi turadi.](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_6.png)
![Tushuntirish - prognozlash modeli parametrlarini baholashda aynan tenglashtirish
masalasi hal qilinadi. Masalaning mohiyati qandaydir to‘g‘ri keladigan statistik usullar
yordamida chuqur ma’noli farazlar asosida tuzilgan tenglamalarning noma’lum
parametrlarini qidirib topishdan iborat. Binobarin, identifikatsiya masalalarining
approksimatsiya masalalaridan farqi shundaki, unda oldindan o‘zgaruvchan bog‘lanish
tarkibi berilgan bo‘ladi.
EKONOMETRIKAning predmeti – bu iqtisodiy jarayonlar va hodisalarning o‘zaro
bog‘lanishini miqdoriy jihatdan ifodalashni o‘rganishdan iborat. Ushbu termin ikkita
so‘z “EKONOMIKA” va “METRIKA” so‘zlarining yig‘indisidan hosil bo‘lgan. Grek
tilidan tarjima qilinganda OIKONOMOS (ekonomist)– bu uy boshqaruvchisi,
METRIKA (metrihe, metron) – o‘lchov ma’nolarini bildiradi .
Ekonometrikaning maqsadi - bu real iqtisodiy ob’ektlarni modellashtirish va
miqdoriy tahlil qilishning usullarini ishlab chiqishdan iborat. Ekonometrikaning
vazifalari: 1) Modelni spetsifikatsiya qilish - empirik tahlil uchun ekonometrik
modellarni tuzish. 2) Modelni parametrlashtirish - tuzilgan model parametrlarini
baholash. 3) Modelni verifikatsiya qilish - model parametrlari sifatini va
modelning o‘zini tekshirish. 4) Model asosida prognoz qilish - ekonometrik
modellashtirish natijalari bo‘yicha aniq iqtisodiy hodisalar uchun prognozlar
tuzish va takliflar ishlab chiqish.](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_7.png)
![3. Sotsiologiyada simulyatsiya simulyatsiyasi
Simulyakrlar va Simulyatsiya“ ( frans. Simulacres et Simulation) — fransuz sotsiologi va faylasufi Jan
Bodriyarning 1980-yilda yozilgan asari bo lib, unda Bodriyarʻ reallik , timsollar va jamiyat orasidagi o zaro ʻ
munosabatlarni tahlil qiladi. Asar 18 bobdan iborat bo lib, ularning har biri mustaqil ijodiy ish sifatida
ʻ
ko rilishi mumkin. Asarning epigrafi sifatida quyidagi ibora keltirilgan:
ʻ
„ Simulyakr — bu o zida haqiqatni yashirib yotuvchi narsa emas,
ʻ — bu haqiqat
yo qligini yashiruvchi haqiqatdir. Simulyakr
ʻ — haqiqatdir.“
Ekkleziast
Asar boshida Bodriyar Xorxe Luis Borxesning „Fandagi aniqlik to g risida“ hikoyasi
ʻ ʻ
syujeti yordamida bir o xshatish
ʻ keltiradi. Bu o xshatishga ko ra, bir buyuk ʻ ʻ
imperiyada xaritashunoslar ulkan, favqulodda aniq hamda o z imperiyalari chegaralari
ʻ
bilan tutashib ketuvchi xarita yaratadi. Imperiyaning boshqa hududlarni egallashi yoki
boy berishi bilan xarita ham kengayib, torayib turar edi. Imperiya parokandalikka
uchragandan keyin esa, aynan shu xarita imperiyadan yagona meros bo lib qoldi
ʻ
3.SOTSIOLOGIYANING STRUKTURASI
Struktura bu fandagi asosiy elementlar ularning joylashishi, munosabati va tartibidir.
Struktura bevosita fanning rivojlanish darajasn va uning elementlariga bog‗liqdir.
Fanning rivojlanib borishi davrida uniig elementlari bir tizimga tushlanib, bu sistema
orqali esa bilimlarni tashkil qilish vositaligi ta'inlanadi. Buning natijasida esa nazarny,
metodologik, metodik va boshqa elementlar o‗rganilayotgan voqelikni (reallikni) yaxlit
18 ko‗rinishda aks ettiradilar. Fan bir tizim sifatida, qachonki umumiy asoslar,
kategoriya va tushunchalarni ishlab chiqgandagina va bilishning har hil darajalari va](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_8.png)
![shakllari orasida mantiqiy bog‗lanish bulsagina yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda
fanning turli hil rivojlanish yunalishlari bilimning shakllangan tizimi bilan
muvofiqlashadi. Agarda sotsiologiya haqida gapiradigan bulsak, u hali stuk birlashgan
ilmiy tizimi sifatida shakllangani yo‗q yosh va rivojlanayotgan fan sifatida sotsiologiya
har-hil ilmiy tizimlariing tupllami sifatida kuzga tashlanyapti. Sotsiologiyaning
strukturasini xar xil taxlil qilish mumkin. Ayniqsa, bu strukturani aniqlash nazariy
sotsiologiya, metodologiya va empirik tadqiqotni ajratib olishlik bilan kupincha yuzaga
keladi. Lekin bu sotsiologiyaning komponentlarini ajratib olish umumiyroq ma'noga
ega, natijada esa fanning murakkab va har hil kurinishga zga bulgan strukturasining
mazmuni kashf etilmaydi. Shuning uchun tularoq va har tomondama hususiyatga ega
bulish bilangina sotsiologiyani strukturasini kursatib berish lozim. Sotsiologiya
strukturasida fundamental va amaliy yunalishlarni, nazarny va empirik tadqiqotlarni,
mahsus va tarmoq sohalarni ajratib kursatish darkor. Ular bir-birlari bilan juda
murakkab o‗zaro dialektik aloqodorlar. Ayrim hollarda bir-birlariga qo‗shilib ketadilar,
boshqa holatlarda esa bir-birlarinn inkor qiladilar. Tadqiqotimiz ilmiy, teran bo‗lishligi
uchun sotsiologiya strukturasini bu elementlarini alohida tahlil qilib chiqshga harakat
qilamiz. Fundamental sotsiologiya boshka elementlardan uzinig hal qilayotgan
muammolarining darajasi, iqlami va ahamiyati bilan farq qiladi. Fundamental
sotsiologiya mohiyatidan muammolar, abstraktsiyannng (mavqumlik) oliy darajasi bilan
shug‗ullanib, sotsial olamning taraqiyoti va borliga uchun zarur bulgan umumiy qonun
va qonuniyatlari izlash bilan faoliyat kursatadi. Fundamental sotsiologiya minglab
maktablar va yo‗nalishlarga egadirki, ular sotsiologiya fanining asosini ijodiy izlash
bilan banddir. Fanning asosini ijodiy ishlashning uchta asosiy aspektini ajratib kursatish
mumkin. Birinchisi, ontologik, ya'ni sotsial voqelikni mohiyati masalalarini yanada
aniqrok aytadigan bulsak sotsiologiya ob'ektini, uning faoliyat kursatish shakllarini
taxlil qilib urganadi. Ma'lumki, sotsial dunyo murakkab ko‗p qatlamlik, dinamik va
o‗zgaruvchanlik hususiyatiga egadir. Ontologiya borlik hakidagi ta'limot sifatida
falsafada vujudga keladi va ushbu fanning bosh mavzusi hisoblanadi. Sotsiologiyada
esa ontologiya masalalari ikkinchi jaxon urushidan keyin, yanada keng qulamda esa
oxirgi o‗n yillikda kutarildi. Chunki bu vaqtda «pozitivistak» krizis degan jarayon keng
kuloch yozgan 19 edi. Bu krizis jarayonining asosiy mohiyati shundan iborat ediki,
stsienistiklikka asoslangan sotsiologiya natijalaridan ranjish, ya'ni tradntsion ilmiy
metodlar kutilgan ilmiy natijalar bermay qo‗ydi. Nafaqat bilishniig shakl va metodlarini
kayta kurib chiqish ehtiyoji paydo buldi va yana sotsiologiyaning ob'ektini mohiyati,
bilishning darajalari va mezonlarini ham qayta ishlash zaruriyati tug‗ildi. Ontologik
muammo masalalarini sotsiologiyadagi barcha nazariy yunalish vakillari uzlaricha hal
qilishga harakat qilganlar. Ayniqsa, sotsiologik muammoga ekzistentsial va
fenomenologik maktablar chuqur e'tibor bilai qaraydilar. Lekin realistik yunalish
vakillari qdomadan ham bu muamoga kengroq e'tibor beradilar. Realizm—bu sotom](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_9.png)
![fikrli ongologiyadir, deb ta'kidlaydi, ushbu yo‗nalish vakillaridan biri u. Autveyt.
Sotsial reallik insonlarning mustahkam uzaro harakati yangilanayotgan strukturaning
natijasi sifatida tushuniladigan sinflar, jarayonlar va interpretatsiyadir. Realistik
yunalish reallikni har hil darajasi, tabaqasini ajratib tahlil qildiki, bular shunday
jabhalardir real, aktual va empiriklikdir. Bu intilishlar esa metodologik munosabat
sifatida juda muhimdir. Reallikiing ushbu jabqdoari orasidagi o‗zaro borlig‗lik ularning
sotsial voqelikni shakllantirishdagi urni va ahamiyatining tashkil etilishi ushbu
yunalishning behiyos xizmatidir. Fundamental sotsiologiya nafaqat nazariy asoslarni
ishlab chiqish bilan shug‗ullanadi, binobarin bilishning umumsotsiologik fundamental
printsnplarini ham keng ma'noda ishlab chiqadi. Sotsiologik bilishning mohiyati
vazifalari, bilimlarning ob'ektivligi, u yoki bu printsish va yondoshishlarni qullash ham
fundamental sotsiologiya muammolari majmuasiga taalluqlidir. Har hil nazariyalar
negizida «sistemalilik», «funktsional yondoshish», «sababiyat», «tushunuvchi» yunalish
deb ataladigan fundamental printsiplar ishlab chiqildi. Sotsial reallik mohiyatining
masalalarini yo‗q qilish bilan birgalikda, taraqqiyot qonunlari va insonning sotsial
dunyodagi o‗rni muammolari echimini topish sababli ma'lum bir sotsiologik metodlar
shakllanadi. Sotsiologiyaning rivojlanishi davrida o‗rganilayotgan muammolar,
tadqiqot yo‗nalishlari o‗zgardi, lekin asosiy, fundamental harakterga ega bo‗lgan fan
uchun juda muhim ahamiyatga doir umumiy printsiplar: sotsiologiyaning ob'ekti va
predmeti, sotsial reaklliqning moqiyati, uning rivojlanish kokunlari, sotsial olamdagi
insonning ahamiyati va o‗rni, uning ongi va tafakkuri kabilar o‗z ahamiyatini
yo‗qotmadi. 20 Fundamental sotsiologiyaning maqsadi — bu sotsial olamning to‗liq
tasvirini yaratashdir va bu sotsial olamning taraqqiyot manbai va shakllarini aniqlashdir.
Ilk bor fundamental nazariyalar tabiiy fanlar taraqqiyotiga tayangan, ayniqsa biologiya
va fizikaga. Sotsiologiya fanining asoschilari huddi shu fanlarning eksperimental va
empirik negizga o‗hshagan negiz asosida yangi sotsial fanni yaratishmokchi bo‗ldilar.
XIX asrning ikkinchi yarmidagi yo‗nalishlar —pozitivizm, naturalizm va psixologizm
sotsial hayotning doimiy harakatlanuvchi mexanizmini kashf etish, sotsiologiyada
empirik metodni yaratish uchun o‗z kuch-g‗ayratlarini birlashtiradilar. Buning
natijasida ular tabiiy fanlarning tushunchalarini, umumilmiy metod va yunalishlarini
qullaydilar. Ammo XX asrning boshlarida sotsiologiya tabiiy fanlar tizimidan ajralib
chiqa boshlaydi. Sotsial voqelikning pozitivistik ruhidagi kurinishi urniga
strukturfunktsional, empirik kurinishlari xuddi. Bu yunalishlar sotsiologiyaning uz
asosini, mustaqilligini izlashga katta ta'sir kursatdi. Ammo empirizm nafaqat
fundamental nazariya ahamiyatini, balki nazariyani o‗zini ham butkul inkor qila
boshladi. Buning natijasida esa sotsiologiya o‗zining yahlitligini yo‗qota boshlab,
ijtimoiy hayotning har hil yunalishlarini alohida-alohida tahlil qiladigan fanga aylana
boshladi. Lekin XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab sotsiologiya uzining
umumnazariy muammolariga qaytishni boshladi, shuningdek metodologik](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_10.png)
![tadqiqotlarning ahamiyati kup osha boshladi. Bu jarayonlar esa sotsiologlarni
filosofiyaga qayta murojaat qilishga majbur qildi. Buning natijasida esa ekzestentsial,
fenomenologik yunalishlar paydo buldilar. Ular esa sotsiologiyaning asosini, yangi
metanazariyasini yaratishga harakat qila boshladilar hozirda bu tendentsiya
kuchayyapti. Sh.Shtompkaning fikricha sotsiologlar yana eski bo‗lmagan topishmoqni:
Jamiyat nima uzi? — topish bilan ovoralar. 80-yillarning «Katta nazariyasi»ning yangi
to‗lqinlarining effekta sifatida falsafa va sotsiologiyaning yangi munosabatlarn deb
tushunish mumkin. Nafaqat sotsiologiya falsafaning ta'siri ostidadir, balki falsafaning
uzi ham sotsiologiyaning aktiv ta'siri doirasidir. Fundamental sotsiologiya rivojining
ikkinchi muhim tushunchasi bu sotsial jarayonlarning markaziy omili sifatida sub'ektga
murojaat qilish bilan belgilanadi. Shunday qilib, fundamental sotsiologiya bu
nazariyadir, u fanning strukturasi, mazmuni, kategoriyasi va metodlarini o‗rganadigan
umumsotsiologik muammoni tadqiq qiladi. Shuning uchun fundamental 21
tadqiqotlarning roli beqiyosdir, funktsiyalari esa hilma-hildir. Quyidagi funktsiyalarni
ajratib kursatish mumkin: dunyoqarash, metodologik, integratsiyalashtiruvchi, evristik
va hokozolar. Dunyoqarash funksiyasi bevosita borliq va ong, insoniing mohiyati kabi
dolzarb muammolari bilan bog‗liqdir. Chunki bu muammolar sotsiologiya faniinng
predmeti va ob'ekt yadrosini tashkil etadi. Bu muammolarni hal qilish jarayonida
sotsiologiya filosofiya bilan juda faol uzaro muloqot va dialektik aloqada buladi va
sotsial olam haqida ilmiy tasavvur yaratadilar. Umumsotsiologik nazariya negizida
sotsiolognyaning umumiy netodologiyasi ishlab chiqiladi. Integratsiyalashtiruvchi
funktsiya fundamental nazariyani barcha bilimlar bilan boshlaydi. Fundamental
sotsiologiyaning yahlit yondoshuvi yangi muammolarni hal qilish, njtimoiy hayotning
hali yahshi urganilmagan tomonlarini chuqur ilmiy taxlid qilishga yordam beradi.
Sotsiologiya fani tizimida amaliy tadqiqotlar paydo bo‗ldi va rivojlanayapti. Amaliy
sotsiologiya tadqiqotlar fundamental sotsiologiyadan o‗zining strukturasi, mazmuni va
maqsadi bilan farq qiladi. Amaliy sotsiologiyaning hususiyati shundan iboratki, u orqali
jamiyatning har bir sohasi uchun kerakli bo‗lgan nazariy va empirik tadqiqotlarni
natijalarini qo‗llash uslublari va vositalari joriy etiladi. Amaliy sotsiologiya XX asr
boshlarida tashkil topgan empirik tadqiqotlar negizida shaklandi va rivojlandi. Empirik
va amaliy tadqiqotlarni tenglashtirishning yana bir sababi shundaki, empirik tadqiqotlar
sotsial amaliyotga olib chiqadigan vosita hisoblangan. Binobarin bu masalaga bunday
yondoshish uning mohiyatini to‗g‗ri tushunishga halaqit beradi. Empirik tadqiqotlar
jonli faoliyatni bevosita shaklandi urgansa ham, u uzgartiruvchanlik faoliyat emasdir.
Empirik tadqiqtlarning vazifasi bu kuzatish, eksperiment, hujatlarni o‗rganish va so‗rov
metodlari orqali sotsial jarayonlar haqida faktlar va empirik ma'lumotlar yig‗ishdir.
Empirik tadqiqotlar natijalaridan ham amaliy maqsadlarda ham nazariy bilimlar rivoji
uchun foydalanish mumkin. Amaliy tadqiqotlar tizimida ham nazariy, ham empirik
bilimlar mavjud bo‗lib, ular amaliy tadqiqotlarni ijtimoiy hayotni turli sohalari](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_11.png)
![faoliyatini takomillashtirish uchun amaliy tavsiyanomalariga aylantnradi. Boshqaruv
sistemasini elementi sifatida amaliy tadqiqotlar fanning ijtimoiy funktsiyalarini bajara
borib, uning natija va yutuqlarini amaliy faoliyatga aylantiradi, o‗zining amaliy
yunalishiga qarab ayrim hollarda amaliy tadqiqotlar ilmiy tadqiqotlar bilan qarama-
qarshilik munosabatida bo‗ladi. 22 Foydaliylik va ob'ektivlik munosabatlari nisbati
amaliy sotsiologiyaning eng muhim metodologik muamolaridan biridir. Ilmiy
ob'ektivlik urganiladigan ob'ektning hususiyatlariga mosligi bilan belgilanadi. Ayni
vaqtda foydaliylik bilimlar kimning manfaatlari uchunligini nazarda tutilishi bilan
belgilanadi. Sotsiologik tadqiqotlar umumiy ijtimoiy-madaniy kontekst bilan
chambarchas bog‗liq bulgan sotsial faoliyatning bir turi hisoblanadi. Buning natijasida
esa tadqiqot natijalaridan iqtisodiy, siyosiy manfaatlar uchun foydalanadi. Ilmiylik va
foydaliylik bir-birlari bilan ziddiyatli munosabatlarga kirishmasliklari uchun M.
Veberning fikricha haqiqat uchun intilish kerak, ya'ni boshqacha qilib aytadigak bulsak
ilmiy bilimlardan tug‗ri foydalanish uchun iqtisodiy, soiial-siyosiy va ma'naviy
tuzilishlarning ma'lum tizimi mavjud bo‗lishi zarur. Shunday qilib, amaliy sotsiologiya
nafaqat tayyor bilimlarni ishlatadi, balki yangi nazariy va metodologik bilimlarni ham
shakllantiradi. Amaliy sotsiologiya ilmiy bo‗limning amaliy effektivligi masalalarini
hal qila turib fundamental tadqiqotlarni rivojiga stimul berish uchun yangi
muammolarni urtaga qo‗yadi. Amaliy tadqiqotlar ilmiy faoliyatning alohida bir turi
sifatida faqatgina nazariy va metodologik muammolarni hal qilmasdan protsedura va
metodik muammolarni ham echishga intiladi. Metodologiya va metodikaning muhim
muammolaridan kontseptualizatsiya, formalizatsiya va operatsionalizatsiyalarning
tutgan o‗rinlari juda aktualddir. Chunkn bu muammolar sotsial qurilish va sotsial
injenerlikning muammolarini hal etishda ilmiy bilishning realizatsiya qilishning uziga
hosligi bilan bevosita bog‗liqdirlar. Sotsial injenerlik amaliy tadqiqotlarning negizida
shakllangan faoliyatining ma'lum bir yunalish sifatida shakllandi. Sotsial injenerlik—bu
sotsial strukturani (iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma'naviy) maqsadga yunaltirilgan,
tubdan uzgartirishlik bilan uni optimal va effektov shaklga keltirishdir. Amaliy
sotsiologiyaning sotsial injenerlikdan tashqari yana sotsial tehnologiya qismi ham
muhim ahamiyatga egadir. U maqsadga erishishni ta'miilaydigan metodlar
vositalarining majmuasidir. Amaliy sotsiologiya taraqqiyotini belgilab beradigan bu
omil ijtimoiy-siyosiy holatdir, chunki sotsial amaliyotning muammolarini belgilab, hal
qilib berish bu sotsial buyurtmadir, har hil konkret-tarihiy sharoitlarda har turli xil
muammolar oldingi uringa chiqishi mumkin. Ilk bor ishlab chiqarishni tashkil etish,
shaxsning ijtimoiylashuvi, og‗ishma hulk-atvor, urbanizatsiya va jamiyatni
stabillashtirish muammolarini echish uchun sotsial buyurtmalar berilgan. 23 Amaliy
tadqiqotlar tarmoq, yunalishlarini shakllantiradi. Bu yunalishlarning orasida og‗ishli
xulq-atvor sotsiologiyasi, shahar sotsiologiyasi, industrial sotsiologiyalar kuprok
tarakkiy etgan. Inson ulimi muammosini o‗rganadigan—nekrosotsiologiya,](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_12.png)
![sotsialdiagnostikalar tarmok yunalishlari orasida eng yangilari hisoblanadi. Sotsiologik
tadqiqot ham nazariy, ham empirik bulishi mumkin. Ularni chegaralanishi shartli
ravishdadir, chunki har qanday fundamental sotsiologiya nazariydir, empirik tadqiqotlar
esa nazariya bilan jipslashgan o‗zaro aloqalik bilan utkaziladi. Lekin hususiyatni
ajratish va aniqlash zaruriyatdir. Agarda har qanday fundamental sotsiologiya nazariy
hisoblansa, har qanday nazariya fundamental sotsiologiya hisoblanmaydi. Fundamental
sotsiologiya distsiplinar muammolarga fanning poydevorining asosini urganishga
yunaltirilgan bo‗lib, uz navbatida nazariy sotsiologiyaning o‗rganish ob'ekti sifatida
ham umumiy, ham xususiy jarayonlar, jamiyat hayotinnng ayrim sohalari va
faoliyatinint biror bir tomoni bo‗lishi mumkin. Nazariy va empirik sotsiologik
bilimlarni qabul qilish va jamiyatni tahlil qilish darajasi bilan bir-biridan farq qiladi.
«Nazariylashtirishni — deb yoeadi tainikli amerikalik sotsiolog Dj. Terner,—shunday
vositalarga taalluqli deb xisoblash mumkinki, u orqali fan deb ataladigan tafakkur
faoliyati uzining uchta asosiy maqsadini amalga oshiradi: olamda, shaklanayotgan
voqealarni shunday klassifikatsiyalash (tasniflash) va tashkil qilishlikni buning
natijasida ularni istiqbolda kura bilishlik; utgan voqealarni sabablarini tushuntirish va
kelajakda bo‗ladigan voqealarni oldindan kura bilish; voqealarni nima uchun va qanday
bo‗lib utishini «tushunishni intuitiv ravishda taklif qilish». Nazariya—bu kategoriya,
tushunchalar, holatlar va printsishlarning kontseshtual birligi bulib, u hodisalarni
xossalari, munosabatlari va qonuniyatli aloqalarini ochib beradi. Nazariyalarda
markaziy urinni tushunchalar egallaydi. Ularda fanning tajriba va yutuqlari tuplanadi va
ular nazariyaning mazmunini belgilaydi. Nazariyani yaratish vositasi bu
mavxumlashtirishlikdir. Chunki u konkret xolatlar va xodisalarni tashkil qilishda
chegaralardan sakrab utishga yo‗l beradi. Sotsiologiyada nazariyani turli darajasini
ajratib kursatish mumkin: umumsotsiologik nazariyalar jamiyatni yaxlit qamrab
oladigan muammolarni hal qiladi. Masalan, jamiyatni rivojlanish davrlari va strukturasi,
uni faoliyat qonunlari va boshqalar. Maxsus nazariyalar sotsiologiyaning ob'ektini
muhim tomonlarini o‗rganadi. sotsial struktura nazariyasi, o‗zaro ta'sir nazariyasi,
institutlar 24 nazariyasi va hokozolar maxsus soxalar sifatida shakllandilar. Maxsus
nazariya yoki o‗rta daraja nazariyasi tushunchasini fanga R. Merton joriy etgan. O‗rta
daraja nazariyasi sotsial tizimlarning ummiy nazariyasini sotsial hatti-xarakatning
tashkil etilishning umumiyligiga mahsus kuzatilayotgan turlari bilan bog‗lashi kerak.
Bu nazariyalar mavhum tushunchalardan foydalanadilar, lekin ular kupincha faktlar
bilan bog‗liqdirlar va bitirish tadqiqotlar asosida shakllanadilar. Shuningdek, xususiy
nazariyalarni ham ajratib ko‗rsatish mumkin va ular sotsial jarayonlar quyidagi empirik
ma'lumotlar bilan ko‗prok bog‗langanlar. Bunday nazariyalar deb ko‗yidagilarni
aytamiz: hramli fe'l-atvor, referent guruhlar nazariyasi, kichik guruhlar nazariyasi va
boshqalar. Bu nazariyalar inson fe'l-atvorining mustahkam mexanizmlarini har xil
sharoit va holatlarda ko‗rinishni aniqlashga harakat qiladilar. Nafaqat axloqli](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_13.png)
![nazariyalar balki faoliyatning turli hil turlari nazariyalari: mehnat munosabatlari,
qadriyatli moslashni shakllantirish, tashkil qilish va boshqarish. Empirik tadqiqotlar
sotsiologiyaning muhim komponenti hisoblanadi. Dastlabki empirik tadqiqotlar XVII
asrdayoq o‗tkazilgan edi, lekin faqatgina XX asrning birinchi choragidan AQShda
ommaviy ravishda o‗rin oladi. Empirik tadqiqotlar tajribali bilishni anglatadi. Ular
sotsial guruhlar, individlar, tashkilotlar, muammolarni bevosita o‗rganishni o‗zining
asosiy maqsadi deb hisoblaydilar. Empirik sotsiologik tadqiqotlarning ob'ekti—bu
ijtimoiy hayotning mikrojarayonlari, insonlarning harakatlari, tafakkur tarzi, fikri va
munosabatlaridir. Empirik tadqiqotlarlarni sotsiologik fanning muhim bir bulagi sifatida
empirizm kontseptsiyasi bilan solishtirish mumkin emas, chunki empirizm kontseptsiya
sifatida nazariy sotsiologik bilimlarni tuliq inkor etadi. Empirizm xissiy idrokni
bevositaligini fanning asosi deb hisoblaydi. Empirik tadqiqotlarning vazifasi sezgilar
maydoniga bilimlarni olib chiqishi emas, aksincha bu bilimlarni rivojlantirish, empirik
faktlar yig‗ish, real jarayonlarni tadqiqot qilishligi bilan muammolarni kundalang
ko‗yish va hal qilishlikdir. Empirik tadqiqotlar huddi boshqa fanlar ynlaetgan kabi
bilimning ma'lum bir vositasi, davri va darajasidir. Empirik sotsiologiyaning ob'ekta
mikrojarayonlar bulsa, predmet sifatida takomillanishning turli muammolari
munosabatlar uyg‗unlashuvi, faoliyatning sermaq.sulligi, shahsning sotsial xususiyatlari
turli xil institut 25 va tashkilotlar namoyon bulishlari mumkin. Empirik sotsiologiyaning
ob'eqti va predmetining hususiyati mahsus metodologiya va metodni ishlab chiqishni
talab qiladi. Buni anglash esa birdan yuz bermadi. Dastlab empirik metodni ishlab
chiqish aniqrogi sotsial jabhalar uchun tabiiy fanlarning metodlarini qayta ishlab chiqish
g‗oyasi etarlidir degan fikrlar vujudga keldi va bu qayta ishlangan uslublar bilan
empirik tadqiqotlarni muvaffaqiyatli utkazish mumkin degan hulosa paydo buldi.
Ammo tez orada ma'lum buldiki, empirik tadqiqotlarni utkazish chog‗ida kuplab
metodologik harakterga ega bulgan muammolar: sotsial faktning mohiyati, nazariy
bilimning empirik ma'lumotlar bilan uzapo munosabatlari, surov, kuzatish va
utkazilayotgan ma'lumotlarni tashkil qilish jarayonida sub'ektiv omilning roli kabilar
paydo buldi. Sotsiologiyada bilimning sub'ektiv aslekti masalasi metodologik
muammolarnnng eng markaziylaridan hisoblanadn. Empirik sotsiologiyaning
tadqiqotida empirik metodlar: surov, kuzatish, hujjatlarni o‗rgannsh va eksperiment
usullarn shakllanib joriy etildi. Bu metodlarning har birini hususiyati jarayonning
tomonlarini huddi shu metod bilan taxlil qilishlik bilan belgilanadi. Masalan, eng
ommabop metod — surov metodi asosan insonlarning sub'ektiv dunssiin: qarashlari,
munosabat bildirishlar, juda tez rivojlanishlik va uzgaruvchanliklarga yunaltirilgandir.
Bundan tashqari, sotsiolog tomonidan olingan ma'lumotlarga uning munosabat
bildirishi, nntershretatsnl (tahlil qilishlik), tushunishi bilan tus beriladi. Shu tufayli esa
empirik tadqiqotlar metodologiyasi shunday printsip va yunalishlar ishlab chiqilishi
kerakki, u orqali empirik ma'lumotlarining ob'ektivligi va haqqoniyligi ta'minlansin,](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_14.png)
![sotsiolog va respondent o‗zaro harakatlarining murakkab aspektlari tuliq majmuasini
nazarda tutadigan tadqiqot vositalari, mantiliy masalalari va davri muammolarni hal
qilsin. Shunday qilib, empirik sotsiologiya bu bilimning yirik bir sohasidir-u uzining
tarkibida empirik metodlar bilan bir qatorda metodologiya, ma'lumotlar tamini va
empirik ma'lumotlarni qayta ishlash sistemasini uzida mujassamlashtiradi. Shu sababli
empirik tadqiqotlar odatda har hil mutahassislikning tadqiqotchilari: psixologlar,
metodologlar, matematiklar jamoasining Uzaro hamkorligi ostida utkaziladi. Empirik
tadqiqotlar asosan statistik ma'lumotlarga tayangan holda utkaziladi. Rivojlangan
mamlakatlarda informatsion ta'minot empirik tadqiqrtning muhim manbasi hisoblanadi.
Empirik tadqiqotlarning rivojlanishi uchun asosiy muammo — bu tehnik vositalar
ta'minoti bilan bogliqdir, chunki tadqiqotlar natijalari hamda qayta ishlanishi zarur.
SOTSIOLOGIYANING METODOLOGIYASI
Sotsiologiyaning metodologiyasi fundamental, maxsus, amaliy va empirik tadqiqotlar
asosida vujudga keladi. U an'anaviy fanlar va ularning metodologiyasi bilan o‗zaro
hamkorlikda ishlab chiqiladi va bunda falsafaning bilish nazariyasining o‘rni
beqiyosdir. Sotsiologiya metodologiyasining bosh vazifasi—bu sotsial jarayonlarni
tadqiqot prinsiplari, shakllari va metodlarini ishlab chiqishdir. Amerikalik olim T. Kun
tomonidan fanga kiritilgan «paradigma» termini sotsiologiya metodologiyasini tadqiq
qilishda muhim rol o‘ynadi. Paradigma deb, muallif o‘zida ma'lum bir tushuncha,
prinsip, yondoshuv va metodlarni mujassamlashtirgan ma'lum bir konsepsiyasini
tushunadi uni fanda muammolarni hal qilishlik modeli yoki namunasi deb e'tirof etadi.
Sotsiologiya metodologiyasi taraqqiyoti tarixni turli xil paradigmalarning almashuvi,
ya'ni: pozitivistik, psixoanalitik, sitsiyontistik, funksional, fenomenologik
paradigmalarni deb ta'riflashsa, mubolag‗a bo‗lmaydi. Funksional paradigma ssentizm
tadqiq qilgan turli o‗zaro aloqalarni birlashtirishga harakat qilib umumiy yondoshishni
tashkil qilmoqchi bo‗ladi. Funktsionalizm metodologiyasi universal funksiyalar va
maxsus funksiyalar tushunchalar asosida qurilib, jamiyatdagi hodisalarning ahamiyatini
aniqlashga intiladi. Agarda yuqorida sanab o‘tilgan metodologiya yo‘nalishlar sotsial
voqelikni pozitivistik tasavvur talqin qilish natijasida barpo bo‘lgan bo‘lsalar
fenomenologiya: paradigma esa butunlay boshqacha xarakter va xususiyatga egadir.
Fenomenologiya metodologiya turli voqealarni tushunish, ahamiyat kasb qilishlik
tadqiqotlarni, individlarining xarakterlarini sub'ektiv ma'nolarini o‘rganadi va ishlab
chiqadi. Bunda u sotsiologik jarayonlarni taxlil qilishda sub'ektiv omilga asosiy rolni
ajratadi. Funksional va fenomenologik paradigmalar sotsiologiya metodologiyasida XX
asr ikkinchi yarimida yetakchi mavqeni egallaydilar, lekin keyingi o‘n yillikda yangi
yo‘nalishlar ham shakillanmoqdalar. 29 Shunday qilib hozirda sotsiologiya
metodologiyasining yagona va umumiy shakli mavjud emas. Binobarin ob'ekt va
muammolarni o‘rganish xususiyatiga ko‘ra turli xil metodologiq yo‘nalishlar faoliyat](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_15.png)
![ko‘rsatmoqdalar. Har bir paradigma ijtimoiy hayotning ma'lum tomonlarini taxlil
qilishda o‘zlarining xissalarini qo‘shmoqdalar, lekin jamiyat hayotini hamma
tomonlarini universal qamrab oladigan metod hali yaratilganicha yo‘q. Vaxolanki
bunday urinishlar ko‘zga tashlanyapti. Tadqiqotlarda qo‘llanadigan asosiy metodologik
turlarni alohida taxlil qilib chiqishlik muhum ahamiyatga ega. Metodologiya turlarini
turli mezonlar asosida ajratish mumkin. Metodologiyaning turlarga ajratishning eng
keng tarqalgan mezoni bu taxlil qilish va tadbiq qilish darajasi mezonidir. Bu mezon
asosida umumiy metodologiya, maxsus metodologiya va emperik metodologiyani
ajratib ko‘rsatish mumkin. Umumiy metodologiya fundamental tadqiqotlar (sotsial
voqelik mohiyatini, inson borliq va madaniyat muammolari yechimi) asosida
shakllanadi. U sotsial jarayonlarning bilishni yalpi prinsiplari va shakllarini ishlab
chiqish, nazariy va empirik bilimlarning mohiyati umummetodologik muammolarini hal
qilish, bilishning turli shakllari va metodlarining ahamiyatlarini aniqlashga intiladi.
Umummetodologik tushunchalar va prinsiplar tadqiqotlarning barcha darajalarida
ishlatadilar, ya'ni ham yalpi yaxlitlik tahlili darajasida — jamiyatda, ham uning alohida
sohalari va xususiy voqealar tahlili darajasida. Yalpi metodologiya roliga o‗z vaqtida
naturalizim va psixologizm XX asr o‗rtalarida funksionalizm va strukturalizm, keyingi
o‗n yilliklarda realizm da'vogarchilik qildilar. AQSH da funksionalizm o‗zining
yetakchi o‗rnini saqlab kelmoqda va hozirda u akademik sotsiologiya deb ataladi.
Umumiy metodologiya bilan bir qatorda sotsiaolognyada maxsus metodologiya ham
shakillandi. Bu metodologiya ob'ekt tadqiqotning ma'lum bir soqasiga tadbiq qilish
uchun ishlab chiqilgan maxsus metodologiya bo‗lib, u sotsiologiya fanining kamroq
rivojlangan sohasidir. Uning shakllanishi sotsiaologiyada maxsus va tarmoq,
yo‗nalishlarining rivoji bilan bevosita bog‗liqdir. Jamoatchilik fikri, mehnat
munosabatlari, guruh, sotsial struktura tadqiqotlarning maxsus metodologiyasi
chuqurroq ishlab chiqilgan. Maxsus metodologik yo‘nalish sifatida rollik yondoshish,
statusli tahlil, qadriyatli yoki aksiologik yondoshishni, sotsiometriyani e'tirof etish
mumkin. Sotsiometriya asoschisi Dj. Moreno o‗zining ta'limotini umum 30 sotsiologik
deb ta'kidlagan bo‗lsa ham, ammo sotsiologiya taraqqiyoti etaplarida sotsiometriya
shaxslararo munosabatni tadqiq qiladigan metod sifatida tan olindi. Amaliy tadqotlar
aloqida metodologiyani talab qiladilar, chunki bu metodologiya nafaqat yangi
bilimlarga erishish uchun, balki bu bilimlarni sotsnal amaliyotda qo‗llash yo‗nalishlari
bo‗lib ham xizmat qilishi darkor. Empirik tadqiqotlar ham o‗zlari uchun alohida bir
metodologiyaga ega bo‗lishga erishdilar. Empirik tadqiqrtlarni oddiy bir ma'lumotlar
yig‗ish haqidagi dastlabki tasavvurlar deb talqin qilishlik ko‗pgina metodologik
muammolarni hal qilishlik zarurati bilan almashadi. XX asrning birinchi choragida
amerekalik olimlar Dodd, Landberg, Lazersfel‘d tomonidan ishlab chiqilgan
metodologik muammolar empirik tadqiqotlarning predmeti, tushunchalari muammolari
yechimining harakati edi. P.Lazersfel‘d metodologiyani tadqiqotlarda foylalaniladigan](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_16.png)
![metodlarning oddiy bir to‗plami emas, balki tadqiqotlar metodini tanqidiy baholaydigan
faoliyat deb tushunadi va bu faoliyat tushunchalar ma'nosini, nazariyalar mazmunini
aniqlash darkor. P. Lazersfel‘dning metodologiya tushunchasi empirik tadqiqotlarning
umumiy, nazariy va konseptual masalalarni hal qilishga qaratilgan. Tabiiy va aniq,
fanlarning yutuqlarga asoslanib P. Lazersfel‘d va Landberg empirik tahlilning quyidagi
metodologik protseduralarini: tushunchalar interpretatsiyasi, opeeratsionalizatsiyani
ishlab chiqdilarki, ular empirik tadqiqotlarning amaliyotda o‗zlarining muhim o‗rnini
egalladilar. Empirik tadqiqotlar metodologiyasini yaratish va ishlab chiqishda asosiy
e'tiborga loyiq xizmat neopozitivizmga, aniqrog‗i uning vakillari — F. Znametskiy va P.
Lazersfel‘dga taaluqlidir. Umumiy, maxsus va empirik metodologiyalarni ajratib
ko‗rsatish ma'lum bir ma'noda shartlidir, chunki ko‗pgina xususiy yo‗nalishlar
umumiylikka da'vo qilsalar, fundamental prinsiplar empirik tadqiqotlarga aylanadilar.
Sotsiologiya fanining ob'ektini turlicha tushunsh natijasida metodologiyaning uchta
asosiy turi shakllanadi tushuntiruvchi, ta'riflovchi va tushunuvchi. Tushuntiruvchi
metodologiya umumiy qonunlarni yoki bo‗lmasa qonun shakliga ega bo‗lgan
ob'ektning hislatlarni belgilaydigan mustahkam aloqa va munosabatlarni o‗rnatilishini
nazarda tutadi.Bu metodologiya ijtimoiy jarayonlarni qonuniyati muvofiqligini, sotsial
guruh 31 va individlarning faoliyatini tan oluvchi yo‗nalish vakillari tomonidan ishlab
chiqilgan. Ushbu yo‗nalishlar tomonidan ishlab chiqiladigan metodologiyaning
umumiy ko‗rinishi bo‗lib ob'ektivizm, ya'ni voqealarni aniqlovchi ma'lum bir omilni
ob'ektiv deb ajratish namayon bo‗ladi. Pozitivistik-naturalistik metodologiya shunday
omil sifatida jamiyatning tabiiy asoslarini, psixologik metodologiya—psixologik
mexanizmlarni, struktur funksionalizm yaxlit sistemaning funksiyalarini ajratib
ko‗rsatadi .](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_17.png)
![XULOSA
Sotsiologiya kursi bo‗yicha bayon qilingan ma'lumotlar asosida quyidagi xulosalarga
kelish mumkin. 1) Jamiyatda yashab turib, uni bilmaslik — bu katta yo‗lga tushib olib
istagan makonini qidirib topolmaslikdir. Ammo jamiyat inson hayotida va faoliyatida
o‗rganishi va ilmiy bilishi lozim bo‗lgan eng murakkab og‗ir bo‗lgan ob'ektdir.
Jamiyatshunoslik, jumladan sotsiologiya fani tabiatshunoslik fanlaridan ancha orqada
qolmoqda. Lekin jamiyat faoliyati va taraqqiyoti, boshqaruv mexanizmlari, sotsial
progressning istiqbollari haqidagi qonunlar tan olinishi va ularni bilish talab etiladi.
XXI asriing eng asosiy vazifasi jamiyat taraqqiyotini chuqurroq o‗rganib, uning
ochilmagan qonunlarini ochish va inson taraqqiyotini muqobil tarzda olib borishni
taqozo qiladi. Insonlarni dunyo taraqqiyotiga mos ravishda tarbiyalashda, inson
tafakkurini ilmiy asosda va millim ruhda shakllaiishida va nihoyat jamiyat
taraqqiyotining optimallashuvida sotsiologiya fanining o‗rni beqiyosdir va u hozirgi
zamon jamiyatshunosligida yetakchi rol o‗ynaydi. Prezident devoni OO‘Yu va OMM
vazirligi Oliy va o‘rta maxsus maktab muammolari insituti Vazirlar Maxkamasi
O‘MMYu lari OO‘Yu Vazirligi Sotiologik tadqiqotlar markazi О O‘Yu lari Х ududiy
muxbirlik punktlari 172 Sotsiologik fikrlar ming yillar ilgari ma'lum bo‗lsa ham, u fan
sifatida tan olinganligiga yuz ellik yildan oshdi. Shu qisqa vaqt ichida bu fan
insonlarning o‗z-o‗zini bilish, jamiyat taraqqiyotining yangi modelini yaratishda
o‗zining salmoqli hissasini qo‗shdi. Jamiyat bugun sotsiologiya yordamida o‗z-o‗zini
yo‗naltirish va o‗z-o‗ziii taraqqiy ettirish imkoniyatiga ega bo‗lmoqda. U o‗z tarixi
mobaynida har xil va qaramaqarshi dunyoqarashlarni ham talqin qildi. Plyuralizm va
dunyoqarashlar o‗rtasidagi qarashlarni tahlil va talqin qilish hozirgi zamon
sotsiologiyasining asosiy jihatlaridandir. Sotsiologiyaning bu jihatlari fandagi bitmas
tuganmas manbai bo‗lib, fan ular orqali, boyidi va taraqqiy etib boradi. Agar
umumsotsiologik nazariyalar majmuasini yaratish mumkin bo‗lsa, u holda hozirgacha
yaratilgan konsepsiyalar, maktablar bunga asos bo‗la oladi. Sotsiologiyaning diqqat
markazida shaxsiing o‗zaro ta'sir muammolari, sotsial guruhlap bir butun jamiyat
yotadi. Aytish lozimki, bu muammolar sotsiologiyaning asosiy vazifalarini tashkil etadi.
Ularning o‗rtasidagi munosabatlarni o‗rganish, ularning o‗zaro ta'sirini foydali, ya'ni
garmonik asosda tashkil etish sotsiologiyaning xizmati va mahsuli hisoblanadi. Shaxsni,](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_18.png)
![ya'ni oila a'zolarini takomillashtirmasdan turib, jamiyatni takomillashtirib bo‗lmaydi.
Inson ikki xil: aqlli va hayvonsifat bo‗ladi. Aqlli odamda ijtimoiy mohiyat birinchi
o‗ringa chiqsa, undan oliyjanob, sahovatli, odob-ahloqli va yuqori ma'naviyatln inson
chiqadi. Bu odam ijtimoiylashgan inson sifatlarini o‗zida mujassamlashtirib, tarixan
tarkib topgan eng ezgu munosabatlarning timsoliga aylanadi, muayyan jamiyat jamoa
tomonidan qabul qilingan ko‗pchilik e'tirof etgan odobahloq va huquq maqomlari
doirasidagina faoliyat yo‗nalishini belgilaydi.
ADABIYOTLAR :
1. I.A. Karimov. O‗zbekiston XXI asr bo‗sag‗asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O‗zbekiston», 1997.
2. I. A. Karimov. O‗zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.,«O‗zbekiston», 1999.
3. Aliqoriyev N.S. va boshqalar. Oliy o‗quv yurtlari professor o‗qituvchilari faoliyatini
rivojlantirish bo‗yicha tavsiyalar. Ta'lim muammolari, ilmiy-uslubiy yutuqlar va ilg‗or
tajribalar. T., 3—6, 1997.
4. Aliqoriyev N.S. Sotsiologiya va ta'lim taraqqiyoti. Ta'lim muammolari, ilmiyuslubiy
yutuqlar va ilg‗or tajribalar. T,2, 1998.
5. Aliqoriyev N.S. Upravlenie zanyatostyu i trudovo‗mi resursami v regionalno‗x
sistemax. T., «Fan», 1991.
6. Aliqoriyev N.S. Modelirovanie sotsialno‗x protsessov. T.,«Fan», 1979. 7. Aitov N.A.
Sotsiologiya truda. Alma-Ata, 1996.
8. Alekseyev N.I. Ekonomicheskiy eksperiment: sotsialno‗e aspekto‗. M., «Nauka»,
1987.
9. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo‗sl. M., 1991.
10. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo‗sl. Tekst Pod red. V.I. Dobrenkova. M.,
1994. 11. Andreyeva G.M. K voprosu ob otnosheniyax mejdu mikro i
makrosotsiologiey. M. Izdatelstvo MGU, 1970.
12. Andreyev Yu.M. Korjevskaya N.M. i dr. Sotsialnie instituto‗, soderjanie, funksii,
kontrol. Sverdlovsk, 1989. 13. Antonov A.I. Medkov V.M Sotsiologiya semi. M., 1996.
14. Afonin A.S. Trudovoe povedenie: sotsiologo-ekonomicheskiy analiz. Kiyev, 1991.
15. Bato‗gin G.S. Leksii po metodologii sotsiologicheskix issledovaniy: Uchebnik. M.,
1995. 16. Borhevskiy I.I., Truxov V.A. Proizvoditelnost truda: Metodi analiza i
prognozirovanie. Minsk, 1988. 17. Veber M. Izbrannie proizvedeniya. M., 1990.
18. Vladislavlev A.P. Neprerivnoe obrazovanie. M., 1983.
19. Volkov I. P. Sotsiometricheskie metodi v sotsialno-psixologicheskix issledovaniyax.
LGU, 1970.
20. Volkov Yu. G. Lichnost i gumanizm. (Sotsiologicheskiy aspekt). M., 1995.](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_19.png)
![21. Gavra D.P. Obshestvennoe mnenie kak sotsiologicheskaya kategoriya i sotsialniy
institut. Spb., 1998.
21. Gorshkov M. K. Obshestvennoe mnenie. Istoriya i sovremennost. M., 1980.
22. Gofman A.B. Sem leksiy po istorii sotsiologii. M., 1995. 23. Guryev V. I. Osnovi
sotsialnoy statistiki. M, 1991-. 24. Davidov A.A. Reprezentativnost viborki // Sotsiol.
issled.1990, 1.
25. Davidov A.A. Ekspertnie osenki dayot respondent. Sotsis 3, 1989. 26. Danilo
Markovich. Sotsiologiya truda. M., «Progress», 1988.
27. Dvoretskaya G.V., Maxnarilov V.Ya. Sotsiologiya truda: Ucheb. posobie. M.,](/data/documents/e1c9738c-1792-4d2c-969e-0951a3503be4/page_20.png)
Mavzu: Statistik modellashtirishning elementlari Reja: 1. Iqtisodiy-statistik modellashtirishning qo‘llanilishi. 2. Statistik va ekonometrik modellashtirish 3. Sotsiologiyada simulyatsiya simulyatsiyasi
1.Iqtisodiy-statistik modellashtirishning qo‘llanilishi. Iqtisodiy jarayonlarni vaqt davomida o‘zgarishini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Chunki barcha iqtisodiy jarayonlar va hodisalar vaqt davomida o‘zgaruvchan bo‘ladi. Iqtisodiyotda barcha iqtisodiy jarayonlarni iqtisodiy-statistik modellar orqali o‘rganish natijasida u yoki bu iqtisodiy ko‘rsatkichning hozirgi holati va kelajakdagi o‘zgarishini ilmiy asosda tahlil qilish va bashoratlash mumkin bo‘ladi. Iqtisodiy-statistik modellashtirish usuli - bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining iqtisodiy faoliyati tahlili va rejalashtirishni takomillashtirishga qaratilgan tadbirlardan biridir. Iqtisodiy-statistik modellashtirish iqtisodiy ko‘rsatkichlar va ishlab chiqarish omillari o‘rtasidagi aloqalar o‘z mohiyatiga ko‘ra stoxastik bo‘lgan asosga tayanadi. Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatini statistik modellashtirish zamon va makonda ularning rivojlanish jarayonini o‘rganishda asosiy o‘rin egallaydi. Bu modellar ishlab chiqarish tendensiyalari va qonuniyatlarini aniqlash uchun moslashgandir. Hatto eng takomillashgan statistik model ham iqtisodiy hodisa va jarayonlarning butun aloqadorligini qamrab olishga qodir emas. Shunga ko‘ra, iqtisodiy tahlil va iqtisodiy-statistik modellashtirishni qo‘llashda har doim noaniqlik elementlari mavjud bo‘ladi. Odatda, iqtisodiy-statistik modellashtirishni qo‘llash samaradorligining asosiy shartlaridan biri uning real ko‘rinish va jarayonga aynan mos kelishi hisoblanadi. Iqtisodiy-statistik modellashtirishni noaniq bo‘lishligining sabablari quyidagi hollarda sodir bo‘lishi mumkin: 1. Axborotli – axborotning xatoligi , uning ko‘rsatkichlari, omillar va ob’ektlar majmuining noaniqligi. 2. Tarkibiy – aniqlanmagan xilma-xilliklarning mavjudligi. 3. Modelli – ko‘rsatkichlar va dalillar o‘rtasida bog‘lanish shakllaridan noto‘g‘ri foydalanish. Iqtisodiy-statistik kuzatuvlar olib borilganda , texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar ko‘rinishidagi, materiallar oqimidagi axborotlarga duch kelamiz. Shu nuqtai nazardan , ishlab chiqarishga - kirish axborotini , chiqish axborotiga o‘zgartirgich sifatida qaraladi. Korxona faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan barcha ko‘rsatkichlarni quyidagi 3 ta guruhga bo‘lish mumkin:
a) kiritiladigan ma’lumot – moddiy resurslar xarajatining ko‘lami va tarkibi (xomashyo, asosiy fondlar , ishchi kuchi va boshqalar); b) ishlab chiqarish jarayonida resurslardan foydalanish sharoiti (ishlab chiqarishning texnologik sharoiti , tabiiy sharoiti va boshqalar); c) chiqish ma’lumotlari – ishlab chiqarish natijalari (tayyor mahsulot hajmi , uning tarkibi , sifati va boshqalar). Bir tomondan chiqish ko‘rsatkichlari bilan ikkinchi tomondan barcha qolganlari o‘rtasida kiritiladigan ko‘rsatkichlar ta’siri hamda chiqish ma’lumotlarida ishlab chiqarish ehtiyojlari sharoitini o‘zida mujassamlashtirgan qandaydir qonuniy aloqa mavjud. Bunday aloqa modeliga ega bo‘lgach, iqtisodiy xarakterdagi hisob-kitoblarni olib borish hamda chiqish ma’lumotlarini boshqarish mumkin. Iqtisodiy-statistik modellarning tasnifi Modellar vazifasidan amalda rejali-iqtisodiy foydalanish tushunchasi kompleks tushunchaga ega. U o‘zida model tuzishning funktsional maqsadini, model mo‘ljallangan korxonaning ma’muriy-xo‘jalik saviyasini, undan foydalanishdagi vaqt oralig‘ini o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi lozim. Yuqoridagi tushuncha asosida model vazifasidan foydalanish modeldan aniq talablar xarakteristikasini talab etadi. Bunday xarakteristikalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: a) modellashtirish uchun mo‘ljallangan ko‘rsatkichlar to‘plami;
b) modellashtirish uchun tadqiqotlar ko‘lami va ob’ekt rivojlanish darajasi ; v) iqtisodiy jarayonlar dinamikasining hisobot darajasi; g) o‘zgaruvchan modellarning xarakteri va to‘plami; d) modelning umumiylik darajasi. Modellashtirilayotgan iqtisodiy ko‘rsatkichlar turi bo‘yicha resurslarni mahsulotga (ishlab chiqarish hajmi) aylantiruvchi intensiv oqimlari ko‘rsatkichi modeli bilan turli umumiylik darajasi (materiallar harajatining salmog‘i, tannarx, rentabellik, mehnat xarajatlari va boshqalar) o‘zgartiruvchi samaradorlik darajasi ko‘rsatkichlari modeli o‘rtasidagi farqni ajrata bilish kerak. Birinchi xildagi ko‘rsatkichlarni hohlagan darajadagi sanoat ob’ektlari uchun modellashtirish mumkin. Ishlab chiqarish samaradorligi ko‘rsatkichidan esa odatda , quyi darajadagi sanoat ishlab chiqarish tizimi uchun shaxsiy ko‘rsatkichlar modellashtiriladi. Mana shu tasnif qilingan alomatlarga ko‘ra, bir ko‘rsatkich modelidan ko‘rsatkichlar vektori shakllanish jarayonini tavsiflanayotgan modelni farq qilish lozim. Tadqiqotlar ko‘lamiga ko‘ra, ikki xildagi modellarni ko‘rsatib o‘tish mumkin: 1. Korxona ichidagi. 2. Korxonalararo tahlil va rejalashtirish modellari.
Birinchi turdagi modellar ayrim korxonalar doirasida foydalanish uchun mo‘ljallangan. Ikkinchi turdagi modellar esa, bir guruhdagi sanoat ob’ektlari bo‘yicha tahlil va qarorlar qabul qilish uchun mo‘ljallangan. Bunday taqsimlanish qisman ob’ekt darajasini modellashtirish bilan mos keladi. Iqtisodiy jarayonlar dinamikasini aks ettirish mohiyatiga ko‘ra, statik va dinamik modellar mavjud. Statik modellar o‘zida vaqtning ayrim, qayd qilingan oralig‘ini qamrab oladi. Dinamik model vaqtning izchil oraliq tizimi holatini aks ettiradi. O‘zgaruvchan xarakterga ko‘ra, boshlang‘ich iqtisodiy ishlab chiqarish omillari yoki aralash omillarni o‘z ichiga olgan modellarni ko‘rsatish mumkin. Ishlab chiqarishning boshlang‘ich omillari deganda , keyinchalik taqsimlab bo‘lmaydigan oddiy omillar, masalan, resurslar harajati - jonli mehnat, vosita, mehnat qurollari tushuniladi. Modelning tuzilishiga qarab , ularni modelga turli o‘lchov birligi (natural, qiymat) va turli aniqlik darajasi bilan kiritish mumkin. Bunday holda ularning boshlang‘ich xarakteri saqlanadi. Quyidagi modellar turi boshlang‘ich va ishlab chiqarish omillarining turli kombinatsiyalarini beradi: a) ishlab chiqarish natijalarining boshlang‘ich resurslar xarajati darajasi va tarkibiga hamda ishlab chiqarish ehtiyojlari sharoitiga bog‘liqligini xarakterlaydigan to‘liq modellar; b) ishlab chiqarish ehtiyojlari sharoiti ob’ektlari guruhi yoki vaqt bo‘yicha barqaror hisoblangan paytlarda qo‘llaniladigan «vazifalar - mahsulot ishlab chiqarish» modeli; c) ishlab chiqarish texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi o‘zaro va boshlang‘ich ishlab chiqarish omillari bilan aloqalarini xarakterlovchi turli xil modellar. Modellar o‘zgaruvchanligiga ko‘ra, umumiy va xususiy modellarga bo‘linadi. Umumiy model o‘lchanadigan alomatlarning barchasini hamda o‘rganilayotgan ishlab chiqarish jarayonining bir tomonini, masalan, tabiiy sharoit belgilarini qisman o‘z ichiga oladi. Alomatlarning barchasini o‘z ichiga olgan model bilan xususiy (masalan, faqat tabiiy sharoit omillari) modelni taqqoslab , ishlab chiqarish tabiiy iqlim omillarining ta’siri qaysi vaqtda ko‘proq, qaysi vaqtda kamroq bo‘lishini aniqlash mumkin.