logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. TAFAKKURNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. TA‘LIM YO‘NALISHI AMALIY PSIXOLOGIYA

TAFAKKURNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. TA‘LIM YO‘NALISHI AMALIY PSIXOLOGIYA

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.2900390625 KB
Ko'chirib olish
MAVZU: TAFAKKURNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. TA‘LIM YO‘NALISHI: AMALIY PSIXOLOGIYA 1 MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 3 I.BOB Tafakkur tushunchasiga psixologik tavsif berish ........................................... 5 1.1. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari. ............................................................. 5 1.2. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish. .................................. 15 II.BOB Tafakkurni o‘rganish bo‘yicha chet el olimlarining fikrlari ....................... 19 2.1. Tafakkurning rivojlanish bosqichlari. .............................................................. 19 2.2. Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati. ................................................... 25 XULOSA ................................................................................................................. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 29 PSIXOLOGIYA YONALISHI ............................................................................... 30 2 KIRISH Mavzuning dolzarblig i. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga o`tib ketishi mumkin. Biroq tafakkur, hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha hissiy bilish bilan, ya`ni sezgilar, idrok va tasavvurlar bilan bog`langan bo`ladi. Tafakkur faoliyati o`zining butun "materialini" faqat bitta manbadan, ya`ni hissiy bilishdan oladi. Tafakkur faqat sezgilar va idrok orqaligina tashqi muhit bilan bog`lanadi va shu tariqa tashqi olamni aks ettiradi. Ammo sezgilar va idrok kabi hissiy bilish jarayonlari olamning turli xildagi aloqalarini, ular orasidagi bog`lanishlarni, paydo bo`ladigan turli muammolarni hal qilish imkonini bermaydi. Tafakkur qilish davomida tashqi olamni bilish chuqurroq amalga oshiriladi. Buning natijasida narsalar, hodisalar va boshqa shuning kabilar o`rtasidagi murakkab o`zaro bog`lanishlarni ajratish, echish mumkin bo`ladi. Zarur hollarda turli vositalar qo`llaniladi. Quyidagi uch xil hodisalarni o`rganish davomida vositalar qo`llaniladi. 1. Hozirgi paytda bevosita idrok qilishning imkoni bo`lmagan hodisalarni o`rganish uchun. Bunga tarixiy voqealar, kelajak rejalar, gipotezalar, umuman yoki o`tmishda ruy bergan yoki kelajakda ruy berishi mumkin bo`lgan hodisalarni o`rganish davomida; 2. Sezgi organlarimizning moslashmaganligi sababli bevosita idrok qilishning imkoni bo`lmagan hodisalarni o`rganishda. Bunga misol tariqasida juda kichik zarrachalar, elementlar, inson sezgi organlari "sezmaydigan" turli to`lqin uzunliklari yoki juda uzoq masofada joylashgan ob`ektlar (planetalar, yulduzlar va h.k.); 3. Bevosita idrok qilishning imkoni mavjud, ammo vosita kullash samarali bo`lgan hollar. Masalan, o`sib turgan daraxtning balandligini trigonometrik funktsiyalar yordamida o`lchash, havo haroratini termometr yordamida o`lchash kabilar. 3 Kurs ishining obyekti. Shaxslarda tafakkur darajasini aniqlash, tafakkurga oid fikrlar keltirish, turli chet el olimlarining tafakkur tushunchasiga bergan tariflari. Kurs ishining predmeti. Tafakkur turlari va tafakkurning rivojlanish bosqichlari haqida turli fikrlarni o‘rganish. Kurs ishining maqsadi. Shaxslarda tafakkur tushunchasiga bo‘lgan fikrlash doirasini kengaytirish, talabalarda tafakkur darajalarini rivojlantirish, chet el olimlari fikrlari bilan tanishtirish. Kurs ishining vazifalari. Tafakkur tushunchasiga ijtimoiy-psixologik tavsif berish; Tafakkur turlari haqida ma'lumot berish; Tafakkurning rivojlanish bosqichlari haqida tushuncha berish; Tafakkur tushunchasining rivojlanish bosqichlarini o‘rganish; Tafakkur nazariyalari va ularning fandagi ahamiyatini aniqlash; Tafakkur jarayonini eksperimental usullar yordamida aniqlashni tavsiflash . 4 I.BOB Tafakkur tushunchasiga psixologik tavsif berish 1.1. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari. Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aksʻ ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o rtasidagi bog lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo l bilan aks ʻ ʻ ʻ ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin ʻ bo lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ʻ ularning bog lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. ʻ Tafakkur — inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur ʻ jarayonida insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular ʻ shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang ong). Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. ʻ ʻ Fikrlash faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida ʻ insonning hissiy mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati ʻ bilan boshqa mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ʻ ettirgan, idrok qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson tafakkuri orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va hodisalar o rtasidagi eng muhim bog lanishlar, ʻ ʻ munosabatlar, xususiyatlarni anglab yetadi. Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi hamda oqibatini oldindan ko rish imkoniyatiga ega. ʻ 5 Tafakkur - bu aksiomatik qoidalar asosida atrofdagi dunyoning naqshlarini modellashtirishning aqliy jarayonidir .Biroq, psixologiyada boshqa ko'plab ta'riflar mavjud. Masalan: inson ma'lumotlarini qayta ishlashning eng yuqori bosqichi, atrofdagi dunyo ob'ektlari yoki hodisalari o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish jarayoni; yoki - ob'ektiv voqelik haqidagi g'oyalarning paydo bo'lishiga olib keladigan ob'ektlarning muhim xususiyatlarini, shuningdek ular o'rtasidagi munosabatlarni aks ettirish jarayoni. Ta'rif bo'yicha bahslar bugungi kungacha davom etmoqda. Patopsikologiya va neyropsixologiya fikrlash eng yuqori aqliy funksiyalardan biridir. U motivatsiyalar, maqsad, harakatlar va operatsiyalar tizimi, natija va boshqaruvga ega bo'lgan faoliyat sifatida qaraladi. Tafakkur inson bilimining eng yuqori bosqichidir; atrofdagi real dunyoni bilish jarayoni, uning asosi tushunchalar, g'oyalar zaxirasini ta'lim va doimiy ravishda to'ldirishdir; yangi hukmlarni chiqarishni (xulosalarni amalga oshirishni) o'z ichiga oladi. Fikrlash sizga birinchi signal tizimi yordamida bevosita idrok etib bo'lmaydigan bunday ob'ektlar, xususiyatlar va atrofdagi dunyo munosabatlari haqida bilim olishga imkon beradi. Fikrlash shakllari va qonuniyatlari mantiqning, psixofiziologik mexanizmlarning esa psixologiya va fiziologiyaning ko'rib chiqish predmeti hisoblanadi. Tafakkur - ijtimoiy sababiy, nutq bilan chambarchas bog`liq, muhim bir yangilik qidirish va ochishdan iborat psixik jarayondir. Tafakkur hissiy bilish idrok qilish imkonini bermaydigan voqea, hodisalarni ham o`rganish imkonini beradi. Masalan, yorug`lik tezligini o`lchash, o`rganish, uning xossalaridan foydalanish faqat tafakkur orqaligina amalga oshirilishi mumkin.Qachon tafakkur faoliyati boshlanadi (qachon biz fikrlab boshlaymiz)? Biz doimo fikrlamaymiz. Agar vaziyat bizga tushunarli bo`lsa, etarli hamma ma`lumot va vositalarga ega bo`lsak biz "o`ylamaymiz". Tafakkur jarayoni muammo paydo bo`lsa, muammoli vaziyatda paydo bo`ladi. Muammoli vaziyat - biror masalani echish uchun zarur bilimlar, vosita yoki ma`lumot, malakalarning etishmasligi bilan bog`liq bo`ladi. Muammoli vaziyatda bizning avvalgi vosita va usullarimiz etishmay qoladi. Shu 6 sababli oddiy, tushunarli, o`zida yangilikni aks ettirmaydigan ma`lumotni eshitayotgan talaba va o`quvchi fikrlamaydi. Ularni fikrlashga undash uchun muammoli vaziyatlar yaratish lozim. Kelib chiqishi va rivojlanishi bo`yicha tafakkur ijtimoiy tabiatga ega. Chunki bilishning barcha vositalari, usullari va manbaalari inson tomonidan yaratilgan moddiy va ma`naviy boyliklar bilan bog`liqdir. Odamning aqliy taraqqiyoti insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti davomida to`plangan bilimlarni o`zlashtirish jarayonida amalga oshadi. Bu erda shaxsning faolligini inkor qilmaymiz. Mavjud, tayyor bilimlarni o`zlashtirish boladan fikriy zur berish, ijodiy ishlash, yangilik ochishni taqoza qiladi. Aks holda o`zlashtirilgan bilim yuzaki, mexanistik bo`lib qoladi.Psixologiya fani mantiq fani bilan birgalikda tafakkurning mantiqiy shakllarini o`rgandi. Tafakkurning mantiqiy shakllari -tushuncha, hukm va xulosa chiqarishlardir.Tushuncha shunday bir fikrki, bu fikrda voqelikdagi narsa va hodisalarning umumiy, muhim, farq qiladigan belgilari aks ettiriladi. Masalan, odam tushunchasi uning mehnat faoliyati, mehnat qurollarini ishlab chiqarish, nutq, inson ongi va shular kabi nihoyatda muhim belgilarni o`zida mujassamlashtirgan. Mana shu belgilar bilan odam hayvonlardan farq qiladi.Tafakkur ko pgina fan sohalari (falsafa, mantiq, jamiyatshunoslik,ʻ fiziologiya, kibernetika, biologiya)ning tadqiqot ob yekti hisoblanadi. ʼ Psixologiyada tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish vositasi xususiyatiga, holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik ko rsatish darajasiga ko ra bir necha turlarga (ko rgazmali harakat, ko rgazmali ʻ ʻ ʻ ʻ obrazli, amaliy, nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz, mavhum, ijodiy va hokazo) ajratib tadqiq qilinadi. Ijtimoiy hayotda, ta lim jarayoni va ishlab chiqarish.da odamlar ʼ o rtasidagi aloqa va munosabatlar ham tafakkur yordamida namoyon bo ladi. ʻ ʻ Jamoada tanqidiy qarash, o zini o zi tanqid, baholash, tekshirish, o zini o zi ʻ ʻ ʻ ʻ tekshirish, nazorat qilish, o zini o zi nazorat qilish, guruhiy mulohaza yuritishdan ʻ ʻ iborat tafakkur sifatlari vujudga keladi. Insonning inson tomonidan idrok kilinishi ham tafakkur bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy ishlar, kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar tafakkurning mahsuli hisoblanadi. Psixologiya tafakkurning filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri), ontogenetik (kishi umri davomida) bilishga oid tarixiy ʻ 7 jihatlarini ham o rganadi. Hozirgi zamon fanining juda ko p murakkab masalalariʻ ʻ tafakkurdagi mantiqiy jarayonlarni yanada chuqurroq o rganishni taqozo etmoqda. ʻ Tafakkur muammosini ko‘rib chiqqan A. A. Smirnov tafakkur va aqliy jarayonlarning assotsiativ tarzda kechishini tafovutlash zaruriyati haqida ogohlantirgan edi. Gap shundaki, aqliy faoliyatda biz assotsiatsiyalardan keng foydalanamiz, chunki ular tafakkur masalalarini echishda ahamiyatli yordam ko‘rsatadi. Aqliy jarayonlarning assotsiativ kechishida holat o‘zgacha bo‘ladi. Muhim tafovut shundan iboratki, bu vaziyatda o‘z oldimizga hech qanday maqsad qo‘ymaymiz, chunki hech qanday vazifani bajarmaymiz. Bunda bir jarayon ikkinchisi bilan almashadi, chunki ular bir-biri bilan assotsiativ tarzda bog‘langan bo‘ladi. Tafakkur jarayonlarining assotsiativ tarzda kechishi ko‘p hollarda inson toliqqan bo‘lib, hordiq olishni xohlayotganida kuzatiladi. Uyquga ketishdan oldin xayolingizdan ketma-ket turli xildagi o‘ylar o‘tishini kuzatgansiz. Mana shu o‘ylar ma’lum assotsiatsiyalarga kiradi. Tafakkurning alohida muhim o‘ziga xos xususiyati – bu uning nutq bilan uzluksiz aloqasi. Tafakkur va nutqning bunday aloqasi, avvalambor, fikrlarning, hatto, nutq tovush shakliga ega bo‘lmagan holat, masalan, kar-soqov odamlarda ham nutq shakliga mujassamlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Biz doimo so‘zlar orqali fikr yuritamiz.Qisqartirilganlik, muxtasarlik, ixchamlilik xususiyatiga ega bo‘lgan yashirin, tovushsiz, ichki nutq insonning tafakkur mexanizmi bo‘lib hisoblanadi. Nutq tafakkur qurolidir. Ma’lum fikr so‘zlar bilan ifoda etilganida tafakkur jarayoni amalga oshiriladi. Fikrni so‘z bilan ifoda etish – ifodalash motivi (nutqiy maqsad), ichki nutq, fikrni tashqi tomondan nutqiy ifodalash kabi bosqichlaridan iborat bo‘lgan murakkab jarayon.Tafakkur moddiy olam qonuniyatlari, tabiat va ijtimoiy-tarixiy hayotdagi sababiy-oqibat aloqalari, insonlar psixikasi qonuniyatlarini tushunish imkonini beradi. Aqliy faoliyat natijalarini qo‘llash sohasi bo‘lgan amaliyot tafakkur faoliyatining manbai bo‘lib xizmat qiladi.Tafakkur psixik faoliyat sifatida miyaning vazifasi hisoblanadi. Oddiy psixik jarayonlar, masalan, sezgilar uchun asos vazifasini o‘taydigan yuqoriroq 8 darajadagi miya jarayonlari tafakkurning fiziologik asosini tashkil etadi. Lekin hozirda tafakkur jarayonini ta’minlovchi barcha fiziologik tuzilmalarning o‘zaro ta’sir etish tartibi va ahamiyati haqida aniq fikr mavjud emas. Tafakkur faoliyatida miya peshona qismlari alohida ahamiyatga ega ekanligi shubhasizdir. Bundan tashqari, bosh miya po‘stlog‘ining tafakkurni gnostik (bilish) vazifasi bilan ta’minlovchi doirasi, shuningdek, tafakkur jarayonini ta’minlovchi miya nutq markazlari ham katta ahamiyatga ega.Tafakkurning ikki darajasi mavjud: fahm- farosat – abstraksiyalardan foydalanish o‘zgarmas chizmalar, namunalar chegarasida sodir bo‘ladigan oddiy tafakkur, sog‘lom fikr, tafakkurning boshlang‘ich darajasi, uning mantiqiy mazmunini emas, balki, ibora va dalillar tuzilishini o‘rganadi, bu aniq, izchilliklik bilan mulohaza yuritish, fikrlarni to‘g‘ri tuzish, dalillarni qat’iy tizimlashtirish, tasniflash layoqati; aql (dialektik tafakkur) – abstraksiyalarni ijodiy qo‘llash va ular tabiatini ongli tadqiq etish xususiyatiga ega bo‘lgan nazariy bilishning oliy darajasi, aql yordamida inson narsalar mohiyati, ularning qonunlari va qarama-qarshiliklarini anglab etadi.Tafakkurning psixik faoliyat sifatidagi umumiy xususiyatlarni chizma shaklida keltirish mumkin. 9 Tafakkur – bu o‘z tuzilishi va turlariga ega bo‘lgan o‘ziga xos faoliyat. Tafakkurning turlarga bo‘linishi shakli, xususiyati, ochib berilganlik, yangililik va voqelikka moslik kabi xususiyatlarga qarab bo‘linadi.Tafakkur, odatda, nazariy va amaliy tafakkurlarga bo‘linadi. Nazariy tafakkurda tushunchali va obrazli tafakkur, amaliy tafakkurda esa –ko‘rgazmali-obrazli va ko‘rgazmali-harakatli tafakkur ajratiladi. Tushunchali tafakkur – bu ma’lum tushunchalar qo‘llaniladigan tafakkur. U yoki bu aqliy masalalarni echishda boshqa odamlar tomonidan aniqlangan va 10 tushunchalar, mulohazalar, xulosalar shaklida ifodalangan tayyor bilimlardan foydalanamiz. Obrazli tafakkur – bu obrazlar yordamida mulohaza yuritish jarayonining bir turi. Ular xotiradan olinadi yoki tasavvurda hosil qilinadi. Ko‘pincha tafakkurning bu turi badiiy ijodkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi odamlarda ustun bo‘ladi. Tushunchali tafakkur voqelikni aniq va umumlashtirgan holda aks ettiradi, lekin bunday aks ettirish mavhumdir. O‘z navbatida, obrazli tafakkur atrofimizdagi olamni aniq va sub’ektiv aks ettirish imkonini beradi. Shunday qilib, tushunchali va obrazli tafakkurlar bir-birini to‘ldiradi. Ko‘rgazmali-obrazli tafakkur obrazlarni qo‘llash bilan bog‘liq. Bu tafakkur odam biror masalani echishda turli obrazlarni, hodisalar va jismlar haqidagi tasavvurlarni tahlil qilishida, qiyoslashtirishida, umumlashtirishida namoyon bo‘ladi. Ko‘rgazmali-harakatli tafakkur – mohiyati real jismlar bilan amalga oshiriladigan amaliy o‘zgartiruvchi faoliyatdan iborat bo‘lgan tafakkurning alohida turi. Tafakkurning bu turi biror-bir moddiy mahsulot ishlab chiqarish maqsadidagi mehnat bilan mashg‘ul bo‘lgan odamlarda kengroq ifodalanadi.Yana til vositalari asosida vazifa bajaruvchi so‘z-mantiqiy tafakkur mavjud bo‘lib, u tafakkur tarixiy rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Unga tushunchalar va mantiqiy hosilalarni qo‘llash xosdir.Amaliy tafakkur tajriba, amaliy harakatlar asosida amalga oshiriladi va aniq vazifalarni bajarishga qaratilgan, nazariy – tajriba bilan ish ko‘rmasdan tushunchalardan foydalanadi. Diskursiv tafakkur – kengaytirilgan tafakkur, ichki sezgi kechishining tezligi, aniq ifodalangan bosqichlarning mavjud emasligi, oz darajada anglanganligi bilan xaraterlanadi. Reproduktiv, ishlab chiqaruvchi tafakkur – bu namuna bo‘yicha tafakkur, ijodkorlik esa – yangi kashfiyotlar, yangi natijalarga olib boruvchi tafakkur. Realistik tafakkur voqelikni to‘g‘ri aks ettiradi, odam o‘z hulq-atvorini anglaydi, autistik tafakkur esa, asosan, ob’ektga emas, affektga mos bo‘lganlarni ifodalaydi, ehtiyojni qondirishga, kelib chiqqan hissiy zo‘riqishni kamaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.Tafakkurning aqliy 11 jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli: tushuncha, mulohaza va xulosa farq qilinadi. Tushuncha – bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan va farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida hodisalar va jismlar haqidagi mavjud bilimlarimiz yotadi. U aniq va mavhum bo‘lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu jism yoki o‘xshash jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar yig‘indisi ajratilgan bo‘lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday tushunchalarga shahar, g‘oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir alohida belgi ajratilib, va bu belgi o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida jism sifatida o‘rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi.Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim belgilar deb, jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent, baykal ko‘li va boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki, jismlar sinfiga, bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Masalan, samolyot, davlat, korxona, institut va h.k tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlariga, tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so‘zda o‘z ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa faqatgina ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra ko‘proq umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi. Hukm – jismlar va hodisalar o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi», inkor etishga – «suvda hech qanday yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish mumkin.Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm: «bu 12 odam hech qachon aldov yo‘liga kirmaydi». Xususiy hukm: «ba’zi metallar suvdan og‘irroq». Umumiy hukm: «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan suyuqlikka teng bo‘lgan bosim ta’sir ko‘rsatadi». Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin va soxta bo‘lishi mumkin. Chin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi» chin hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lmagan aloqani ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar emas».Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning yonuvchanligi ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu moddaning yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan: «barcha metallar – elektr o‘tkazuvchi. Qalay – metall bo‘lgani uchun, qalay – elektr tokini o‘tkazadi». Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan foydalanadi. Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qoidalar va qonunlar o‘rnatish usuli. Deduksiya – bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib chiqarish, umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalarni bilish. Tafakkur operatsiyalari va qonuniyatlari. fikrlash jarayonida inson atrof-olamni o‘ziga xos aqliy opersiyalar vositasida o‘rganadi. Asosiy fikrlash operatsiyalariga analiz va sintez, taqqoslash, abstraksiya va umumlashtirish, aniqlashtirish, tasniflash va tizimlashtirish kiradi. Analiz – bu yaxlitlikni fikran qismlarga yoki yaxlitlikni tomonlar, harakatlar, munosabatlarga ajratish. Stolni, masalan, qopqog‘i, tirgaklari, g‘aladonlari va boshqalarga bo‘lish mumkin. Fikrlash jarayoni bevosita nutqiy faoliyatga kiritilganida analiz amaliy, va nazariy holatda aqliy bo‘ladi. 13 Sintez – bu qismlar, xossalar, harakatlarni fikran yaxlitlikka birlashtirish. Xuddi shunday, o‘quvchi biror mavzuni o‘rganishda matnning hammasini o‘qib chiqadi, so‘ngra esa alohida ma’noga ega bo‘lgan qismlarni ajratadi, ya’ni matnni tahlil qiladi. Keyin eslab qolish uchun reja tuzadi – bu sintez operatsiyasi bo‘ladi. Taqqoslash – bu jism va hodisalar, yoki ularning alohida belgilari o‘rtasidagi o‘xshashlik yoki farqlarni aniqlash. Taqqoslash bir tomonlama (chala) va ko‘p tomonlama (to‘liq); yuzaki va chuqur; bevosita va vositali bo‘lishi mumkin. Umumlashtirish – jism va hodisalarni ularning umumiy va ahamiyatli belgilari bo‘yicha fikran birlashtirish. Masalan, olma, nok, olxo‘ri, o‘rik va h.k.lardagi o‘xshash belgilar «mevalar» so‘zi bilan ifodalanadigan yagona tushunchada namoyon bo‘ladi. Sodda umumlashtirishlar ob’ektlarni alohida, tasodifiy belgilar asosida birlashtirishdan iborat, majmuiy umumlashtirish murakkab bo‘lib hisoblanadi, bunda ob’ektlar turli asoslarga ko‘ra birlashtiriladi. Abstraksiya – bu jism va hodisalarning muhim bo‘lgan xossa va belgilarini fikran ajratib, bir vaqtning o‘zida ahamiyatsiz belgilar va xossalardan ayro holatda ko‘rsatish. Xuddi shunday, mas’uliyatlilik hissi haqida so‘z yuritganimizda, biror- bir ishchi, muhandis, talabaning emas, balki har bir insonning muhim xususiyati sifatida gapiramiz. Abstraklashtirish odatda tahlil natijasida amalga oshiriladi. Aynan, abstraktlashtirish vositasida uzunlik, kenglik, miqdor, narx va boshqa tushunchalar yuzaga kelgan. Aniqlashtirish – bu umumlashtirilgan bilimlardan yagona, alohida vaziyatga fikran o‘tish. O‘quv faoliyatida aniqlashtirish – umumiy nazariy qonun, qoida, nizomni tasdiqlovchi misol, rasm, aniq dalilni keltirish demakdir.Jism va hodisalarni tizimlashtirish yoki tasniflash ularni bir-biriga o‘xshashlik yoki farqlari asosida guruhlarga bo‘lish. Masalan, o‘quvchilarni o‘zlashtirish, intizom, jamoat ishlaridagi faollik bo‘yicha guruhlarga bo‘lish mumkin.Tafakkur quyidagi asosiy qonuniyatlarga bo‘linadi: 1. Tafakkur muammoni hal etish bilan bog‘liq ravishda yuzaga keladi; muammoli vaziyat yuzaga kelish sharoiti vazifasini o‘taydi, u boshlang‘ich 14 ma’lumotning taqchilligi, sub’ektning aqliy faolligi yordamida engib o‘tish zarur bo‘lgan ma’lum bilish to‘siqlari, qiyinchiliklarning yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. 2. Tafakkurning asosiy mexanizmi, uning umumiy qonuniyati sintez orqali tahlil qilish: ob’ektni boshqa ob’ektlar bilan taqqoslash vositasida unda yangi xossalarni ajratish hisoblanadi; shunday qilib, «ob’ektdan, yangi mazmun yig‘ib olinadi, u har safar o‘zining boshqa tomonlari bilan o‘girilgandek bo‘ladi, unda yanada yangi xossalar namoyon bo‘ladi» (s.l. rubinshteyn). 3. Tafakkurning asoslanganligi: har bir dalil, har bir hodisa o‘tmishdagi dalillar va hodisalar asosida tayyorlanadi. Hech bir narsa etarlicha asossiz sodir bo‘lmaydi. Etarlicha asoslash qonuni inson fikrining har bir mulohazada o‘zaro bog‘langan bo‘lishini, birining ikkinchisidan kelib chiqishini talab etadi. Har bir xususiy fikr umumiyroq fikr bilan asoslangan bo‘lishi kerak. 4. Selektivlik (lot. – tanlash, tanlanish) – ma’lum vaziyat uchun zarur bo‘lgan bilimlarni tanlash, barcha imkoniyatga ega bo‘lgan holatlarni chetlab o‘tgan holda ularni muammoni hal etishga safarbar qilish. 5. Antitsipatsiya (lat. – oldindan sezish) voqealar rivojini oldindan ko‘ra bilish, oldindan sezishni bildiradi. Inson voqealar rivojini oldindan ko‘ra bilish, ularning natijalarini bashorat qilish, muammo echimining ehtimolligi chizmasini tasavvur qilish qobiliyatiga ega. 6. Tafakkur refleksivligi. Fikrlovchi sub’ekt doimiy refleksiya holatida bo‘ladi. 1.2. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish. Psixologiyada eksperimental usullar yordamida kuzatish bilan bir qatorda umuman ilmiy bilishning, xususan, psixologik tadqiqot usullaridan biridir. Eksperiment kuzatuvdan bir yoki bir nechta o'zgaruvchilar (omillar) bilan tizimli manipulyatsiyalarni amalga oshiradigan va o'rganilayotgan hodisa bilan sodir bo'lgan o'zgarishlarni qayd qiluvchi tadqiqotchining vaziyatga faol aralashuvi imkoniyati bilan farq qiladi. Eksperimentning tadqiqot usul qiymatini belgilovchi 15 asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: i) tajribada tadqiqotchining o'zi hodisalarning tasodifiy oqimi imkon berguncha kutish o'rniga (odatni ob'ektiv kuzatishda bo'lgani kabi) o'zi o'rganayotgan hodisani keltirib chiqaradi. unga bu hodisani kuzatish, 2) eksperimentator hodisaning tasodifiy berilgan kontekstda ularni idrok etish o'rniga, o'z xususiyatlarini namoyon qiladigan sharoitlarni o'zgartirishi mumkin; 3) eksperimentatorning o'rganish shartlari bo'yicha o'zgaruvchan manipulyatsiyasi muayyan jarayonlar, hodisalarning muayyan sharoit va vaziyatlardagi qonuniyatlarini aniqlash imkonini beradi; 4) eksperiment jarayonida turli darajadagi hodisalar o'rtasida miqdoriy qonuniyatlarni o'rnatish mumkin, ularning o'zaro ta'siri aniq tadqiqot tartibida modellashtiriladi. Psixologiyada tajriba laboratoriya yoki tabiiy bo'lishi mumkin. Laboratoriya tajribasi o'rganilayotgan hodisa uchun sun'iy (laboratoriya) sharoitda, hodisani yoki uning individual xususiyatlarini aniqlashtirish uchun vaziyatda maxsus tashkil etilgan eksperimentator kutilgan jarayonni boshlaganida va buning uchun barcha zarur shart-sharoitlarni sun'iy ravishda simulyatsiya qilganda amalga oshiriladi. Laboratoriya tajribasi na tashqi ta'sirlarni (qo'zg'atuvchilarning kuchi, davomiyligi va ketma-ketligi yoki ularning kombinatsiyasi) va insonning ushbu ogohlantirishlarga bo'lgan reaktsiyalarini (harakatlari va bayonotlari) aniq hisobga olish imkonini beradi. Demak, masalan, sezgi va idrokni o`rganish jarayonida turli qo`zg`atuvchilarning kuchi va ketma-ketligi, shuningdek, turli sezgi a`zolarining ularga bo`lgan javoblari aniq hisobga olinadi. Xotirani o'rganishda eslab qolgan materialning miqdori va sifati aniq hisobga olinadi; turli yo'llar bilan esda saqlash (to'liq, qismlarga bo'lib, ovoz chiqarib, «o'ziga», takrorlar soni va boshqalar), so'ngra barcha ma'lumotlarni taqqoslash orqali u yoki bu turdagi materialni va boshqa qonuniyatlarni samarali esda saqlash shartlari o'rnatiladi. Birinchidan eksperimental tadqiqotlar psixik jarayonlar (birinchi sezgilar) da amalga oshirilgan o'n to'qqizinchi o'rtalari ichida. MWeber va. GFechner. Birinchi eksperimental psixologik laboratoriyalar tashkil etildi. VWundt (in. N. Germaniya), va keyinchalik -. V.M.Bekhterev va. ALI-Karskiy (Rossiyada). MMLange (Ukrainada). Psixologiyada laboratoriya tajribasini rivojlantirishda, 16 masalan, ishlab chiqilgan xotirani o'rganish usullari muhim rol o'ynadi. Inka 19-asr Gebbinghaus. Laboratoriya psixologik eksperimentining katta afzalligi shundaki, u nafaqat sub'ektlarning tashqi harakatlari va bayonotlarini, balki ichki (yashirin) fiziologik reaktsiyalarni ham hisobga olish imkonini beradi: miyaning elektr potentsialidagi o'zgarishlar, faoliyatdagi o'zgarishlar. yurak va qon tomirlari, proprioseptiv va miokenetik reaktsiyalar va boshqalar .. Bu fiziologik reaktsiyalarni aniqlash. Videoqo‘ng‘iroq maxsus jihozlar yordamida amalga oshiriladi. Umuman olganda, eksperimentda o'rganilayotgan hodisaning tabiati va tadqiqot maqsadlariga qarab, ma'lum texnik vositalar yoki eksperimental vaziyatning boshqa modellashtirish elementlari qo'llaniladi. Laboratoriya tajribasi natijalari har doim quyidagi xususiyatlarni hisobga olgan holda tahlil qilinadi: 1) eksperimental vaziyatning sun'iyligi; 2) eksperimental jarayonning analitikligi va mavhumligi;3) eksperimentator ta'sirining eksperimentning borishi va natijalariga murakkablashtiruvchi ta'siri. Bundan tashqari, eksperiment har doim u yoki bu metodologik vositalar bilan to'ldiriladi, bu eksperimentning tadqiqot tekisligini kengaytirish va tadqiqot samarasini butunga oshirish imkonini beradi. Kuzatish va eksperiment o'rtasidagi oraliq shakl bo'lgan tajribaning o'ziga xos versiyasi taklif qilingan tabiiy eksperiment usulidir. OF. L va kurskiy. U laboratoriyada emas, balki oddiy hayot sharoitida amalga oshiriladi, faoliyat olib boriladigan sharoit eksperimental ta'sirga duchor bo'lsa, o'rganilayotgan ob'ektning faolligi uning tabiiy ko'rinishida kuzatiladi. Biroq, tajribaning tabiiy holatini tanlash o'z-o'zidan, tasodifiy emas. Tadqiqot tadqiqot maqsadlariga javob beradigan tanlangan shartlarga muvofiq amalga oshiriladi va jarayonlar o'zlashtiriladi, eksperimentatorning aralashuvisiz tabiiy tartibda va ketma-ketlikda davom etadi. Tabiiy tajriba birlashtiradi ijobiy fazilatlar kuzatish va laboratoriya tajribasi, lekin qolganlari bilan solishtirganda, u kamroq aniq va ko'p hollarda u bilan to'ldirilishi kerak. Mening fikrimcha, eksperimentning asosiy atributi iste'molchiga faol ta'sir ko'rsatishdir. Shuning uchun, "maydon" va laboratoriya tajribalari bu usulning 17 butunlay boshqa sinflari. Birinchi holda, marketolog iste'molchilarga real, faol ta'sir ko'rsatadi, ikkinchidan - ma'lum sharoitlarda uydirma, shartli yoki simulyatsiya. Shunga ko'ra, bu ikki tajriba sinfi turli afzalliklarga va kamchiliklarga ega. "Dala" tajribasi tabiiy sharoitda mustaqil o'zgaruvchini o'zgartirishni o'z ichiga oladi: do'konda, iste'molchining uyida va hokazo. Bu erda o'rganilayotgan omilning ta'siri hodisalarning tabiiy yo'nalishi bilan bog'liq, shuning uchun sharoitlarni diqqat bilan nazorat qilishni ta'minlash juda qiyin. "Dala" tajribalari bozor testi yoki sinov marketingi deb ham ataladi. Odatda, "nol" eksperimenti bir yoki bir nechta cheklangan geografik bozorlarda keng ko'lamli marketing dasturining bir qismini amalga oshirishdir. 18 II.BOB Tafakkurni o‘rganish bo‘yicha chet el olimlarining fikrlari 2.1. Tafakkurning rivojlanish bosqichlari. Tafakkur boshqa bilish jarayonlari kabi o’zining individual xususiyatlariga ega bo’lib, fikr yuritish faoliyatining shakllari, vositalari va operatsiyalarining munosabatlari kishilarda turlicha namoyon bo’lishida o’z ifodasini topadi. Odatda tafakkurning individual xususiyat-lari, sifatlariga bilish faoliyatining mazmundorligi, mustaqillik, epchillik, samaradorlik, fikrning kengligi, tezligi, chuqurligi va boshqa sifatlar kiritiladi. Tafakkur mazmundorligi deganda insoning tevarak-atrofdagi moddiy voqelik to’g’risida ongda qay miqdorda, ko’lamda mulohazalar, muhokamalar, fikrlar, muammolar, tushunchalar joy olganligi nazarda tutiladi. Insonda sanab o’tilgan xarakterdagi g’oyalar to’lib toshsa, shunchalik tafakkur mazmundor bo’ladi. Kishilar bir-birlaridan birinchi navbatda tafakkurning mazmundorligi bilan tafovutlanadi. Tafakkurning chuqurligi deganimizda moddiy dunyodagi narsa- hodisalarning asosiy qonunlari, qonuniyatlari, xossalari, sifatlari ularning o’zaro bog’lanishlari, munosabatlari, tafakkurimizda to’liq aks etganligini tushunishimiz kerak. Tafakkur arsenalida joylashgan narsalarning qay yo’sinda sistemalashganligiga qarab to’g’ri va ratsional yo’l nazarda tutiladi, u yoki bu shaxsning tafakkur chuqurligi to’g’risida qat’iy bir qarorga kelish mumkin. Tafakkurning kengligi o’zining mazmundorligi, chuqurligi kabi sifatlari bilan muntazam aloqada bo’ladi. Insonlardagi narsa va hodisalarning eng muhim belgi, xususiyatlarini o’zida mujassamlashtirgan o’tmish yuzasidan, hozirgi davr haqida, shuningdek, kelajak to’g’risida mulohazalar, muammolar va tushunchalarni qamrab olgan tafakkur keng tafakkur deyiladi. Fikr doirasi keng bilim saviyasi yuqori serg’oya ijodiy izlanishdagi kishilarni aql zakovatli, bilimdon yoki tafakkuri keng kishilar deb atash mumkin. Demak, insonning aql-zakovati, bilimdonligi mulohazadorligi uning tafakkurining kengligidan dalolat beradi. 19 Inson tafakkuri o’zining mustaqilligi jihatidan mustaqil va nomustaqil tafakkurga ajratiladi. Tafakkurni mustaqilligi deganda kishining shaxsiy tashabbusi bilan o’z oldiga aniq maqsad, yangi vazifalar qo’ya bilishi, ular yuzasidan amaliy va ilmiy xarakterdagi faraz, gipoteza qilish, natijani ko’z oldiga keltira olishi, qo’yilgan vazifani hech kimning ko’magisiz, ko’rsatmasisiz o’zining aqliy izlanishi tufayli turli yo’l, usul va vositalar topib, mustaqil ravishda hal qilishdan iborat aqliy qobiliyatni tushunish kerak. Tafakkurning mustaqilligi aqlning sertashabbusligi, pishiqligi va tanqidiyligida namoyon bo’ladi. Aqlning sertashabbusligi deganda insonning o’z oldiga yangi muammo, aniq maqsad va konkret vazifalar qo’yishni, ana shularning barchasini amalga oshirishda, nihoyasiga etkazishda echimni qidirishda usul va vositalarni shaxsan o’zi izlashi, aqliy zo’r berib intilishi, ularga taaalluqli qo’shimcha belgi va alomatlarni kiritishdan iborat bosqichlarning namoyon bo’lishini nazarda tutamiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni tez echishda, echish paytida yangi usul va vositalarni o’z o’rnida aniq qo’llashda, trafaretga aylangan eski yo’l hamda usullardan forig’ bo’lishda va boshqa jarayonlarda ifodalanadi. O’zining o’zgalarning mulohazalarini, bu mulohazalarning chin yoki chin emasligini tekshira bilishda va namoyon bo’lgan mulohazalarga, muhokamalarga, muammoli vaziyatga baho bera bilishda aqlning tanqidiyligi muhim rol o’ynaydi. Tafakkurning tanqidiyligi ob’ektiv va sub’ektiv ravishda ifodalanishi mumkin. Mazkur sifat insonni baholash, o’z-o’zini baholash kabi tafakkurning individual xususiyatlari bilan bog’liq ravishda namoyon bo’ladi. Agar tanqidiylik oqilona, muhim belgilarga, muammo mohiyatining to’g’ri ochilishiga, ba’zan etalonga asoslanib amalga oshsa, unday tanqidiylik ob’ektiv tanqidiylik deb ataladi. Mabodo tafakkurning tanqidiyligi sub’ektiv xatolarga, umuman sub’ektivizmga og’ib ketsa, bunday holda sub’ektiv tanqidiylik deyiladi. Sub’ektiv tanqidiylik salbiy oqibatlarga olib keladi, shuningdek insonlar o’rtasida anglashilmovchilik g’ovini vujudga keltiradi, ikki shaxs o’rtasida kutilmaganda ziddiyat paydo bo’ladi. Insonda tafakkurning tanqidiyligi oqilona ratsional tarzda vujudga kelsa, unda shaxs muhim sifat bilan boyiydi deb atash mumkin. 20 Maqsad, muammo va vazifalar o’zga shaxslar tomonidan qo’yilib, tayyor usul va vositalarga tayangan holda o’zga kishilarning bevosita yordami bilan amalga oshirilishi jarayonida bir oz ishtirok etgan tafakkur nomustaqil deb ataladi. Nomustaqil tafakkurli kishilar tayyor mahsulotlar quliga aylanadilar, o’sishdan orqada qolish xavfi tug’iladi. Natijada aql-zakovatli inson bo’lish o’rniga, kaltabin, aqldan erinchoq, behafsala odam bo’lib voyaga etadi. Demak, tafakkurning nomustaqillik illati rivojlanishiga to’siq bo’lib, yakka shaxs uchun esa tragediya rolini bajarishi ehtimoldan xoli emas. Fikrning mustaqilligi uning mahsuldorligi bilan uzviy bog’langan. Agar inson tomonidan muayyan vaqt ichida ma’lum soha uchun qimmatli va yangi fikrlar, g’oyalar, tavsifnomalar yaratilgan hamda nazariy va amaliy vazifalar hal qilingan bo’lsa, bunday kishining tafakkuri sermahsul tafakkur deb ataladi. Demak, vaqt oralig’ida bajarilgan ish ko’lami va sifatiga oqilona baho berish tafakkur mahsuldorligini o’lchash mezoni sifatida xizmat qiladi.Tafakkur ixchamligi deganda muammoni hal qilishning dastlab tuzilgan rejasi mazkur jarayonda masala echish shartini qanoatlantirmay qolsa, nomutanosiblik hosil bo’lsa hech ikkilanmay elastik ravishda o’zgartirishlar kiritishdan iborat fikr yuritish faoliyatini tasavvur qilmog’imiz shart. Fikrning operativ jihatdan tezkorlik bilan o’zgartirishdan va to’g’ri yo’nalishga yo’llab yuborishdan iborat tafakkur sifati uning ixchamligi deyiladi. Masalan, talaba imtihonda avval g’oyani noto’g’ri yoritayotib, o’z-o’zicha birdaniga xatosini anglab to’g’ri javob bera boshlashi kabilar. Demak, tafakkurning mazkur sifati fikrlarni, axborotlarni tinglovchilarga xato va kamchiliklarsiz etkazib berish garovidir.Tafakkurning tezligi qo’yilgan savolga va muammoga to’liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. Uning tezligi qator omillarga, jumladan fikrlar uchun zarur materialni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog’lanishlarning tezligi, turli hislarning mavjudligiga, insonning diqqatiga, qiziqishiga bog’liq bo’ladi. Bundan tashqari tafakkurning tezligi boshqa shartlarga – insonning bilim saviyasiga, fikrlash qobiliyatiga, mavjud ko’nikma va malakalariga ham bog’liq ekanligi isbotlangan. Xulosa qilib aytganda, tafakkur jarayonlarining tezligi va jarayonlarning ma’lum fursat ichida qanchalik samara berganligi bilan baholanadi. 21 Fikrlarning tezligi talabalar va o’quvchilarga zarur psixologik qurol bo’lib xizmat qiladi. Imtihon paytida, seminar mashg’ulotlarida faol ishtirok qilgan talaba hayajonlanib, egallagan bilimlarini vaqtincha unutib o’zini yo’qotib qo’yadi. O’rinsiz salbiy emotsiyalar uning tafakkurini tormozlab, muvaffaqqiyatsizlikka olib keladi, ya’ni fikrni bayon qilishda inertlik paydo bo’lib, keyinchalik butunlay tormozlanishga aylanadi. Ba’zi talabalar aksincha, imtihonda hayajonlanib fikrlari ravshanlashadi. Qattiq hayajonlanish, qattiq tashqi ta’sir natijasida uyqudagi ayrim neyronlar uyg’onib, funktsiyasi jadallashib ketadi va fikr birdaniga ravshanlashishi mumkin. SHuning uchun o’qitish jarayonida talaba va o’quvchilarning aqliy faoliyatini to’g’ri baholashda ularning individual tipologik xususiyatlarini hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Jahon psixologlarining ko’rsatishiga qaraganda, yuqorida tahlil qilib chiqilgan tafakkur sifatlari ularning asosiy xususiyati bilan uzviy bog’liqdir. Tafakkurning asosiy va eng muhim belgisi, xususiyati bu moddiy voqelikdagi muhim jihatlarni ajratib mustaqil ravishda yangi mazmundagi umumlashmalarni keltirib chiqarishdir. Insonlar fikrlash faoliyatidagi indvidual tafovutlar tafakkurning sinchkovlik, tafakkur kengligi, chuqurligi va mustaqilligi, fikrning eguluvchanligi, aqlning sertashabbusligi va tanqidiyligi, mantiqiylik, isbotlanganlik va ijodkorlik kabi sifatlarida ifodalanishi mumkin. Aqlning pishiqligi – u yoki bu hodisani ahamiyatga molik munosabatlarda har tomonlama bilishga intilish; tafakkur kengligi – bu savolni yaxlitligicha, shu bilan birga zarur bo‘lgan xususiyatlarni chetda qoldirmay qamrab olish qobiliyati. tafakkur kengligi inson dunyoqarashi va har bir hodisani boshqa hodisalar bilan turli aloqalarda ko‘rib chiqish qobiliyatida ifodalanadi. tafakkurning chuqurligi murakkab savollar mohiyatiga kirib borish, asosiy holatni ikkinchi darajalilardan, zaruriyatni tasodifiydan ajratish malakasida ifodalanadi. tafakkur chuqurligigiga qarama-qarshi sifat bo‘lib hukm va xulosalarning yuzasi hisoblanadi, bunda odam mayda-chuydalarga e’tibor qaratib, asosiysini ko‘rmaydi. tafakkurning mustaqilligi insonning yangi vazifalarni ilgari surishi va boshqalarning yordamidan foydalanmasdan ularning echimini topish malakasi bilan xarakterlanadi. Fikrning 22 egiluvchanligi masalalarni echishda avvaldan qo‘llanilib kelayotgan usullarning ta’siridan holi bo‘lishda, sharoit o‘zgarganda harakatlarni tezda o‘zgartirish malakasida ifodalanadi. tafakkurning tezligi – insonning yangi vaziyatda o‘zini yo‘qotib qo‘ymaslik, o‘ylab olgan holda to‘g‘ri qaror qabul qilish qobiliyati. aqlning sertashabbusligini insonning o‘ylamasdan masalaning bir tomonini ushlab olib, qaror qilishga shoshishi, etarlicha o‘ylanmagan javoblar bildirishida ifodalanadigan shoshqaloqlikdan farqlash lozim . Aqlning tanqidiyligi – bu inson o‘zining va boshqalarning fikrlarini ob’ektiv baholashi,ilgari surilayotgan nizomlar va xulosalarni izchillik bilan har tomonlama tekshirib chiqish malakasi. tafakkurning mantiqiyligi – tadqiq etilayotgan ob’ektning barcha ahamiyatli tomonlarini hisobga olgan holda mulohazalarning qat’iy izchilligiga rioya qilish qobiliyati. tafakkurning isbotlanganligi – zarur vaqtda hukm va xulosalarning to‘g‘riligini tasdiqlovchi dalillar, qonuniyatlardan foydalanish qobiliyati. aql ijodkorligi – ijodkorlik tafakkuriga bo‘lgan qobiliyat. tafakkurning salbiy sifati uning rigidligi – hodisa mohiyatiga nisbatan xolis bo‘lmagan munosabat, hissiy taassurotning oshirib yuborilishi, bir xil qolipdagi baholarga berilganlik hisoblanadi.Inson aqliy rivojlanganligining ko‘rsatkichi sub’ektning tashqi cheklovlar bilan bog‘lanmaganligidir.Shunday qilib, odamlardagi tafakkurning individual xususiyatlari eqorida ko‘rib chiqilgan aqliy sifatlarda turli uyg‘unlikda ifodalanadi. Tafakkur shakllanishi va rivojlanishida bir nechta bosqichlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Hozirda mavjud bo‘lgan tafakkur taraqqiyotining bosqichlarga bo‘linishiga nisbatan yondoshuvlarning ko‘pchiligida inson tafakkuri rivojlanishining dastlabki bosqichi umumlashtirish bilan bog‘liqligi ko‘rsatib o‘tiladi. Bunda bolaning birinchi umumlashtirishlari amaliy faoliyatdan ajralmasdir, bu bolaning o‘zaro o‘xshash jismlar bilan bajaradigan bir xildagi harakatlarida o‘z ifodasini topadi. Bu intilish bola hayotining dastlabki yilining oxiriga kelib namoyon bo‘la boshlaydi. jismlarning alohida xossalarini bilgan holda ikki yoshli bola ma’lum amaliy masalalarni echa oladi. xuddi shunday, bir 23 yoshu uch oylik bola narsalar solingan og‘ir qutini joyidan surish uchun narsalarning yarmini olib tashlaydi, so‘ngra zarur harakatni amalga oshiradi. Bola tafakkuri rivojlanishining keyingi bosqichi nutqni egallab borishi bilan bog‘liq. bola bilib olgan so‘zlar unga umumlashtirishni amalga oshirishda tayanch bo‘ladi. ular tez orada bola uchun umumiy ma’noga ega bo‘lib, bir jismdan ikkinchisiga oson ko‘chiriladi. lekin ko‘p hollarda jism va hodisalarning qandaydir alohida belgilari bola o‘sha jismlarga nisbatan qo‘laydigan birinchi so‘zlar ma’nosini bildiradi. xuddi shunday, ko‘pincha «olma» so‘zi bolalar tomonidan barcha dumaloq shakldagi yoki qizil rangdagi jismlar bilan solishtiriladi. Bola tafakkurining navbatdagi bosqichida bola bir xildagi jismni bir necha so‘zlar bilan atashi mumkin. bu hodisa bolada ikki yosh atrofida kuzatiladi va solishtirish tafakkur operatsiyasining shakllanishidan dalolat beradi.Bayon etilgan ma’lumotlar asosida maktabgacha yoshdagi bola tafakkurining bir nechta ahamiyatli bo‘lgan xususiyatlarini aniqlashimiz mumkin. Xuddi shunday, bola tafakkurining ahamiyatga ega bo‘lgan xususiyati bolaning birinchi umumlashtirishi harakat bilan bog‘liqligidan iborat. bola harakatlanib, fikr yuritadi. Bola tafakkuriga xos bo‘lgan xususiyat – tafakkur aniqligida namoyon bo‘ladigan ko‘rgazmaliligidir. Bola maktab yoshiga etganida unda fikrlash imkoniyatlarining taraqqiyoti kuzatiladi. bu hodisa yosh o‘zgarishlari bilan birga, birinchi navbatda, maktabda ta’lim olishda bola echishi zarur bo‘lgan intellektual masalalar bilan ham bog‘liqdir. tushunchalar hosil bo‘lish jarayonida fikrlash operatsiyalarining taraqqiyoti sodir bo‘ladi. maktab bolani tahlil qilishga, sintezlashga, umumlashtirishga o‘rgatadi, induksiya va deduksiyani rivojlantiradi. maktabni tugatganida odamda tafakkurni rivojlantirish imkoniyati saqlanib qoladi. lekin bunday rivojlanish dinamikasi, yo‘nalganligi uning faqat o‘zigagina bog‘liq bo‘ladi. Hozirgi kunda fan tafakkurni rivojlantirish masalasiga alohida e’tibor qaratgan. amaliyotda tafakkurni rivojlantirishning filogenetik, ontogenetik va tajribaviy yo‘nalishlari mavjud. Filogenetik yo‘nalish insoniyat tarixiy rivojlanish 24 jarayonida inson tafakkuri rivojlanishi va takomillashishini o‘rganishni taqazo etadi. ontogenetik yo‘nalish bir odamning hayotiy jarayoni asosiy bosqichlarining rivojlanishi bilan bog‘liq. O‘z navbatida, tajriba yo‘nalishi tafakkurni tajribada tadqiq etish muammolari va aqlning alohida, sun’iy tashkil etilgan sharoitlarda rivojlanish imkoniyati bilan bog‘liq. 2.2. Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati. Psixologiya fanlari doktori, professor E.G‘oziev esa, mazkur íushunchaning mohiyatini quyidagicha izohlaydi: “Tafakkur inson aqliy faoliyatining, aqliy zakovotining, ongli harakatining yuksak shakíi hisoblanadi. Tafakkur tevarak- atrofni, ijtimoiy muhitni hamda voqelikni bilish quroli, shuningdek, insonning keng ko‘lamdagi faoliyatini oqilona amalga oshirishning asosiy sharti hisoblanadi”. E.Z.Usmonova ning fikricha, tafakkur ijtimoiy hayot sharoitida shakllanadigan jarayon b o iib , dastavval keng predmetli (amaliy) faoliyat tarzida namoyon bo‘ladi, keyinchalik u “aqliy” xatti-harakat xarakterini oluvchi shaklga aylanadi. Q.Shonazarov “tafakkur” tushunchasining quyidagi ta’riflar majmuini taklif etgan: tafakkur voqelikni inson tomonidan bevosita hissiy idrok qilib bo‘lmaydigan obyektiv xususiyatlari, aloqalari, munosabatlari bilan ongli ravishda aks ettirilishini bildiradi; tafakkur biror tayyor yechimi yo‘q muammo paydo bo‘lganda boshlanadi. Inson biror narsani bilish ehtiyoji paydo bo‘lganda fikrlay boshlaydi; tafakkur ongning voqelikni aniq, chuqur, to liq va bevosita umumlashtirib va bevosita aks ettirish (bilish)ga qaratilgan faoliyatidir; tafakkur bu inson miyasida predmet va hodisalaming o ‘z qonuniy aloqalari va munosabatlari bilan umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur yangilikni qidirish va ochishga sotsial jihatdan bog'liq, aloqador, analiz, sintez jarayonida voqelikni bevosita va umumlashtirib aks ettirish jarayonidir; tafakkur individni bilvosita va umumlashgan holda aks ettirishga qaratilgan bilish jarayoni; tafakkur obyektiv voqelikning faol in’ijodi. Sharq faylasuflari Аl-Kindiy, Аl-Forobiy, Ibn Sino, Аl-G azzoliy va Ibnʼ Rushd ilk o rta asrlar sharoitidayoq kreativ tafakkur tushunchasining ma no va ʼ ʼ 25 mohiyati, mazmun va shaklini aniqlab berishga va u haqda bir butun yaxlit ta limotʼ yaratishga harakat qildilar. Аbu Nasr Forobiy shoirlar misolida: “Endi biz senga aytsak, shoirlar chindan tug ma qobiliyatli va she r bitishga tayyor tabiatli kishilar ʼ ʼ bo ladi va ularda tashbeh va tamsilga layoqati yaxshi ishlaydigan bo ladi. Qadimda ʼ ʼ yunon faylasuflari bu masala yuzasidan turli xil qarashlarni o rtaga tashlaganlar. ʼ Suqrot kreativ taffakkurni ijodiy tafakkurning o rtacha holati inson amaliy ʼ faoliyatini muvofiqlashtiruvchi ichki qoidalarni yaratish borasidagi qobiliyati deb tushunadi. Suqrotning shogirdi Аflotunning fikriga ko ra, kreativlik insonning turli ʼ tushunchalar yaratishga qaratilgan mushohada yuritish qobiliyati bo lsa, kreativ ʼ tafakkur esa, uni kundalik amaliy faoliyatga tadbiq etish uchun zarur bo ladi. ʼ Umuman olganda, antik falsafiy tafakkur kreativlik mazmuniga ikki xil mavqedan turib yondoshadilar: 1) kreativlikni aynan kosmoontologik tushuncha ekanligi; 2) individual xususiyatga ega bo lgan biosotsial tushuncha sifatida e tirof etadilar. ʼ ʼ Kosmoontologik mazmunga ega bo lgan “kreativlik” asosan, Platon va Аrastu ʼ asarlarida olamiy yohud dunyoviy ijodiy aql mahsuli ko rinishida sinkritek holda ʼ uchraydi, lekin bundan yunon mutafakkirlari kreativlikning individual xususiyatlarini inkor etadi degan fikr kelib chiqmaydi. Biosotsial xususiyatga ega bo lgan kreativlik tarafdorlari asosan kreativ tafakkurni shakllanishini avtomatik ʼ jarayon sifatida tabiat va jamiyat xodisalarining inson bioorganizmidagi in ikosi ʼ deb tushunadilar. Tafakkur ko pgina fan sohalari (falsafa, mantiq, ʻ jamiyatshunoslik, fiziologiya, kibernetika, biologiya)ning tadqiqot ob yekti ʼ hisoblanadi. Psixologiyada tafakkur voqelikni umumlashtirish darajasiga, muammoni yechish vositasi xususiyatiga, holatlarning inson uchun yangiligi, shaxsning faollik ko rsatish darajasiga ko ra bir necha turlarga (ko rgazmali ʻ ʻ ʻ harakat, ko rgazmali obrazli, amaliy, nazariy, ixtiyoriy, ixtiyorsiz, mavhum, ijodiy ʻ va hokazo) ajratib tadqiq qilinadi. Ijtimoiy hayotda, ta lim jarayoni va ishlab ʼ chiqarish.da odamlar o rtasidagi aloqa va munosabatlar ham tafakkur yordamida ʻ namoyon bo ladi. Jamoada tanqidiy qarash, o zini o zi tanqid, baholash, tekshirish, ʻ ʻ ʻ o zini o zi tekshirish, nazorat qilish, o zini o zi nazorat qilish, guruhiy mulohaza ʻ ʻ ʻ ʻ yuritishdan iborat tafakkur sifatlari vujudga keladi. Insonning inson tomonidan 26 idrok kilinishi ham tafakkur bilan uzviy aloqadadir. Ijodiy ishlar, kashfiyotlar, ixtirolar, takliflar tafakkurning mahsuli hisoblanadi. Psixologiya tafakkurning filogenetik (insoniyat paydo bo lishi davri), ontogenetik (kishi umri davomida)ʻ bilishga oid tarixiy jihatlarini ham o rganadi. Hozirgi zamon fanining juda ko p ʻ ʻ murakkab masalalari tafakkurdagi mantiqiy jarayonlarni yanada chuqurroq o rganishni taqozo etmoqda. ʻ Qadimgi Yunon falsafasida kreativlik ijod manbai emas, balki ijodning o zi, ʼ ya ni ijodiy fenomendir. Аrastu (er. avv. 384-322 y.) o z qarashlarida “kreativlik” ʼ ʼ va “kreativ tafakkur” tushunchalarini ishlatib, bu ikki terminni bir-biridan ajratishga ham harakat qilgan. Uning fikriga ko ra, “kreativlik”- ijodiy ʼ imkoniyatdan ijodiy voqelikka o tish jarayoni bo lsa, “kreativ tafakkur” mazkur ʼ ʼ jarayonning pirovard natijasidir. Biroq ajablanarli joyi shundaki, mutafakkirning keyingi mulohaza va qarashlarida ushbu xulosa rivojlanmay qolgan, buning ustiga har ikkala tushuncha aynan bir-biriga o xshash to ldiruvchi mazmunda ishlatilgan. ʼ ʼ 27 XULOSA Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aksʻ ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o rtasidagi bog lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo l bilan aks ʻ ʻ ʻ ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin ʻ bo lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ʻ ularning bog lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. ʻ Tafakkur — inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur ʻ jarayonida insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular ʻ shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang ong). Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. ʻ ʻ Fikrlash faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida ʻ insonning hissiy mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati ʻ bilan boshqa mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ʻ ettirgan, idrok qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson tafakkuri orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va hodisalar o rtasidagi eng muhim bog lanishlar, ʻ ʻ munosabatlar, xususiyatlarni anglab yetadi. Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi hamda oqibatini oldindan ko rish imkoniyatiga ega. ʻ 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.P е trovskiy A.V. Psixologiya, Toshk е nt 1992 yl 2.Karimova V.M. «Ijtimoiy psixologiya asoslari».-T., 1994 yil 3.Gozi е v E. Psixologiya. T., O`qituvchi, 1994 yil 4.Baratov Sh. O`quvchi shaxsini o`rganish usullari. T., 1995 yil 5.Gozi е v E. Int е ll е kt psixologiyasi. T., O`qituvchi, 1996 yil 6.Gozi е v E. va b. Psixologiya muammolari. T., O`qituvchi, 1996 yil 7.Gozi е v M. Oliy maktab psixologiyasi, T.: 1997 yil 8. Maxmudova Z.M., Olimov L.Ya. O`smirlarda ekstremal vaziyatlarda psixologik himoya mexanizmlarini shakllantirish. Monografiya. “Buxoro viloyat bosmaxonasi MChJ” nashriyoti. Buxoro. 2021. -B. 160 .9. Maxmudova Z.M., Olimov L.Ya. Psychodiagnostics. O‘quv qo‘llanma. “Turon zamin ziyo” nashriyoti. Toshkent 2014. -B. 298. 10. Olimov L.Ya. Psixodiagnostika va psixometrika asoslari. Darslik. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2021. -B. 747. 11. Olimov L.Ya. Umumiy psixodiagnostika. “Durdona” nashriyoti. Buxoro . 2020. - B . 1103. 12. Олимов Л.Я. Социально-психологический подход кисследованию конфликтов. Вестник интегративной психологии.(журнал для психологов). 2019 год, Выпуск 19. 379-381 ст 29 SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI PSIXOLOGIYA VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI PSIXOLOGIYA YONALISHI 209-guruh talabasi Tursunboyev Navro‘zbekning "Tafakkurning rivojlanish bosqichlari mavzusidagi kurs ishiga T A Q R I Z __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbar: ________________________ Akilov Faridun Firdavsovich. 30

MAVZU: TAFAKKURNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. TA‘LIM YO‘NALISHI: AMALIY PSIXOLOGIYA 1

MUNDARIJA KIRISH ...................................................................................................................... 3 I.BOB Tafakkur tushunchasiga psixologik tavsif berish ........................................... 5 1.1. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari. ............................................................. 5 1.2. Tafakkurni eksperimental usullar yordamida o‘rganish. .................................. 15 II.BOB Tafakkurni o‘rganish bo‘yicha chet el olimlarining fikrlari ....................... 19 2.1. Tafakkurning rivojlanish bosqichlari. .............................................................. 19 2.2. Tafakkur nazariyalari va ularning ahamiyati. ................................................... 25 XULOSA ................................................................................................................. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................. 29 PSIXOLOGIYA YONALISHI ............................................................................... 30 2

KIRISH Mavzuning dolzarblig i. Bilish faoliyati sezish va idrok qilishdan boshlanadi va keyin tafakkurga o`tib ketishi mumkin. Biroq tafakkur, hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha hissiy bilish bilan, ya`ni sezgilar, idrok va tasavvurlar bilan bog`langan bo`ladi. Tafakkur faoliyati o`zining butun "materialini" faqat bitta manbadan, ya`ni hissiy bilishdan oladi. Tafakkur faqat sezgilar va idrok orqaligina tashqi muhit bilan bog`lanadi va shu tariqa tashqi olamni aks ettiradi. Ammo sezgilar va idrok kabi hissiy bilish jarayonlari olamning turli xildagi aloqalarini, ular orasidagi bog`lanishlarni, paydo bo`ladigan turli muammolarni hal qilish imkonini bermaydi. Tafakkur qilish davomida tashqi olamni bilish chuqurroq amalga oshiriladi. Buning natijasida narsalar, hodisalar va boshqa shuning kabilar o`rtasidagi murakkab o`zaro bog`lanishlarni ajratish, echish mumkin bo`ladi. Zarur hollarda turli vositalar qo`llaniladi. Quyidagi uch xil hodisalarni o`rganish davomida vositalar qo`llaniladi. 1. Hozirgi paytda bevosita idrok qilishning imkoni bo`lmagan hodisalarni o`rganish uchun. Bunga tarixiy voqealar, kelajak rejalar, gipotezalar, umuman yoki o`tmishda ruy bergan yoki kelajakda ruy berishi mumkin bo`lgan hodisalarni o`rganish davomida; 2. Sezgi organlarimizning moslashmaganligi sababli bevosita idrok qilishning imkoni bo`lmagan hodisalarni o`rganishda. Bunga misol tariqasida juda kichik zarrachalar, elementlar, inson sezgi organlari "sezmaydigan" turli to`lqin uzunliklari yoki juda uzoq masofada joylashgan ob`ektlar (planetalar, yulduzlar va h.k.); 3. Bevosita idrok qilishning imkoni mavjud, ammo vosita kullash samarali bo`lgan hollar. Masalan, o`sib turgan daraxtning balandligini trigonometrik funktsiyalar yordamida o`lchash, havo haroratini termometr yordamida o`lchash kabilar. 3

Kurs ishining obyekti. Shaxslarda tafakkur darajasini aniqlash, tafakkurga oid fikrlar keltirish, turli chet el olimlarining tafakkur tushunchasiga bergan tariflari. Kurs ishining predmeti. Tafakkur turlari va tafakkurning rivojlanish bosqichlari haqida turli fikrlarni o‘rganish. Kurs ishining maqsadi. Shaxslarda tafakkur tushunchasiga bo‘lgan fikrlash doirasini kengaytirish, talabalarda tafakkur darajalarini rivojlantirish, chet el olimlari fikrlari bilan tanishtirish. Kurs ishining vazifalari. Tafakkur tushunchasiga ijtimoiy-psixologik tavsif berish; Tafakkur turlari haqida ma'lumot berish; Tafakkurning rivojlanish bosqichlari haqida tushuncha berish; Tafakkur tushunchasining rivojlanish bosqichlarini o‘rganish; Tafakkur nazariyalari va ularning fandagi ahamiyatini aniqlash; Tafakkur jarayonini eksperimental usullar yordamida aniqlashni tavsiflash . 4

I.BOB Tafakkur tushunchasiga psixologik tavsif berish 1.1. Tafakkur xususiyatlari va uning turlari. Tafakkur — inson aqliy faoliyatining yuksak shakli; obyektiv voqelikning ongda aks etish jarayoni. Tafakkur atrof muhitni, ijtimoiy hodisalarni, voqelikni bilish quroli, shuningdek, inson faoliyatini amalga oshirishning asosiy sharti sanaladi. U sezgi, idrok, tasavvurlarga qaraganda voqelikni to la va aniq aksʻ ettiruvchi yuksak bilish jarayonidir. Tafakkur deb, voqelikdagi narsa va hodisalarni ular o rtasidagi bog lanishlarni fikran, umumlashtirib, vositali yo l bilan aks ʻ ʻ ʻ ettirishga aytiladi. Voqelik tafakkurda, idrok va tasavvurgina nisbatan chuqurroq va to laroq aks etadi. Biz sezgi, idrok vositasi bilan bilib olishimiz mumkin ʻ bo lmagan narsa yoki hodisalarni, narsa yoki hodisalarning xususiyatlarini, ʻ ularning bog lanish va munosabatlarini tafakkur vositasi bilan bilib olamiz. ʻ Tafakkur — inson miyasining alohida funksiyasi. Uning nerv fiziologik asosi birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o zaro munosabatidan iborat. Tafakkur ʻ jarayonida insonda fikr, mulohaza, g oya, faraz kabilar vujudga keladi va ular ʻ shaxsning ongida tushunchalar, hukmlar, xulosalar shaklida ifodalanadi (qarang ong). Tafakkur til va nutq bilan chambarchas bog liq ravishda namoyon bo ladi. ʻ ʻ Fikrlash faoliyati nutq shaklida namoyon bo ladi. Nutq aloqasi jarayonida ʻ insonning hissiy mushohada doirasi kengayib qolmay, orttirilgan tajriba boshqa kishilarga ham beriladi. Inson o zining tafakkuri, nutqi hamda ongli xatti-harakati ʻ bilan boshqa mavjudotlardan ajralib turadi. U fikr yuritish faoliyatida o zida aks ʻ ettirgan, idrok qilgan, tasavvur etgan narsa va hodisalarning haqiqiyligini aniqlaydi, hosil qilingan hukmlar, tushunchalar, xulosalar chin yoki chin emasligini belgilab oladi. Inson tafakkuri orqali voqelikni umumlashtirib, bevosita (bilvosita) aks ettiradi, narsa va hodisalar o rtasidagi eng muhim bog lanishlar, ʻ ʻ munosabatlar, xususiyatlarni anglab yetadi. Binobarin, inson muayyan qonun, qonuniyat va qoidalarga asoslangan holda ijtimoiy voqea va hodisalarning vujudga kelishi, rivojlanishi hamda oqibatini oldindan ko rish imkoniyatiga ega. ʻ 5

O'xshashlar

Eksperimental psixologiya fanining rivojlanish tarixi
Konflikt turlari, rivojlanish bosqichlari va mexanizmi
Tafakkurning individual xususiyatlari
O‘RTA OSIYODA TA‘LIM TIZIMINING TARAQQIYOTI
Tafakkur vujudga kelishining biologik asoslari