logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Tamom boʻlmagan sodir etilgan jinoyat uchun jazo tayyinlash

Tamom boʻlmagan sodir etilgan jinoyat uchun jazo tayyinlash

Yuklangan vaqt:

19.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49.953125 KB
Ko'chirib olish
Tamom bo lmagan sodir etilgan jinoyat uchun jazoʻ tayyinlas h M U N D A R I J A Kirish...........................................................................................................2 1-bob Tamom bo`lmagan jinoyatlarni sodir etishning nazariy masalalari............................................................................................................4 1.1 Tamom bo`lmagan jinoyatlar tushunchasi...................................................4 1.2 Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning umumiy qoidalari.............................................................................................................9 2-bob Tamom bo`lmagan jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish asoslari.............................................................................................11 2.1 Jinoyatga tayyorgarlik ko`rishni kvalifikatsiya qilish ................11 2.2. Jinoyatga suiqasd qilishni kvalifikatsiya qilish ................................15 2.3. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishni kvalifikatsiya qilish…………20 3-bob Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning xorijiy tajribasi 3.1. Rossiya federatsiyasida tamom bo`lmagan jinoyatlarning huquqiy ahamiyati……………………………………………………………………...25 3.2. Ukraina davlatida tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash asoslari…………………………………………………………………………... 31 Xulosa................................................................................................... 33 Foydalanilgan adabiyotlar.............. ......................................................35 KIRISH Bugungi kunda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan adolatli hukm chiqarish, odil sudlovni amalga oshirish davlat siyosatining asosiy bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Bu o‘rinda Jinoyat kodeksining odillik va insonparvarlik prinsiplari ro‘baro keladi. Chunki jinoyat sodir etgan shaxsga tayinlanadigan jinoiy jazoning miqdori va muddati adolatli va shaxsning ijtimoiy holatlariga mutanosib bo‘lishi lozim. 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasining 15-maqsadida “Davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan samarali sud nazoratini o‘rnatish hamda fuqaro va tadbirkorik subyektlarining odil sudlovga erishish darajasini oshirish” kerakligi keltirib o‘tilgan. Bu esa sudlar faoliyatiga va odil sudlovga qaratilayotgan e’tiborning oshishidan darak beradi. O‘zbekistonda Respublikasida birinchi instansiya sudlarida 2018-yilda 38 183 ta, 2019-yilda 28 846 ta, 2020-yilda 30 282, 2021-yilda esa 47 657 ta jinoyat ishlari ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, shaxslarni sud zalidan qamoqqa olish ko‘rsatkichlari 2018-yilda 1990 ta, 2019-yilda 1542 ta, 2020-yilda 1747 ta, 2021- yilda 2707 tani tashkil etgan bo‘lsa, ozod etilgan shaxslar 2018-yilda 3290 ta, 2019-yilda 3080 tani tashkil qilgan. Sudlar tomonidan oqlangan shaxslar dinamikasi esa 2018-yilda 867 ta, 2019-yilda 859 ta, 2020-yilda 781 ta, 2021-yilda esa 932 tani tashkil qilgan. Ushbu raqamlarga e’tiborimizni qaratadigan bo‘lsak, sudlar tomonidan jnoyat ishlarini ko‘rib chiqish ko‘rsatkichi 2018-yilga nisbatan, 2021-yillarda oshganini, shunigdek, sudlar tomonidan oqlov hukmi chiqarish ko‘rsatkichlari ham nisbatan ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. MATERIAL VA METODLAR Mazkur kurs ishi tahliliy tadqiqot sifatida ilmiy- nazariy manbaalar tahlilini va qonun hujjatlari asoslarini o‘z ichiga oladi. Ushbu 1 kurs ishi sohaga oid bo‘lgan ilmiy tushunchalar, nazariyotchi olimlarning qarashlari, xorijiy mamlakatlarda ushbu sohada amalda bo‘lgan holatlar tahlil qilinib, milliy tizimga joriy qilish imkoniytalari va istiqbollari tahlil qilingan. Ushbu tadqiqotni amalga oshirishda bilishning umumiy-ilmiy metodlari bo‘lgan dialektik metod, tarixiy-qiyosiy tahlil, tizimli tahlil qilish uslublari, shuningdek, umumiy mantiqiy metodlar – induksiya, deduksiya, analiz, sintez va maxsus huquqiy metodlar qo‘llanildi. Ilmiy adabiyotlar va huquq normalarini sharhlashda grammatik tahlil metodidan ham foydalanilgan. 2 1- bob Tamom bo`lmagan jinoyatlarni sodir etishning nazariy masalalari 1.1 Jinoyatda tamom bo`lmagan jinoyat tushunchasi. O`zbekiston Jinoyat kodeksi VI bobida tamom bo`lmagan jinoyatlar tushunchasi va ularning turlari nazarda tutilgan. Qasddan sodir etilgan jinoyatlar uchta bosqichdan iborat bo`ladi. Bular quyidagilar: 1. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish; 2. Jinoyat sodir etishga suiqasd qilish; 3. Tamom bo`lgan jinoyat. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish va sodir etishga suiqasd qilish va ularni sodir etish qonun bilan qo`llanadigan manfaatlarni aniq xavf ostida qoldiradi. Shunga ko`ra, bunday jinoyatlarda tamom bo`lmagan jinoyat tarkibi, ya`ni jinoyatga suiqasd qilish tarkibi mavjud bo`ladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rishni umumiy tarzda ifodalaganda, jinoyatni sodir qilish uchun aniq sharoit yaratdi. Aybdor bunda jinoyatga tayyorgarlik ko`rishning obyektiv tomonini bajaradi. Jinoyatga suiqasd qilishda esa, bevosita jinoyatni amalga oshirish harakatlari boshlandi va jinoiy maqsadni qisman amalga oshirgan bo`lishi mumkin. Ammo aybdor o`zining irodasiga bog`liq bo`lmagan holda jinoyatni oxiriga yetkaza olmaydi. Tamom bo`lgan jinoyatda esa muayyan jinoyat tarkibining barcha belgilari to`la amalga oshiriladi. Faqat to`g`ri qasddan sodir etiladigan jinoyatlardagina jinoyat bosqichlari bo`ladi. Quyidagi jinoyat bosqichlari bo`lmaydi:  Egri qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda;  Ehtiyotsizlikdan sodir etiladigan jinoyatlarda; 3 Amaldagi Jinoyat kodeksi 25-moddasi 1-qismiga jinoyatga tayyorgarlik ko`rish tushunchasi berilgan bo`lib, unga ko`ra “Shaxsning qasddan qilinadigan jinoyatni sodir etish yoki yashirish uchun shart-sharoit yaratuvchi qilmishi o`ziga bog`liq bo`lmagan holatlarga ko`ra sodir etilishi boshlangunga qadar to`xtatilgan bo`lsa, bunday qilmish jinoyatga tayyorgarlik ko`rish deb topiladi”, deyilgan. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish tarkibi alohida xususiyatga ega bo`lib, u obyektiv va subyektiv tomondan namoyon bo`ladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish obyektiv tomondan quyidagi harakatlarda ifodalanishi mumkin: -Jinoyat sodir etish vositasi yoki qurolllarini qidirib topish, ya`ni xohlagan yo`l bilan jinoyatni sodir etish vositasi hamda (yoki) qurollariga ega bo`lish. Jinoyatni sodir etish vositasi va qurollariga ega bo`lish qonuniy (masalan, aholi yashash joylariga qonunga xilof ravishda kirish maqsadida chilangarlik asbobini do`kondan xarid qilish, narkotik moddalarni yashirish hamda ularni noqonuniy tarzda chegaradan olib o`tish maqsadida avtotransport vositasini tanishidan vaqtincha ijaraga olish va boshqalar) yoxud noqonuniy bo`lishi mumkin (masalan, o`g`irlangan mol-mulkni tashish maqsadida o`q otish qurolini o`g`irlash, o`g`irlangan mol-mulkni tashish maqsadida avtotransportni olib qochish va boshqalar); - jinoyat sodir etish vositasi va qurollarini moslashtirish, ya`ni qasd qilingan jinoyat sodir etishda foydalanish maqsadida qo`l ostidagi buyumlarning ko`rinishini o`rgartirish hamda qayta ishlash; - jinoyat sodir etish vositasi va qurollarini yasash, ya`ni ularni yarimfabrikatlar. Yarimmahsulot, xomashyodan zavodda yoki hunarmandchilik usuli bilan yasash (masalan. Fuqrolarga tegishli mulkka noqonuniy tarzda egalik qilish maqsadida, militsiya xodimning qalbaki guvohnomasini yasash, uy-joyga kirish uchun eshik ochadigan moslamalarni tayyorlash, firibgarlik yo`li bilan pul o`g`irlash maqsadida hujjatlarni qalbakilashtirish va boshqalar) 4 - jinoyat sodir etiladigan joyni va vaqtni o`rganish (masalan, do`kondan mol o`g`irlashga ahd qilgan shaxs dastlab do`konning ish tartibi, ish kunining boshlanishi va yakunlanishi, qo`riqlash xizmatining ish tartibi hamda do`konni aylanish vaqti va yo`nalishini, do`kon ichiga kirishning eng qulay va xavfsiz yo`llarini o`rganish); - jinoyat sodir etish imkoniyatlarni aniqlash (masalan, qo`riqlash texnikasining ishonchliligi, xavfsizlik xizmatining mavjudligi, uning qurollanganligi, sifat va son hamda bank bo`limini talon-taroj qilishda xavf-xatarni kuchaytirishi yoki kamaytirishi mumkin bo`lgan boshqa holatlarni o`rgaish); - jinoyatni sodir etish vaqtida ko`zlangan maqsadga erishishga halaqit berishi mumkin bo`lgan to`siqlarni bartaraf etish usullarini o`ylab topish (masalan, shaxsni o`ldirish maqsadida uni qo`riqlayotgan soqchilarni chalg`itish xonaga yashirincha jinoiy maqsadda kirish uchun signalizatsiya va telekuzatuv vositalarini ishdan chiqarish); - jinoyat ishtirokchilarini jalb etish, jinoiy guruhlar tuzish, ya`ni bir yoki bir nechta jinoyatlar sodir etish uchun o`z maqsadlarini birlashtira oladigan shaxslarni qidirib topish. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish tarkibining subyektiv tomoniga xos jihat shundaki, u faqat to`g`ri qasd bilan sodir etiladi, ya`ni shaxs o`z xatti-harakatlari keyinchalik jinoyatni amalga oshirishga hamda uni yashirishga shart-sharoit yarata oladi, deb o`ylaydi va buni xolaydi. Qonun loyihasi shuningdek, o`n sakkiz yoshga to`lmagan jabrlanuvchining nomusiga tegish yoki unga nisbatan zo`rlik ishlatib, jinsiy ehtiyojni g`ayritabiiy usulda qondiradigan yoxud uni jinsiy aloqa qilishga majbur etgan yoki fohishalikka jalb qilgan, voyaga yetmagan shaxs tavsiflangan pornografik 5 mahsulotni tayyorlagan shaxslarga nisbatan jazodan tashqari boshqa javobgarlik va ta`sir choralari ham kuchaytirilib, xususan, ularga nisbatan: -jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilish yoki jazoni yengilrog`i bilan almashtirish tariqasidagi insonparvarlik aktlari qo`llanilmaslligi; - tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazi tayinlash yengillik berilmasligi nazarda tutilgan. Jinoyatlar sodir etilgan vaqti va o‘rniga qarab ularni tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmagan jinoyatlar turkumiga ajratiladi. Tamom bo‘lgan jinoyat O‘zbekiston Respublikasi JKning 21-moddasida ta’kidlanganidek, ushbu Kodeks moddasida jinoyat tamom bo‘lgan payt ijtimoiy xavfli qilmish bajarilgan vaqt deb hisoblangan bo‘lib, uni sodir etgan shaxs o‘z qilmishining ijtimoiy xavflilik xususiyatini anglagan va shunday qilmishni sodir etishni istagan bo‘lsa, bunday jinoyat qasddan sodir etilgan deb topiladi. Ushbu Kodeks moddasida jinoyat tamom bo‘lgan payt ijtimoiy xavfli oqibat yuz bergan vaqt deb topilgan qilmishlar to‘g‘ri yoki egri qasddan sodir etilgan bo‘lishi mumkin. Tamom bo‘lmagan jinoyatlarni o‘rganganimizda ularni turkumlarga bo‘lish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi JKning oltinchi bobida tamom bo‘lmagan jinoyatlarning turkumlarga tasniflangan bo‘lib, unga ko‘ra, tamom bo‘lmagan jinoyat jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish, jinoyat sodir etishga suiqasd qilish va jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish kabilarga bo‘linadi. Xususan, ushbu kodeksning 25-moddasida jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish, shaxsning qasddan qilinadigan jinoyatni sodir etish yoki yashirish uchun shart- sharoit yaratuvchi qilmishi o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra sodir etilishi boshlangunga qadar to‘xtatilgan bo‘lsa, bunday qilmish jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish deb topilishi ko‘rsatilgan. 6 Bundan tashqari, qasddan sodir etiladigan jinoyat boshlanib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo‘lsa, jinoyat sodir etishga suiqasd deb topilishi ushbu kodeksda belgilab qo‘yilgan. Jinoyat sodir etishga suiqasd qilish kabi jinoyatlarni tavsiflashda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2004 yil 24 sentyabrdagi 13-sonli «Qasddan odam o‘ldirishga oid ishlar bo‘yicha sud amaliyoti to‘g‘risida»gi qarori 3-bandida, qasddan odam o‘ldirishga suiqasd qilish faqat to‘g‘ri qasd bilan sodir etilishi mumkin, chunki, bunda aybdor o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglagan, jabrlanuvchining o‘limiga ko‘zi yetgan va uning o‘limini istagan bo‘ladi, biroq o‘lim aybdorga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra (jabrdiydaning faol qarshiligi, boshqa shaxslarning aralashuvi, jabrlanuvchiga o‘z vaqtida tibbiy yordam ko‘rsatilganligi va h.k tufayli) yuz bermasligi ko‘rsatilgan. Ushbu kodeksning 25-moddasi 3-qismida esa jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik va jinoyat sodir etishga suiqasd qilganlik uchun javobgarlik ham ushbu Kodeks Maxsus qismining tamom bo‘lgan jinoyat uchun javobgarlikni belgilovchi moddasiga muvofiq hal qilinishini ko‘rishimiz mumkin. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish - shaxs jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish harakatlarini yoki jinoyat sodir etishga bevosita qaratilgan harakatlarni oxiriga yetkazish mumkinligini anglagan holda to‘xtatsa, shuningdek jinoiy oqibat kelib chiqishi mumkinligini anglagan holda, shunday oqibat kelib chiqishining oldini olsa, jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish deb topiladi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish javobgarlikni istisno qiladi. Bu holatni qonun hujjatidagi norma bilan ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining 15.12.2000 yildagi 167-II-sonli «Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida»gi Qonuni 28-moddasining ikkinchi qismida, shaxs terrorchilik faoliyatida ishtirok etishdan o‘z ixtiyori bilan qaytgan, bu haqda tegishli davlat organlariga xabar bergan hamda og‘ir oqibatlar yuzaga kelishining va terrorchilar maqsadlari amalga oshirilishining oldini olishga faol 7 ko‘maklashgan taqdirda, qonunchilikka muvofiq javobgarlikdan ozod etilishi mumkinligi ko‘rsatilgan. . Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlashimiz joizki, sud va tergov organi sodir etilgan qilmishning harakatlariga huquqiy baho berishda jinoyatlarning tamom bo‘lgan va tamom bo‘lmaganligi, ularning sodir etilgan vaqti, o‘rni, aybdorning shaxsi va holatlarini to‘la, xolisona va har tomonlama e’tiborga olishi lozim. 1.2 Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning umumiy qoidalari Jazo tayinlash – ijtimoiy munsabatlarni jinoyat-huquqiy tarafdan himoya qilishning asosiy bo‘g‘inlardan biri hisoblanadi. Bunga sabab jazoning o‘zi bu jinoyat-huquqiy himoya qilish mexanizmining asosiy elementi bo‘lib, davlat jazo choralarini tanlash jarayonini qanchalik to‘g‘ri va sermaxsul tashkil etilganligi va qanchalik darajada natija berishini aniqlab beradi. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish deb, shaxsning qasddan qilinadigan jinoyatni sodir etish yoki yashirish uchun sharoitlar yaratuvchi qilmishi o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra sodir etilishi boshlangunga qadar to‘xtatilishiga aytiladi (JK 25-moddasi 1-qismi). Jinoyat sodir etishga suiqasd qilish jinoiy faoliyatning ikkinchi bosqichidir. JK 25- moddasi 2-qismiga muvofiq, qasddan sodir etiladigan jinoyat boshlanib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo‘lsa, jinoyat sodir etishga suiqasd deb topiladi. Ishtirokchilik tushunchasi – O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 27- moddasiga ko‘ra ikki yoki undan ortiq shaxsning qasddan jinoyat sodir etishda birgalashib qatnashishi ishtirokchilik deb topiladi. Ishtirokchilikda jinoyat sodir etish jazoni va qilmishni og‘irlashtiruvchi holat bo‘lganligi sababli qilmishni to‘g‘ri kvalifikatsiya qilish hamda adolatli va qonuniy jazo tayinlashda jinoyatda ishtirokchilik tushunchasini va uning belgilarini bilish 8 muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi JK ning 58-moddasida: Sud tamom bo‘lmagan jinoyat uchun jazo tayinlashda jazo tayinlashning umumiy asoslariga amal qilgan holda jinoyatning og‘ir-yengilligini, jinoiy niyat amalga oshirilishining darajasini va jinoyatni oxiriga yetkaza olmaganlik sabablarini ham hisobga oladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik hamda jinoyat sodir etishga suiqasd qilganlik uchun jazoning muddati yoki miqdori JK Maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan eng ko‘p jazoning to‘rtdan uch qismidan oshmasligi kerakligi keltirib o‘tilgan. Mazkur kodeksda ushbu tartib tatbiq etilmaydigan holatlar ham keltirib o‘tilgan. Shuningdek, tamom bo‘lmagan jinoyatlar uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo tayinlanishi mumkin emas. Ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyat uchun sud jazo tayinlashda har bitta aybdorning jinoyatda ishtirok etganlik xususiyati va darajasini hisobga oladi. 9 2-bob. Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash asoslari 2.1 Jinoyatga tayyorgarlik ko`rishni kvalifikatsiya qilish Biz yuqorida tamom bo`lmagan jinoiy faoliyatni kvalifikatsiya qilish masalas ini, ya’ni birinchidan, jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish va jinoyat sodir etishga suiqd qilishni tamom boTgan jinoyatdan farqlash va ikkinchidan, jinoyatga tayyorgarlik ko‘rishni jinoyat sodir etishga suiqasd qilishdan farqlashni o‘z ichiga oladi deb qa yd etdik. Endi mana shu muammolarni qanday hal etish lozimligini yoritib beramiz. Sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmishni kvalifikatsiya qilish mobaynida uning tamom boTgan yoki tamom boTmaganligini aniqlash uchun biz muayyan jinoyat tarkibining tuzilishiga (konstruksiyasiga) asoslanishimiz lozim. Jinoyat tarkibi moddiy tarkibga tegishli boTsa, jinoyat jinoiy- huquqiy normada nazarda tutilgan jinoiy oqibat yuzaga kelgan vaqtdan tamom boTgan hisoblanadi. Agar jinoyat tarkibi formal tarkibli hisoblansa, jinoiy-huquqiy normada ko‘rsatilgan harakat yoki harakatsizlik amalga oshirilgan vaqtdan tamom boTgan hisoblanadi vajinoyatni tamom boTgan deb tan olish uchun qandaydir jinoiy oqibatning yuzaga kelishi talab qilinmaydi. Jinoyatlarni kvalifikatsiya qilishda kesik tarkiblijinoyatlarni ham esda tutish lozim. Kesik tarkibni, jinoyat tarkibining turi sifatida ba’zi olimlar hozirga kelib 10 rad etayotgan boTsalar ham, biz uni jinoiy-huquqiy kvalifikatsiyani amalga oshirishda katta ahamiyatga ega deb hisoblaymiz. Bundayjinoyatlardajinoiy oqibat,jinoiy faoliyatning dastlabki bosqichida to‘xtatilgan boTadi va qonun bilan qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazilgan yoki yetkazilmaganligidan qat’i nazar, normada nazarda tutilgan harakatlar amalga oshirilgan vaqtdan boshlab tamom boTgan hisoblanadi. Tamom boTmagan jinoiy faoliyatni tamom boTgan jinoyatdan farqlash vaqtida tamom boTgan jinoyatda har doim muayyan jinoiy- huquqiy normada nazarda tutilgan belgilarning barchasi mavjud boTishini nazarda tutish lozim. Tamom boTmagan jinoiy faoliyatda esa har doim jinoyat obyektiv tomonining biron-bir belgisi boTmaydi. Bunday hollarda sodir etilgan ijtimoiy xavfli qilmish u yoki bu jinoyatni sodir etishga suiqasd deb JK 25-moddasiga murojaat etgan holda kvalifikatsiya qilinadi. Masalan, 0‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 97- moddasida nazarda tutilgan jinoyat tarkibi shunday tuzilganki, u jabrlanuvchining oTimi yuzaga kelgan vaqtdan tamom boTgan hisoblanadi. Agar aybdorning odam oTdirishga qaratilgan ijtimoiy xavfli qilmishi natijasida uning irodasiga bogTiq boTmagan holatlarga ko‘ra oTim yuz bermasa, lekin jabrlanuvchiga tan jarohati yetkazilsa, qilmish qasddan odam oTdirish jinoyatini sodir etishga suiqasd deb kvalifikatsiya qilinadi. Qo‘shimcha ravishda badanga shikast yetkazish uchun nazarda tutilgan normalar qoTlanilmaydi, chunki sodir etilgan qilmishni tamom boTmagan deb kvalifikatsiya qilishning o‘zi aybdor ko‘zda tutgan jinoiy oqibatdan yengilroq boTgan barcha holatlarni qamrab oladi. Tamom boTgan jinoiy faoliyat kvalifikatsiya qilinayotganida unga qasdning borligi va aniq ijtimoiy xavfli qilmish mavjudligini nazarda tutish lozim. Aybdor shaxs bunday hollarda nimani niyat qilib qo‘ygan boTsa, o‘shani amalga oshiradi va niyatiga yetadi. Masalan, Ochilov o‘zganing mulkini egallab olishni niyat qilib, uni amalga oshirdi ya’ni mulkni egallab oldi va uni taqsimlash, undan foydalanish hamda unga egalik qilishning real imkoniyatiga ega boTdi. Misoldan ko‘rinadiki, qilmish tamom boTgan talon-toroj deb kvalifikatsiya qilinadi. Ushbu qilmishni tamom boTmaganjinoiy faoliyat deb kvalifikatsiya qilish uchun aybdor 11 o‘ziningjinoiy niyatini amalga oshira olmagan boTishi kerak, ya’ni o‘zganing mulkini irodasiga bogTiq boTmagan hollarga ko‘ra egallab olmagan boTishi lozim. Masalan, boshqa bir holatda Ochilov o‘zganing mulkini egallab olishni niyat qilib qo‘ydi, lekin jinoiy maqsad amalga oshirilayotgan vaqtda u ichki ishlar idoralari xodimlari tomonidan qoTga olindi. Natijada ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishda aybdor boTgan shaxsning zararli niyati amalga oshmay qoldi. Bunday qilmish talon-toroj jinoyatini sodir etishga suiqasd qilish deb JK 25-moddasiga ko‘ra kvalifikatsiya qilinadi. Tamom boTmagan jinoiy faoliyatni kvalifikatsiya qilish muam- molaridan ikkinchisi - bu jinoyatga tayyorgarlik ko‘rishni, jinoyat sodir etishga suiqasd qilishdan farqlashdir. Tamom boTmagan jinoiy faoliyatni kvalifikatsiya qilish jarayonida jinoyat qaysi bosqichda majburiy to‘xtatilgan: tayyorgarlik bosqichidami yoki suiqasd bosqichidami, aniq ko‘rsatilishi lozim. Shuning uchun ham ushbu bosqichlarni kvalifikatsiya qilishda JK 25-moddasining 1 yoki 2- qismlari qoTlanilishi lozim. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rishning obyektiv belgilari quyidagilardan iborat: 1) jinoyat sodir etish uchun shart-sharoit yaratishga qaratilgan qilmishlar; 2)jinoyatni yashirish uchun shart-sharoit yaratuvchi qilmishlar; 3) shaxsga bogTiq boTmagan sabablarga ko‘ra jinoyat sodir etilishi boshlangunga qadar qilmishning to‘xtatilishi. Tamom bo‘lmagan jinoiy faoliyatni kvalifikatsiya qilish jarayonida yuqoridagi belgilarning birinchisi va ikkinchisi muqobil tabiatga ega ekanligiga e’tibor berish lozim. Aybdorning qilmishi, faqat jinoyat sodir etish yoki uni yashirishga shart-sharoit yaratishdan iborat boTishi mumkin, ba’zi hollarda esa qilmish har ikki harakatni amalga oshirishga qaratilgan boTadi. Tayyorgarlik harakatlarini jinoyat tarkibini amalga oshirish uchun zarur boTgan harakatlar bilan bogTiqlikda ko‘rib chiqilishi lozim. Tayyorgarlik harakatlari jinoiy niyatni amalga oshirish yoki uni yashirish uchun shart-sharoit yaratishga qaratiladi va ular o‘rtasida uzviy aloqa boTadi. Ana shu tayyorgarlik harakatlari o‘rtasidagi aloqani to‘g‘ri belgilash, qilmishni jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish deb kvalifikatsiya qilishga ta’sir ko‘rsatadi. Ular o‘rtasidagi aloqadorlik aniqlanayotganda 12 tayyorgarlikni qasdni izhor etish va suiqasddan aniq farqlash zarur. Agar jinoiy faoliyat tayyorgarlik bosqichida aybdorning irodasiga bogTiq boTmagan holatlarga ko‘ra to‘xtatilgan boTsa, qilmish JK 25-moddasi 1- qismiga binoan kvalifikatsiya qilinishi lozim. Masalan, aybdor qalbaki pul yasashni maqsad qiladi va uni amalga oshirish niyatida bo‘yoq tayyorlaydi, unga to‘g‘ri keladigan qog‘oz, pul chiqaruvchi moslama topadi. Bu haqida xabar topgan ichki ishlar idoralari xodimlari tomonidan aybdor shaxs qoTga olinadi. Ushbu hodisada aybdor shaxsning jinoiy faoliyati tayyorgarlik bosqichida uning irodasiga bogTiq boTmagan holatlarga ko‘ra to‘xtatilganligi ko‘rinib turibdi. Yuqorida aytib o‘tilgan qoidaga asosan aybdorning harakatlarini 0‘zbekiston Respublikasi JK 25- moddasining 1-qismi va 176-moddasining 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. 13 2.2. Jinoyatga suiqasd qilishni kvalifikatsiya qilish Jinoiy-huquqiy kvalifikatsiyani amalga oshirayotgan shaxs aybdorning qilmishi, qasddan sodir etiladigan jinoyatlarning suiqasd bosqichida uning irodasiga bogTiq boTmagan holatlarga ko‘ra majburiy to‘xtatilganini aniqlasa, qilmish JK 25-moddasining 2-qismiga binoan uning barcha belgilarini qamrab oluvchijinoiy-huquqiy normani ko‘rsatib kvalifikatsiya qilinadi. Qasddan sodir etiladigan jinoyatning boshlanishi va shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra to‘xtatilishida jinoyat sodir etishga suiqasd qilishning qo‘yidagi belgilarini ajratish mumkin: l)jinoyat sodir etishning boshlanishi; 2) majburiy to‘xtatilganlik; 3) to‘g‘ri qasd. Shaxs jinoyat sodir etishga suiqasd qilganida u o‘z oldiga qo‘ygan maqsadga erishish uchun zarur boTgan harakatlarning barchasini amalga oshira olmaydi yoki ba’zi hollarda ko‘zlangan maqsad kelib chiqishi uchun barcha harakatlar amalga oshiriladi, lekin shunga qaramay kutilgan jinoiy oqibat yuzaga kelmaydi. Jinoyat huquqi nazariyasi va sud amaliyotida jinoyat sodir etishga suiqasd qilish tugallangan va tugallanmagan turlarga boTinadi. Tugallangan suiqasdga aybdor jinoiy maqsadiga erishish uchun zarur boTgan barcha harakatlarni amalga oshiradi, lekin kutilgan oqibat unga bogTiq boTmagan sabablarga ko‘ra yuzaga kelmaydi. Masalan, otilgan o‘q jabrlanuvchiga tegmaydi, jabrlanuvchiga zahar 14 beriladi, biroq u turli sabablarga ko‘ra o‘z kuchini yo‘qotgan boTib ta’sir qilmaydi va hokazo. Tugallanmagan suiqasdda esa shaxs ko‘zlab qo‘ygan maqsadini amalga oshirish uchun zarur deb hisoblagan harakatlarning bir qismini sodir etadi, jinoiy faoliyat unga bogTiq boTmagan sabablarga ko‘ra to‘xtaydi. Masalan, aybdor jabrlanuvchiga pichoq bilan zarba berish uchun qoT ko‘tardi, lekin uning qoTidan ushlab olishadi. Suiqasdning boshlangTch vaqti shaxs jinoyatning obyektiv tomonini bajarishga kirishish vaqti boTsa, yakuniy vaqti jinoyat tarkibining obyektiv tomonini toTa bajarishidir. Moddiy tarkibli jinoyatlarda suiqasd bosqichini aniqlash deyarli qiyinchilik tug‘dirmaydi. Formal tarkibli jinoyatlarda esa bu muammoni yechish bir muncha mushkuldir. Ularda suiqasd bilan tamom boTganjinoyat bosqichlari birjinoiy xulqqa birlashib ketadi, chunki shaxs tomonidan taqiqlangan harakatlarni bajarilishining o‘zi tamom boTgan jinoyat deb tan olinadi. Jinoiy-huquqiy kvalifikatsiyani amalga oshirayotgan shaxs formal tarkibli jinoyatlarda suiqasd bosqichi faqat obyektiv tomoni bir necha harakatlardan iborat jinoyatlardagina boTishini esda tutishi lozim. Masalan: pora berish jinoyati mansabdor shaxs porani olganidan so‘ng tamom boTgan hisoblanadi. Agar mansabdor shaxs taklif qilinayotgan porani olishdan bosh tortsa, pora beruvchining harakatlarida suiqasd bosqichining belgilari mavjuddir va qilmish JK 25-moddasining 2- qismi va 211-moddasi bilan kvalifikatsiya qilinmogT lozim. Qilmishni bunday kvalifikatsiya qilishning sababi pora beruvchining jinoiy maqsadi unga bogTiq boTmagan sabablarga ko‘ra amalga oshmaganligidir. Bizga jinoyat huquqidan ma’lumki, suiqasdning yaroqsiz turi ham mavjud. Suiqasdning bu turida aybdor yaroqsiz obyektga yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga yaroqsiz vositalar bilan tajovuz qiladi. Agar jinoiy-huquqiy kvalifikatsiyani amalga oshirayotgan shaxs, aybdor yaroqsiz obyektga yoki obyektga yaroqsiz vositalar bilan tajovuz qilganligini aniqlasa, sodir etilgan qilmish suiqasd deb kvalifikatsiya qilinishi lozim. Yaroqsiz obyektga tajovuz qilganda shaxs shunday harakat qiladiki, yuzaga k elgan sharoitda unga real zarar yetkazishi mumkin emas. Masalan, Ergashev g‘ara 15 zgo‘ylik maqsadida Toshmatovni oTdirmoqchi bo‘ladi va qulay paytni poylab uni ng uyiga keladi hamda jabrlanuvchi divanda uxlab yotganligini oynadan ko‘radi. Ergashev oynadan Toshmatovga qarata o‘qotar quroldan o‘q uzadi va uni o‘ldirdi m deb o‘ylaydi. Aslida esa Toshmatov ikki soat oldin yurak xastaligi natijasida o‘lgan bo‘ladi. Yuqoridagi qoidaga asosan obyektga nisbatan xatolikka yo‘l qo‘yilgan deb hisoblanadi va qilmish JK 25-moddasi orqali 97- moddasi 2- qismining «и» bandi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Bunday hollarga yana misol tariqasida quyidagini keltirish mumkin: shaxs o‘g‘irlik jinoyatini sodir etish maqsadida do‘konga kiradi, shu payt u qorong‘ilikda turgan manikenni do‘kon qorovuli deb o‘ylab unga qarata o‘q uzadi yoki o‘g‘ri birovning cho‘ntagiga qo‘l soladi, cho‘ntakda hech narsa bo‘lmaydi. Shaxsning qasdi amalga oshmay qolganida kvalifikatsiya masalasi qanday hal qilinadi? Bunday hollarda qilmish kutilgan niyatga suiqasd deb kvalifikatsiya qilinadi. Shu bois shaxs talon-toroj jinoyatini sodir etganida u ko‘zlab qo‘ygan mulkning miqdori kvalifikatsiyani aniqlab beradi. Agar shaxs o‘zganing mulkiga ancha, ko‘p, juda ko‘p miqdorda talon-toroj qilishni ko‘zlab qo‘ygan bo‘lsa-yu, lekin jinoiy niyat unga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra to‘liq amalga oshirilmay qolgan bo‘lsa, qilmish ko‘zlangan miqdorda talon-toroj jinoyatini sodir etishga suiqasd deb kvalifikatsiya qilinadi. Bunday hollarda real egallab olingan mulkning miqdori inobatga olinmaydi. Masalan, Aliyev zavod g‘aznasiga (kassasiga) ishchilar uchun mo‘ljallangan ish haqi olib kelinganligi haqida xabar topadi. Aliyev ushbu pullarni egallab olish maqsadida kechqurun zavod g‘aznasi binosiga kiradi va shu yerdagi seyfni kalit tanlash yo‘li bilan ochadi hamda u yerda oz miqdorda pul borligini ko‘radi. 0‘zining harakatlari natijasida Aliyev ellik ming so‘m miqdordagi pulni egallab oladi, uning niyati esa juda ko‘p miqdordagi mulkni talon-toroj qilish edi. Lekin niyat unga bog‘liq bo‘lmagan sabablarga ko‘ra to‘la amalga oshirilmadi. Qilmish ushbu belgilarga asosan JKning 25-moddasining 2- qismi va 169-moddasi 4-qismining «а» bandi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Jinoyat sodir etishda shaxs o‘ylab qo‘ygan jinoyati bilan real amalga oshirgan jinoyat o‘rtasida sezilarli darajada jiddiy farqi bo‘lmasa, 16 erishilgan natija va qilmish tugallangan jinoyat tariqasida kvalifikatsiya qilinadi. Chunki suiqasd deb qilmish faqatgina shaxs og‘irlashtiruvchi tarkibli talon-torojni maqsad qilib qo‘yib, amalda esa oddiy talon-torojni sodir etgani uchun kvalifikatsiya qilinadi. Agar aybdor million so‘m miqdordagi pulni egallab olish maqsadini ko‘zlab o‘g‘irlikjinoyatini sodir etsa-yu, amalda esa 10000 (o‘n ming) so‘m pulni egallab olsa, qilmishda JK 169-moddasining 2, 3, 4-qismlarida nazarda tutilgan og‘irlashtiruvchi holatlar mavjud boTmasa, JK 169-moddasining 1-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Agar OgTrlashtiruvchi holatlar mavjud boTsa, u holda qilmish OgTrlashtiruvchi belgiga nisbatan suiqasd sifatida baholanadi. Ushbu aytilgan fikrlar asosida, agar shaxs OgTrlashtiruvchi tarkibli jinoyat sodir etish maqsadini o‘ziga bogTiq boTmagan sabablarga ko‘ra amalga oshira olmagan boTsa, qilmishga tamom boTmagan jinoiy faoliyat deb qaraladi degan umumiy qoidani ishlab chiqish mumkin. OgTrlashtiruvchi tarkibning yo‘qligi, oddiy tarkibning mavjudligi qilmishni tamom boTgan jinoiy faoliyat deb tan olish uchun asos boTa olmaydi, chunki bunday hollarda o‘ylab qo‘yilgan maqsad shaxsga bogTiq boTmagan sabablarga ko‘ra yuzaga kelmaydi, u esa OgTrlashtiruvchi tarkiblijinoyat sodir etishni maqsad qilib qo‘ygan. Ikki yoki undan ortiq shaxsni qasddan oTdirishjinoyatini sodir etishda bir shaxs oTsa-yu, ikkinchisi tirik qolsa, qilmishni tamom boTgan jinoyat deb tan olish mumkin emas, chunki ikki yoki undan ortiq shaxsning oTimi aybdorga bogTiq boTmagan sabablarga ko‘ra yuzaga kelmagan. Shu bois qilmishni JK 97- moddasining 2-qismi va 25-moddaning 2-qismi orqali 97- modda 2-qismining «а» bandi bilan kvalifikatsiya qilish lozim. Yaroqsiz vositalar bilan suiqasd qilishda aybdor shaxs jinoyat sodir etishda shunday vosita va qurollardan foydalanadiki, ular o‘zining xususiyatlariga ko‘ra kutilayotgan jinoiy oqibatni yuzaga keltira olmaydi. Masalan, Karimov Ilyosovni oTdirish uchun unga to‘pponchadan o‘q uzmoqchi boTib, tepkini bosadi, lekin to‘pponchaning tepkisi yo‘qligi uchun o‘q otilmaydi. Qilmishga yaroqsiz qurol bilan suiqasd qilish deb qaraladi va JK 25-moddasiing 2-qismi va 97-moddasining tegishli qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. 17 Yaroqsiz obyektga tajovuz qilishda ham yaroqsiz vositalar bilan qonun bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga tajovuz qilishda ham shaxs o‘zi ko‘zlagan maqsadga olib keluvchi va muayyan jinoyat tarkibining obyek tiv tomonini tashkil etuvchi ma’lum bir harakatlarni amalga oshiradi, lekin jinoiy oqibat uning irodasiga bogTiq boTmagan holatlarga ko‘ra yuzaga kelmaydi. Shuning uchun ham bunday holat jinoyat sodir etishga suiqasd qilish uchunjavobgarlikka doir umumiy qoidalar asosida ko‘rib chiqiladi. Jinoyat kodeksining 25-moddasi 2-bandiga ko’ra, qasddan sodir etiladigan jinoyat boshlanib, shaxsga bog‘liq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra oxiriga yetkazilmagan bo‘lsa, jinoyat sodir etishga suiqasd deb topiladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik va jinoyat sodir etishga suiqasd qilganlik uchun javobgarlik ham Jinoyat kodeksining Maxsus qismining tamom bo‘lgan jinoyat uchun javobgarlikni belgilovchi moddasiga muvofiq hal qilinadi. Demak, nomusga tegishga bo’lgan harakat jinoyatchiga bog’liq bo’lmagan sabablarga ko’ra yakuniga yetmagan bo’lsa, uni Jinoyat kodeksi 118- moddasi “Nomusga tegish” jinoyatining 2-qismi “a” — “shaxsning o‘n sakkiz yoshga to‘lmaganligi aybdorga ayon bo‘lgan holda” bandiga 25-modda orqali suiqasd qilish deb jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. 118-moddaning 2-qismi “a” bandi jazoni og’irlashtiruvchi holat hisoblanib, ushbu jinoyatni sodir etishda aybdor deb topilgan shaxs o‘n yildan o‘n besh yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. 18 2.3. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishni kvalifikatsiya qilish Jinoiy-huquqiy faoliyat yuqorida ko‘rsatilganidek, bir necha bosqichdan o‘tad i. Bosqichlar ba’zi hollarda bir-biridan vaqt oraligT bilan ajralib turadi. Ba’zan esa muayyan bosqichning o‘zi, vaqt oralig‘ida o‘tish mobaynida shaxs boshlagan jinoiy faoliyatni davom ettirishni to‘xtatishi mumkin. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish, jinoyat huquqida muhim ahamiyatga ega, chunki ujavobgarlikni istisno qiladi. Shuning uchun ham u jinoyatlarning oldini olish va profilaktika qilish vazifalarini amalga oshirishda katta ahamiyatga ega. Jinoyat huquqida jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish deganda, shaxs o‘zi boshlagan jinoiy faoliyatni, uni oxiriga yetkazish uchun imkoniyat mavjudligini anglagan holda to‘xtatishi yoki jinoiy oqibat kelib chiqishini oldini olishi tushuniladi. Bunda shaxsning o‘z jinoiy faoliyatini amalga oshirishdan bosh tortishi, ixtiyoriy va butunlay qaytishi nazarda tutiladi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish, ko‘zda tutilayotgan jinoiy oqibatga olib kelmagan harakatlarni qaytarishdan bosh tortishni o‘z ichiga olmaydi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishni, shaxs ko‘zlagan jinoiy oqibatga olib kelmagan harakatlarni qaytarishdan bosh tortishidan ajrata bilishi lozim. Masalan, Jo‘rayev G‘ofurovni o‘ldirish maqsadida uning orqasidan kuzatadi va odam kam bo‘lgan xilvat joydan unga qarata to‘pponchadan o‘q uzadi, lekin o‘q jabrlanuvchiga 19 tegmaydi. Jo‘rayev G‘ofurovga qarata ikkinchi marotaba o‘q uzadi, bu gal ham o‘q nishonga tegmaydi. Shunda aybdor voqea sodir bo‘lgan joydan qochib ketadi. Jo‘rayevning harakatlari qasddan odam o‘ldirishga qaratilgan bo‘lsa ham, u o‘z jinoiy faoliyatini davom ettirishdan ixtiyoriy qaytadi, chunki maqsadni amalga oshirish uchun barcha imkoniyatlar mavjud edi degan xulosaga kelishi mumkin. Bunday fikr xatodir, chunki, Jo‘rayev ikki marta jabrlanuvchiga qarata o‘q uzadi, ikkalasida ham o‘q uning irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda jabrlanuvchiga tegmaydi. Shunda u o‘z harakatlarini davom ettirmaydi. Aybdorning boshlang‘ich ikki harakati- dayoq odam o‘ldirishga suiqasd qilishning tamom bo‘lgan tarkibi mavjud. Ushbu belgilarga asoslangan holda qilmishni JKning 25-moddasini 2-qis- mi va 97-moddasining tegishli qismi, bandi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Agar jabrlanuvchiga birinchi marotaba o‘q uzilganda tegmasa, ikkinchi marotaba o‘q uzilganda esa o‘q nishonga tegsa va turli sabablarga ko‘ra o‘q uzgan shaxs, jabrlanuvchiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatgan taqdirda ham kvalifikatsiya masalasi yuqoridagi holat kabi hal qilinadi. Aybdorning jabrlanuvchiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatganligi kvalifikatsiyaga ta’sir ko‘rsatmaydi, balki jazo tayinlashda inobatga olinishi mumkin. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish tamom boTmagan jinoiy faoliyatning ikki bosqichida ham uchrashi mumkin. Bunda tamom boTmagan jinoiy faoliyatning xususiyati, shaxs qaysi bosqichda jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytganligi, jinoyat sodir etishda shaxsning roli e’tiborga olinishi lozim. Respublikamiz jinoyat qonunchiligiga asosan shaxsning jinoyatni oxiriga yetkazishdan ixtiyoriy qaytganligi belgilangan barcha hollarda, uning ixtiyoriy qaytganligiga ko‘ra jinoiy javobgarlikdan ozod qilish masalasini hisobga olish lozim. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish, jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish va uni sodir etishga suiqasd qilish bosqichlarida ham boTishi mumkin. Ba’zi olimlar jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish suiqasdning tamom boTmagan turidagina mumkin, tamom boTgan suiqasdda esajinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish mumkin emas, degan fikrlarni bildirganlar. Bunday mualliflarning fikriga 20 qo‘shilib boTmaydi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish tamom boTgan suiqasdda ham uchrab turadi. To‘g‘ri, bir daqiqali jinoyatlarda ixtiyoriy qaytish boTmaydi va bu kvalifikatsiyada inobatga olinadigan holatdir. Masalan, qasddan odam oTdirish, badanga shikast yetkazish va hokazo jinoyatlarda maqsadni amalga oshirishga qaratilgan harakatlar toTiq amalga oshirilganidan so‘ng jinoyatdan ixtiyoriy qaytish mumkin emas, chunki aybdor maqsadini amalga oshirish uchun zarur deb hisoblagan barcha harakatlarni bajaradi, lekin jinoiy oqibat unga bogTiq boTmagan holatlarga ko‘ra yuzaga kelmaydi. Bunday jinoyatlarda jinoiy oqibat tarkibning obyektiv tomonini tashkil etuvchi harakat (harakatsizlik) bajarilganidan so‘ng darhol yuzaga keladi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishning sust (passiv) turi jinoiy faoliyatning tayyorgarlik va suiqasd bosqichlarida uchrashi mumkin. Faol (aktiv) turi esa faqat tamom boTgan suiqasdda mavjud boTadi. Tamom boTgan suiqasdda qachonki harakat bilan rejalashtirilgan jinoiy oqibat o‘rtasida ma’lum vaqt oraligT mavjud boTsa, shaxs o‘z jinoiy maqsadini amalga oshirishdan ixtiyoriy qaytishi mumkin. Bu vaqt oralig‘ida shaxsda jinoiy oqibatning oldini olish uchun imkoniyat boTadi. Bunday hollarda shaxsning harakatlarini rag‘batlantirishga toTa asos boTadi, chunki shaxs o‘zining faol harakatlari bilan jinoiy oqibatning yuzaga kelishini oldini olishi mumkin. Tamom boTgan suiqasdda jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishning faqatgina faol turi mavjud boTadi. Shaxs harakatlarni toTa bajarganidan so‘ng jinoiy oqibatning oldini olish uchun faqat faol harakat qiladi. Harakatsizlik bilan tamom boTgan suiqasddajinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish mumkin emas. Tamom boTgan suiqasdda shaxs jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishda, qilmishni kvalifikatsiya qilish uchun kutilayotgan zararli oqibatning oldi olingan boTishi lozim. Agar amalga oshirilgan harakatlarga qaramay, jinoiy oqibat yuzaga kelsa, sodir etilgan qilmish tamom boTganjinoyat tariqasida umumiy asoslarda kvalifikatsiya qilinadi. Aybdorning jinoiy oqibatning oldini olishga qaratilgan harakatlari jinoiy javobgarlikdan ozod qilish uchun asos boTa olmaydi. Ular faqatgina sud tomonidan jazo tayinlashda inobatga olinishi mumkin. Agar bunday 21 harakatlar natijasida shaxs kutilayotgan jinoiy oqibatni qisman oldini olsa va kutilayotgan oqibatga qaraganda yengilroq oqibat yuzaga kelsa, kvalifikatsiya masalasi boshqacha hal qilinadi. Masalan, Pirmatov rashk orqasida xotinini oTdirmoqchi boTib unga zahar beradi, bir oz vaqt o‘tgandan so‘ng uning xotiniga raxmi keladi va unga zaharning kuchini yo‘qotuvchi boshqa dori beradi. Natijada jabrlanuvchining hayoti saqlab qolinadi, biroq unga og‘ir shikast yetkaziladi. Bunday holatda aybdorni odam oTdirishga suiqasd qilganlik uchun JK 26- moddasiga binoan jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish qoidalarini qoTlab jinoiy javobgarlik istisno qilinishi mumkin. Shaxs faqatgina haqiqatda keltirib chiqargan zararli oqibati uchungina javobgarlikka tortiladi va qilmish JKning 104- moddasi bilan kvalifikatsiya qilinadi. 0‘zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligiga asosan shaxs jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytganligi uchun javobgarlik faqatgina uning haqiqatda amalga oshirgan harakatlarida boshqa bir jinoyat tarkibi mavjud boTmasagini istisno qilinadi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishni to‘g‘ri aniqlash uchunjinoiy- huquqiy kvalifikatsiya aniq va ravshan amalga oshirilgan bo‘lishi lozim. Uning yordamida u yoki bu shaxs qaysi jinoyatni sodir etishdan ixtiyoriy qaytganligi va u qaysi jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi lozimligi aniqlab olinadi. Shaxs qaysi jinoyat uchun javobgarlikka tortilishi lozimligi aniqlanayotganida jinoyat tarkibini to‘g‘ri aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytgan shaxsning qilmishi javobgarlikni istisno qiladi va uning harakatlarida boshqa jinoyat tarkibi mavjud boTsa, javobgarlikka tamom boTmagan jinoiy faoliyat uchun emas, balki tamom boTganjinoyat uchunjavobgarlikka tortiladi. Jinoyat ishtirokchilikda sodir etilgan boTsa, ixtiyoriy qaytish masalasi boshqacha hal qilinadi. Ishtirokchilarning harakatlari bir-biri bilan chambarchas bogTiqdir. Shu bois ham ishtirokchilarning jinoyat sodir etishdagi roliga ko‘ra jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishining hususiyatlari aniqlanadi. JK 30- moddasining 5-qismiga asosan tashkilotchi, dalolatchi yoki yordamchi jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytgan deb ishtirokchilik uchun javobgarlikdan ozod 22 qilinishi uchun ular o‘z vaqtida jinoyatning oldini olish borasida o‘zlariga bog‘liq barcha choralarni ko‘rgan bo‘lishlari lozim. Tashkilotchijinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishi uchun bajaruvchi tomonidan sodir etiladigan jinoyatning oldini olish borasida faol harakat qilgan bo‘lishi lozim. Tashkilotchining amalga oshirgan barcha faol harakatlariga qaramay, jinoyatning oldi olinmasa, uning amalga oshirgan harakatlari kvalifikatsiyaga ta’sir ko‘rsatmaydi. Ular faqat sud tomonidan jazo tayinlashda inobatga olinishi mumkin. Tashkilotchining javobgarligi istisno qilinishi uchun u o‘zining faol harakatlari bilan jinoyatning oldini olgan bo‘lishi lozim. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytganligi uchun dalolatchiningjinoiy javobgarligi masalasi ham yuqoridagidek hal qilinadi. Yordamchi tomonidan jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish ham faol va sus t qilmishlarda ifoda etishi mumkin. Bajaruvchi tomonidan jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish sust hulq-atvor shaklida namoyon bo‘ladi. Bunda u jinoiy oqibatni keltirib chiqaruvchi harakatlar ni davom ettirishdan bosh tortadi. Bu holat uning jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytganligidan dalolat beradi. Agar bajaruvchi jinoiy maqsadga erishish uchun lozim deb topgan harakatlarning barchasini bajarsayu,jinoiy oqibatning oldini olish borasida ma’lum harakatlarni amalga oshirsa, u faol harakat qilgan bo‘ladi. Shunday qilib, shaxsni ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishdan ixtiyoriy qaytdi, deb kvalifikatsiya qilish uchun ujinoiy faoliyatni oxiriga yetkazish imkoniyatini anglagan holda o‘z harakatlarini to‘xtatish yoki jinoiy oqibatga olib kelishiga ko‘zi yetgan barcha harakatlarni amalga oshirib, jinoiy oqibatning oldini olishi lozim. Shaxs jinoyat sodir etishdan o‘z irodasi, xohishiga ko‘ra ixtiyoriy va butunlay qaytishi lozim, ya’ni jinoiy faoliyat tashqi ta’sirlar ostida to‘xtatilgan bo‘lmasligi kerak. Jinoiy- huquqiy kvalifikatsiyani amalga oshirishdajinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishni aniqlash lozim, chunki ular javobgarlikni, agar ularning harakatlarida boshqa bir mustaqil jinoyat tarkibi mavjud bo‘lmasa, istisno qiladi. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish jinoyatlarning oldini olish va ularni profilaktika qilishda katta ahamiyatga ega. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytish 23 instituti jinoiy faoliyatni boshlagan shaxslarga, normal hayotga qaytish imkoniyatini yaratadi va bunday qilmishlar rag‘batlantirilmog‘i lozim. 3-bob Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning xorijiy tajribasi 3.1. Rossiya federatsiyasida tamom bo`lmagan jinoyatlarning huquqiy ahamiyati Rossiyada tugallanmagan jinoiy faoliyat uchun javobgarlik to'g'risidagi qonun hujjatlari tahlil qilinadi, shuningdek uning shakllanishining asosiy bosqichlari ko'rib chiqiladi. Har bir bosqichda tugallanmagan jinoyat institutiga o'ziga xos xususiyatlarga va individual yondashuvlarga ega bo'lgan o'ziga xos normativ-huquqiy hujjatlar mavjud. Tugallanmagan jinoyat, inqilobdan oldingi Qonunchilik, jinoyatga tayyorgarlik, jinoyatga urinish, inqilobdan oldingi Rossiya qonuni Ilmiy huquqshunoslar, tarixchilar va boshqa tadqiqotchilar doiralarida inqilobdan oldingi davrdagi jinoyat qonunchiligida bosqichlar tushunchasi umuman mavjudmi degan savol tug'iladi jinoyat sodir etilgan, qurilgan tugallanmagan jinoyat institute va u qanchalik batafsil edi o'sha davr jamiyatlari. Tugallanmagan jinoyatning tarkibi jazolanish uchun asos bo'lishi mumkinmi degan savollar ham ko'tarildi. Shuning uchun bumaqola hali ham yuqori dolzarblikka ega, chunki har doim tarixchilar va huquqshunoslar ko'tarildi va ko'tarildi u yoki bu huquqiy institutning, shu jumladan institutning kelib chiqishi mavzusi tugallanmagan jinoiy faoliyat. Rossiya jinoyat 24 huquqining kelib chiqishi va dastlabki rivojlanishi o'z ildizlarini oladi tarix uchun erishib bo'lmaydigan antik davrdan. Erta huquqiy normalarni o'rganish davrlar, shu jumladan jinoyat huquqi normalari, eng mashhurlaridan kelib chiqadi hozirgi vaqtda huquqiy yodgorliklar: - Rossiyaning Vizantiya bilan shartnomalari; - Rus Haqiqati; - Sudnikov 1497 va 1550 yillar; - Sobor kodeksi 1649 yil I. D. Belyayev kabi tarixchilar tomonidan, S. V. Bahrushin, A. S. Orlov va boshqalar ular faqat rus huquqining umumiy tizimini o'rganish vazifalarini o'z zimmalariga oldilar, ammo va alohida toifalarga ajratilgan huquq institutlarini o'rganish bo'yicha tarixiy tahlil va individual davr qonunchiligini taqqoslash. Huquq tarixini o'rganishda dogmatik usulning ustunligiga qaramay Rus tilini o'rganishga imkon bergan Rossiya umuman huquq, huquqshunoslar tomonidan tarixchilar tomonidan, shunga qaramay, keng tahlillar o'tkazildi ayrim institutlar ham, ular orasida ham tugallanmagan jinoyat instituti oxirgi o'rinni egallamaydi. Biroq, tarixchilar bunday turga etarlicha qiziqish bildirsa ham inqilobdan oldingi davrdagi mahalliy olimlarning asarlarida tugallanmagan jinoyat sifatida jinoyatlar kuzatilmagan etarli o'rganish. Adabiyotda huquqiy yo'nalish mavjud tugallanmagan jinoyat va javobgarlik to'g'risida faqat alohida eslatmalar unga. Ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, tugallanmagan jinoyatlar haqida eslatib o'tilgan birinchi manbalardan biri, rus haqiqati paydo bo'ldi. Tarixchilar ushbu tarixiy hujjatni tahlil qilganda, yuqorida aytib o'tilgan huquqiy manbada tugallangan jinoyatlar, shuningdek, suiqasd kabi tugallanmagan jinoyat turlari ta'kidlanganligi qayd etildi jinoyat uchun. Rossiya haqiqatida jinoyatga urinish bitta ko'rsatma bilan belgilandi - " jazo odam tomonidan amalga oshiriladi, qilichini yechdi, lekin urmadi" 25 Qurol namoyishi taxmin qilinmoqda umuman olganda, u allaqachon tugallangan jinoyat sifatida hisoblanishi mumkin edi, ammo bu sohadagi tarixchilarning fikrlari turlicha. Masalan, ba'zi olimlar tomonidan ilgari surilgan "qilichni ochish" degan taxmin – tahdid mavjud", ya'ni qoidalarga asoslanib hujjat, bu harakat hali mavjud emas oxirigacha yetkazilgan jinoyat; boshqalar esa bunday qilmish deb hisoblashadi haqorat, bu allaqachon ko'rib chiqilgan tugallangan jinoiy harakat. Ular ham bor edi, qurolning ta'sirini kim taxmin qilgan bu bir vaqtning o'zida tahdid va haqoratdir - men bunday fikrga amal qildim L. E. Presnyakov, ammo etarli bunday fikr argumentatsiya olmadi. Tarixiy va huquqiy tahlil Rus haqiqati qurol bilan qilingan harakatlar uchun javobgarlik kelib chiqqanligini ko'rsatdi quyidagi harakatlarni bajarishda: - qilich tutqichi bilan urish yoki qilich bilan urish, g'ilofda yashiringan; - qo'lni kesish yoki shikastlash; - oyoqning kesilishi yoki shikastlanishi; - barmoqlarning kesilishi yoki shikastlanishi; - soqol va mo'ylovning shikastlanishi; - qilichni qindan olib tashlash, agar bu hech qanday zarba yoki zarar ko'rmadi. Yuqorida sanab o'tilgan harakatlar jinoiy deb topildi va jazoga tortildi. Shunday qilib, sanktsiyalar taqdim etildi, ular ko'proq edi, odatda jarimalar 1 dan 40 grivnagacha. Eng qat'iy sanktsiya bu vaziyatda qilichni g'ilofdan olib tashlash uchun tayinlangan kishi edi bu harakat suiqasd sifatida qabul qilinmadi inson salomatligi yoki hayoti to'g'risida. Biroq, yo'q kamroq, qilichni g'ilofdan olib tashlash tahdid deb hisoblangan, ya'ni. bunday harakat bu jinoyatga urinish belgilari. Yuqoridagi faktlar shuni ko'rsatadiki, rus haqiqatida jinoyat sodir etishning turli bosqichlari haqidagi g'oyalar juda noaniq edi, chunki hatto birinchi qarashda ham, pishirishga o'xshash harakat yoki suiqasd quyidagicha aniqlandi "xafagarchilik" deb nomlangan – ular ishongan yakuniy jinoiy harakat jiddiy 26 sanktsiyalar, shu jumladan qon qasos. 1497 yilgi sud kodeksiga murojaat qilib, biz ushbu qonun hujjati ekanligini ta'kidladik tugallanmagan uchun jinoiy javobgarlikning aniq ta'rifini o'z ichiga olmagan jinoiy faoliyat, ammo olimlar ular o'zlari uchun suiqasd deb hisoblanishi mumkin bo'lgan 2 ta harakatning mavjudligini ta'kidladilar jinoyat. Bunday harakatlar: - davlatga suiqasd; - jamiyatdagi huquqiy tartibga urinish. Va shunga qaramay, ushbu maqolalar to'liq ma'lumot olish uchun da'vo qila olmaydi tugallanmagan jinoyatchilik, chunki ularga faqat davlat uchun ayniqsa xavfli deb hisoblangan shaxslar ko'rsatilgan. Jinoyatning o'zi uchun hech qanday sanktsiyalar yoki tavsif berilmagan. Bunday noto'g'ri tushunchalar mavjud ular sud kitobini noto'g'ri talqin qilish natijasida yuzaga kelishi mumkin - "suiqasd" deganda "tajovuz" degan ma'noni anglatadi. 1550 yildagi sud kodeksi hech qanday hissa qo'shmagan tugallanmagan jinoyat institutining rivojlanishi bilan bog'liq muhim o'zgarishlar va ta'kidlanganidek V. P. Portnov tomonidan, 1550 yildagi sud kitobi "mazmuni bo'yicha 1497 yildagi sud kitobining yangi tahriri". Asosiy qismda har bir "o'g'rilik ishi" feodal rus davrida tugallangan jinoyat o'sha paytdagi tegishli jazolar bilan shafqatsiz jazolandi. Garchi ba'zi tarkiblar hech bo'lmaganda uzoqdan tugallanmagan jinoyatlarga o'xshasa ham, malaka ular suiqasd yoki tayyorgarlik sifatida feodal huquqining repressiv haqiqatlari bilan bog'liq holda noo'rin ko'rinadi. Zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan keyingi ma'lum qonun hujjati Sobornoye ekanligi aniqlandi 1649-yilgi Nizomda bunday jinoyatga qalbakilashtirish kabi tayyorgarlik va allaqachon Farmon 1661 yil turli bosqichlarni belgilab berdi ushbu jinoyatni sodir etish. 1661-yilgi Farmon qoidalari bilan qattiq jazolangan hatto soxta pul ishlab chiqarish niyatini aniqlash, ya'ni.harakatga aylanmagan niyat uchun. Shuningdek, ayrim huquqshunoslar tomonidan ushbu farmondagi harakat "suiqasd" sifatida xonimning hayoti, sharafi va sog'lig'i". Shuningdek, quyidagilar uchun javobgarlik nazarda tutilgan 27 "suverenning sog'lig'i va hayotiga suiqasd". 1845 yilgi Nizom, avvalgi me'yoriy hujjatlardan farqli o'laroq, bo'linish bosqichlariga bo'lingan jinoyatlar. Shunday qilib, Kodeks jinoiy harakatni amalga oshirishning quyidagi bosqichlarini aniqladi: - niyatni aniqlash; - jinoyatga tayyorgarlik; - jinoyatga urinish; - sodir etilgan jinoyat. Niyatning jazolanishi sodir bo'ldi faqat u yo'naltirilgan bo'lsa og'ir jinoyatlarni sodir etish uchun (bunday holda, yo'naltirilgan og'ir jinoyatlar sodir etilishi nazarda tutiladi to'g'ridan-to'g'ri davlatga qurilish). Niyat quyidagicha aniqlandi tasvir: agar yuz aniqlangan bo'lsa istakni yozma yoki og'zaki ifoda etdi yoki qilish niyatini bildirdi jinoyat, keyin u allaqachon qabul qilingan niyat. Bunday harakatlar orasida tahdidlar, jinoiy harakat qilish takliflari kiritilgan. 1845 yilgi Nizom bu jinoiy harakatni belgilaydigan so'nggi qonun hujjati edi bunday harakatlar uchun javobgarlik – ma'lumki, hech qanday keyingi normativ hujjatda bayonot mavjud emas yoki jinoyat haqidagi taxmin alohida bosqich emas edi. Jinoyatga urinish ostida Kodeks jinoiy niyatni haqiqatga aylantira boshlagan yoki davom ettirgan harakatlar sifatida tushunilgan. Suiqasd gradatsiyasi mavjud edi. 1845 yilgi Nizomda: - jinoyat sodir etishga ko'proq yaqinlik qilishga urinish: - jinoyat sodir etishga kamroq yaqin bo'lishga urinish. 1845 yilgi Nizomda jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy ravishda voz kechish kabi institutning mavjudligi. Ushbu bosqichning aniq ta'rifi yo'qligiga qaramay, Kodeks normasi ixtiyoriy ravishda rad etishni quyidagicha aniqladi: "jinoyatga tayyorgarlik ko'rgan yoki uni allaqachon tishlagan kishi to'xtaganida va bundan keyin u o'z xohishiga ko'ra o'z rejasini amalga oshirdi, keyin u faqat tayyorgarlik paytida qilgan ishi va suiqasdning o'zi jinoyatdir". Agar biz ushbu atamani talqin qilsak zamonaviyroq, biz buni aytishimiz mumkin ixtiyoriy rad etish deganda aybdor o'z xohish-irodasi bilan rad 28 etgan xatti-harakatlar va agar bir vaqtning o'zida sodir etilgan bo'lsa uning harakatlari oxirigacha yetkazilgan jinoyat sifatida hisoblanmagan. Yuqoridagilarni xulosa qilib shuni aytish kerakki, inqilobdan oldingi qonunchilikni tahlil qilish quyidagilarni ko'rsatdi natija: tugallanmagan jinoyat instituti o'zining "mukammalligi" ga erishishdan oldin juda uzoq va qiyin yo'lni bosib o'tdi va faqat XIX asr o'rtalarida shakllangan. Ushbu davrga qadar Qonunchilik yanada shafqatsiz bo'lib tuyuldi va jinoiy harakatlarni to'liq bajarilmagan va kuchga kirmaganlarga ajratmadi feodal tuzumning qattiq asoslari. Davlat shakllanishining boshidanoq Qonunchilik bosqichlarni ajratmadi umuman olganda, umuman olganda, u bunday tushunchani kiritmagan yoki jinoyat sodir etish rejasini alohida deb tan olgan buning uchun belgilangan jazolardan kam bo'lmagan muayyan jazolarni nazarda tutadigan bosqichlar tugallangan jinoiy faoliyat. Biroq, inqilobdan oldingi tajribasiz jinoyat bosqichlari sohasidagi rus qonunchiligi, ya'ni ularsiz normativ hujjatlar rus haqiqati sifatida, 1497 va 1550 yillardagi sud hujjatlari, Sobor 1649 yilgi Nizom aniq bo'lmaydi va eng rivojlangan zamonaviy tuzilgan Qonunchilik o'tgan va oldingi xatolardan sohada qonunchilikni rivojlantirishning muhim bosqichlari jinoyat huquqi. 29 3.2. Ukraina davlatida tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash asoslari. Har qaysi ishtirokchining shaxsiga tegishli bo‘lgan yengillashtiruvchi va og‘irlashtiruvchi holatlar sud tomonidan faqat shu ishtirokchining o‘ziga jazo tayinlashda hisobga olinishi belgilangan. Tamom bo‘lmagan jinoyat sifatida, faqat jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish va suiqasd qilish tan olinishi lozim. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy ravishda qaytish, tamom bo‘lmagan noqonuniy tajovuz turi sifatida baholanib jinoiy javobgarlikka tortishni istisno qiladi. Shuningdek, jazoning og‘irligi jinoyatning sodir etilishi bosqichlari bilan mutanosib bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish, jinoyat sodir etishga suiqasd qilish va tugallangan jinoyatlar uchun bir me’yorda jazo tayinlash mumkin bo‘lmaydi. Bunda uning ijtimoiy xavflilik darjasini aniqlash muhim hisoblanadi. Ukraina Jinoyat kodeksining 68-moddasida tamom bo‘lmagan va ishtirokchilikda sodir etilgan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning asoslari keltirib o‘tilgan. Unga ko‘ra: 1. Tugallanmagan jinoiy huquqbuzarlik uchun jazo tayinlashda sud Ukraina Jinoyat Kodeksning 65-67 -moddalari qoidalariga amal qilgan holda, shaxs tomonidan sodir etilgan qilmishning og‘irligini, jinoiy g‘ayriqonuniy niyatning 30 amalga oshirilganlik darajasini va jinoyat sodir etilganligini, jinoiy huquqbuzarlik sodir etilmaganligi sabablarini hisobga oladi. 2 Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik uchun jazoning muddati yoki miqdori Jinoyat kodeks maxsus qism moddasining sanksiyasida (moddaning bir qismining sanksiyasida) nazarda tutilgan eng og‘ir jazo turining eng yuqori muddati yoki miqdorining yarmidan oshmasligi kerak. 3. Jinoiy huquqbuzarlikka suiqasd sodir etganlik uchun jazoning muddati yoki miqdori eng og‘ir turdagi eng ko‘p muddat yoki miqdorning uchdan ikki qismidan oshmasligi kerak. 4. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun umrbod ozodlikdan mahrum qilish jazosi qo‘llanilmaydi, 109-114-1-moddalarida nazarda tutilgan Ukraina milliy xavfsizligi asoslariga, tinchlikka, fuqarolar xavfsizligiga qarshi jinoyatlarni sodir etish hollari bundan mustasno. 5. Sud jinoyat sodir etishda ishtirokchilarga jazo tayinlashda Jinoyat Kodeksning 65-67 -moddalari qoidalariga amal qilgan holda, ularning har birining jinoiy huquqbuzarlik sodir etishdagi ishtirokining xususiyati va darajasini hisobga oladi. Ukraina Jinoyat kodeksining ushbu moddasida nazarda tutilgan holatlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Jinoytaga tayyorgarlik ko‘rish va suiqasd uchun jazo tayinlash alohida alohida nazarda tutilgan, ya’ni jinoytaga tayyorgarlik uchun Maxsus qism moddasida nazarda tutilgan eng ko‘p jazo muddatining yarmidan, suiqasd uchun esa uchdan ikki qismidan oshib ketmasligi belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi JK ga ko‘ra jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish va suiqasd uchun umumiy eng ko’p jazoning uchdan ikki qismidan ortiq bo‘lmasligi belgilangan. Boshqa holatlarda mamlakatlar o‘rtasidagi qonunchilik normalarining o‘zaro o‘xshash ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Belorussiya davlati Jinoyat kodeksining 67-moddasiga asosan: 1 Tugallanmagan jinoyat uchun jazo tayinlashda aybdor tomonidan sodir etilgan xatti-harakatlarning xususiyati va 31 jamoat xavflilik darajasi, jinoiy niyatni amalga oshirish darajasi hamda jinoyat tugallanmagan holatlar hisobga olinadi. 2. Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik va jinoyatga suiqasd qilganlik uchun o‘lim jazosi qo‘llanilmaydi. Ushbu holatlar yuqorida keltirib o‘tilgan Ukraina Jinoyat kodeksi O‘zbekiston JK moddalarida nazarda turtilgan holatlar o‘xshashlikni ko‘rsatmoqda. XULOSA Tamom bo‘lmagan jinoyatlar uchun jinoiy jazo tayinlash masalalalarini tahlil qilish jarayonida amaldagi O‘zbekiston Respublikasi JK ning 58-moddasiga asosan “Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rganlik hamda jinoyat sodir etishga suiqasd qilganlik uchun jazoning muddati yoki miqdori ushbu Kodeks Maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan eng ko‘p jazoning to‘rtdan uch qismidan oshmasligi kerak”ligi belgilangan, ammo Ukraina Jinoyat kodeksiga asosan jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish uchun eng ko‘p jazo muddatining yarmidan, uchun esa uchdan ikki qismidan oshmasligi belgilangan. Jinoyatga suiqasd jinoyat sodir qilishga tayyorgarlik ko‘rishga nisbatan ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Shuni inobatga olgan holda quyidagicha o‘zgartirish kiritilishini lozim deb hisoblaymiz: Birinchidan, JK ning 58-moddasida Jinoyatga tayyorgarlik ko‘rish va jinoyat sodir qilishga suiqasd uchun jazo tayinlashning alohida-alohida tartibini belgilash. (Ukraina davlati tajribasi). Ikkinchidan, JK ning 30-moddasiga asosan jinoyatda ishtirokchilik turlari hisoblangan Tashkilotchi, dalolatchi va yordamchilar ham JK Maxsus qismida bajaruvchini javobgarlikka tortish belgilangan moddasi bo‘yicha javobgarlikka tortilishi nazarda tutilgan. Ammo 32 jinoyat sodir etilish holatlari bo‘yicha vazifalarning og‘ir yengilligi har xil hisoblanadi. Bu kabi o‘zgartirishlar jazo tayinblash uchun, sudlar faoliyatida yengilliklar yaratishi va ko‘p jihatlarning sudyaning ichki ishonchiga havola etilishi holatlariga barham berishi mumkin. Jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxslarga sud tomonidan yetarli va zarur bo‘lgan jazo tayinlanishi lozim, shundagina jazo tayinlashdan ko‘zlangan maqsadga erishiladi . Darhaqiqat, Jinoyat kodeksida tamom bo‘lmagan jinoyatlar uchun jazoning muddati yoki miqdori Kodeks maxsus qismining tegishli moddasida nazarda tutilgan eng ko‘p jazoning to‘rtdan uch qismidan oshmasligi kerakligi belgilangan. Tamom bo‘lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashda yengillik berilmaydi (hozirda tamom bo‘lmagan jinoyatlar uchun tayinlanadigan jazo Jinoyat kodeksining tegishli moddasida nazarda tutilgan eng ko‘p jazoning to‘rtdan uch qismidan oshmasligi kerak). 33 Foydalanilgan adabiyotlar Rahbariy adabiyotlar 1. Mirziyoev, Shavkat Miromonovich “Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shma majlisidagi nutq /Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent : O'zbekiston, 2017. - 56 b. 2. Mirziyoev, Shavkat Miromonovich “Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib- intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak”. Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo'ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo'nalishlariga bag'ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma'ruza. 2017 yil 14 yanvar' /Sh.M. Mirziyoev. – Toshkent : O'zbekiston, 2017. - 104 b. (.pdf 32.5Mb) 3. Mirziyoev, Shavkat Miromonovich “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”. Mazkur kitobdan O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar 34 Qoraqalpog'iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri saylovchilari vakillari bilan o'tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so'zlagan nutqlari o'rin olgan /Sh.M.Mirziyoev. – Toshkent : “O'zbekiston”, 2017. – 488 b. (.pdf 214 Mb). 4. Mirziyoev, Shavkat Miromonovich “Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz” /Sh. M. Mirziyoev. – Toshkent : O'zbekiston, 2017. - 592 b. (.pdf 170Mb) Normativ-huquqiy hujjatlar 1.Jinoyat-ijroiya kodeks:T:.”Adolat” 2022 2.O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirining 2012-yil 29-dekabrdagi “O'zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi ozodlikdan mahrum qilish turidagi jazoni ijro etish muassasalarining ichki tartib qoidalarini tasdiqlash to'g'risida”gi 174-sonli buyrug'i 3. Ugolovniy kodeks Amerika. SPb., 1996. S.57. 4. Po UK Frantsii period "nadejnosti" – eto period, v techenie kotorogo na osujdennogo ne rasprostranyayutsya polojeniya, kasayushiesya priostanovleniya ispolneniya nakazaniya i ispolneniya nakazaniya po chastyam, pomesheniya vne ispravitel'nogo uchrejdeniya, razresheniya vixoda, polusvobodi i uslovnogo osvobojdeniya. 5. Ugolovniy kodeks Shvetsii. SPb., 2001. S.237. 6. O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi:T:.”Adolat” 2022. 7. O'zbekiston SSR Jinoyat kodeksi:T:.”O'zbekiston” 1970. Darslik va o'quv qo'llanmalar 1. Rustamboev M.H., Axrorov B.J. va boshqalar. Jinoyatijroiya huquqi. Darslik. –T.: O'qituvchi, 2002. -208 b. 2. Kadirov R. Sovershenstvovanie pravovogo regulirovaniya i primeneniya distsiplinarnix mer k osujdennim. –T.: Shark, 2002. – 187 s. 35 3. Abduxalikov M.A., Payzullaev Q., Abduqodirov Sh.Yo. Jinoyat-ijroiya huquqi (al'bom sxemalar). –T.TDYuI, 2005. -142 b. 4. Jinoyat ijroiya kodeksiga sharhlar. Mas'ul muharrir: yu.f.d.,prof. M.H.Rustamboev. –T.: TDYuI, 2007. –574 bet. 5. Salaev N.S., Rasulev A.K. Jinoyat-ijroiya huquqi. Ma'ruza va amaliy mashg'ulot o'tkazish bo'yicha o'quv-uslubiy qo'llanma. Mas'ul muharrir: yu.f.d., prof. Q.R.Abdurasulova. –T.: TDYuI, 2013. - 320 b. 6. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas'ul muharrir: yu.f.n., dots. B.J.Axrorov. –T.: O'qituvchi, 2002. – 208 b. 7. Payzullaev Q., Abduqodirov Sh.Yo. Jinoyat-ijroiya huquqi (al'bom sxemalar). –T.: TDYuI, 2010. – 147 b. 8. Payzullaev K.P., Maxkamov O.M., Salaev N.S. Ugolovnoispolnitel'noe pravo (al'bom-sxema). Uchebnoe posobie. – T.: TGYuI, 2011. – 144 s. 9. Muxamedov X-M. Xorijiy mamlakatlar davlati va xuquqi tarixi.2- qism. Darslik. - T.: TDYuI 2004. - 540 b. 10. Muxamedov X-M. Urta asrlarda Angliya davlati va \ukuk,m. T..Adolat, 2000. — 80 b. 10.Yuldashev M.Sh. Mahkumlar huquqlari to'g'risidagi halqaro standartlarning milliy qonunchilikka implementatsiya qilinishi. – Toshkent: O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2010. – 32 b. 11.Turg'unov I.T., Yuldashev M.Sh. Mahkumlarning huquqiy holati. O'quv qo'llanma. Mas'ul muharrir A.X.Saidov. – T.: O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2012. -118 b. 12. Mahkumlar huquqlari: xalqaro va milliy standartlar //F.X.Bakaeva va boshqalar. Mas'ul muharrir A.X.Saidov. – T.: 2011. -220 b. 36 14.Krilova N.E., Serebrennikova A.V. Ugolovnoe pravo zarubejnix stran… S. 15. Rustambayev M.X. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat huquqi kursi. Tom 2. Jazo haqida ta’limot. Darslik. 2-nashr, to‘ldirilgan va qayta ishlangan. – T.: O‘zbekiston Respublikasi Milliy gvardiyasi Harbiy-texnik instituti, 2018. – 335 bet . 37

Tamom bo lmagan sodir etilgan jinoyat uchun jazoʻ tayyinlas h M U N D A R I J A Kirish...........................................................................................................2 1-bob Tamom bo`lmagan jinoyatlarni sodir etishning nazariy masalalari............................................................................................................4 1.1 Tamom bo`lmagan jinoyatlar tushunchasi...................................................4 1.2 Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning umumiy qoidalari.............................................................................................................9 2-bob Tamom bo`lmagan jinoyatlarni kvalifikatsiya qilish asoslari.............................................................................................11 2.1 Jinoyatga tayyorgarlik ko`rishni kvalifikatsiya qilish ................11 2.2. Jinoyatga suiqasd qilishni kvalifikatsiya qilish ................................15 2.3. Jinoyat sodir etishdan ixtiyoriy qaytishni kvalifikatsiya qilish…………20 3-bob Tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlashning xorijiy tajribasi 3.1. Rossiya federatsiyasida tamom bo`lmagan jinoyatlarning huquqiy ahamiyati……………………………………………………………………...25 3.2. Ukraina davlatida tamom bo`lmagan jinoyatlar uchun jazo tayinlash asoslari…………………………………………………………………………... 31 Xulosa................................................................................................... 33 Foydalanilgan adabiyotlar.............. ......................................................35

KIRISH Bugungi kunda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan adolatli hukm chiqarish, odil sudlovni amalga oshirish davlat siyosatining asosiy bo‘g‘inlaridan biri hisoblanadi. Bu o‘rinda Jinoyat kodeksining odillik va insonparvarlik prinsiplari ro‘baro keladi. Chunki jinoyat sodir etgan shaxsga tayinlanadigan jinoiy jazoning miqdori va muddati adolatli va shaxsning ijtimoiy holatlariga mutanosib bo‘lishi lozim. 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasining 15-maqsadida “Davlat organlari va mansabdor shaxslarning faoliyati ustidan samarali sud nazoratini o‘rnatish hamda fuqaro va tadbirkorik subyektlarining odil sudlovga erishish darajasini oshirish” kerakligi keltirib o‘tilgan. Bu esa sudlar faoliyatiga va odil sudlovga qaratilayotgan e’tiborning oshishidan darak beradi. O‘zbekistonda Respublikasida birinchi instansiya sudlarida 2018-yilda 38 183 ta, 2019-yilda 28 846 ta, 2020-yilda 30 282, 2021-yilda esa 47 657 ta jinoyat ishlari ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, shaxslarni sud zalidan qamoqqa olish ko‘rsatkichlari 2018-yilda 1990 ta, 2019-yilda 1542 ta, 2020-yilda 1747 ta, 2021- yilda 2707 tani tashkil etgan bo‘lsa, ozod etilgan shaxslar 2018-yilda 3290 ta, 2019-yilda 3080 tani tashkil qilgan. Sudlar tomonidan oqlangan shaxslar dinamikasi esa 2018-yilda 867 ta, 2019-yilda 859 ta, 2020-yilda 781 ta, 2021-yilda esa 932 tani tashkil qilgan. Ushbu raqamlarga e’tiborimizni qaratadigan bo‘lsak, sudlar tomonidan jnoyat ishlarini ko‘rib chiqish ko‘rsatkichi 2018-yilga nisbatan, 2021-yillarda oshganini, shunigdek, sudlar tomonidan oqlov hukmi chiqarish ko‘rsatkichlari ham nisbatan ko‘payganligini ko‘rishimiz mumkin. MATERIAL VA METODLAR Mazkur kurs ishi tahliliy tadqiqot sifatida ilmiy- nazariy manbaalar tahlilini va qonun hujjatlari asoslarini o‘z ichiga oladi. Ushbu 1

kurs ishi sohaga oid bo‘lgan ilmiy tushunchalar, nazariyotchi olimlarning qarashlari, xorijiy mamlakatlarda ushbu sohada amalda bo‘lgan holatlar tahlil qilinib, milliy tizimga joriy qilish imkoniytalari va istiqbollari tahlil qilingan. Ushbu tadqiqotni amalga oshirishda bilishning umumiy-ilmiy metodlari bo‘lgan dialektik metod, tarixiy-qiyosiy tahlil, tizimli tahlil qilish uslublari, shuningdek, umumiy mantiqiy metodlar – induksiya, deduksiya, analiz, sintez va maxsus huquqiy metodlar qo‘llanildi. Ilmiy adabiyotlar va huquq normalarini sharhlashda grammatik tahlil metodidan ham foydalanilgan. 2

1- bob Tamom bo`lmagan jinoyatlarni sodir etishning nazariy masalalari 1.1 Jinoyatda tamom bo`lmagan jinoyat tushunchasi. O`zbekiston Jinoyat kodeksi VI bobida tamom bo`lmagan jinoyatlar tushunchasi va ularning turlari nazarda tutilgan. Qasddan sodir etilgan jinoyatlar uchta bosqichdan iborat bo`ladi. Bular quyidagilar: 1. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish; 2. Jinoyat sodir etishga suiqasd qilish; 3. Tamom bo`lgan jinoyat. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish va sodir etishga suiqasd qilish va ularni sodir etish qonun bilan qo`llanadigan manfaatlarni aniq xavf ostida qoldiradi. Shunga ko`ra, bunday jinoyatlarda tamom bo`lmagan jinoyat tarkibi, ya`ni jinoyatga suiqasd qilish tarkibi mavjud bo`ladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rishni umumiy tarzda ifodalaganda, jinoyatni sodir qilish uchun aniq sharoit yaratdi. Aybdor bunda jinoyatga tayyorgarlik ko`rishning obyektiv tomonini bajaradi. Jinoyatga suiqasd qilishda esa, bevosita jinoyatni amalga oshirish harakatlari boshlandi va jinoiy maqsadni qisman amalga oshirgan bo`lishi mumkin. Ammo aybdor o`zining irodasiga bog`liq bo`lmagan holda jinoyatni oxiriga yetkaza olmaydi. Tamom bo`lgan jinoyatda esa muayyan jinoyat tarkibining barcha belgilari to`la amalga oshiriladi. Faqat to`g`ri qasddan sodir etiladigan jinoyatlardagina jinoyat bosqichlari bo`ladi. Quyidagi jinoyat bosqichlari bo`lmaydi:  Egri qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda;  Ehtiyotsizlikdan sodir etiladigan jinoyatlarda; 3

Amaldagi Jinoyat kodeksi 25-moddasi 1-qismiga jinoyatga tayyorgarlik ko`rish tushunchasi berilgan bo`lib, unga ko`ra “Shaxsning qasddan qilinadigan jinoyatni sodir etish yoki yashirish uchun shart-sharoit yaratuvchi qilmishi o`ziga bog`liq bo`lmagan holatlarga ko`ra sodir etilishi boshlangunga qadar to`xtatilgan bo`lsa, bunday qilmish jinoyatga tayyorgarlik ko`rish deb topiladi”, deyilgan. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish tarkibi alohida xususiyatga ega bo`lib, u obyektiv va subyektiv tomondan namoyon bo`ladi. Jinoyatga tayyorgarlik ko`rish obyektiv tomondan quyidagi harakatlarda ifodalanishi mumkin: -Jinoyat sodir etish vositasi yoki qurolllarini qidirib topish, ya`ni xohlagan yo`l bilan jinoyatni sodir etish vositasi hamda (yoki) qurollariga ega bo`lish. Jinoyatni sodir etish vositasi va qurollariga ega bo`lish qonuniy (masalan, aholi yashash joylariga qonunga xilof ravishda kirish maqsadida chilangarlik asbobini do`kondan xarid qilish, narkotik moddalarni yashirish hamda ularni noqonuniy tarzda chegaradan olib o`tish maqsadida avtotransport vositasini tanishidan vaqtincha ijaraga olish va boshqalar) yoxud noqonuniy bo`lishi mumkin (masalan, o`g`irlangan mol-mulkni tashish maqsadida o`q otish qurolini o`g`irlash, o`g`irlangan mol-mulkni tashish maqsadida avtotransportni olib qochish va boshqalar); - jinoyat sodir etish vositasi va qurollarini moslashtirish, ya`ni qasd qilingan jinoyat sodir etishda foydalanish maqsadida qo`l ostidagi buyumlarning ko`rinishini o`rgartirish hamda qayta ishlash; - jinoyat sodir etish vositasi va qurollarini yasash, ya`ni ularni yarimfabrikatlar. Yarimmahsulot, xomashyodan zavodda yoki hunarmandchilik usuli bilan yasash (masalan. Fuqrolarga tegishli mulkka noqonuniy tarzda egalik qilish maqsadida, militsiya xodimning qalbaki guvohnomasini yasash, uy-joyga kirish uchun eshik ochadigan moslamalarni tayyorlash, firibgarlik yo`li bilan pul o`g`irlash maqsadida hujjatlarni qalbakilashtirish va boshqalar) 4

O'xshashlar

Tamom boʻlmagan sodir etilgan jinoyat uchun jazo tayyinlash
JINOYAT SODIR ETISHGA MOYIL BO‘LGAN O‘SMIRLARNI O‘RGANISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
MAMURIY JAZO HAQIDA
Jinoyat subyektiv tomonining kvalifikatsiyaga ta’siri va jinoyat huquqiy jihatlari
ALOHIDA TOIFADAGI JINOYAT ISHLARINI YURITISHDA HIMOYACHINING ROLI