logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Taqrizlar, ilmiy maqolalar yozish amaIiyoti

Taqrizlar, ilmiy maqolalar yozish amaIiyoti

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.580078125 KB
Ko'chirib olish
Taqrizlar, ilmiy maqolalar yozish amaIiyoti Reja: Kirish Asosiy qism. 1.Taqriz yozish amaliyotini shakllantirish 2. Ilmiy maqola yozish tartibi 3. Ilmiy maqolaga qo’yiladigan talablar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Inson ilmiy tadqiqotlar yordamida o’zini qurshagan olamga epistemologik jihatdan muttasil ravishda chuqur va keng kirib boradi. O’sib boruvchi ilmiy bilishning epistemologik jihatdan bunday faolligi murakkab, kompleksli hodisadir. Bu hodisaning bir ma noli talqinini berish juda qiyin. Fanning‟ epistemologik sabablari orasida insoniyatning o’z hayotiy faoliyatining tashqi sharoitlariga moslashish borasidagi faoliyatini tilga olish o’rinli bo’ladi. Insoniyat tabiat qo’ynida vujudga kelgan, yashaydi va rivojlanadi. Atrof muhit, bir tomondan, insoniyat mavjudligining zarur va etarli sharti bo’lsa, ikkinchi tomondan, tabiatning o’zi eng maqbul holatda insonga befarq, eng nomaqbul holatda esa unga nisbatan dushmanona kayfiyatdadir. Yashab qolish uchun insoniyat murakkab, ba’zan o’ziga nisbatan dushmanona kayfiyatdagi tashqi sharoitlarga moslashishi zarur, shuning uchun ham u ilmiy bilimni tabiatga ijtimoiy qalqon, tabiatning so’qir va ayovsiz kuchlaridan o’ziga xos himoya vositasi sifatida qarshi qo’yadi. Fan bu erda butun kishilik jamiyatining rivojlanish, moslashish va yashab qolish jarayonida himoya vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy bilish ob’ektiga epistemologik jihatdan chuqur kirib borish uchun fan ijtimoiy institut sifatida ilmiy kadrlar bilan uzluksiz to’ldirilib borilishi kerak. SHuning uchun ham u jamiyatda ma’rifiy, o’qituvchilik funksiyasini bajaradi, zotan, olimlarning o’sishi, shakllanishi aynan ilmiy jamoalarda sodir bo’ladi. Taqriz yozish amaliyotini shakllantirish Taqriz (arab. — ijobiy baho) — adabiy tanqid janri - yangi badiiy, ilmiy yoki ilmiy-ommabop asar tahlili. Taqrizda asarning bibliografik tavsifi, shuningdek, mazmuni, unda ko’tarilgan muammolar, asarning g‘oyaviy badiiy xususiyatlari, muallif ijodida, adabiyotda tutgan o’rni haqida ma’lumot bo’ladi: asarga baho beriladi, uning asosiy fazilatlari va nuqsonlari qayd qilinadi. Taqriz asosan keng kitobxonlar ommasi uchun mo’ljallanadi, ularni yangi asarlardan ogoh qiladi.Zarurini tanlab olishga ko’maklashadi. Ichki т aqriz ham bo’ladi. Masalan, nashriyotga kelgan badiiy, tanqidiy va ilmiy-ommabop asar ichki taqrizga beriladi, biroq bu taqriz matbuotda e’lon qilinmaydi. Taqriz - s а yl а nm а b а y о nning bir turi. U b а diiy, ilmiy, m е t о dik v а b о shq а а s а rl а rg а b е rilg а n b а h о dir. Taqrizd а а s а r t а nqidiy t а hlil е til а di. Shu nuqt а i n а z а rd а n b а h о l а n а di. А s а rning yutuql а ri h а m, nuqs о nl а ri h а m ko’rs а til а di. T а qrizchi o’zining d а ’v о l а rini turli d а lill а r а s о sid а isb о tl а b b о r а di, а s а rg а ilmiy iz о hl а r b е r а di. Taqriz y о zish о d о bi хо lislikni, h а qiq а td а n ch е tl а shm а slikni t а l а b е t а di. T а qriz qilin а y о tg а n а s а rning yutuq v а k а mchilikl а ri, n а z а riy v а а m а liy а h а miyati h а qq о niy ko’rs а tilishi l о zim. А s а rg а b а h о b е rishd а mu а llifning sh ах siyati, о bro’si е m а s, b а lki uning ( а s а rning) х ususiyatl а ri, а h а miyati ko’zd а tutil а di. Taqriz yozishda quyidagi sxemaga amal qilinadi: 1. Tezis (umumiy holati) va uni ochib berish. 2. Kitob (film, teatr, maqola)ning baholanishi. Taqrizning boshlang‘ich qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Kitob (film, teatr, maqola)da hikoya qilinadi. Kitob (film, teatr, maqola)da muammolar ko’tariladi. Taqrizni baholash qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Men … hisoblayman … Mening fikrimcha… Mening nazarimda… … menga yoqdi. … menda katta taassurot uyg‘otdi. Kitob (film, teatr, maqola) … o’rgatadi. Rus tanqidchiligi tarixida taqrizning rivojida V.G. Belinskiyning roli katta. U taqrizni haqiqiy san at darajasiga ko tardi. Taqriz badiiy asar haqida shunchakiʼ ʻ ma lumot beruvchi janr darajasidan adabiy hayotning muhim masalalarini ʼ ko taruvchi, kitobxonni hayot va adabiyot haqida o ylashga o rgatuvchi, uning ʻ ʻ ʻ estetik didini tarbiyalashga yordam beruvchi janrga aylanadi. Taqriz xarakteriga ko ra xilma-xil bo ladi. Masalan, kengaytirilgan annotatsiya tipidagi taqrizda ʻ ʻ asar haqida bibliografik ma lumot beriladi. Tanqidiy yoki publitsistik taqrizlarida ʼ konkret asar munosabati bilan biron muhim masala haqida fikr yuritiladi. Esse (adabiy o ylar) xarakteridagi taqrizda taqrizchi o z fikr tuyg ularini, asarni o qish ʻ ʻ ʻ ʻ jarayonida hosil bo lgan taassurotlarini lirik tarzda ifodalaydi. Nihoyat, muallif ʻ o z asariga ham taqriz yozishi mumkin (avtotaqriz). Bunda muallifning asarga ʻ qarashlari bayon qilinadi yoki u biron munosabat bilan munozaraga kirishadi. O zbek adabiyotida taqriz XX asr. boshlarida vaqtli matbuot bilan teng ʻ rivojlana boshlagan. Endilikda Taqriz o zbek adabiy tanqidchiligining eng muhim ʻ janrlaridan bo lib qoldi. Oybek, Abdulla Qahhor, Shayxzoda, G afur G ulom kabi ʻ ʻ ʻ yozuvchilar, O’.Hoshimov, S.Husayn, Olim Sharafiddinov, V.Zohidov, I.Sultonov, H.Yoqubov, M. Qo shjonov, Ozod Sharafiddinov, U.Normatov, N. ʻ Xudoyberganov, I.Haqqulov va boshqa olimlar o zbek adabiy hayotida chuqur iz ʻ qoldirgan taqrizlar yaratdilar. Adabiy jarayonda paydo bo’lgan yangi asarni birinchi bo’lib baholaydigan hozirjavob taqriz janrida ilmiy-estetik tahlil ixcham, siqiq shaklda, ommaga tushunarli tarzda o’z ifodasini topadi. Shuning uchun taqriz birgina asar tahlili orqali adabiy jarayondagi yangi tamoyillarni baholay oladigan xususiyatga ega. Taqriz muayyan asarning tahlili orqali ijodkorning hayot haqiqatini to’g‘ri yorita olganligi, kitobxonga badiiy asarning qanday bo’lishi haqida tasavvur bera oladi. Bugungi adabiy jarayonda ham taqrizchilik ma’lum darajada rivojlanib bormoqda. Ammo u qay darajada taraqqiy etmoqda, bu sohada qanday yutuq va nuqsonlarga yo’l qo’yilmoqda degan savollar tug‘ilishi, tabiiy. Shu jihatdan, 2006–2009 yillar oralig‘ida “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida bosilgan ayrim taqrizlarni ko’zdan kechirdik. Mustaqillikning dastlabki davrlarida taqrizlar ko’pincha “Kitobingizni o’qidim”, “Doimiy hamroh”, “Nigoh”, “Va’da” ruknlari, ba’zan esa to’g‘ridan to’g‘ri “Taqriz” rukni ostida bosilar edi. Keyingi yillarni kuzatganda, “Nigoh” va “Va’da” ruknlari kam ko’rinadi. “Doimiy hamroh” ruknida esa taqrizdan ko’ra, yangi kitob haqida ma’lumotnomalar berilmoqda. “Kitobingizni o’qidim” ruknida bosilayotgan taqrizlar rang-barangligi bilan e’tiborni tortadi. “Tuyg‘ular musavviri” deb nomlangan taqriz (2008, №41) shoir Tursun Alining “Oy yaprog‘i” to’plamiga bag‘ishlangan. U o’quvchi diqqatini tortadigan so’zlar bilan boshlanadi: “Sokin kuz oqshomida oyning ko’kdan ming bir hayoda anhorga inganini va suv betida iymanibgina yuzaganini ko’rganmisiz?”. Taqrizchi Sh. Subhon modern she’rlari bilan o’zbek she’riyatida o’z o’rniga ega shoirning she’rlaridagi o’ziga xoslikni ochib bera olgan, tahlillardan o’quvchi qoniqadi. Shu bilan birga, to’plamning kamchiliklari ham ko’rsatilgan. Ijodkor keying she’rlarida bu nuqsonlarni takrorlamaslikka harakat qiladi, deb o’ylaymiz. Haqiqatan ham samimiy dil izhorlaridan iborat taqriz o’quvchini “dilkashu dardkash shoir bilan suhbat”ga chorlay oladi. Uni o’qigan o’quvchi shoir she’rlariga xolislik bilan berilgan bahodan shunday xulosa chiqaradi. A. Ko’chimovning “Ko’zlarimning qarog‘idasan” she’riy to’plamiga adabiyotshunos Q. Qahramonov taqriz yozgan (2006, №49).”Sermavj tuyg‘ular” deb atalgan taqrizda shoir she’rlaridan eng saralari tahlilga tortilgan. Shuning uchun shoirning bu to’plami o’quvchida qiziqish uyg‘ota oladi, ammo to’plamning kamchiliklari haqida fikr yuritilmagan.Taqrizning vazifasi, u yoki bu janrdagi badiiy asarning tahlili orqali uning adabiy jarayon va yozuvchi ijodidagi o’rnini aniqlash, yutuq va kamchiligini ko’rsatish, fikrini isbotlash va baholashdan iborat. Yangi asarni birinchi bo’lib baholaydigan taqrizda ilmiy- estetik tahlil ixcham, siqiq shaklda, ommaga tushunarli tarzda o’z ifodasini topadi. Shuning uchun taqriz ayrim tanqidchilar aytayotganidek, faqat“kutib oluvchi janr” emas. Balki u bir asar tahlili orqali adabiy jarayondagi yangi tamoyillarni ko’rsatadigan, uning yozuvchi ijodida tutgan o’rnini tezlik bilan baholay oladigan estetik xususiyatga ega. S. Sayyidning “So’z yo’li” ikki jildli saylanmasiga shoir Mahmud Toirning (2009, №14) “Yog‘du ichra gullagan so’z” deb nomlangan taqrizida buni ko’rish mumkin. Taqrizchi, eng avvalo, she’rdan olgan taassurotlarini ifodali tarzda bayon etadi. Taqriz sarlavhani izohlash bilan boshlanadi: “Yog‘du ichra gullagan so’z – she’r bo’ladi. Bunday she’rning mazasi dardingga malham bo’ladi… She’rdagi otash – so’zdagi otash. Ochiq ko’z bilan otashga o’zini otgan odam – shoir bo’ladi”. She’rdan ta’sirlangan bunday qalb izhorlarini o’qigan kitobxon beixtiyor shoir she’rlariga qiziqib qolganini sezadi. Taqrizda “Saylanma”ning mundarijasi haqida so’z yuritilmaydi, balki S. Sayyid she’rlari o’ziga xos sharhlanadi, tahlil etiladi, shu orqali baholanadi. Shoir uslubining o’ziga xos tomonlari ochiladi. Masalan: “Sirojiddin siylagan so’zlarning bittasi – ayvon…”. (Keyin ayvon so’zi izohlanadi – Sh. A.) “Uyingizning ayvoni – umringizning ayvoni… Shoir bejizga “Onam ayvonidan keldingmi, bahor?” deya entikmaydi. Yoki ota uyining devorlarini dil bilan oqlab berishni xayol qilish shoirona jununlik emas. Balki ota-ona oldidagi farzandlik mas’uliyatini his qilishning yorqin e’tirofidir”. Ijodkor she’rlariga ana shunday shoirona baho berish bilan taqriznavis ikki muddaoga erishgan: birinchidan, o’quvchiga yangi va yaxshi kitob haqida yetarli ma’lumot berib, uni she’riyatga oshno etmoqda, ikkinchidan, taqrizning vazifalarini to’liq bo’lmasa-da, bajarmoqda. Tilga olingan taqrizlarda, birinchidan, yangi e’lon qilingan asar tahlilining mavjudligi, ikkinchidan, mazkur asarga adabiy-badiiy jarayon nuqtai nazaridan turib berilgan baho o’z aksini topganligi ularning ijobiy xususiyatlaridir. Uchinchidan, asarning yozuvchi ijodida qanday o’rin egallashi: bu – uning yutug‘imi, ijodiy g‘alabasimi yoki avvalgi asarlariga qaraganda orqaga chekinishmi, bu haqida fikr bildirilganda, taqrizlarning yanada mukammalligi ta’minlangan bo’lur edi. Shu bilan birga, taqriznavislikda bir xillik, ma’lum qoliplarga bo’ysunish, baho berishdan ko’ra maqtash, syujet voqealarini bayon etish kabi qusurlar ham uchraydi. Gazetaning (2004) 25-sonida birdaniga uchta taqriz bosilgan. Birinchisi, O. Sharafiddinovning “Ijodni anglash baxti” kitobiga taqriz bo’lib, u tanqidni tanqid ruhida yozilgan. Ikkinchisi, X. Sultonning “Boburiynoma” asariga bag‘ishlangan “Ma’rifatning badiiy talqini” deb nomlangan taqrizda bu ma’rifiy romanning yutuqlari haqida so’z yuritilgan. Uchinchi taqriz, shoir Mirpo’lat Mirzoning “Saylanma”si bosilib chiqishi munosabati bilan yozilgan, adabiyotshunos olim E. Ochilov qalamiga mansub, “Hassos ko’ngil mavjlari” deb nomlanadi. Unda shoir she’rlariga baho beriladi, ba’zilari tahlilga tortiladi, shoirning “serqirra iste’dod sohibi ekanligi” ko’rsatiladi, ba’zan maqtovlar haddan oshiriladi: shoir ijodining “beqiyos samimiyati” haqida so’z yuritilganda kitobxonda “hamma she’rlaridami?” degan ishtiboh uyg‘onadi yoki shoirni “go’zal va hassos ishqiy she’rlar muallifi sifatida mashhur” deb hisoblagan taqrizchi shunday she’rlarining nomlarini keltiradi, xolos. Nazarimda, fikr dalillar yordamida isbotlanishi kerak edi. Yoki shoir Salim Ashurning “Sensiz” deb nomlangan kitobiga shu ruknda “Hijrondek yaqin, visoldek olis” deb nomlangan taqriz (2004, № 42) e’lon qilingan. Taqriz muallifi A. Mengqobilov shoir she’rlarining tahliliga kirishishdan oldin shunday da’voni ilgari suradi: “… yangi kitob shoir ijodiy mahoratining she’rdan she’rga, kitobdan kitobga yuksalayotgani dalilidir”. Nazarimda, fikr dalillar yordamida isbotlanishi kerak edi. Taqrizda bevosita tahlildan tashqari, ijodkorga munosabat masalasi ham muhim. Taqriz hajmi katta-kichikligidan qat’i nazar, yangi asar haqida o’quvchida ma’lum taassurot uyg‘otsin, rost so’zlasin. Ba’zan shunday bo’ladiki, taqrizchining va’dalari, maqtovlariga ishonib, qo’lingizga olgan kitob sizni o’ziga tortmaydi, yolg‘on aldovlarga uchib qolmasligi uchun adabiyot ham, adabiyotshunos ham kitobxonga rost gapirishi kerak. Adabiyotshunos olim H. Karimov qalamiga mansub taqriz “Ziddiyatlar talqini” deb atalgan (2004, №32). Iste’dodli yozuvchi A. Yo’ldoshning “Timsohning ko’z yoshlari” qissalar to’plamiga yozilgan taqrizni o’qir ekansiz, adib ijodiga qiziqishingiz oshadi. Taqrizda, garchand, qissalar mazmunini so’zlab berishga ko’p o’rin ajratilgan bo’lsa-da (aslida, V. Belinskiydan qolgan bu usulni akademik M. Qo’shjonov o’zbek tanqidchiligiga olib kirib, tahlilning yaxshi usullaridan biri sifatida ko’rsatgan edi), kitobxon asar qahramonlarining hayoti, taqdiriga qiziqadi. Ayniqsa, “Otchopar yoxud 13–uy” qissasi tahlilida Nozima obrazi birmuncha aniq tahlil etilgani yaxshi.Olim taqrizning o’qishli chiqishi, kitobxonning diqqatini tortish, o’z fikrlarini isbotlash uchun Belinskiy maqolalariga murojaat qiladiki, o’quvchi taqriznavis da’volarining asosli ekanligiga shubha qilmaydi. Ammo yozuvchi qissalari adabiyotimizda yaratilayotgan qissalardan qaysi jihatlari bilan farq qiladi, adibning o’ziga xos uslubi qay tarzda namoyon bo’lgan, degan savollar ochiq qoladi. Adib yo’l qo’ygan kamchiliklar ham ko’rsatilsa edi, taqrizning butunligi ta’minlangan bo’lur edi. Shuni unutmaslik zarurki, asarga birinchi bo’lib baho berish, uning yozuvchi ijodi va adabiy jarayondagi o’rnini ko’rsatish; baholashdagi tezkorlik va hozirjavoblik; tashviqiy mohiyatga ega ekanligi; kitobxonga yangi asar haqida ma’lumot berib, uning estetik tasavvurini boyitish hamda o’sha asarni o’qishga da’vat qilish jihatidan adabiy tanqidda taqriz ayricha o’rin kasb etadi. Taqrizda asarning qisqa tahlili orqali uning mohiyati hamda badiiyatiga berilgan baho asosiydir. Olimjon Xoldor Qamchibek Kenjaning ikki jildli “Saylanma”siga yozgan “Ehtiros va e’tirof” deb nomlagan taqrizida (2009, № 3), asosan, ikki jildlikning mundarijasi haqida so’z yuritilgan. Muallif o’z fikrlarini isbotlash uchun ko’chirma keltiradi. Bu – yaxshi usul. Ammo kichik bir taqrizda taqriz To’la, O. Yoqubov, M. Shayxzoda va yana qaysidir adabiyotshunos (nomi berilmagan)ning fikrlarini keltirish o’quvchini taqriznavisning o’z so’zlari yo’q ekanmi, degan ishtibohga olib bormaydimi? Keyin taqrizda sanoq ko’pligi bois tahlilga kam o’rin berilgan, ammo taqrizchi “Saylanma”ning qusurlarini ham birma-bir ko’rsatadi. Shunisi qiziqki, adib hikoyalarida “xulosa chiqarish esa ko’pincha o’quvchining o’ziga qoldiriladi” deya, bu xususiyatni ham nuqson sanaydi. Holbuki, modern yo’nalishga mansub asarlarning ko’pchiligida olimlar ayni xususiyatni yutuq hisoblaydilar. Shu bois o’quvchi nazariga havola etiladigan har bir tanqidiy asar, u taqrizmi, maqolami, suhbatmi – qaysi janrda bo’lishidan qat’i nazar, mas’uliyat bilan yozilmog‘i, kitobxonda shubha emas, ishonch uyg‘otishi lozim. Ayniqsa, taqrizchilikda bu juda muhimdir. Ba’zan shunday bo’ladiki, asarni o’qimasdan oldin u haqidagi taqrizni o’qib qolasiz. Samimiy, ortiqcha maqtovlarsiz, xolislik bilan bitilgan taqriz sizni tezroq o’sha asarni topib o’qishga undaydi. Shuning uchun ham adabiy jarayonda, kitobxon qiziqishlarida doimo taqrizning o’rni muhim bo’lib kelgan.Agar e’tibor qaratsak, bosilayotgan taqrizlarning ko’pchiligi dabdabali va juda yuksak pafosga ega sarlavhalar bilan chiqadi. Ularning ba’zilari shu sarlavhani oqlasa, ba’zilari “usti yaltiroq, ichi qaltiroq” ekanligi sezilib qoladi. Shuning uchun sarlavha tanlanganda ham mas’uliyat va e’tibor juda zarur ekan. Asarga sarlavha topish uning mazmun-mohiyatini ochib berishga xizmat qiladi. M. Qo’shjonovning “Adashganlar fojiasi” deb nomlangan taqrizi A. Qahhorning “Sarob”iga bag‘ishlangan. Unda ortiqcha dabdaba ham yo’q, ammo u asarning bor mazmunini o’zida aks ettira olganligi bilan diqqatni tortadi. O. Sharafiddinovning “She’r ko’p, ammo shoirchi?” maqolasi nomidanoq ayovsiz tanqid ruhida ekanligi seziladi. Biz nazardan o’tkazayotgan taqrizlarning ko’pchiligida sarlavha o’quvchiga ko’p narsa va’da qiladi, ammo ichidagini o’qisangiz, va’daga vafo yo’qligiga amin bo’lasiz. “Taqriz” ruknida bosilayotgan asarlarda mas’uliyat yanada oshadi, chunki ular janr talablariga javob bera olishi zarur. Masalan, “Taassurot” degan rukndan taqriz janri vazifalarini talab qilishning hojati bo’lmasa kerak. Chunki nomi bilan asardan olingan taassurotlar kitobxon bilan baham ko’riladi. Shuning uchun tahririyatlar ham ana shu masalaga diqqat qaratsa, ayni muddao bo’lur edi. “So’qmoqlarda toblangan muhabbat” deb nomlangan taqriz (2005, № 51) R. Bobojonning “Muhabbat mezoni” romaniga bag‘ishlangan ekan. To’g‘risi, men ham shu taqrizdan keyin shoir R. Bobojonning roman yozganidan xabar topdim. Viloyatlarga hamma kitoblar ham yetib kelavermaydi-da. Taqrizda romanda tasvirlangan davr, asar qahramonlari haqida fikr yuritiladi. Ammo bu qahramonlar qaysi jihatlari bilan xarakter darajasiga ko’tarilgan, qaysi tomonlari bilan bugungi kun o’quvchisining ongu tafakkurini o’zgartirishga xizmat qiladi, degan savollarga javob ololmaymiz. Shu bilan birga, unda asardan olingan his-hayajon, kechinmalar ta’siri sezilmaydi. O’rtamiyona taqrizda romanning adabiy jarayondagi, romanchilikdagi o’rni ko’rsatilmagan. “Tabiiy tuyg‘ular talqini” deb nomlangan L. Bo’rixonning “Jaziramadagi odamlar” romaniga bag‘ishlab yozilgan taqrizda (2007, № 3) taqriznavis X. Hamroqulova romandan olgan taassurotlarini nihoyatda samimiyat bilan bayon etgan. Roman qahramonlarining, asarning original jihatlarini ko’rsatib bergan. Bu asar o’zbek romanchiligida “yangi bir toza nafas bo’ldi”, deyiladi taqrizda. Ammoqaysi fazilatlari bilan? “Lolaxon. Ergash, Samad kabi kichik taqdir egalari orqali ularning ulkan ruhiy olamlarini yorita olish, omma o’rtasidagi shaxs darajasiga chiqqan obrazlarni yaratish yosh adibning ijodiy yutug‘idir” so’zlari bilan tugallangan taqrizda asarning birorta nuqsoni ko’rsatilmaydi. Bu mulohazalardan taqrizlarda kamchilik ko’rsatilishi qat’iy qilib qo’yilgan ekan-da, degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Shunday san’at asarlari bo’ladiki, ular badiiyligi, tabiiyligi va jozibasi bilan o’quvchi qalbini tezda rom eta oladi, ulardan chiroq yoqib izlasangiz ham nuqson topolmaysiz. Ammo ular ko’p emas. Shu bois ana shunday asarlar ko’payishini istagan taqrizchi so’zga mas’uliyat bilan qarashi, o’zi tahlil etayotgan asardan ham shuni talab qilishi zarur bo’ladi. Boshqa ruknlarda ham taqrizlar berilmoqda. Masalan, “O’quvchi fikri” ruknida “Bir asar quvonchi”, degan kichik taqriz (2006, № 29) berilgan, muallifi Axtamqul Karim. U dastlab Luqmon Bo’rixonning ijodi adabiy gurunglarda bahs-munozaralarga sabab bo’layotganligi haqida gapirib, adibning “Tahlika” qissasiga munosabat bildiradi. Asarda “yorqin obrazlarni” ko’rgan, bundan “huzurlangan” taqrizchi qissadagi har bir detal, har bir manzara tasviri o’z o’rnida, ma’lum bir maqsadni ko’zlab qo’llanilganligini uning yutug‘i sifatida ko’rsatadi, shu bilan birga, ayrim juz’iy nuqsonlarga ham to’xtaladi. Ammo negadir uning fikrlarida chalkashlik seziladi. Masalan, qissani “qiziqish bilan o’qigan” muallif shunday yozadi: “Tahlika” detektiv janrning unsurlariga tayangan bo’lsa-da, meningcha, u ko’proq lirik asarlar sirasiga kiradi”. Balki buni isbot qilish kerakdir yoki taqrizchi asarda lirizm kuchli demoqchimi? Chunki yozuvchi bir jinoyatning sodir etilishi va fosh qilinishi jarayonini tasvirlar ekan, aslida, qalam quvvatini o’sha jinoyat tevaragidagi qahramonlarning xarakterini, ruhiyatini ochishga qaratadi”. Nazarimizda, bu lirik asarlarga xos xususiyat emas. “Taqriz ham san’at, shuning uchun uni shunday yozish kerakki, kitobxon taqrizchi bilan muloqotda bo’lganidan qoniqish his etsin”, deb yozgan edi rus olimi V. Yanovskiy. Darhaqiqat, ham keng jamoatchilikning yangi asarni qanday qabul qilishi, ma’lum jihatdan, uni baholagan, tahlil qilgan taqrizga ham bog‘liq. Bu qonuniyat tusiga kirgan hodisa bo’lmasa-da, haqqoniy taqriz yangi asar haqida jamoatchilik fikrining shakllanishiga muayyan darajada ta’sir ko’rsatadi. Negaki, taqrizchi asarning mohiyatini ilmiy-estetik tahlil vositasida yoritish orqali kitobxon dunyoqarashiga ta’sir qilib, tasavvurini boyitishga xizmat qiladi, estetik didini o’stirishga ko’maklashadi. Mana shu nuqtai nazardan qaraganda, matbuotda bosilayotgan hamma taqrizlar hama bu xususiyatlarni o’zida jamlamaganligi ko’rinadi. Bu esa adabiy tanqid va adabiyot rivojiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatishini unutmasligimiz lozim. Adabiy tanqidning bosh vazifasi esa adabiyotni yuksaklikka ko’tarishga ko’maklashishdan iborat . Biz kimning avlodimiz? “Insoniyatning qisqacha tarixi” asariga taqriz Shukurjon Islomov Tarix bu o‘tmish voqealarining ketma-ketligi hamda ularning o‘zaro bog‘liqligini, rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganuvchi fandir. Rivojlangan davlatlar darsliklarida bu bog‘liqliklar o‘quvchilarga o‘tiladi. Ammo bizning tarix kitobimiz quyidagicha (ko‘pchilikka tushunarli bo‘lishi uchun, asosan “O‘zbekiston tarixi”ni nazarda tutyapman) eramizdan avval: To‘maris, Shiroq, yunonlar istilosi, Spitamen; eramizdan keyin: turk hoqonligi, arablar kelishi, Beruniy, Ibn Sino kabi olimlar, so‘ng mo‘g‘ullar bosqini, Amir Temur davlati, keyin Temuriylar va Shayboniylar ziddiyati, xonliklar, shu bilan ruslar istilosiga o‘tib ketamiz. Bu voqealar va shaxslar faoliyatining bugungi kunimizga ta’siri haqida nechtamiz bilamiz? Masalan, men deyarli bilmayman, ammo bilgim keladi. Aniqrog‘i, biz tarixni voqealar va sanalar shaklida bilamiz, ularning rivojlanish qonuniyati, o‘zaro bog‘liqligi va bugunimizga ta’sirini bilmaymiz va bilishga urinmaymiz. Keling, savollar qo‘yaylik: barmoqlarimiz soni sakkizta bo‘lganda bugun sakkizlik sanoq tizimini qo‘llayotgan bo‘larmidik? Turkiston Muxtoriyati saqlanib qolganda bugun qanday davlatda yashayotgan bo‘lardik? Shayboniyzodalar shialar bilan urushmaganda bugun e’tiqodda shia bo‘larmidik? Chor Rossiyasi va sovetlar o‘lkamizni paxtaga emas za’faron yetishtirishga yo‘naltirganda sanoat va infrastrukturamiz qanday holatda bo‘lardi? Shunga o‘xshash savollar. Faktlarni to‘plash, ularni tizimlashtirish va sabab-oqibat tarozisida o‘lchash hamda qonuniyatlarini aniqlash bu fanning xususiyatidir. Yuqorida keltirganlarim “Insoniyatning qisqacha tarixi” kitobining ahamiyatini tanishtirish uchun kirishso‘z edi. Avvaldan aytib qo‘yay: bu kitobni hali to‘liq o‘qib chiqmaganman. Ruscha tanishtiruv versiyasini yuklab olib, o‘qiganimga 1 yilcha bo‘ldi. Kitob inson avlodining paydo bo‘lishi, jamoalarga to‘planib yashay boshlashi, o‘zaro munosabatlar, kognitiv inqilob (ya’ni inson bilimining oshib ma’lum bosqichga yetishi va buning vositasida jamiyatni o‘zgartirishi), agrar inqilob (odamzot ekin yetishtirishni o‘rganib o‘zini ta’minlay olgani), o‘zaro xabarlashuv imkoniyati tufayli birlashib yashashga intilishi, ilmiy inqilob, kapitalizm va boshqa masalalarga to‘xtaladi. Va bu jarayondagi birlamchi sabablarni sharhlashga urinadi. Hararining uqtirishicha, inson jamiki mavjudotlar hukmdoriga aylanishiga uning o‘zaro axborot almasha olish va birlasha olish qobiliyati sabab bo‘ldi (shu qobiliyat boshqa mavjudotda bo‘lganda hozir yer yuzining hukmdori u bo‘lardi). Harari deydiki, insonlar birlashgan barcha ijtimoiy tuzilmalar xoh kompaniya, xoh davlat, xoh din, xoh siyosiy partiya – barchasi xayolot mahsuliga (ruschada “mif” va “vimisel”, ya’ni “to‘qima”, “uydirma”, “ertak” ma’nosida tarjima qilingan. Men ayni so‘zni “xayolot mahsuli” deb oldim, chunki bu yerda aynan mif-ertak so‘zi tushmaydi, ma’no ko‘proq “g‘oya”, “aqida” so‘ziga tortadi, nazarimda. Shunday bo‘lsa-da, dinni xayolot mahsuli deb atash islomiy aqidamizga zidligini eslatib o‘taman, e’tibor berish kerak nuqtalaridan biri shudir) ishonish oqibatida yuzaga keladi. Kitob garchi ilmiy bo‘lsa-da, sodda uslubda yozilgan. Hatto, rus yoki ingliz tilini yangi o‘rgangan o‘quvchi ham qiynalmasdan tushunadi. Muallif muayyan voqelikni ravshanroq tushuntirish uchun badiiylikka yaqin tasvirlardan foydalanadi, sarlavhalarni qiziqarli tanlaydi: “Odam va Havoning bir kuni”, “Pejo afsonasi, “Ruhlar bilan muloqot”, “Urushmi tinchlik?” va hokazo. Marksizmdan ma’lumki, Karl Marks kishilik jamiyatini beshta ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaga bo‘ladi. Bunday tasnifga u iqtisodchi sifatida ishlab chiqarish vositalariga egalik nuqtai nazaridan yondashadi. Harari “aql-idrokli odam” (Xomo Sapiyens) tarixini to‘rt davrga bo‘ladi: kognitiv inqilob (taxminan eramizdan avvalgi 70-12 ming yillar oralig‘i, bu davrda odamzod tasavvuri rivojlanib aqlini tanigan), qishloq xo‘jaligi inqilobi (taxminan er.av 12 asrdan to eramizgacha, bu davrda qishloq xo‘jaligi rivojlandi), insoniyatning siyosiy tashkilot va imperiyalarga birlashuvi (taxminan eramizdan to 1500 yillargacha) va ilmiy inqilob davri (1500 yildan hozirgacha ilm-fan taraqqiy topish davri). Harari insoniyat tarixini bo‘laklarga ajratishda iqtisod emas, tabiiy fanlar, xususan, biologiya nuqtai nazaridan yondashadi, ya’ni odamni bir biologik tur deb qaraydi. Harari o‘zaro bir-birini tanib munosabat o‘rnatib guruhga uyusha oladigan odamlar soni uzog‘i bilan 150 nafarga yaqin deydi. Guruhda odamlar soni 150 nafardan ortsa, boshqarish murakkablashadi, yetakchi ularni adashtira boshlaydi. Xo‘sh, shunday ekan, odamlar ming, mln kishilik birlashmalarga qanday uyushadi? Chunki ularni o‘zaro bir “xayolot mahsuli”ga ishonch birlashtiradi, deydi u. Bir-birini mutlaqo tanimaydigan ikki serb o‘zaro gaplashib ketishi mumkin, chunki ular serb xalqi, serb mamlakati va bayrog‘i borligiga shubha qilmaydi. Guglning ikki xodimi tanish bo‘lmasa-da, birgalikda samarali ishlaydi, chunki ular Gugl nomli kompaniya borligiga, uning aksiyalari va pullari mavjudligiga ishonadi. Ko‘rib turganingizdek, barchasini odamzot o‘ylab topgan xayolot mahsuliga ishonch birlashtiradi. Kitobda nazariyalarga ko‘p erk berilgani uchun ishonchsiz tuyuluvchi joylari ham uchraydi. Muallif ba’zan o‘zidan avvalgi olimlarning fikrlariga “barchasi ertak” deb bepisand yondashadi. Ayniqsa, insonning odamsimon maymundan kelib chiqishi da’vosi insoniyat Odam Atodan tarqagan deb ishonuvchilarga yoqmasligi tabiiy. Ammo musulmon olimlar orasida Odam Ato birinchi jismoniy odam emas, undan avval ham odamlar bo‘lganligi, Odam Ato esa birinchi payg‘ambar va Yaratganning elchisi sifatida tanlanganligini aytuvchilar ham borligini (Rossiya Islom qo‘mitasi raisi Haydar Jamolning fikrini ko‘ring) unutmasligimiz kerak. Bu haqda turk tafsirchi olimi Mehmet Okuyanning ham qiziqarli fikrlari bor. Endi biz musulmonlarning bu kitobga munosabatimizga oid ikki og‘iz gap. Avvalo bu kitob ayrim birodarlarimiz ogohlantirganidek, bachchabozlik va dahriylikni targ‘ib qilish uchun yozilmagan. Asosiy mazmunini yuqorida yozdim. O‘quvchi kitobdan qidirganini topadi, bir kitob bilan aqidamiz buzilib ketsa, demak bu mustahkam aqida emas ekan, biz aqidamizni yanayam mustahkamlashimiz, yo‘ldan adashtirmasligini O‘zidan so‘rashimiz lozim. Shunda ham kimdir taqvo uchun o‘qimaslikni istasa, bu uning xohishidir. Bilimsizlik kulfat keltirmaydi, ammo yutqazib qo‘yish yomon, deydilar. Modomiki, shunday ekan, men bunday asarlarni atoqli yozuvchimiz O‘tkir Hoshimov aytganidek mag‘zini yeb po‘chog‘ini tashlab yuborish kerak bo‘lgan kitoblar qatorida ko‘raman. Ilm-fan sezgilarga asoslanadi, turli nazariya, farazlarni ilgari surishi mumkin va mutlaq haqiqatga da’vo qilmaydi, shu bilan birga tinimsiz o‘zgarishda, yangilanishda bo‘ladi. Ammo biz musulmon olami ilm-fanda, ayniqsa tabiiy fanlarni o‘zlashtirishda benihoya achinarli ahvolga tushib qolganligimizni e’tirof etmasak bo‘lmaydi. Tabiat va jamiyat qonunlarini anglashga urinmaymiz, kelajakni prognozlay olmaymiz. Shu sababli ham dunyo bo‘yicha kashfiyotlarning 1 foizi ham musulmonlar hissasiga to‘g‘ri kelmaydi, boshimiz o‘zaro nizodan chiqmaydi, rivojlangan nomusulmon davlatlar bizni osongina boshqarishadi va kerak bo‘lsa qurbon qilishadi. Abbosiylar davridagi musulmon olimlari “aqidamizga putur yetmasin”, deya Hararining kitobidan parhez qilishimizni ko‘rganda balki kulardi. Chunki ular ilm-fanga oid har qanday kitobni o‘rgangan va “Zevs haqqi” deb boshlanuvchi yunon olimlari asarlarini ham arabchaga tarjima qilishdan bosh tortmagandi. Dunyo olimlari bugun Amerika, Yevropa, Yaponiyaga intilganidek o‘sha davrda Qohira, Bag‘dod, Xorazm, Damashq kabi shaharlarga intilardi. Shubha yo‘qki, biz tabiiy fanlarni o‘rganmasdan katta xato qildik va jabrini tortmoqdamiz. Musulmonlar haqida hozir g‘ayridinlar ularning o‘zlaridan ko‘proq biladi va shu tufayli ham ustundir. Musulmonlar g‘oyaviy muxoliflarini o‘rganishlari, ularning yondashuvi, ilmi, g‘oyalari, davlat boshqaruvi bilan tanishishlari kerak. Aqidamizga putur yetmasin, deb o‘zini chetga tortmasligi zarurdir. Islomiy aqida kerak, ammo bugun birgina aqidaning o‘zi taraqqiy etish uchun yetarli emas. Aqidamiz qachonki qalbimizga joylashib, e’tiqodga aylangandagina foydalidir. Men tabiiy va ijtimoiy fanlarni musulmonlar xuddi diniy ilmlarni o‘rgangandek harislik bilan o‘rganishini orzu qilaman. Kichik bir misol: ijtimoiy tarmoqda dahriy va musulmon tortishganda musulmonga ko‘pincha rahmim keladi. Dahriylar uni shunday kalaka qiladiki, hatto ustidan kulishayotganini o‘zi sezmaydi. Goh zo‘r berib o‘zini oqlashga tushadi, goh haqoratga o‘tadi – asli bu ikkalasi ham yutqiziqdir. Bu xuddi “katta dunyo”ning “kichik dunyo”dagi aksiga o‘xshaydi. Biz musulmonlar ko‘pmiz, ammo aksariyatimiz ijtimoiy va tabiiy fanlarni bilmaymiz. Bularning barchasini yozishimga sabab nomusulmonlar yozgan kitoblardan xavfsirashning xatoligini aytishdir. Yuval Hararining “Insoniyatning qisqacha tarixi” kitobini o‘tgan yili vazirlikdagi bir yosh tashabbuskor yigit tarjima qilib nashr ettirmoqchi bo‘lgandi, ammo imkoni va resursi bo‘laturib, nega to‘xtaganini bilmayman. Shunga qaramasdan bu bestseller asarning tarjimasiga Nurbek Alimov kirishibdi. Boshini o‘qib ko‘rdim, tarjima nazarimda yomon emas. Qiziquvchilar uchun foydali kitob bo‘ladi, deb o‘ylayman . Ilmiy maqola yozish tartibi Maqola – fransuzcha so’z bo’lib, asl ma’nosi “urinish”, “sinash”, “ocherk”dir. Esse orqali narsa va hodisalarga yoki shaxsga oid subyektiv fikr bayon qilinadi Maqola – adabiy yoki ilmiy mazmunda bo’lib, hajm jihatidan ancha katta bo’ladi. Maqola hayotning muhim va dolzarb masalalariga bag‘ishlanishi yoki ilm- fanning biror sohasini yoritishi mumkin. Shunga ko’ra maqolalar ilmiy, uslubiy, publitsistik kabi turlarga bo’linadi. Maqolalar uch tarkibiy qismdan iborat bo’ladi: 1. Kirish – bunda tanlangan mavzuning dolzarbligi belgilanadi. 2. Asosiy qism – muallif tomonidan rejalangan fikr, muammo yoki yangilik bayon qilindi. 3. Xulosa – mavzu yuzasidan muallifning xulosalari, tavsiyalari beriladi. Maqolalar ilmiy yoki publitsistik uslubda, adabiy til me’yorlariga to’liq amal qilingan holatda yoziladi. Maqola yozishda maqolaning mavzusini belgilash va unga sarlavha tanlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Maqolaning sarlavhasi qisqa, lekin e’tiborni jalb qiladigan va, albatta, maqolaning bosh mavzusini yoritib beradigan bo’lishi lozim. Bundan tashqari, maqolalarda muallif haqida qisqacha ma’lumot va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ko’rsatiladi. Kirish qismi -mavzuning asoslanishi -mavzuning dolzarbligi -asosiy tezis - qoyilgan mavzuning retrospektiv tahlili. - mavzuni bugungi kun pozisiyalaridan korib chiqish zarurligining asoslanishi. - mavzu asosiy tushunchalarining izohlanishi. - mavzuni bayon qilish bilan bogliq xatolar bayoni va hokazo Asosiy qism - dalillar - ilgari surilgan tezis - tasdiqlaydigan faktlar - induksiyadan foydalanish - deduksiyadan foydalanish Yakunlovchi qism - Ilgari surilgan tezisni tasdiqlaydigan yoki inkor qiladigan xulosalar - asosiy fikrning tezislar shaklida bayon qilinishi - xulosalar; - muammoning davomiyligini ko’rsatish. Matnni rasmiylashtirishdagi xarakterli nuqsonlar: 1. Mavzudan chetga chiqish, uni boshqasi bilan almashlash. 2. Haddan ortiq hajmli kirish qismi,aniq xulosalar yoqligi. 3. Fikrni bayon qilishdagi muayyan bosqichlarni ko’rsatadigan xatboshilarni ajrata bilmaslik. 4. Materialni bayon qilishning uzunligi va haddan ortiq ko’psozlilik. 5. Har xil nutqiy va uslubiy xatolar. Maqolaning vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, biz o’quvchilarning g'oyaviy, ilmiy saviyamizni oshirishdan iborat. Maqola yozish shartlari ancha murakkab va juda qiziqarlidir. Maqolalar adabiy til meyorlariga to’liq amal qilgan holda ilmiy va publisistik uslubda yoziladi. Bundan tashqari maqolada muayyan masala yuzasidan yo’l-yo’riq ko’rsatishi, mavjud kamchiliklarni olib tashlashi har bir ishning asosiy haqiqiy yo’lini belgilab beradi. Maqola asosan bu dolzarb mavzularni yorituvchi nashrdir. Maqolalarning hamma turlarida materiallar berib borilishini bilib oldik. Maqola keng ma'noda gazeta jurnal, radio, televideniya shuningdek to’plamlardagi ilmiy asarlariga nisbatan ham qollaniladi. Maqolaning eng ahamiyatli jihati shuki unga sarlavha tanlash va tanlangan sarlavha bosh mavzuni yoritib beradigan bolishi lozimdir. Maqola ustida ishlashning asosiy bosqichlari 1. Mavzuning belgilanishi, uning tahlili, reja,tezislarning tuzilishi; 2. Reja,tezislar asosida maqolaning birinchi varianti ustida ishlash; 3. Ishning yakunlanishi, matn tahlili, takomillashtirish, tuzatish. Ilmiy maqola yoki maqolaning ba'zi bir asosiy xususiyatlari: Originallik Ilmiy maqola boshqa tadqiqotchilar tomonidan nashr etilgan tadqiqotlarga asoslangan bo’lishi mumkin, ammo u muallifning o’z izlanishlari asosida yangi ma'lumotlarni o’z ichiga olishi kerak. Uning maqsadi ilmiy yoki ilmiy qiziqish mavzusi bo’yicha yangi ma'lumotlarni tarqatishdir. Aniqlik Ilmiy maqolalar ma'lum bir auditoriyaga yo’naltirilgan bo’lsa-da, matndagi aniqlik o’quvchiga nimani ifoda etishni maqsad qilganini tezda anglashga imkon beradi. Buyurtma Tarkibning iyerarxiyasi va uning maqoladagi to’g'ri joylashuvi uning talqiniga foyda keltiradigan buyruq beradi. Ishonchlilik Ilmiy maqolalar ishonchli ma'lumotlar va izlanishlar asosida tayyorlangan, ya'ni ular xato va noaniqliklarsiz tegishli tarzda olingan. Aniqlik To’liq mo’ljallangan narsani etkazish uchun ishlatilgan so’zlar aniq bo’lishi kerak, shuning uchun chalkashliklarga yo’l yo’q. Iqtiboslar va adabiyotlar Ilmiy maqolalarni tayyorlash uchun turli xil manbalar va tekshiruvlardan foydalanilishini hisobga olsak, ularning barchasi uni tayyorlash uchun tanlangan standart uslubiga rioya qilgan holda to’g'ri keltirilgan va havolalangan bo’lishi kerak. Nazariy asos Maqolada keltirilgan barcha ma'lumotlar va xulosalar tasdiqlanishi kerak. Kashfiyotlar va yangi bilimlarni ishlab chiqaradi Barcha ilmiy maqolalar ilmiy jamoatchilik tomonidan ishlatilishi mumkin bo’lgan yangi bilimlarni yoki kashfiyotlarni kiritishi kerak. Ilmiy maqola tarkibi Ilmiy maqolaning asosiy tarkibi IMRYD formati deb nomlanuvchi mantiqan kelib chiqadi, uning nomi Kirish, Metod, Natija va Muhokama qisqartmasidan kelib chiqadi. Shu bilan birga, quyida muhokama qilinadigan boshqa bir xil muhim qismlar mavjud. Tuzilishni tartibga solish quyidagicha amalga oshiriladi: Sarlavha Garchi bu printsipial jihatdan ilmiy maqolaning eng qisqa qismi bo’lsa-da, ammo buning uchun ahamiyatini yo’qotmaydi. Sarlavha - bu o’quvchi ko’rgan birinchi narsa, shuningdek, ular Internet, ma'lumotlar bazalari va omborlarni qidirib topadigan ma'lumotnoma. Umuman olganda, ular 15 dan ortiq so’zlarga ega emas va bularda maqolaning mazmuni ob'ektivlikni yo’qotmasdan umumlashtirilishi kerak. Odatda, qisqartirilgan so’zlardan foydalanish tavsiya etilmaydi, faqat ommabop bo’lganlardan tashqari, shuning uchun uni bir xil sohada ixtisoslashgan bo’lmagan odamlar tushunishga imkon beradi. Agar 15 dan ortiq so’zlardan foydalanish zarur bo’lsa, sarlavha va undan keyin ko’p nuqta bilan subtitrdan foydalanish tavsiya etiladi. Muallif yoki mualliflar Maqola yozishda qatnashgan muallif yoki mualliflar tan olinishi uchun ham, ularning ishonchliligi uchun ham aniqlanishi kerak. Mualliflarning familiyalari va ismlarining paydo bo’lishi maqola tayyorlanadigan standart uslubiga bog'liq. Biroq, ismning to’liq familiyasi va bosh harflari odatda ro’yxatga olinadi, garchi ba'zi hollarda to’liq ismlar berilgan. Xulosa Xulosa yoki "abstrakt" maqolaning maqsadlari, ishlatilgan metodika, olingan natijalar va xulosalarning sintezini o’z ichiga olishi kerak, shunda o’quvchi maqolada nimani o’z ichiga olganligini biladi. Bu juda muhimdir, chunki raqamli versiyalar uchun ular to’liq maqolani yuklab olishdan oldin birinchi narsa bo’lib taqdim etiladi, shuning uchun ular odatda 150 so’zdan oshmaydi. Bundan tashqari, ixtisoslashgan jurnallar uni asl tilida va umuman ingliz tilida yozishni so’raydi. Kalit so’zlar Ular ma'lumotlar bazalarida qidirish uchun ishlatiladigan maqolada keltirilgan bir qator so’zlardir. Odatda 3 dan 10 gacha tanlanadi va ular vergul bilan ajratiladi. Kirish Odatda bu maqolaning birinchi qismi sifatida ko’rib chiqiladi va qaerda savol tug'iladi, nima uchun ish bajarildi ?, O’rganilgan sohaning hozirgi holati bilan bir qatorda, avvalgi maqolalarda aniq bo’lmagan jihatlar va xuddi shu maqsadlar. Qisqacha bo’lishi kerak va siz tergov natijalari yoki xulosalarni kiritmasligingiz kerak. Nazariy asos Nazariy doirada muhokama qilinadigan mavzu bo’yicha mavjud bo’lgan nazariyalar va tushunchalar tushuntiriladi. Masalan, COVID-19 ga bag'ishlangan maqolada bog'liq kasalliklar, ushbu kasallik haqida ishonchli ma'lumot va SARS- CoV-2 virusi haqida ma'lumot esga olinadi. Materiallar va metodika Ushbu bo’lim tadqiqotni amalga oshirish uchun ishlatiladigan materiallar va usullarga ishora qiladi. U quyidagi qismlardan iborat: Dizayn: bu erda tadqiqot dizayni batafsil bayon etilgan. Aholi soni: namunalar qaysi tarmoqlardan olinganligini tushuntiradi. Atrof-muhit: tergov o’tkazilgan joyni nazarda tutadi. Aralashuvlar: Ushbu bo’limda ishlatiladigan texnikalar va asboblar tushuntiriladi. Statistik tahlil: Aynan shu erda qaysi dasturlardan, ularning versiyalari bilan birgalikda foydalanilganligi va ma'lumotlarni tekshirish uchun qanday statistik testlardan foydalanilganligi aniq bo’ladi. Natijalar Ma'lumotlarning qisqarishi va izchilligi tufayli ushbu bo’lim maqoladagi eng qisqasi hisoblanadi. Odatda bu tergov natijasi aniq bo’lgan aniq jumla bilan boshlanadi. So’ngra, tadqiqotdan kelib chiqadigan turli xil topilmalarni muhokama qilish mumkin. Hatto grafikalardan foydalanish ham natijalarni talqin qilishni osonlashtirishda foydali bo’lishi mumkin. Munozara Bu eng ko’p o’qilgan bo’limlardan biridir, chunki bu erda kirish qismidagi savolga javob berilgan va uni tasdiqlovchi dalillar keltirilgan. Bundan tashqari, taqqoslashlar o’xshashlik va farqlarni ta'kidlab, boshqa tadqiqotlarda olingan natijalar bilan amalga oshiriladi. Tan olish Ushbu bo’lim tadqiqotda hamkorlik qilgan muassasalar va odamlarni eslatib o’tish va ularni tan olish uchun ishlatiladi. Adabiyotlar Bu yakuniy bo’lim bo’lib, u matnda yaratilgan havolalar havolalarini topish uchun ishlatiladi. Xuddi shu narsaning joylashuvi maqolani ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan standartni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Ko’rsatilgan mualliflarni tan olish uchun ham, o’quvchiga ushbu manbalarga murojaat qilish uchun ruxsat berish uchun havolalardan yaxshi foydalanish muhimdir. Ilmiy maqolani qanday keltirish mumkin Bu erda APA va Vankuver uslubidagi ilmiy maqolalarga bir nechta misollar keltirilgan. APA uslubi Ushbu uslubda matnda keltirilgan iqtiboslar mualliflarning familiyalariga (familiyalariga) va maqola chop etilgan yiliga ega. Xuddi shunday, iqtibos matnli yoki bilvosita bo’lishi mumkin. Ilmiy maqolaga qo’yiladigan talablar Maqolalarga qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat: Nashrga original, ilgari nashr qilinmagan maqolalar va jurnal mavzusiga mos keladigan materiallar qabul qilinadi. Original maqolaning hajmi 10-12 betdan oshmasligi kerak. Maqola Microsoft Word dasturi, “Times New Roman” shrifti, 14 kegl, sahifa maydoni barcha tomondan 2 sm va 1,5 intervalda rasmiylashtirilishi kerak. Qo’lyozmaning nomi: Maqola va boshqa materiallar sarlаvhasi yetarlicha qisqa, mazmunga muvofiq va 13 so’zdan oshmasligi kerak. Mualliflar: Mualliflarning nomlari quyidagi tartibda to’liq qayd etilishi kerak: familiyasi, ismi, keyin uning otasining ismi, ikki yoki undan ortiq mualliflar uchun vergul bilan ajralib turiladi. Oxirgi muallif qolgan muallifdan “va” so’zi bilan ajratilishi kerak. Muallif (lar) ning ish joyi: Ushbu ma’lumot quyidagi tartibda taqdim etilishi kerak: institut, shahar va mamlakat. Muallif o’zining pochta manzili, telefon raqami, faks raqami (agar mavjud bo’lsa), elektron pochta manzilini keltirib o’tishi kerak. Annotatsiya va kalit so’zlar: Agar maqola o‘zbek tilida yozilgan bo‘lsa, annotatsiya rus va ingliz tillarida; maqola rus tilida yozilgan bo‘lsa, annotatsiya o‘zbek va ingliz tillarida, xorijiy mualliflar uchun esa annotatsiya rus va o‘zbek tillarida qisqa va aniq bo’lishi kerak. Annotatsiya “Adabiyotlar” dan keyin, 8-10 ta kalit so’z va iboralar maqolaning boshida muallif nomidan keyin ko’rsatilishi kerak. Maqolaning mazmuni Maqolaning asosiy qismida tadqiqot jarayoni va erishilgan natijalarning batafsil bayoni beriladi. Adabiyotlar ro’yxati: Adabiyotlar ro’yxati GOST R 7.0.5.-2008 talablariga javob berishi kerak. (Система стандартов по информации, библиотечному и издательскому делу). Matn ichidagi adabiyotlarga havolalar kvadrat qavs ichida muallifning familiyasi, nashr yili va sahifasi tartibida beriladi. [Bo’ronov 2002: 3]. Agar havolada bir nechta adabiyotdan foydalanilganligi ko’rsatilsa ular nuqtali vergul bilan ajratiladi [Safarov 2018: 30; Hakimov 2013: 76]. Maqolada foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati matn oxirida, alfavit tartibida “Adabiyotlar” sarlavhasi ostida beriladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatida oxirgi 10 yilda chop etilgan ishlar berilishi maqsadga muvofiqdir. Ilmiy maqoladagi adabiyotlar ro’yxati 10 tadan, adabiyotlar sharhi esa 20 tadan oshmasligi kerak. Adabiyotlar ro’yxatini rasmiylashtirish bo’yicha namunalar: Monografiya Bushuy T., Safarov Sh. Til qurilishi: tahlil metodlari va metodologiyasi. – Toshkent: Fan, 2007. – 234 b. Roget P.M. Roget’s Thesaurus of English Words and Phrases. London: Penguin books, 2000. 810 p . Jurnaldan maqolalar Трегубов, А.Н. О возможностях использования метода бинарного семантического анализа лексики //Вестник ВЭГУ. - 2009. - №3(41). - С. 97- 103. Cornish F. Relations de coherence et anaphores en contexte inter-phrastique: une symbiose parfaite // Langages, 2006, 40e annee, n°163. P . 37–55. To ’ plamlardan maqolalar Маджаева С.И. Термин как когнитивная единица научного текста / Термины в коммуникативном пространстве. Астрахань: Изд. Астраханского гос. мед. унив., 2017. С. 237–240. Dissertatsiya Гуреева Е.И. Спортивная терминология в лингвокогнитивном аспекте: дис. ... канд. филол. наук. Челябинск, 2007. 175 с. Internet-manbalar: Kipling R. The Ballad of East and West [Электроный ресурс] // Kipling Society: [сайт]. URL : http :// www . kiplingsociety . co . uk / poems _ eastwest . htm (дата обращения: 24.01.2017). Jadval va rasmlar Maqolada jadval , formula , rasm va grafiklar bayon qilinadigan jarayonni matn shaklida berish imkoniyati bo ’ lmagan holda berilishi maqsadga muvofiq . Barcha obyektlar oq - qora shaklda rangsiz bo ’ lishi kerak . Barcha formulalar Microsoft Equation komponentidan foydalangan holda yoki aniq rasmlar shaklida rasmiylashtirilishi kerak. Qisqartmalar va belgilar Faqat standart qisqartmalardan foydalaning. Maqolaning sarlavhasida va annotatsiyalarida qisqartmalardan foydalanmang. Qisqartma matnda birinchi marta ishlatilishdan oldin (standart o’lchov birligidan tashqari) bo’lishi kerak. Xulosa O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy siyosati asosida jahon miqyosida raqobatbardosh kadrlarni voyaga yetkazish – yetakchi, ustuvor yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Bu vazifani amalga oshirish, uning huquqiy, qonuniy asoslarini tashkil etish maqsadida 1991-yil 31-avgustda “Ta lim‟ to’g’risida” va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” qabul qilindi. Bugungi kunda fan va ishlab chiqarish integrasiyasini amalga oshirish maqsadida innovasion korporativ shartnomalar va ushbu yo’nalishdagi ishlarning amalga oshirilishi – barchasi yuqori saviyadagi kadrlarni yetishtirish va ularda ijodkorlik va mehnat samaradorligini oshirishga qaratilgandir. Ijod psixologiyasini o’rganish, oily o’quv yurtlari bitiruvchilfrini original fikrlovchi, yaratuvchi ijodkor shaxslar qilib tarbiyalash ishlab chiqarish mahsuldorligining ortishi, talantlarning kashf etilishi, kashfiyotchilikning rivojlanishi va o’z navbatida, iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotga yo’l ochadi. Talabalarning ijodiy faoliyatiga tayyorligini yoki ularning o’z bo’lajak kasblariga ijodiy yondasha olishlarini psixologik jihatdan o’rganishdan maqsad talabalar muhiti, ularga ta’lim berish xususiyatlari, ularning ilmiy va badiiy ijod, kasbiy ijodkorlik va ijodiy faoliyat haqidagi tasavvurlari, talabalar jamoasi, bo’lajak mutaxassis – talaba shaxsi ijodiy faoliyati uchun qulay psixologik shartsharoitlar yaratishdir. Talabalarda ijodiy faoliyatga tayyorlik dinamikasi – ya’ni, o’sib boorish jarayonini bosqichma-bosqich o’rganish natijasida talabalar ijodiy tafakkurining o’ziga xos jihatlari namoyon bo ladi. Talabalarni o z kasbiga ‟ ‟ ijodiy yondasha olishi darajasida tayyorlash murakkab jarayon bo’lib, u talabaning ehtiyojlari, qadriyatlari, hissiyotlari va intellekti hamda kasbiy va hayotiy motivasiyasiga bog’liq bo’ladi. Tarix badiiy asar nigohida Dilnoza Mamanova SamDU 2-kurs magistri e-mail.dilnoza.mamanova.1998@gmail.com Annotatsiya: Maqolada Sa’dixon Mavlavixon o’g’lining “Tanazzul” romani, romanda Rossiya-Qo’qon munosabatlarining tarixiy haqiqat va badiiy to’qimaning mutanosibligi to’g’risida so’z yuritilgan. Kalit so’z: tarixiy fakt, badiiylik, tarixiy makon-zamon, tarixchi, yozuvchi, pentologiya, xonlik, Yozuvchi tarixiy janrga murojaat etar ekan, tarixiylik prinspini buzmagan undan boshqa bir qolip yaratmagan, estetik ideali tarixiy haqiqatga monand bo'lgandagina yetuk tarixiy asar yarata oladi. Bu esa yozuvchidan katta mahorat talab etadi. "... Shu bois ham tarixchi bilan ijodkorning tarixiy fakt va materiallarga munosabati turlicha bo'ladi. To'g'ri, tarixiy makon va zamonda voqea-hodisalarni fakt hamda materiallar asosida sinchiklab, batafsil o'rganish borasida tarixchi ham birday mashaqqat chekadi, ko'p mehnat sarflaydi. Ammo, ijodkor mehnati tarixchiga nisbatan og'irroq va mas'uliyatliroqdir. Chunki, agar tarixchini, asosan, muhim tarixiy voqeaning mohiyati, mazmuni qiziqtirsa, ijodkor har bir kichik detalning haqqoniyligi borasida ham ko'p tashvish chekadi. Tarixchi ko'rganlarini, bilganlarini xolis, haqqoniylik bilan aks ettirsa, ijodkor esa tarixiy faktlarga tayansa ham, baribir, asarda yangi bir olam yaratadi. Bu olam ijodkor badiiy tafakkuri mahsuli bo'lib, unga o'z bahosini beradi." [1,1] Xuddi shunday bahosi berilayotgan va hali ko'p beriladigan asarlar sirasiga Sa'dixon Mavlavixon o'g'li Eshonjonovning" Tanazzul" pentologiyasini kiritirish mumkin. Zamonaviy adabiyotimiz ijod bog'idan o'rin olgan ushbu roman yorqinlik bilan yaqin tarix Qo'qon xonligi, Xudoyorxon davri va undagi vaziyat, qo'shni xonliklar bilan munosabati, Rossiyaning O'rta Osiyoga hujumi va uni bosib olishi va boshqa tarixiy jarayonni qamrab olgan. Roman yozuvchining besh kitobdan tashkil topgan ilk romani bo'lishiga qaramay XIX asrning 2-choragida xonlikning ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy-madaniy, harbiy jabhalari tarixiy haqiqat badiiy to'qimaga mutanosib yozilgan va diqqatga sazovor asar hisoblanadi. Ushbu maqolada Rossiya va Qo’qon xonligidagi ba’zi voqealarning tadqiqini ko’rib chiqamiz. Yurtimiz qadimdan joylashuv jihatidan ham savdo yo’li, tabiiy boyliklarga ega, ajoyib yurt sifatida ma’lum. Turkistonning uchga bo’linib ketishi va Qo’qon xonligida bo’layotgan voqealar tufayli avvaldan tuzilgan puxta reja asosida Rossiya imperiyasi xonliklarni bosib olish harakatida bo’ladi. Unda general-adyutant Perovskiy, Velyaminov-Zernov, Xrulyov, Blaramberg va boshqalar asosiy rolni o’ynagan. “Tanazzul” romanida ham bosib olish harakatini Oqmasjid qal’asidan boshlagan. Oqmasjiddagi jang tufayli rus qo’shiniga ancha zarar yetadi. Qal’aliklar ham oxirgi jonigacha kurashadi. Xususan, Perovskiy tomonidan qal’a begiga yuborilgan maktubni Abduvali dodxoh o’qib, javob yozmay keltirgan elchiga qarab, “…Borib o’ruslarning kattasiga qattiqqina qilib aytib qo’y: Biz hech qachon taslim bo’lmaymiz. Hech qachon xotin , bola-chaqalarmizni oyoqosti qildirib qo’ymaymiz. Bir tomchi qonimiz, oxirgi o’q-dorimiz, bir dona tosh, kesak qolguncha, hamma qurollarimiz sinib, bitguncha jang qilamiz.” [2,210] deb qaytaradi. Xuddi shunday ham bo’ldi. Tarix kitoblarimizda bu jang haqida “Shunisi diqqatga sazovorki, qal’aning himoyasidagi jangda o’zbek ayollari ham qatnashib dushmanni lol qoldirgan. Rus qo’shini qal’a devorining ustiga porox qo’yib portlatib ichkariga bostirib kirib qilichda jang qilayotgan erkaklar va ayollarni ko’radi. Shu darajada urushdiki, bunday manzarani osmon-u falak hali hech ko’rmagan va eshitmagan edi. Qal’adagi erkak va ayollar asir tushishni or bilib, o’zlarini o’limga mahkum etganliklari ruslarni juda hayratlantirgan.” [3,132] Qurbonlar haqida ba’zi ma’lumotlarda “ Oqmachit jangida 300ta qo’qonlikdan 212tasi, shu jumladan: erkaklardan 206ta, ayollardan 4ta va eng kichik bolalardan 2tasi halok bo’lgan. 52 qo’qonlik, shular jumlasidan: 35ta erkak, 7ta ayol, 10ta kichik bolalar yarador bo’lgan.” [4,55] Yana bir ma’lumotda “250 himoyachidan 74 kishi tirik qolgan, 35tasi yarador bo’lgan, o’lganlarning orasida ayollar ham bo’lgan. Qal’adan 80ta ayol va 25ta bola asir olindi” [3,132]degan tavsilotlar uchraydi. Asarda rus ofitserlari aniq manbalar orqali badiiylashtirilgan. Yozuvchi ikki mamlakat voqealarini bayon etishda o’ziga xos yo’sindan foydalangan. Ya’ni Qo’qon xonligidagi voqealarni o’zlari qo’llaydigan hijriy yil hisobda 1269 dalv shaklida, ruslar bilan bog’liq voqealarni milodiy 1853 kabi ifodalagan. Asarning boblarida ham alohidalikda yoritib berilgan ruslarning harakatlari va inglizlar munosabatida siyosiy tarix anchayin batafsil yozilgan. Ruslar tomonidan tayinlangan Perovskiy bosib olish to’g’risida reja tuzishga kirishar ekan, Xiva xonligiga qilingan yurishning muvaffaqiyatsizlikka uchragani evaziga Qo’qonni bosib olishi kerak edi. Buning ustiga o’ziga dushman hisoblagan Kaufmandan o’zib imperatorga yoqishni maqsad qilib, harbiy unvonni ham ko’zlayotgan edi. Romanda ruslarning mamlakat hududini bosib olishga kirishishi qipchoqlar qirg’ini davrida ham boshlangan edi. Musulmonqul mingboshining ruslar bilan aloqasi tufayli Qo’qon va Rossiya munosabatlari keskinlashmasligini istagan xon 1269 hijriy sanada Rossiya imperatoriga maktub yozadi: “Oxirgi oraliqdagi vaqtda qipchoq daydilarining o’zlariga oziq-ovqatni vijdonsiz tarzda topib qo’lga kiritib, shu yerdagi o’lkalarda notinchliklar, janjallar keltirib chiqarishga jur’at qilmoqdalar va dabdabali amr farmoniga zid ba’zi bir xatti-harakatlar qilishga yo’l qo’ydilar. Bu to’daning oxirgi kirdikori bizning marhamatli tabiatimiz uchun ko’ngilsiz bo’ladi. …Bu qalang’i-qasang’ilar qisqa muddatda shafqatsizlik bilan qilichga duchor bo’ldilar va qilgan ishlariga muvofiq ravishda qasosini oldilar, bizga qaram yerlar uzoqni ko’rolmaydigan va jinoyatkorona ishlar qiladigan qo’zg’alonchilardan batamom tozalandi.[2,165]” Bu haqida Orenburg chegara komissiyasining raisi o’zining 1853- yil 16-fevralda Orenburg gubernatoriga yozma ma’ruzasida quyidagicha yozadi: “Qo’qonda qo’zg’alon qilgan sartlar haqiqatdan ham hamma qipchoqlarning halok bo’lishini niyat qildilar va Turkiston va Oqmachitda qo’shinlarini oshirdi.[5,27]” Bu vaqtgacha xonlik ayg’oqchilar orqali o’rganib borilgani, ancha tayyorgarlik ko’rilgani seziladi. Buning ustiga qishda urush qilish har tomonlama ziyon edi. Nabiyev “Qo’qon xonligi tarixidan” nomli monografiyasida Qo’qon xoni Xudoyorxon Rossiyaning tajavvuzkor siyosati kuchayib borishini bilib, munosabatni yaxshi tomonga o’zgartirish maqsadida qilayotgan xatti-harakatlari behuda bo’lib, ijobiy natija bermasligi aniq ekanini bildirgan. Shunday bo’lsa ham Xudoyorxon 1853-yil o’z elchisini sovg’a va yorliq bilan Rossiyaga yuborganligini va ular iyul oyining boshlarida Omsk shahriga yetib kelganini yozadi. Shuningdek ularning asl maqsadi Rossiya bilan do’stlik aloqalarini tiklash va Qo’qon xonligida tinchlik-totuvchik bo’lib, qipchoqlarga barham berilgani yozilgandi. “Tanazzul” tarixiy roman bo’lgani bois tarixiy haqiqat va faktlarga muvofiq bo’lishi, ayniqsa tarixiy jarayondan chetga chiqmasligi shart edi. Buni yuqorida tarixiy adabiyotlar va roman miqyosidagi ba’zi voqealarda ko’rib chiqdik. Bizga ma’lumki, tarixga zid bo’lsa, ishonarsiz chiqadi va badiiy asar mavqeyini ham yo’qotadi. Bizning tadqiq obyekti sifatida olgan asar badiiylik va tarixiylik prinspiga muvofiq va mutanosib yozilgani yozuvchining mahorati va ilmi sabablidir. Shu sababdan ham roman o’zining yangidan yangi o’quvchilarini kashf etib borsa ajab emas. Foydalanilgan adabiyotlar 1.To’ychiyev.A.Tarixiy badiiyatda makon va zamon. – T., “Sharq yulduzi” 2012.5- son. 2.Eshonjonov.S. Tanazzul. 2-kitob. – T., “Turon zamin ziyo” 2015. 3.Ziyoyev.H. Oqmasjiddagi jangdan Toshkentning urushib olinishigacha. “O’zbekiston mustaqilligi uchun kurashlarning tarixi”. – T., “Sharq” 2001. 4. Ishquvvatov.V. Qo’qon-Rossiya diplomatik munosabatlar tarixshunosligi. – T., 2009 5. АВПРФ . Главный архив .1853. Foydalanilgan adabiyotlar 1.”Pedogogik mahorat” ilmiy –nazariy va metodik jurnal. 4-son.2018. 2. https://www samxorfil.uz 3.https://www ziyouz.com 4.https://www .hozir org 5.https://www .Dessertant,uz 6.https://www .yomi.uz Foydalanilgan adabiyotlar. 1.K.Usmonova.Adabiyta`limdailg`orpedagogiktexnologiyalar.Toshkent,2004,3-13-betlar. 2.D.Abdurazzokova.Interfaolusullardanfoydalanish.Toshkent,2005,3-9-betlar. 3.El`koninD.B.Psixologiyaigriu.Moskva.Pedagogika.1978. KarimovI.Barkamolavlodorzusi.–T.«Sharq»1999 3.MirqosimovaM.Adabiyta`limmetodikasi.–T.1993 4.Adabiyoto`qitishmetodikasi(tuzuvchilar.Q.Yo`ldoshev,O.Madayev,A.Abdurazzoqov).Toshkent.1994yil. 5.To`xliyevB.Adabiyoto`qitishmetodikasi.Toshkent«Yangiasravlodi»,-2006 6 ?

Taqrizlar, ilmiy maqolalar yozish amaIiyoti Reja: Kirish Asosiy qism. 1.Taqriz yozish amaliyotini shakllantirish 2. Ilmiy maqola yozish tartibi 3. Ilmiy maqolaga qo’yiladigan talablar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish Inson ilmiy tadqiqotlar yordamida o’zini qurshagan olamga epistemologik jihatdan muttasil ravishda chuqur va keng kirib boradi. O’sib boruvchi ilmiy bilishning epistemologik jihatdan bunday faolligi murakkab, kompleksli hodisadir. Bu hodisaning bir ma noli talqinini berish juda qiyin. Fanning‟ epistemologik sabablari orasida insoniyatning o’z hayotiy faoliyatining tashqi sharoitlariga moslashish borasidagi faoliyatini tilga olish o’rinli bo’ladi. Insoniyat tabiat qo’ynida vujudga kelgan, yashaydi va rivojlanadi. Atrof muhit, bir tomondan, insoniyat mavjudligining zarur va etarli sharti bo’lsa, ikkinchi tomondan, tabiatning o’zi eng maqbul holatda insonga befarq, eng nomaqbul holatda esa unga nisbatan dushmanona kayfiyatdadir. Yashab qolish uchun insoniyat murakkab, ba’zan o’ziga nisbatan dushmanona kayfiyatdagi tashqi sharoitlarga moslashishi zarur, shuning uchun ham u ilmiy bilimni tabiatga ijtimoiy qalqon, tabiatning so’qir va ayovsiz kuchlaridan o’ziga xos himoya vositasi sifatida qarshi qo’yadi. Fan bu erda butun kishilik jamiyatining rivojlanish, moslashish va yashab qolish jarayonida himoya vositasi bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy bilish ob’ektiga epistemologik jihatdan chuqur kirib borish uchun fan ijtimoiy institut sifatida ilmiy kadrlar bilan uzluksiz to’ldirilib borilishi kerak. SHuning uchun ham u jamiyatda ma’rifiy, o’qituvchilik funksiyasini bajaradi, zotan, olimlarning o’sishi, shakllanishi aynan ilmiy jamoalarda sodir bo’ladi.

Taqriz yozish amaliyotini shakllantirish Taqriz (arab. — ijobiy baho) — adabiy tanqid janri - yangi badiiy, ilmiy yoki ilmiy-ommabop asar tahlili. Taqrizda asarning bibliografik tavsifi, shuningdek, mazmuni, unda ko’tarilgan muammolar, asarning g‘oyaviy badiiy xususiyatlari, muallif ijodida, adabiyotda tutgan o’rni haqida ma’lumot bo’ladi: asarga baho beriladi, uning asosiy fazilatlari va nuqsonlari qayd qilinadi. Taqriz asosan keng kitobxonlar ommasi uchun mo’ljallanadi, ularni yangi asarlardan ogoh qiladi.Zarurini tanlab olishga ko’maklashadi. Ichki т aqriz ham bo’ladi. Masalan, nashriyotga kelgan badiiy, tanqidiy va ilmiy-ommabop asar ichki taqrizga beriladi, biroq bu taqriz matbuotda e’lon qilinmaydi. Taqriz - s а yl а nm а b а y о nning bir turi. U b а diiy, ilmiy, m е t о dik v а b о shq а а s а rl а rg а b е rilg а n b а h о dir. Taqrizd а а s а r t а nqidiy t а hlil е til а di. Shu nuqt а i n а z а rd а n b а h о l а n а di. А s а rning yutuql а ri h а m, nuqs о nl а ri h а m ko’rs а til а di. T а qrizchi o’zining d а ’v о l а rini turli d а lill а r а s о sid а isb о tl а b b о r а di, а s а rg а ilmiy iz о hl а r b е r а di. Taqriz y о zish о d о bi хо lislikni, h а qiq а td а n ch е tl а shm а slikni t а l а b е t а di. T а qriz qilin а y о tg а n а s а rning yutuq v а k а mchilikl а ri, n а z а riy v а а m а liy а h а miyati h а qq о niy ko’rs а tilishi l о zim. А s а rg а b а h о b е rishd а mu а llifning sh ах siyati, о bro’si е m а s, b а lki uning ( а s а rning) х ususiyatl а ri, а h а miyati ko’zd а tutil а di. Taqriz yozishda quyidagi sxemaga amal qilinadi: 1. Tezis (umumiy holati) va uni ochib berish. 2. Kitob (film, teatr, maqola)ning baholanishi. Taqrizning boshlang‘ich qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Kitob (film, teatr, maqola)da hikoya qilinadi. Kitob (film, teatr, maqola)da muammolar ko’tariladi. Taqrizni baholash qismida quyidagi konstruksiyalardan foydalaniladi: Men … hisoblayman … Mening fikrimcha… Mening nazarimda…

… menga yoqdi. … menda katta taassurot uyg‘otdi. Kitob (film, teatr, maqola) … o’rgatadi. Rus tanqidchiligi tarixida taqrizning rivojida V.G. Belinskiyning roli katta. U taqrizni haqiqiy san at darajasiga ko tardi. Taqriz badiiy asar haqida shunchakiʼ ʻ ma lumot beruvchi janr darajasidan adabiy hayotning muhim masalalarini ʼ ko taruvchi, kitobxonni hayot va adabiyot haqida o ylashga o rgatuvchi, uning ʻ ʻ ʻ estetik didini tarbiyalashga yordam beruvchi janrga aylanadi. Taqriz xarakteriga ko ra xilma-xil bo ladi. Masalan, kengaytirilgan annotatsiya tipidagi taqrizda ʻ ʻ asar haqida bibliografik ma lumot beriladi. Tanqidiy yoki publitsistik taqrizlarida ʼ konkret asar munosabati bilan biron muhim masala haqida fikr yuritiladi. Esse (adabiy o ylar) xarakteridagi taqrizda taqrizchi o z fikr tuyg ularini, asarni o qish ʻ ʻ ʻ ʻ jarayonida hosil bo lgan taassurotlarini lirik tarzda ifodalaydi. Nihoyat, muallif ʻ o z asariga ham taqriz yozishi mumkin (avtotaqriz). Bunda muallifning asarga ʻ qarashlari bayon qilinadi yoki u biron munosabat bilan munozaraga kirishadi. O zbek adabiyotida taqriz XX asr. boshlarida vaqtli matbuot bilan teng ʻ rivojlana boshlagan. Endilikda Taqriz o zbek adabiy tanqidchiligining eng muhim ʻ janrlaridan bo lib qoldi. Oybek, Abdulla Qahhor, Shayxzoda, G afur G ulom kabi ʻ ʻ ʻ yozuvchilar, O’.Hoshimov, S.Husayn, Olim Sharafiddinov, V.Zohidov, I.Sultonov, H.Yoqubov, M. Qo shjonov, Ozod Sharafiddinov, U.Normatov, N. ʻ Xudoyberganov, I.Haqqulov va boshqa olimlar o zbek adabiy hayotida chuqur iz ʻ qoldirgan taqrizlar yaratdilar. Adabiy jarayonda paydo bo’lgan yangi asarni birinchi bo’lib baholaydigan hozirjavob taqriz janrida ilmiy-estetik tahlil ixcham, siqiq shaklda, ommaga tushunarli tarzda o’z ifodasini topadi. Shuning uchun taqriz birgina asar tahlili orqali adabiy jarayondagi yangi tamoyillarni baholay oladigan xususiyatga ega. Taqriz muayyan asarning tahlili orqali ijodkorning hayot haqiqatini to’g‘ri yorita olganligi, kitobxonga badiiy asarning qanday bo’lishi haqida tasavvur bera oladi. Bugungi adabiy jarayonda ham taqrizchilik ma’lum darajada rivojlanib bormoqda. Ammo u qay darajada taraqqiy etmoqda, bu sohada qanday yutuq va nuqsonlarga yo’l qo’yilmoqda degan savollar tug‘ilishi, tabiiy. Shu jihatdan, 2006–2009 yillar oralig‘ida “O’zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasida bosilgan ayrim taqrizlarni ko’zdan kechirdik. Mustaqillikning dastlabki davrlarida taqrizlar ko’pincha “Kitobingizni o’qidim”, “Doimiy hamroh”, “Nigoh”, “Va’da” ruknlari, ba’zan esa to’g‘ridan to’g‘ri “Taqriz” rukni

ostida bosilar edi. Keyingi yillarni kuzatganda, “Nigoh” va “Va’da” ruknlari kam ko’rinadi. “Doimiy hamroh” ruknida esa taqrizdan ko’ra, yangi kitob haqida ma’lumotnomalar berilmoqda. “Kitobingizni o’qidim” ruknida bosilayotgan taqrizlar rang-barangligi bilan e’tiborni tortadi. “Tuyg‘ular musavviri” deb nomlangan taqriz (2008, №41) shoir Tursun Alining “Oy yaprog‘i” to’plamiga bag‘ishlangan. U o’quvchi diqqatini tortadigan so’zlar bilan boshlanadi: “Sokin kuz oqshomida oyning ko’kdan ming bir hayoda anhorga inganini va suv betida iymanibgina yuzaganini ko’rganmisiz?”. Taqrizchi Sh. Subhon modern she’rlari bilan o’zbek she’riyatida o’z o’rniga ega shoirning she’rlaridagi o’ziga xoslikni ochib bera olgan, tahlillardan o’quvchi qoniqadi. Shu bilan birga, to’plamning kamchiliklari ham ko’rsatilgan. Ijodkor keying she’rlarida bu nuqsonlarni takrorlamaslikka harakat qiladi, deb o’ylaymiz. Haqiqatan ham samimiy dil izhorlaridan iborat taqriz o’quvchini “dilkashu dardkash shoir bilan suhbat”ga chorlay oladi. Uni o’qigan o’quvchi shoir she’rlariga xolislik bilan berilgan bahodan shunday xulosa chiqaradi. A. Ko’chimovning “Ko’zlarimning qarog‘idasan” she’riy to’plamiga adabiyotshunos Q. Qahramonov taqriz yozgan (2006, №49).”Sermavj tuyg‘ular” deb atalgan taqrizda shoir she’rlaridan eng saralari tahlilga tortilgan. Shuning uchun shoirning bu to’plami o’quvchida qiziqish uyg‘ota oladi, ammo to’plamning kamchiliklari haqida fikr yuritilmagan.Taqrizning vazifasi, u yoki bu janrdagi badiiy asarning tahlili orqali uning adabiy jarayon va yozuvchi ijodidagi o’rnini aniqlash, yutuq va kamchiligini ko’rsatish, fikrini isbotlash va baholashdan iborat. Yangi asarni birinchi bo’lib baholaydigan taqrizda ilmiy- estetik tahlil ixcham, siqiq shaklda, ommaga tushunarli tarzda o’z ifodasini topadi. Shuning uchun taqriz ayrim tanqidchilar aytayotganidek, faqat“kutib oluvchi janr” emas. Balki u bir asar tahlili orqali adabiy jarayondagi yangi tamoyillarni ko’rsatadigan, uning yozuvchi ijodida tutgan o’rnini tezlik bilan baholay oladigan estetik xususiyatga ega. S. Sayyidning “So’z yo’li” ikki jildli saylanmasiga shoir Mahmud Toirning (2009, №14) “Yog‘du ichra gullagan so’z” deb nomlangan taqrizida buni ko’rish mumkin. Taqrizchi, eng avvalo, she’rdan olgan taassurotlarini ifodali tarzda bayon etadi. Taqriz sarlavhani izohlash bilan boshlanadi: “Yog‘du ichra gullagan so’z – she’r bo’ladi. Bunday she’rning mazasi dardingga malham bo’ladi… She’rdagi otash – so’zdagi otash. Ochiq ko’z bilan otashga o’zini otgan odam – shoir bo’ladi”. She’rdan ta’sirlangan bunday qalb izhorlarini o’qigan kitobxon beixtiyor shoir she’rlariga qiziqib qolganini sezadi. Taqrizda “Saylanma”ning mundarijasi haqida so’z yuritilmaydi, balki S. Sayyid she’rlari o’ziga xos sharhlanadi, tahlil etiladi, shu orqali baholanadi. Shoir uslubining o’ziga xos tomonlari ochiladi. Masalan: “Sirojiddin siylagan so’zlarning bittasi – ayvon…”. (Keyin ayvon so’zi izohlanadi – Sh. A.)

O'xshashlar

Ilmiy tadqiqot va metod
Sa’diddin Taftazoniy (1322-1390) ilmiy merosi tarixshunosligi
Talabalarning mustaqil ishlarini tashkil etish
SOTSOLOGIK TADQIQOTLARDA SIFAT METODLARINI QO’LLASHNING ILMIY, AMALIY AHAMIYATI
AKADEMIK V. V. BARTOLD ILMIY MEROSIDA SAMARQAND TARIXI