logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. Taraqqiyotning “O’zbek modeli” va uning asosiy xususiyatlari

Taraqqiyotning “O’zbek modeli” va uning asosiy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84.654296875 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Taraqqiyotning “O’zbek modeli” va uning asosiy xususiyatlari Reja: KIRISH Asosiy qism: 1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos xususiyatlari 2. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda ―o’zbek modeli ning‖ o’rni va ahamiyati 3. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari XULOSA. ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1 KIRISH Ma’lumki, O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun dunyoda ―o’zbek modeli degan nom bilan haqli‖ ravishda e’tirof etilayotgan o’ziga xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni mafkuradan holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi. 1 Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish, dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida mustahkam poydevor bo’lib xizmat qilmoqda. O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli yurtimizning barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod bo’lib borayotgani, O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari, izchillik bilan hayotga joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan jahon miqyosida yuksak e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga, avvalambor, shu zaminda unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va ertangi kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar tufayli yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib, hayotga, mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda. 2 Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish, ya’ni rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va darajasini yuksaltirish va yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallashida avvalo juda tez o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va tahdidlarni bartaraf etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab qilmoqda. Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi. Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha sinov va mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi. Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun jahon ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng o’rganilmoqda. Bu 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўшма мажлисидаги ―Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси мавзусидаги маърузаси. -Т., 2010., 4-бет. ‖ 2 Н.Тўхлиев. Тараққи еZтнинг ўзбек модели.- Т.:2012. 4-бет. 2 o’z navbatida xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan siyosatga berilgan munosib bahodir. 3 "O’zbek modeli" tushunchasining hayotimizga shiddat bilan kirib kelganiga bu yil roppa-rosa 22 yil to’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov dastlab 1992 yilda chop etilgan "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li" asarida o’zbek modelining mohiyati va shakl-shamoyillari hamda tamoyillarini belgilab bergan edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz rahbarining 1993 yildagi "O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" kitobida, "Komsomolskaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida, ijtimoiyiqtisodiy sohadagi asarlari, nutq va maqolalarida yanada rivojlantirildi. 22 yil tarix uchun katta muddat emas. Lekin ana shu nisbatan qisqa davr mobaynida bu tushuncha shunchaki oddiy g’oya emas, balki ulkan hayotbaxsh kuch ekanligini to’la namoyon etdi. O’zbek modeli ikkita katta sinovdan muvaffaqiyatli o’tdi. Birinchi sinov - o’tgan asrning 90-yillarini o’z ichiga olgan yosh mustaqil mamlakatimiz boshidan kechirgan o’tish davri edi. Hali o’tish davri davom etayotgan pallada O’zbekiston postsovet maydonida birinchi bo’lib makroiqtisodiy barqarorlikka erishdi, sanoat va yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda islohotdan oldingi yillardagi ko’rsatkichlardan o’zib ketdi. Boshqacha aytganda, inqirozdan rivojlanish orqali chiqib ketish birdan-bir to’g’ri yo’l ekanligini isbotladi. Ikkinchi sinov - 2008 yilda boshlangan global moliyaviyiqtisodiy inqiroz bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli nafaqat butun jahonni qamrab olgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz zarbalariga qarama-qarshi tura oldi, balki dunyodagi 10 mamlakat qatorida iktisodiy o’sishning eng yuqori (yiliga 8-9 foizdan kam bo’lmagan) sur’atlarini ta’minladi. Yulboshchimizning shu munosabat bilan chop etilgan ―Jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi, O’zbekistan sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choradari asarida hamda‖ mamlakatimizda jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha 2009-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida O’zbekistan iqtisodiyotining inqirozdan keyingi yanada kuchli, barqaror va mutanosib rivojlanishi konsepsiyasi ilgari surildi. Bu iqtisodiyot nazariyasini rivojlantirishga qo’shilgan katta hissa edi. 4 ―Shuni doimo yodda tutishimiz kerakki, hayot hyech qachon bir joyda to’xtab turmaydi va erishgan natijalari bilan kifoyalanmasdan, dunyoda kechayotgan tub o’zgarishlar jarayonidagi o’z o’rniga haqqoniy va tanqidiy baho beradigan, davrning tobora ortib borayotgan talablari va jahon bozorida kuchayib borayotgan raqobat kurashiga mos holda qadam tashlaydigan davlatgina birinchi navbatda muvaffaqiyat qozona oladi ‖ 5 , -deb ta’kidlandi Prezidentimiz tomonidan. 3 Ислом Каримов, Асарлар, 17-жилд. - Т.: ―Ўзбекистан . 2011. 22- бет ‖ 4 И.А.Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари // – Т: Ўзбекистон, 2009. 16-бет 5 Ислом Каримов, Асарлар, 19-жилд. - Т.: ―Ўзбекистан . 2011. 3-34- бетлар ‖ 3 Ishni bajarishda Prezidentimiz I.A.Karimovning tanlangan asarlari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo’shma majlisidagi ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ (Toshkent., 2010), ―Tarixiy xotira va inson omili – buyuk kelajagimizning garovidir (Toshkent.,2012), ―Buyuk va muqaddassan, mustaqil vatan (Toshkent., ‖ ‖ 2011), «Qadr qimmatim, tayanchim va iftixorimsan mustaqil O’zbekiston» (Toshkent., 2013) nomli risolalari, shuningdek, Prezidentimiz I.A.Karimovning ―O’zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida (Toshkent., 2011), ‖ N.To’xliyevning ―Taraqqiyotning o’zbek modeli (Toshkent.,2012) va davriy ‖ matbuot nashrlaridagi ma’lumotlar asosida yoritib berildi. 1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos xususiyatlari XX asrning 90-yillari boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotida mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi. Bu, avvalo, Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimizning mustaqillikka erishgani bilan boqliqdir. Istiqlolimiz sharofati bilan iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-iqdisodiy, xalqaro masalalarni o’z milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda mustaqil hal etish imkoniyati yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy iqtisodiyotimizni shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi. Ayni paytda, bozor munosabatlari xalqimiz va Vatanimiz uchun butunlay yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini egallashi uchun yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va aholi o’rtasida esa bozor madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson ish emasdi. Zero, kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida xalqimiz haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay uzoqlashtirilgan, odamlardagi bozor munosabatlariga xos tashabbuskorlik, izlanuvchanlik va tadbirkorlik so’ndirilgan, boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan. To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat, kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin ko’rinishdagi unsurlar ham mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm mazmunmohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyotiga butunlay zid, davlat mulkini eng ustuvor o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini inkor etardi. Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali raqobat muhitini yaratish, erkin tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif asosida shakllanadigan narx mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini qaror 4 toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham chuqur inqiroz girdobiga tushib qolgan iqtisodiyotimizni sog’lomlashtirishning bozordan boshqa yo’li yuq, oldinda ulkan islohotlarni amalga oshirish vazifasi turardi. Shukrki, O’zbekistonimiz jahonning tabiiy resurslarga boy mamlakatlaridan. Yurtimizda turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun keng ekin maydonlari, yirik industrial baza, malakali kadrlar, qisqasi, jamiyat a’zolari extiyojlarini to’la qondirish uchun zarur barcha imkoniyatlar mavjud bo’lsa-da, eng ayanchlisi, ana shunday ulkan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz qashshoq mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol mollarining ham keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida jamiyatdagi tabiiy muvozanat buzilgan — shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasida bevosita uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday jamiyatda taraqqiyotning lokomotivi vazifasini bajaradi, mavjud barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanishga xizmat qiladi 6 . Sobiq SSSRda ham bir qancha iqtisodiy islohotlar o’tkazilganini ta’kidlash lozim. 1953, 1965, 1979 yillarda o’tkazilgan xo’jalik yuritish mexanizmlarini takomillashtirish, moddiy manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan islohotlar shular jumlasidandir. Lekin, iqtisodiy rivojlanishda burilish yasash maqsadida amalga oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan samarani bermadi. Berishi ham mumkin emasdi. Chunki, islohotlarni amalga oshirishda shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasidagi bevosita uzviylik hisobga olinmagan edi. Bu masala esa, ta’kidlanganidek, jamiyat poydevori hisoblanadigan mulk munosabatlarini qayta qurish bilan bog’liq. Mulk munosabatlarini o’zgartirish esa bevosita sosializmning taqdiri bilan bog’liq edi. Murt poydevor ustiga qurilgan binoni ta’mirlash bilan uning ko’rkamligini oshirish mumkin. Ammo uning mustahkamligi-yu samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta shovshuv va dahmaza bilan boshlangan, biroq nihoyasiga yetmay, orayo’lda qolib ketgan iqtisodiy islohotlar ham xo’jalik yuritishning ayrim bo’g’inlarini takomillashtirishdan nariga o’ta olmadi, butun iqtisodiyotni jonlantirishga ojizlik qildi. Natijada, yana odatdagidek ma’muriy-buyruqbozlik tartibotiga zo’r berildi. Bu usul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan keng foydalanish orqali naridan-beri ta’minlash imkonini berdi. Ammo tabiiy resurslarning ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod manfaatlarini hisobga olmasdan, pala-partish foydalanish talay muammoalarni, jumladan, ekologik keskinlikni keltirib chiqardi. Ekstensiv omillarning borgan sari imkoniyatlari torayib ketaverishi, intensiv xo’jalik yuritish mexanizmining mavjud emasligi ertami-kech iqtisodiy tanqislik va tanglikni keltirib chiqarishi muqarrar edi. Shunday bo’ldi ham! Iqtisodiy tanglik XX asr 80-yillarining oxiriga kelib yanada keskin va halokatli tus oldi. Bu, avvalo, mahsulot ishlab chiqarishning butunlay pasayib ketishida, ishlab chiqarish quvvatlarining ish bilan ta’minlanmaganida, ishsizlik darajasining o’sishida, pulkredit va valyuta tizimining izdan chiqishida namoyon bo’ldi. Xususan, 1990 6 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.-7-9 бетлар. 5 yilda sobiq ittifoq yalpi milliy mahsuloti 1989 yildagiga nisbatai 2 foiz, ishlab chiqarilgan milliy daromad hajmi 4 foiz, mehnat unumdorligi 3 foiz pasaydi. Tashki savdo aylanmasi 6,6 foiz qisqarib, tashqi savdoning salbiy saldosi 9,8 millard rublga yetdi. Davlat qarzi esa bir yilda 150 millard rubl ko’payib, 550 millard rubldan oshib ketdi 7 . Surunkali inflyasiya hammaning tinkasini qurita boshladi. Natijada shusiz ham nochor axvolda kun kechirayotgan aholining daromadlari va turmush darajasi muttasil pasaya boshladi. Ishlab chiqarish ko’lami va hajmining tinimsiz qisqarishi, ayniqsa, O’zbekistondek keskin demografik sharoitda yashayotgan respublikalardagi aholi turmush darajasiga yanada og’irroq ta’sir ko’rsatdi. O’zbekiston aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish, real daromadlar, ish haqi, mehnat unumdorligi ko’rsatkichlari bo’yicha sobiq shuro respublikalari orasida eng oxirgi o’rinlardan biriga tushib qolgan edi. Islom Karimov bu ayanchli vaziyat haqida shunday ta’kidlagan edi: "O’zbekiston kishi boshiga yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha mamlakatda 12-o’rinni egallab turibdi, aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish bo’yicha esa ittifoqdagi o’rtacha darajadan ikki hissa past". 8 Bu davrda sanoatdagi mehnat unumdorligi jihatidan O’zbekiston o’rtacha ittifoq ko’rsatkichidan 40 foiz, qishloq xo’jaligidagi mehnat unumdorligi jihatidan esa ikki barobar orqada edi. Respublika aholi jon boshiga xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish bo’yicha ittifoq darajasining 40 foizini tashkil etardi. 9 Boz ustiga iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi va uni tashkil etish shakllari zamon talablariga mutlaqo javob berolmasdi. Mamlakat xo’jaligining amal qilib kelgan tarkibi ekstensiv rivojlanish mahsuli bo’lgan bu tizim iqtisodiy zarurat emas, balki qat’iy markazlashgan ma’muriy va rejali boshqarishga asoslangan edi. Qat’iy reja asosiga qurilgan iqtisodiyot esa rivojlanishga qodir emasligi bugun ko’pchilikka ma’lum. Rejali iqtisodiyotning tanqislik, ishlab chiqarish monopolizmi kabi "surunkali kasalliklar" doimiy hamroxidir. Sobiq sho’rolar mamlakatida ijtimoiy ahamiyati kam bo’lgan, xalq ehtiyojlarini bevosita qondirishga emas, balki "planni to’ldirish" uchun mahsulot chiqariladigan sohalar, korxonalar behad ko’payib ketgan edi. Iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini xalq extiyojlari tomonga burmasdan turib tanqislikka barham berib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish tarkibiga faol ta’sir ko’rsatadigan asosiy samarali mexanizm bu — bozordir. Chunki bozor sharoitidagina ijtimoiy ehtiyojlarga mos kelmaydigan sohalar o’z-o’zidan barham topadi. Davlat bozor tan olmagan, zarar keltirib ishlaydigan, norentabel soha va korxonalarni qo’llab-quvvatlamaydi. Xalq ehtiyojlariga xizmat qiladigan, xaridorgir, byudjet uchun mablag’ beradigan ishlab chiqarish turlari esa rag’batlantiriladi. 7 Ислом Каримов, Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: "Ўзбекистон". 2011. - 156бет. 8 Ислом Каримов, Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: "Ўзбекистон". 2011. - 167бет. 9 Ўша аср, 167- бет 6 Tanqislikni keltirib chiqaradigan shart-sharoitlardan yana biri ishlab chiqarishdagi yakka hukmronlikdir. Monopolizm iste’molchini tanlash huquqidan mahrum qiladigan va shu yo’l bilan bozorda yakka hukmronlik imkoniyatini qo’lga kiritadigan kuchdir. Odatda, tanqislik qondirilmagan talab sifatida vaqti-vaqti bilan har qanday bozorda vujudga kelishi mumkin. Bu hodisaga barham berish yangi xaridorgir mollarning paydo bo’lishi bilan bog’liq ayrim mollarning miqdori dastlab kamroq bo’lganligi tufayli, ularga xarid talabi ma’lum vaqtgacha to’la qondirilmasligi mumkin. Bunday sharoitda uo’sha tovarni ishlab chiqaruvchi boshqa shunday tovar ishlab chiqaruvchi paydo bulgunicha bozorda monopol huquqqa ega bo’lib turadi. Bu imkoniyatdan foydalanib, u vaqtincha monopol foyda oladi. Foyda esa, buyuk iqtisodchilar ta’kidlaganidek, shunday qudratli va jozibali xoxish-istakki, xaridorgir tovar ishlab chiqarish yo’li bilan uni qo’lga kiritishni xohlovchi raqobatchilarni ertami-kechmi, albatta, o’ziga jalb qilmasdan qolmaydi. Natijada, raqobatchi mahsulot turining paydo bo’lishi bilan dastlab yangi mahsulot ishlab chiqargan korxonaning yakka hukmronlik mavqyei barham topadi. Bundan esa bozor, iste’molchi yutadi. Sog’lom iqtisodiyotda antimonopol, antitrest qonunlari, soliqlar, imtiyozlar (masalan, kredit olish) orqali doimo monopolizmning qarshiligi sindirilib, tovar ishlab chiqaruvchilar rag’batlantirilib turiladi. Sosializm xo’jalik yuritish sohasidagi o’zining dastlabki qadamlaridan iqtisodiyotni qat’iy markazlashgan rejali asosda tashkil etish yo’li bilan amalda yakkahokimlikni qonunlashtirdi. Xususiy mulk umumlashtirilib, yagona "umumxalk boshqacha aytganda, davlat mulkiga aylantirilishi shuni taqozo etardi.‖ Natijada, monopolizm surunkali hodisaga aylanib, har kuni, har soatda takror ishlab chiqariladigan bo’ldi. Chunki davlat bozordagi real ahvolni o’zida aks ettirmaydigan, oldindan belgilab qo’yiladigan tovar turlari va ularning narxlarini qo’llab-quvvatlardi. Shu yo’l bilan doimo talabning taklifdan ustunligi, ya’ni taqchillik ta’minlab kelindi. Amalda deyarli barcha korxonalar doimiy monopolistlarga aylanib, bozor va iste’molchiga o’z shartlarini qat’iy o’tkazish imkoniyatiga ega edi 10 . Ishlab chiqarishni yiriklashtirish va ixtisoslashtirish, ijtimoiy mehnat taqsimotini chuqurlashtirish ayrim tarmoq va korxonalarning yakkahokimligini yanada kuchaytirdi. Yiriklashuv, markazlashuv va ixtisoslashuv iqtisodiy qonuniyat darajasiga ko’tarildi. Xo’jaliklararo kooperasiyalash va agrosanoat integrasiyasi negizida qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini yanada yiriklashtirish hamda ixtisoslashtirish tug’risida maxsus qarorlar qabul qilindi. Yiriklashtirish va ixtisoslashtirish iqtisodiyotning barcha tarmoqlariga, moddiy va nomoddiy sohalarga, hatto ijtimoiy-madaniy jabhalarga ham keng singdirildi. Bu mash’um tajriba shunga olib keldiki, butun mamlakat bo’yicha ko’pchilik sanoat mhsulotlari turlarini bir-ikki korxona yetkazib beradigan bo’ldi 11 . O’tgan asrning 80-yillari oxiriga kelib, O’zbekistonda 100 nafargacha ishchisi bo’lgan sanoat 10 Н.Тўхлиев Тараққи еZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 10-11 бетлар. 11 Ислом Каримов, Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: "Ўзбекистон". 2011. - 169-бет. 7 korxonalarining umumiy soni to’rt yuzdan oshmagani bunga misoldir. Hamma joyda gigantomaniya vasvasasi avj oldi. Yagona partiya, yagona mafkura, yagona korxona, yagona tovar va yagona xalq! 12 Shunday qilib, bir tomondan, monopolizm tanqislikning kelib chiqishi uchun sharoit yaratadi. Ikkinchi tomondan, ana shu tanqislikning o’zi monopolizmning keng tomir otishiga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, ularning har ikkisi bir-biri bilan o’ta bog’liq hodisalardir. Sog’lom iqtisodiyotda monopoliyalar qattiq raqobat asosida paydo bo’ladi, raqobatdan o’sib chiqadi. Shuning uchun ular ilg’or, yuqori samaradorlikka va kam mehnat xarajatlariga, zamonaviy texnika va texnologiyalarga ega bo’lishga intiladilar. Raqobatdan xoli, iqtisodiy jihatdan o’zini oqlamaydigan, sun’iy, yuqoridan turib boshqariladigan korxonalar esa, odatda, texnik va iqtisodiy jihatdan qoloq bo’lsa ham, monopolistga aylanishi mumkin. Monopolizm sharoitida iste’molchi ishlab chiqaruvchining oldida hamisha ta’zimda bo’ladi. Chunki, tanqis tovarni topganiga shukr qiladi, boriga baraka, deb kun ko’radi. Monopolizm iste’molchini nafaqat mol egasiga iqtisodiy qaram qilib qo’yadi, balki uning muayyan haq-huquqlarini ham buzadi. Monopolizm sharoitida ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) qirol bo’lsa, raqobat sharoitida iste’molchi ana shunday mavqyega erishadi 13 . Monopolizm ham, tanqislik ham jamiyatda mas’uliyatsizlik, iste’molchining talab-extiyojlarini mensimaslik muhhitini yuzaga keltiradi. Natijada savdo do’konlarini sifatsiz, behad qimmat va kam sonli tovarlar egallaydi. Sanoat reja ko’rsatkichlarini ortig’i bilan bajaradi, iste’molchi esa ishlab chiqarilgan mahsulotlardan qoniqmay qolaveradi. Masalan, 1980-89 yillarda sobiq ittifoqda yalpi ijtimoiy mahsulot ishlab chiqarish 32 foiz, sanoat mahsuloti — 46, shu jumladan xalq iste’moli mahsulotlari 74 foiz oshgan edi. Aholi sonining o’sishi esa bu yillarda 26 foizni tashkil etdi. Ko’riiib turibdiki, ishlab chiqarish sur’atlari, aholining o’sish sur’atlaridan ancha yuqori. Ammo ahali turmush darajasida keskin o’zgarish yuz bergani yo’q. Bunday sharoitda pul o’zining qiymatini yo’kotib, keskin qadrsizlanishi tabiiy. Qo’lga kiritilgan puldan qanday foydalanish muammosi ham paydo bo’ladi. Korxona endi o’zining mahsulotini sotishga emas, balki o’ziga kerakli boshqa bir mahsulot turiga ayirboshlash — barterga intiladi. Bunday ayirboshlash harakatlarida taqchil mahsulotlar umumiy muqobil vazifasini o’tay boshlaydi. Shunday qilib, o’z-o’zidan barterga, ya’ni tug’ridan-tug’ri valyutasiz tovar ayirboshlashga yo’l ochiladi. Iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy voqyealarning bunday tadrijiy rivoji bozor iqtisodiyotiga o’tishni muqarrar qilib qo’ydi. 12 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.-12-14 бетлар. 13 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг ―Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш – устувор мақсадимиздир ҳамда ―Асосий вазифамиз – ‖ Ватанимиз тараққи еZти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир номли маърузаларини ўрганиш ‖ бўйича ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисоди еZт. - 2010.14-бет. 8 Lekin o’sha o’ta murakkab sharoitda bu borada bir-birini amalda inkor etadigan har xil nuqtai nazarlar mavjud bo’lgani ham sir emas. Birinchisi — iqtisodiyotimizni bozor munosabatlariga o’tish halokatdan qutqaradi, deb hisoblaydigan uzoqni ko’zlab, oqilona g’oyalar ilgari, surilgan realistik qarash. Ikkinchisi - avval ma’muriy yo’llar orqali iqtisodiy va moliyaviy tushkunlikka barham berib, undan keyin bozorga o’tish kerak, degan qarash. Bunda ikkinchi guruh vakillari o’z qarashlaridagi ziddiyatni anglab yetmagani qiziq agar ma’muriy yo’llar bilan iqtisodiyotdagi surunkali xastalikni, moliyaviy boshboshdoqlikni, xo’jasizlikni bartaraf etish mumkin bo’lsa, unda bozorga o’tishning nima zarurati bor? To’g’ri, bozor iqtisodiyotiga, Yurtboshimiz ko’p bor ta’kidlaganidek, bir kunda va bir zarb bilan o’tish aslo mumkin emas. Sababi - O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishning iqtisodiy asoslari juda zaif edi. Buning ustiga iqtisodiyotimiz xom ashyoga yo’naltirilgan va asosiy ishlab chiqarish fondlari g’oyat eskirgan. O’zbekiston sobiq ittifoq davrida amalda arzon mineral hamda qishloq xo’jaligi xom ashyosini yetkazib beruvchiga aylanib qolgan. Bu mustamlakachilik amaliyoti chor Rossiyasining O’rta Osiyoni bosib olganidan keyin boshlangan, sho’rolar davrida esa u ixtisoslashuv, mehnat taqsimoti vajlari bilan yanada chuqurlashtirilgan va mustahkamlangan edi. Respublika nafaqat jihozlar, texnologiyalar va juda ko’p turdagi xom ashyo mahsulotlarini, balki birinchi darajali ahamiyatga ega oziq-ovqat mahsulotlari — g’alla, go’sht, shakar, tuz, qandolatchilik mahsulotlari va boshqalarni, shuningdek, yurtimizda ishlab chiqarish mumkin bo’lgan juda keng doiradagi xalq iste’moli mollarini ham tashqaridan keltirishga majbur bo’lgan. Deyarli barcha tarmoqlarda tugallanmagan siklga ega ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgani sababli ular atayin xom ashyoni qazib olish va dastlabki ishlov berish, yarim fabrikalar tayyorlash bosqichida tuxtab qolar edi. Oddiy xalq ommasida agar ishlab chiqarish vositalarining asosiy qismi davlat tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan bo’lsa, bundan birinchi navbatda, sho’ro zamonidan qolgan xufiyona iqtisodiyot korchalonlari yutadi, o’zining «o’lik kapitalini» ishga solib yuboradi, degan hadiksirashlar ham mavjud bo’lgan. Albatta, hyech bir yangilikni hamma ham quchoq ochib kutib olmaydi. Tuzumni, iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlarni butunlay yangicha asosda shakllantirishni taqozo qiladigan bozor iqtisodiyotini ham o’z tarafdorlari-yu, unga shubha bilan qaraydiganlari ham bo’lishi tabiiy. Ko’p jihatdan tavakkalchilikka asoslangan bozor sharoitida o’z biznesi sinishidan, raqobat kurashida mag’lubiyatga uchrashidan hyech kim kafolatlanmaydi. Bunday munosabatlarni chuqur tadkiq etganlarning fikricha, kapital jamg’arilishining tarixiy tendensiyasi, ya’ni mayda mulklarning kimlardir tomonidan g’oyat yiriklashtirilishi, keng xalq ommasining yeri, tirikchilik vositalari mehnat qurollarining ekspropriasiya kilinishi kapitalizm tarixining muqaddimasidir. Bevosita ishlab chiqaruvchilarning ekspropriasiya qilinishi ko’p 9 mamlakatlarda katta yo’qotishlar, o’pirilishlar, ayniqsa, aholi kam ta’minlangan tabaqalarini haq-huqulari hisobga olinmasdan amalga oshirildi. 14 Davlatimiz rahbari Islom Karimov uzoqni ko’zlab, oqilona yuritayotgan siyosati samarasida O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tishda bunday katta yo’qotish va talotumlardan chetlab o’tildi. Ijtimoiy adolatsizlikka, aholining keskin tabaqalanishiga yo’l qo’yilmadi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning evolyusion, bosqichma-bosqich yo’li tanlandi. Bu borada ijtimoiy adolatni ta’minlashda davlatning islohotchilik roli katta ahamiyatga ega bo’ldi. Prezidentimiz Islom Karimov o’zining iqtisodiy siyosatga bag’ishlangan asarlarida bozor iqtisodiyotining shakl-shamoyillari, unga o’tishning zarurati, shart-sharoitlari va omillarini puxta asoslab berdi. «Biz mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, - deb yozadi davlatimiz rahbari, - o’z umrini o’tab bo’lgan eski mustabid sovet tuzumidan voz kechib, jahon tajribasini har tomonlama puxta o’rganish, umuminsoniy qadriyatlarni chuqur anglash, milliy urf-odat va an’analarimizni asrab avaylash va yanada mustaxkamlash asosida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan ochiq demokratik davlat barpo etishga azmu qaror qildik». 15 Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat muhitini yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish bozor munosabatlarini qaror toptirishning asosiy shart va yunalishlarini tashkil etdi. O’tgan davr ichida iqtisodiyotga oid qabul qilingan qonunlar. Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlarining asosiy qismi ana shu uch yo’nalishni rivojlantirishga qaratilganini alohida ta’kidlash darkor. Bu yillarda minglab davlat korxonalari xususiylashtirildi, aksiyadorlik jamiyatlari yoki mulkchilikning boshqa nodavlat korxonalari sifatida qayta tashkil etildi. Natijada nodavlat sektorining ulushi 1995 yilga kelib yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda 58,4 foizni tashkil etdi. 2010 yilda esa bu ko’rsatkich 81,7 foizga yetdi. 16 Ular xo’jalik birlashmalari, qo’shma korxonalar, xususiy fermer xo’jaliklari, aholi xususiy mulkining boshqa obyektlari sifatida faoliyat yurita boshladi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, kichik biznesni rivojlantirish samarasida O’zbekistonda yangi ijtimoiy qatlam mulkdorlar paydo bo’ldi. Qimmatli qog’ozlar va kuchmaye mulk bozori kabi yangi bozorlar paydo bo’ldi 17 . 14 Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли– Т.: Ўзбекистон, 1993. 96-,tn 15 Ислом Каримов, Асарлар, 19-жилд - Т.: "Ўзбекистон", 2011, 324-бет. 16 Ўзбекистан Республикаси иқдисодий-ижтимоий тараққиеZтининг мустақиллик йилларидаги (1990- 2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011-2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари (Кейинги ўринларда Статистик тўплам), Т., "Ўзбекистан", 2011, 6-бет. 17 Н.Тўхлиев Тараққи еZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.-22 бет. 10 O’zbekistonda 2000 yilda bozor munosabatlariga xos institusional qayta qurishning tugallanishi bilan o’tish davri nihoyasiga yetdi va aralash iqtisodiyot asosan shakllanib, uning yanada jadalroq rivojlanish bosqichi boshlandi. 2. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda “o’zbek modeli” ning o’rni va ahamiyati Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy-buyruqbozlik, rejali- taqsimot tizimidan voz kechib, ―o’zbek modeli deb nom olgan o’z taraqqiyot‖ yo’lini tanlab oldi. Yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish konsepsiyasiga asosan, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin ijtimoiy yo’naltirilgan bozor munosabatlariga o’tish, mamlakatimizda isloh etish va modernizasiya qilish borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Yaqin o’tmishga qarab shuni ta’kidlash mumkinki, haqiqatan ham, mustaqillik qo’lga kiritilgan davr o’ta murakkab bo’lib, u paytda sobiq ittifoq parokandalikka yuz tutgan, mamlakatimizda siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyat tobora keskin tus ola boshlagan edi. Shunday qaltis vaziyatda o’zligimizni anglash va toptalgan milliy g’ururimizni tiklashga qaratilgan intilish yanada kuchaydi. O’sha tahlikali va og’ir vaziyatda respublika rahbari Islom Karimov bosiqlik bilan oqilona ish tutib, qat’iy siyosiy irodani namoyon etib, mamlakatimizni chuqur tanazzuldan olib chiqishga qaratilgan, barqaror ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishning har tomonlama puxta o’ylangan islohotlar strategiyasini ishlab chiqdi va uni amalga oshirishga rahnamolik qildi. Yurtboshimiz rahbarligida ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish maqsadida g’oyat mashaqatli, shu bilan birga, sharafli taraqqiyot yo’li bosib o’tildi. Istiqlolimizning ilk yillaridayoq, Prezidentimiz yuksak demokratik talablarni hayotimizga to’liq joriy etish, fuqarolik jamiyati barpo qilish, farovon hayotga erishish bilan chambarchas bog’liq va uzluksiz davom etadigan jarayon ekanini ta’kidlab, bunday darajaga ko’tarilish hyech qachon osonlikcha kechmasligini uqtirib o’tgan edi 17 . I.A.Karimov ―O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li risolasida mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyingi dastlabki ‖ yillardagi rivojlanish jarayonlarini tahlil qilib, O’zbekistonda davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish dasturining o’zagi sifatida 5 ta asosiy tamoyilni belgilab berdi. Ilmiy va amaliy jihatdan puxta ishlab chiqilgan bu dastur nafaqat o’sha davrdagi avlod taqdiri, balki kelajak avlodlarimiz taqdirini ham o’ylab tuzilgan bo’lib, eski tuzumdan meros bo’lgan illatlarni tezroq bartaraf etish, mamlakatimizning rivojlangan, madaniyatli davlatlar darajasiga chiqib olishini 17 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўшма мажлисидаги ―Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси мавзусидаги маърузаси. -Т., 2010., 16-бет. ‖ 11 ta’minlashni ko’zda tutgan edi. Bu haqiqatan ham Prezidentimiz nomi bilan bevosita bog’liq holda jahonga tanilgan taraqqiyotning o’zbek modeli edi 18 . Islohotlarning o’zbek modeli bundan oldin dunyoda yaratilgan va mavjud bo’lgan modellarning birortasini takrorlamagan holda, o’z mohiyati va mazmuni jihatidan butunlay yangi taraqqiyot modeli bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli quyidagi besh tamoyilga asoslanadi: birinchidan, iqtisodiy islohotlar hyech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, ya’ni iqtisodiyot siyosatdan ustun bo’lishi kerak. Shuningdek, ichki, tashqi va iqtisodiy munosabatlarni mafkuradan holi etishni ta’minlash zarur; ikkinchidan, o’tish davrida davlat asosiy islohotchi bo’lishi lozim. U islohotlarning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishi, o’zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan amalga oshirishi shart; uchinchidan, qonun ustuvorligiga erishish, qonunlarga qat’iy rioya etish lozim. Buning ma’nosi shuki, demokratik yo’l bilan qabul qilingan yangi Konstitusiya va qonunlarni barcha hyech istisnosiz hurmat qilishi va ularga og’ishmay rioya etishi lozim; to’rtinchidan, aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat o’tkazish kerak. Aholining salkam 50 foizini 16 yoshga yetmagan bolalar tashkil etadigan O’zbekistonda buning alohida ahamiyati bor; beshinchidan, bozor iqtisodiyotiga o’tish iqtisodiyotning obyektiv qonunlarini e’tiborga olib, yaqin o’tmishdagi ―inqilobiy sakrashlar siz, ya’ni evolyusion yo’l bilan puxta o’ylab,‖ bosqichma-bosqich amalga oshirilishi kerak. Mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh qilish va yurtimizda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish asosida chuqur tanazzuldan xalos bo’lib, barqaror taraqqiyot va aholi turmush farovonligiga erishishga qaratilgan tub o’zgartirishlar siyosatining strategik maqsadlari I.A.Karimov tomonidan quyidagicha izohlab berildi: - ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini bosqichma- bosqich shakllantirish, qudratli va tinimsiz rivojlanib boradigan, kishilar hayoti va faoliyati uchun zarur shart-sharoitlarni ta’minlaydigan iqtisodiy tizimni barpo etish; - ko’p ukladli iqtisodiyotni yaratish, insonning mulkdan mahrum bo’lishiga barham berish, tashabbuskorlik va uddaburonlikni butun choralar bilan rivojlantirish negizi bo’lgan xususiy mulkning davlat tomonidan himoya qilinishini ta’minlash; - korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinliklar berish, ularning xo’jalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuvidan voz kechish, iqtisodiyotni boshqarishning ma’muriy-buyruqbozlik usullarini bartaraf etish, iqtisodiy omillar va rag’batlantirish vositalaridan keng foydalanish; 18 Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли– Т.: Ўзбекистон, 1993. 14- бет 12 - iqtisodiyotda moddiy, tabiiy va mehnat resurslaridan samarali foydalanishni ta’minlaydigan chuqur tarkibiy o’zgarishlar qilish, raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish, jahon iqtisodiy tizimiga qo’shilib borish; - kishilarda yangicha iqtisodiy fikrlashni shakllantirish, ularning dunyoqarashini o’zgartirish, har bir kishiga o’z mehnatini sarflash sohasi va shakllarini mustaqil belgilash imkonini berish 19 . Mustaqillikning ilk yillarida, ya’ni ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tishning birinchi bosqichida quyidagi ikki vazifani birdaniga hal qilish maqsad qilib qo’yildi: - totalitar tizimning og’ir oqibatlarini yengish, tanglikka barham berish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish; - respublikaning o’ziga xos sharoiti va xususiyatlarini hisobga olgan holda, bozor munosabatlarining negizlarini shakllantirish; Mazkur vazifalarni hal qilish uchun birinchi bosqichda isloh qilishning quyidagi muhim yo’nalishlari aniqlab olindi va amalga oshirildi: - o’tish jarayonining huquqiy asoslarini shakllantirish, islohotlarning qonuniyhuquqiy negizini mustahkamlash; - mahalliy sanoat, savdo, maishiy xizmat ko’rsatish korxonalarini, uy-joy fondini xususiylashtirish, qishloq xo’jaligi va xalq xo’jaligining boshqa sohalarida mulkchilikning yangi shakllarini vujudga keltirish; - ishlab chiqarishning pasayib borishiga barham berish, moliyaviy ahvolning barqarorlashuvini ta’minlash. Respublikada bozor munosabatlariga o’tishning birinchi bosqichida iqtisodiyot va ijtimoiy sohada yuz bergan tub o’zgarishlar uning o’z taraqqiyotida keyingi sifat jihatdan yangi bosqichga o’ta boshlash uchun mustahkam shartsharoit yaratdi. Shu bilan birga, isloh qilishning birinchi bosqichi natijalari keyingi bosqichning strategik maqsadlari va yo’nalishlarini aniq belgilab olish imkonini berdi. Ikkinchi bosqichda iqtisodiyotni modernizasiya qilish va isloh etishni yanada chuqurlashtirish, investisiya faoliyatini kuchaytirish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, shuning negizida iqtisodiy o’sishni ta’minlab, bozor munosabatlarini to’liq joriy qilish maqsad qilib qo’yildi. Shu maqsaddan kelib chiqib, mazkur bosqichda amalga oshirilishi lozim bo’lgan vazifalar quyidagi tartibda belgilandi: - davlat mulkini xususiylashtirish sohasida boshlangan ishni oxiriga yetkazish; - ishlab chiqarishning pasayishiga barham berish va makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash; - milliy valyuta – so’mni yanada mustahkamlash; 19 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Т., ―Ўзбекистон , 1995, ‖ 18бет. 13 - iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishini tubdan o’zgartirish, xomashyo yetkazib berishdan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o’tish. O’tish davrining ikkinchi bosqichida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyalashni kuchaytirish, ularga tegishli yordam ko’rsatish borasida birinchi bosqichda tutilgan yo’l davom ettirildi. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlab o’tganidek, mazkur bosqichda ―erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish nafaqat iqtisodiy, balki ham ijtimoiy, ham siyosiy vazifalarni hal qilishning asosiy shartidir‖ 20 . Bu esa iqtisodiyot sohasida quyidagi vazifalarni amalga oshirishni ko’zda tutdi: - iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini izchillik bilan o’tkazish hamda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish; - xususiylashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosida mulkdorlar sinfini shakllantirish; - mamlakat iqtisodiyotiga xorij sarmoyasini, avvalo, bevosita yo’naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay xuquqiy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy omillarni yanada kuchaytirish; - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiy taraqqiyotda ustuvor o’rin egallashiga erishish; - mamlakatning eksport salohiyatini rivojlantirish va mustahkamlash, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko’lamda integrasiyalashuvini ta’minlash; - iqtisodiyotda mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligini yanada mustahkamlashga qaratilgan tarkibiy o’zgarishlarni izchil davom ettirish. Shunday ekan, demokratik jamiyat qurishdan ko’zlangan maqsad yurtimizda istiqomat qiladigan barcha insonlar uchun munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlar kabi kafolatlangan yuksak turmush darajasi hamda erkinliklarni ta’minlashdan iborat. Mazkur ezgu maqsadni amalga oshirish uchun birlamchi ahamiyat kasb etgan, ya’ni ijtimoiy bozor iqtisodiyotini yaratishga yo’naltirilgan iqtisodiy islohotlarga e’tibor qaratildi. Iqtisodiy islohotlar esa o’z o’rnida jamiyatimizning siyosiy, ijtimoiy, ma’naviy hamda davlat qurilishi sohalaridagi tub islohotlar bilan chambarchas, uzviy bog’liqlikda amalga oshirib kelinmoqda 21 . 3. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari Iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish va uning siyosatdan ustunligini ta’minlashning qanday zarurati bor edi? O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash - demokratik va bozor o’zgarishlarining asosi, deb ta’kidlaydi. 20 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳа еZт – пировард мақсадимиз. -Т.: ―Ўзбекистон , ‖ 2000, 15-бет. 21 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўшма мажлисидаги ―Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси мавзусидаги маърузаси. -Т., 2010., 18-бет. ‖ 14 Iqtisodiyot mafkuraviy tazyiqlarsiz, o’ziga xos ichki qonun va qoidalarga muvofiq rivojlangandagina demokratik siyosiy va ijtimoiy islohotlar uchun mustahkam moddiy asos yaratiladi. «Birinchi navbatda iqtisodiy negizni (bazisni) barpo etish va iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish yangi jamiyat qurishning eng muhim shartidir. Bunda iqtisodiy o’zgartirishlar strategiyasi mafkuradan butunlay xoli etilishi, ya’ni siyosiy maqsadlarga erishish vositasi bo’lib xizmat qilmasligi kerak» 22 . Sho’rolar davrida iqtisodiyot yetmish yil hukmronlik qilib kelgan kommunistik mafkuraning siyosatning qurboniga aylangan edi. Natija ma’lum. Iqtisodiyot ham bamisoli tirik organizm - erkin harakat qilgandagina yuksalishi mumkin. Zug’um ostida qolsa, o’zidagi mavjud imkoniyatlarni ruyobga chiqara olmaydi. Sobiq ittifoq - sho’rolar davrida milliy iqtisodiyotlar mehnat taqsimoti va ixtisoslashuvi kabi qator iqtisodiy qonuniyatlar va prinsiplar orqali amalda markazga bog’lab qo’yilgan, hukmron mafkura va siyosatga tamoman bo’ysundirilgan edi. 23 Sho’rolar davrida mavjud mehnat taqsimoti va ixtisoslashuviga ko’ra, sobiq respublikalarning iqtisodiy rivojlanishida, bir tomondan markazdagi yirik sanoat birlashmalari qatnashar edi. Ularning faolligi, eng avvalo, qayta ishlash va konchilik sanoati kompleksi tarmoqlariga qaratilgani ham sir emas. Bu ishtirok milliy respublikalar sanoatining muayyan darajada o’sib, nisbatan zamonaviy texnologiyalar, yangi ishlab chikarish tarmoklarining paydo bo’lishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi, albatta. 24 1990-yillarning boshida O’zbekiston sanoat mahsuloti umumiy hajmida sobiq ittifoq vazirlik va idoralariga bo’ysunuvchi birlashma va korxonalar ishlab chikdradigan mahsulotlar hajmi 30 foizga yetgan edi. Ittifoqrespublika vazirlik va idoralariga qarashli korxona va birlashmalarda esa 54 foiz sanoat mahsuloti ishlab chiqarilar edi. Ikkinchi tomondan. O’zbekistonning Rossiya va boshqa respublikalardan keltiriladigan ishlab chiqarish va iste’mol tovarlariga bog’liqligi g’oyat kuchli edi. Iqtisodiy o’sishning tashqi omillarga bog’lanib qolganligi yakunlovchi ishlab chiqarish bosqichi ahamiyatining 75 haddan tashqari oshishiga, maxalliy mashinasozlikning esa zaifligicha qolishiga olib keldi. O’zbekistonda barcha sanoat mahsulotlari tarkibida mashinasozlik sanoatining ulushi nihoyatda past edi. Bunday taqsimot oqibatida sanoat asbob-uskunalari, texnologiya, fan- texnika yutuqlari tashqaridan olib kelinadigan mahsulotlarning asosiy yo’nalishi bo’lib qolaverdi. Cheksiz fosforit konlariga boy o’lkamizga, hatto gugurt ham tashqaridan olib kelinar edi. 22 Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 301-бет. 23 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2013 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиеZтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисоди еZт. - 2011. 4-бет 24 Н.Тўхлиев Тараққи еZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.6-бет 15 O’zbekistonda mashinasozlikning asosi bo’lgan dastgoxsozlik ayniqsa zaif rivojlangan edi. Natijada ishlab chiqarish vositalari va sanoat materiallari ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, zamonaviy yirik yalpi ishlab chiqarish talablariga javob beradigan avtomat va yarim avtomat murakkab dastgohlar ishlab chiqarishni keng yo’lga qo’yib bo’lmasdi. Bularning barchasi metropoliya va mustamlaka xalqlar o’rtasidagi munosabatlarning amaldagi yakqol ifodasidir. Metropoliya hyech qachon mustamlaka o’lkaning jadal rivojlanishini istamaydi. Uni doim o’z tizginida tutib, har xil yo’llar bilan ipsiz bog’lab turishdan manfaatdordir. Iqtisodiyotning siyosat va mafkuraga bo’ysundirilgani yirik o’rta va kichik korxonalar o’rtasidagi nisbatga ham salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Sobiq ittifoq vazirlik va idoralari tomonidan milliy respublikalarda, asosan, yirik korxona va birlashmalar qurildi. Chunki sobiq ittifokdagi mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv shunday amaliyotni taqozo qilar edi. Zo’rma-zo’raki tiqishtirilgan bunday amaliyotlar natijasida O’zbekiston iqtisodiyoti ham "gigantomaniya" degan xavfli "xastalikka" chalindi. Bu, albatta, o’lkamizda sanoat ishlab chiqarishning an’anaviy turlarini rivojlantirish, mehnat jamoalarining faolligi va tashabbuskorligini oshirish, bozor kon’yunkturasiga tezkor moslashishga katta monelik qildi. Xalqaro tajribadan ma’lumki, bir turdagi mahsulot ommaviy ishlab chiqariladigan joyda yirik ishlab chiqarish yaxshi samara berishi mumkin. Mayda (bir nafardan 19 kishigacha mehnat qiladigan) korxonalar 1980yillarda AQShdagi barcha korxonalarning 26,1, Yaponiyada 49,4 va Italiyada 43,4 foizini tashkil etgan. Kichik korxonalar (ya’ni yigirmadan 99 kishigacha ishlaydigan korxonalar) mos ravishda 28,4, 27,7 va 30,4 foizga teng edi. O’rta korxonalar (bunga yuzdan 499 kishigacha ishlaydigan korxonalar kiradi) 24,0, 14,6 va 14,2 foiz, 500 nafardan oshiq ishchi mehnat qiladigan yirik korxonalar 21,5, 8,2 va 12,1 foizni tashkil etardi. Ushbu raqamlardan ko’rinib turibdiki, zamonaviy iqtisodiyotga ega Yaponiyada ishchilarning qariyb yarmi kichik korxonalarda mehnat qilgan. Mayda va kichik firmalar ish bilan band bo’lgan yaponlarning to’rtdan uch qismini birlashtirgan. Kichik korxonalar - iqtisodiyot poydevori, degan gapda hikmat ko’p. 25 Yirik korxonalar mayda ishlab chiqarishga nisbatan bozor kon’yunkturasiga qiyin moslashadi, har qanday yirik ishlab chiqarish jarayonida katta-kichik bo’shliqdar paydo bo’lishi tabiiy. Yirik korxonalar ularning hammasini ham yolg’iz o’zi hal etishi qiyin. Bunday sharoitda kichik ishlab chiqarish yordamga kelishi va paydo bo’lgan bo’shliqni to’ldirishi mumkin. Kichik ishlab chiqarish, o’z navbatida, ists’mol bozorini tovar bilan to’ldirish, aholini ish bilan ta’minlashni yaxshilash, raqobat muhitini yaratishga xizmat qiladi. 25 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2013 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиеZтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисоди еZт. - 2011. 26-27 бетлар 16 Shuro zamonida sanoat mahsulotlari takibida ishlab chiqarish vositalari bilan iste’mol buyumlari ishlab chikaradigan ishlab chiqarish o’rtasidagi nisbatni mutanosib deb bo’lmasdi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bunda ustuvor o’rin tutishi, jadalroq rivojlanishi lozim. Qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar rivojlanishi o’rtasida ham nisbat buzilib keldi. Mineral xom ashyolarning katta qismi qayta ishlanmagan yoki yarim tayyor mahsulot holida O’zbekistondan olib chikib ketilardi. Deyarli barcha kon- ruda, metallurgiya kombinatlarida xom ashyoni qayta ishlash darajasi g’oyat past bo’lgan. Buning sababi shuki, konchilik sanoati sohasidagi ittifoq ahamiyatidagi yirik korxonalarning asosiy faoliyati respublikamizda mineral xom ashyoni to’la qayta ishlash, vertikal integrasiya jarayoni, diversifikasiyani rivojlantirishga emas, balki xom ashyo ishlab chiqarish va markazga yetkazib berishga yo’naltirilgan edi. Bu boradagi salbiy oqibatlardan yana birini sanoat korxonalarini mahalliy ishchi kadrlar bilan ta’minlashda ham ko’rish mumkin. Bu sohadagi vaziyat shunday ayanchli holga olib kelingan ediki, zamonaviy korxonalar narida tursin, nisbatan ancha past rivojlangan sanoat sektorida ham mahalliy ishchi kadrlarning umumiy miqdori juda kam edi. 50-60 yillarda ishga tushirilgan Navoiy, Zarafshon, Muborak, Angren, Yangiyer singari industrial shaharlar sobiq markaz vazirlik va idoralariga buysunuvchi yirik sanoat korxonalari bazasida bo’lgani uchun ularga zarur ishchi kadrlar ittifoqning boshqa respublikalaridan, asosan Rossiyadan ko’chirib keltirildi. Xolbuki, O’zbekistonning o’zida ishchi kuchi, salohiyatli kadrlar va mutaxassislar kam emasdi. Kam bo’lsa, ularni o’qitish, tayyorlash va kasbga yunaltirish ham mumkin. Bu, bir tomondan, mahalliy aholiga nisbatan e’tiborsizlik bilan qarashning, ikkinchi tomondan, mustamlakachilikka asoslangan siyosatning natijasidir. Bunday yondashuv nafaqat mahalliy millat vakillari orasidan yetuk ishchi kadrlar yetishib chiqishiga, balki, sanoatning jadal suratlarda rivojlanishiga ham monelik qiladi. Natijada mahalliy ishchi kadrlarni tayyorlash va tarbiyalash masalasi o’tgan asrning 20-30-yillarda qanday dolzarb ahamiyat kasb etgan bo’lsa, keyinchalik ham shundayligicha qolaverdi. Maxalliy millat vakillari Toshkent samolyotsozlik birlashmasi, vagon ta’mirlash zavodida 20-30 foizdan oshmadi. Konmetallurgiya, mashinasozlik kabi tarmoqlarda ham vaziyat deyarli shundayligicha qoldi. Iqtisodiyotning mafkura va siyosat qurboni bo’lishi respublikaning tashqi iqtisodiy faoliyatida yanada kengroq namoyon bo’ldi. 1990 yilda O’zbekistonga tashqaridan olib kelingan mahsulotning 90 foizga yaqinini sanoat mahsulotlari tashkil etardi. Chetdan keltiriladigan moddiy ishlab chiqarish tarmoqlari mahsulotining 80 foizdan ziyodrog’i sobiq ittifoq respublikalari ulushiga to’g’ri kelardi. Keltiriladigan sanoat mahsulotlari tarkibida asosiy o’rinni mashinasozlik va metallga ishlov berish (27,7%), yengil (22,7%) va oziq-ovqat (15,2%) sanoatlari egallagan. 17 Mahsulotlar, asosan, respublikalararo ayirboshlash bo’yicha chiqarilar va kiritilar edi. Tashqariga chiqarilgan sanoat mahsulotlari orasida asosiy o’rinni (59,7%) yengil sanoat mahsulotlari (paxta tolasi) tashkil etardi. Yana bir ayanchli holat shundan iborat ediki, tashqariga mahsulot chiqarishga nisbatan tashqaridan mahsulot kiritish ko’pchilik tarmoqlarda ancha yuqori edi. O’zbekistonning, ayniksa, mashinasozlik va metallga ishlov berish, kimyo va neft- kimyo, oziq-ovqat sanoati mahsulotlari buyicha tashqi bozorga bog’liqligi kuchaydi. 1990 yilda xalq iste’moli tovarlari bo’yicha tashqaridan mol kiritish (importni qo’shganda) tashqariga mol chiqarishdan (eksportni qo’shganda) 3 barobar ortiq bo’lgan. Nooziq-ovqat mahsulotlari (yengil sanoat mahsulotlari, madaniy-maishiy va xo’jalik mollari) buyicha mahsulot kiritish mahsulot chiqarishdan 4 barobar ko’p edi. Oziq-ovqat tovarlaridan go’sht va go’sht mahsulotlari, sut va sut mahsulotlari, tuxum, un, yorma, makaron, qand, qandolatchilik mahsulotlari, baliq, balik konservasi, margarin, konservalar, alkogolli ichimliklar keltirilsa, nooziq-ovqat tovarlaridan deyarli barcha turdagi gazlamalar, tikuvchilik va trikotaj mahsulotlari, charm poyabzal, madaniy-maishiy va xo’jalik tovarlaridan mebel, muzlatkichlar, kir yuvish mashinalari, televizorlar, radiopriyomnik qurilmalari, farfor-fayans, shisha va billur idishlar, velosiped va mopedlar keltirilgan. Har yili millionlab tonna paxta yetishtiriladigan o’lkada, hatto durustroq paypoq ishlab chiqaradigan fabrika ham qurilmagan, shoir aytganideq "daryo bo’yida qultum suvga zor" edik! 26 Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab vaziyat o’nglana boshladi. Lekin, iqtisodiyotning eski tuzumdan qolgan bunday mustamlakacha tarkibi bilan bozor munosabatlariga asoslangan mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etib bo’lmasdi. Buning uchun izchil, tizimli va uzoqni ko’zlab ish tutish lozim edi. Mamlakatimizda bu borada amalga oshirilayotgan ishlar berayotgan samaralarni quyidagi raqamlardan ham qo’rish mumkin. 1-jadval Iqtisodiyot tarmoqlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 27 (%hisobida) Iqtisodiyot tarmoqlari 1990 yil 2000 yil 2010 yil Sanoat 17,6 14,2 24,0 Qishloq xo’jaligi 3,4 30,1 17,5 Qurilish 5,8 7,7 12,4 Savdo 4,5 10,8 9,0 26 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2013 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиеZтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисоди еZт. - 2011. 39-42 бетлар 27 Н.Тўхлиев Тараққи еZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.108-бет 18 Boshqalar 22,2 18,7 23,7 Sof soliqlar 11,3 12,5 7.0 Jami 100,0 100,0 100,0 Mahalliy sanoatni rivojlantirish borasida amalga oshirilgan izchil va tizimli chora-tadbirlar samarasida o’tgan 20 yil mobaynida mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti tarkibida sanoatning ulushi 17,6 foizdan 24,0 foizgacha ko’tarildi. Kishloq xo’jaligining ulushi esa qariyb 2 barobar kamaydi. Boshqa tarmoqlarda ham xuddi shunday sifat o’zgarishlari amalga oshirildi. Istiqlol yillarida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishning yillik hajmi 3 barobar, uning o’tmishda juda zaif rivojlangan mashinasozlik va metallga ishlov berish tarmog’i esa 11,6 barobar o’sdi. Bu umumiy sanoat ko’rsatkichidan qariyb 4 barobar ko’pdir. Bunday ulkan yuksalishga mamlakatimizda avtomobilsozliq neft- gaz mashinasozligi, temir yo’l mashinasozligi kabi nisbatan yangi va zamonaviy sohalarni barpo etish va jadal rivojlantirish orqali erishilganini alohida ta’kidlash darkor. Istiqlol yillarida Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asos solingan mamlakatimiz uchun butunlay yangi tarmoq — avtomobil sanoati sohasida hozir 18 mingdan ortiq kishi ish bilan bandligi alohida ta’kidlash o’rinlidir. Ma’lumotlarga ko’ra, «O’zavtosanoat» kompaniyasi tizimiga kiruvchi korxonalarda 2011 yilning o’zida 1,4 mingdan ziyod yangi ish o’rni yaratilgai. Investisiya dasturi doirasida mashinasozlarimiz avtomobillar uchun zarur ko’plab detallarni ishlab chiqarishni o’zlashtirish ustida ish olib bormoqda. O’tgan yillar davomida bu borada ulkan yutuqlarga erishildi. Bamperlar. avtoemallar, germetiklar , sanoat bo’yoqlari, tutun chiqargichl ar. yonilg’i baqlari, yoqilg’i nasoslari, avtomobil oynalari va o’rindiqdari, akkumulyatorlar, elektr o’tkazgichlar uchun jgutlar, avtomobil salonining ichki qoplash qismlari, tashqi yoritish vositalari, yonilg’i moyi va havo filtrlari, kapsulalangan oynalar, generatorlar va kompressorlar, g’ildirak disklari va shassi uzellari ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyat ko’rsatmoqda. Mamdakatimizda tarkibiy qayta qurish, mulk munosabatlarini takomillashtirish davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish mexanizmlari orqali amalga oshirildi. Bu ko’p ukladli aralash ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishning muhim shartlaridan biridir. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik iqtisodiy yuksalishning muhim omillaridan biriga aylandi. Statistik ma’lumotlarga ko’ra 2010 yilda mamlakatimiz aholisining har ming nafariga 15,2 kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyekti to’g’ri kelgan. Bu ko’rsatkich Moldovada - 12,3, Qozog’istonda - 6,9, Rossiyada - 11,3, Ukrainada - 7,5, Belarusda - 7,3, Ozarbayjonda - 1,6 tani tashkil etdi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanish sur’atlari, milliy iqtisodiyotimizdagi muhim o’rni va salmog’i naqadar tez usayotganligini quyidagi 2-jadvaldan ham 19 bilsa bo’ladi. 28 2-jadval 29 (% O’zbekistonda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi hisobida) Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 2000 yil 2005 yil 2010 yil YaIMda 31,0 38,2 52,5 Sanoatda 12,9 10,0 21,1 Ish bilan band bo’lganlarning umumiy sonida 49,7 64,8 74,3 Eksportda 10,2 6,0 13,6 Mamlakatimizda o’tgan 20 yil ichida tashqi savdo aylanmasi 805,6 million AQSh dollaridan 21,8 milliard dollarga, ya’ni 27,1 barobar o’sdi. Jumladan, eksport hajmi 442,7 million dollardan 13,1 milliard dollarga, yoki 29,5, import 362,9 million dollardan 8,8 milliard dollarga yoki 24,2 barobar ko’paydi. Ayni paytda tashqi savdoning ijobiy saldosi 79,8 million dollardan 4,2 milliard dollarga, ya’ni 53 barobar ortdi. Bu oltin-valyuta zaxiralarimizning muttasil o’sishi va milliy valyutamiz barqarorligini ta’minlashga ham xizmat qilmoqda. Eksport va importning tarkibi keskin o’zgardi. Mustakillikkacha O’zbekiston chetga xom ashyo chiqaradigan va tayyor mahsulotlar, asosan, iste’mol mollarini olib keladigan mamlakatdan bugun qo’shimcha qiymat yuqori bo’lgan tayyor mahsulotlarni tobora ko’p va keng eksport qilayotgan, ishlab chiqarishni texnik va texnologik modernizasiya kilishga muljallangan texnika va asbob-uskunalarni import qiladigan mamlakatga aylandi. Mashina va uskunalarning import tarkibidagi ulushi izchil o’smokda: 1990 yilda 12,1 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2010 yilda 44,1 foizgacha yetdi. Eksportning tarkibi diversifikasiya qilinishi natijasida paxta tolasi ulushi jiddiy kamaydi. Uning eksportdagi ulushi 1990 yilda 59,7 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda 11,3 foizdan oshmadi. Oziq-ovqat mahsulotlari importa o’tgan davr mobaynida 48,9 foizdan 10,9 foizga tushdi. 30 Tashqi savdo geografiyasi ham diversifikasiyalashdi. Ilgari, birinchi navbatda, sobiq ittifoq tarkibidagi respublikalar va sosialistik lagerga kiruvchi mamlakatlar, sosialistik yo’nalishni tanlagan davlatlar bilan tovar ayirboshlash va savdo-sotiq amalga oshirilishi shart bo’lgan. 31 28 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоийиқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2013 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиеZтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисоди еZт. - 2011. 46-49 бетлар 29 Н.Тўхлиев Тараққи еZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.110-бет 20 O’zbekistonda tashqi savdo aylanmasining usishi 3-jadval 1990 yil 2000 yil 2010 yil Tashqi savdo aylanmasi, million AQSh dollarida 805,6 6212,1 21842.2 Eksport, million doll. 442,7 3264,7 13044,5 Import, million doll. 362,9 1247,4 8799,7 Saldo (+, -) million doll. 79,8 317,3 4244,8 Bu ham mavjud xukmron mafkura va siyosatning amaldagi ifodasi edi, albatta. Xalqimiz mustaqillikka erishganidan keyin tashqi savdo doirasi keskin kengaydi va uning tarkibida uzoq xorij mamlakatlari soni orta boshladi. Agar 1990 yilda tashqi savdo aylanmasida uzoq xorij mamlakatlari ulushi 39,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda bu raqam 56,9 foizga yetdi. Eksportda ularning hissasi 37,7 foizdan 54,8 foizga, importda 42,6 foizdan 59,9 foizga yetdi. Haqiqiy bozor munosabatlari xar qanday mafkuraviy va siyosiy qoliplardan xoli va ustun bo’lishi kerak shundagina barqaror iqtisodiy o’sishga yo’l ochiladi. Bu tamoyil davlatimiz rahbari tomonidan shuning 30 Ўзбекистон Республикаси Президенти И . А . Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий - иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги «2012 йил Ватанимиз тараққиеZтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади » мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма .- Т .: «O`qituvchi» НМИУ , 2012. 36- бет 31 Н . Тўхлиев Тараққи еZтнинг ўзбек модели . Т .:2012.111- бет uchun ham bozor munosabatlariga o’tishning muhim shartlaridan biri sifatida ilgari surildi. Davlatning bosh islohotchiligi: davlat iqtisodiy o’zgarishlarning tashabbuskori va bosh islohotchisidir. O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tishda davlat bosh islohotchi, iqtisodiy qayta ko’rishlarning tashabbuskori sifatida maydonga chiqdi. «Bozor munosabatlariga o’tish davrida davlat bosh islohotchi bo’lishi. iqtisodiyot va mjtimoiy turmushning hamma sohalarini o’zgartirish rejalarini tuzib, uni izchillik bilan amalga oshirishi zarur» 32 , - deb ta’kidlaydi O’zbekistan Prezidenti Islom Karimov. Nima uchun bu o’ta mas’uliyatli tarixiy vazifa aynan davlatning zimmasiga yuklatildi? Chunki mustaqil milliy iqtisodiyotni barpo etish va ayni paytda bozor munosabatlariga o’tish boshlanganida mamlakatimizda davlatdan ko’ra qudratliroq kuch, tizim yo’q edi. Jamiyat barcha azolarining iqtisodiy imkoniyatlari deyarli bir xil, boshlang’ich darajada bo’lgan. Bozor islohotlarining takdirini, ayrim 21 davlatlarda bo’lgani kabi, davlat korporasiyalari qo’liga topshirib qo’yib ham bo’lmasdi. Xorijda kuchli diaspora va sahiy homiylarimiz ham yo’q. Boz ustiga bozorga o’tishning «shok terapiyasidan» farqli o’laroq, bosqisma-bosqich amalga oshiriladigan ijtimoiy yo’naltirilgan modeli tanlandi. Bunday sharoitda aholining, ayniqsa uning kam ta’minlangan qismi manfaatlarini qayta taqsimlash mexanizmi orqali faqat davlatgina himoya qila olishi mumkin. Shu bois davlatning kuchqudratidan, boy imkoniyatlaridan foydalanmaslik keyinchalik to’g’rilab bo’lmas xatolarga olib kelishi tayin edi. Prezidentimiz tomonidan ushbu yo’l yagona va to’g’ri yo’l deb tanlandi. Davlat bizda azaldan qudratli kuch, boshqarish vositasi bo’lib kelgan. Islohotlardan oldin barcha mulk obyektlarining 90 foizdan ziyodrog’i davlat tasarrufida edi. Qayd etish lozimki, barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning samarali faoliyat yuritishida davlat, uning muassasalari va tarkibiy tuzilmalarining o’rni bor. Buni hyech kim inkor etmaydi. Lekin bozor o’zini o’zi boshqara oladigan tizim, munosabatlar silsilasi. Bunday sharoitda davlatning iqtisodiyotga aralashuvi yoki iqtisodiyotning davlat tomonidan tartibga solinishi qanday nisbatda, darajada bo’lishi kerak? Buning aniq bir mezoni yoki ko’rsatkichi bormi? Bu - juda nozik masala. O’tgan asr davomida jahon iqtisodiyoti rivojlanishining turli bosqichlarida ba’zan bozor qonuniyatlari, ba’zan iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish usullari ustuvorlik qilib keldi. 1940-70 yillarda iqtisodiy jarayonlar ы i boshqarish va tartibga solishda davlatning rolini kuchaytirish konsepsiyasi ustunlik qilgan bo’lsa, 1980-90-yillarda iqtisodiyotni bozor tomonidan tartibga solishning cheklanmagan imkoniyatlari konsepsiyasini ilgari suruvchi monetarizm va neoliberalizm nazariyalarining mavqyei oshdi. 4-jadval Iqtisodiyotda nodavlat sektori 33 (% hisobida) :: ' Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 309-бет. 3 Статистик тўплам, Т., ―Ўзбекистон, 2011, 64-бет ‖ 1995 yil 2000 yil 2010 yil YaIM 58.4 72,6 81,7 Sanoat 49,1 63,9 91,0 Qishloq xo’jaligi 97,6 99,1 99,9 Qurilish 62,1 81,2 89,6 Transport 13,9 30,7 56,0 Aloqa x 82,4 96,1 Chakana savdo aylanmasi 91,7 96,8 99,9 Pullik xizmat 34,6 57,1 81,7 Tashqi savdo x 70,4 79,4 Bandlik 69,0 75,9 79,1 22 Iqtisodiy adabiyotlarda Yevropaning yetakchi mamlakatlari hisoblanadigan Fransiya va Germaniyada davlatning iqtisodiyotga aralashuv darajasi 48 foiz, «superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz deb ko’rsatiladi. Bu ko’rsatkichlar bozor mukammal, o’zini o’zi tartibga solib turuvchi tizim, davlatning unga aralashuvi iloji boricha past darajada bo’lishi kerak deb hisoblaydigan klassik bozor iqtisodiyotini ma’qul ko’radigan Shimoliy Amerika modeli ko’rsatkichidan ancha yuqoridir. 4-jadvaldan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotning barcha sohalaridagi ulushi va aralashuvi muttasil kamayib bormoqda. 2010 yilda mamlakatimizda davlat sektorining ulushi yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda 18,3 foiz, sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1, ko’rilishda 10,4, transportda 44,0, aloqada 3,9, chakana savdo aylanmasida 0,1, pullik xizmat ko’rsatishda 20,6, tashqi savdoda 8,3 va bandlikda 20,9 foizni tashkil etdi. Bu raqamlar davlatning mamlakat iqtisodiyotidagi o’rnini to’liq ko’rsata oladimi? Yo’q, albatta. Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi davlatning urni va roli ancha katta va rang-barangdir. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat iqtisodiyotni tartibga solish, qayta taqsimlash mexanizmi orqali aholi manfaatlarini himoya qilishi, iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor shart-sharoitlarini yaratishi, iqtisodiy erkinlik va tenglikni kafolatlashi, bozor institutlarini shakllantirishi, tadbirkorlik tizimlarini qaror toptirish va rivojlantirishga ko’maklashishi, raqobat muhitini vujudga keltirishi, tarkibiy qayta ko’rishlarni amalga oshirishi zarur. Bunda davlat tartibga solishning moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narx-navoni nazorat qilish vositalaridan keng foydalanadi. Davlat yirik dastur va loyihalarni moliyalashtiradi, chet el investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi. O’tish davrida davlatning iqtisodiyotni tartibga solish roli nafaqat davlat sektori, balki xususiy sektorga nisbatan ham muntazam kuchayib bordi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat institutlari tomonidan amalga oshiriladigan va mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan qonunchiliq ijroiya va nazorat harakteriga ega bo’lgan chora-tadbirlar tizimini amalga oshirishdir. Bozor munosabatlariga o’tish jarayonida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning ahamiyati shakllangan bozor tartiblaridan ancha ustun bo’ldi. Bu - tabiiy. O’tish davrida qabul kilinadigan iqtisodiyotga oid qonun, uaror va qoidalarning ko’lami g’oyat keng bo’lib, ularning hayotga tatbiq etilishi muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, o’tish davri sharoitida bozor mexanizmining hali to’laqonli ishga tushib keta olmasligini ham nazardan chetda qoldirmaslik lozim. Ma’muriy buyruqbozlikka asoslangan rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tish o’z-o’zidan yuz bermaydi. Shuning uchun ham, davlatning asosiy vazifalaridan biri ushbu jarayonni tartibga solish, iqtisodiyotning bir maromda faoliyat ko’rsatishini ta’minlash maqsadida bozor infratuzilmasini shakllantirishdir. 23 Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekistonda davlat qo’yidagi asosiy iqtisodiy vazifalarni bajardi: -pul emissiyasi, pul-kredit, soliq va byudjet tizimini tartibga solish; -fuqarolarning huquq va erkinliklarini. mulkdorlar va xo’jalik subyektlari huquqlarini kafolatlash; -makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash; -monopoliyaga qarshi chora-tadbirlarni amalga oshirish va raqobat muhitini yaratish; -ilm-fan va axborot texnologiyalarini rivojlantirish; -faol tashqi iqtisodiy siyosat yuritish; -umumdavlat ahamiyatiga ega ishlab chiqarish, ijtimoiy va ekologik infratuzilmani rivojlantirish; -kam ta’minlangan aholi guruhlarini ijtimoiy himoyalash; -atrof-muhitni muhofaza qilish; -iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tarkibini optimallashtirish; -mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash; -bozor munosabatlarining huquqiy asoslarini yaratish; -ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va amalga oshirish va hokazolar. O’zbekistonda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish huquqiy, ma’muriy va iqtisodiy usullar bilan birgalikda olib borildi. Turli mulk shaklidagi korxonalar va bozor institutlarining (bank, birja, aksionerlik jamiyatlari) faoliyat ko’rsatishi me’yorlarini ta’minlovchi, bozor sharoitiga mos yangi soliq sug’urta, aholini ijtimoiy himoyalash, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, raqobat muhitini yaratish, kichik va xususiy biznesni qo’llab-quvvatlash bo’yicha qonunlar tizimi yaratildi. Iqtisodiy faoliyatning alohida sohalarini boshqarish ta’kikdlash, ruxsat berish va majburiy chora-tadbirlar orqali amalga oshirildi. Ma’muriy yo’l bilan monopolist korxonalar va ijtimoiy ahamiyati yuqori mahsulot narxlari ustidan davlat nazorati o’rnatildi. Alohida tovarlar eksport va import kvotalari o’rnatildi yoki lisenziyalar belgilandi. Ijtimoiy sohalar va ekologiya masalalarida ham davlatning ma’muriy usullaridan foydalanildi. 29 Tartibga solishning yaxlit iqtisodiy usullari tizimini yaratish davlatning o’tish davridagi eng muhim vazifalaridan biri hisoblandi. Shu maqsadda davlatning iqtisodiy siyosati (pul-kredit, moliya-byudjet, soliq, valyuta, bojxona, narxlar, amortizasiya va boshqalar) ishlab chiqildi va izchil amalga oshirildi. Shuningdek, davlat buyurtmasi, kvotalar, lisenziyalar, byudjetdan moliyalashtirish, prognozlashtirish va dasturlar ishlab chiqish kabi tartibga solish vositalaridan keng foydalanildi. 29 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.119-122 бетлар 24 2008 yilda boshlangan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan davlatning bosh islohotchi bo’lishiga oid tamoyil naqadar to’g’riligini va hayotiyligini yana bir bor tasdiqladi. Global inqiroz sharoitida ko’plab davlatlar juda katta miqdordagi oltin-valyuta zaxiralari va jamg’armalarini o’z moliya-kredit tizimini saqlab qolishga sarflashga majbur bo’ldi. Shu yo’l katta bankrotliklarning oldini oldi, iqtisodiyotning arteriyasi hisoblanadigan bank tizimini xalokatdan ko’tkardi. Birgina AQShning o’zi Federal zaxira jamg’armasidan bir necha yuz milliard dollardan iborat mablag’ni inqiroz oqibatlarini yumshatishga sarfladi. 2010 yilning boshida Shveysariyaning Davos shahrida o’tgan an’anaviy xalqaro iqtisodiy forumda davlat arboblari va iqtisodchilar «davlat aralashmaganida hamma narsa bir zumda barbod bo’lar edi» deb ruy-i rost tan oldilar. Bu gap zamirida global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz "eshik qoqqan" murakkab sharoitda mamlakatlar bank-moliya tizimiga davlat yordamga kelmaganida butun jahon iqtisodiyoti bir zumda inqiroz botqog’iga g’arq bo’lar edi, degan e’tirof bor 30 . O’zbekistonda makroiqtisodiy barqarorliq katta oltin-valyuta zaxiralarining mavjudligi, rivojlanish jamg’armasi imkoniyatlari, tashqi qarzning minimumga tushirilganligi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida bunday murakkab masalarni o’z vaqtida samarali hal qilish imkonini berdi. Osiyo taraqqiyot bankining O’zbekistondagi doimiy vakolatxonasi rahbari Kazuxiko Xiguchi haqli ravishda ta’kidlaganidek, "o’zbek modeli"ning o’ziga xos jihatlaridan biri shundaki, davlat boshqaruvi makro darajada, bozor iqtisodiyotini shakllantirish esa mikro darajada amalga oshirishni nazarda tutadi. O’zbekistonda izchillik bilan amalga oshirilayotgan islohotlar mutanosib va barqaror rivojlanishga, sanoatni modernizasiya qilish va texnologik qayta jihozlashga xizmat qilayotir. Makroiqtisodiy, tuzilmaviy va institusional o’zgarishlarda, ayniqsa, kichik biznesni rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash borasida ulkan yutuqlar qo’lga kiritilmoqda". Erkin raqobat davrlaridan farqli o’laroq, bugun zamonaviy iqtisodiyotda miqdor va sifat o’zgarishlari yuz berib, faoliyat ko’rsatish tizimi g’oyat murakkab va ziddiyatli tus olmoqda. Agar o’tgan asrda monopoliyalar iqtisodiyotda noyob holat sifatida uchragan bo’lsa, endilikda har bir bozor, tarmoqlarning katta qismi monopol korxonalar ta’siriga tushib qolayotir. Transmilliy korporasiyalar bozor va uniig segmentlaridan kattaroq ulush olish maqsadida keng tomir yoymoqda. Natijada, iqtisodiyotni muvozanatga keltirib turuvchi bozor mexanizmining to’laqonli faoliyat doirasi toraymoqda. Ikkinchi tomondan, keng aholi qatlamlarini ijtimoiy himoyalash, iqtisodiy o’sishning yuqori sur’atlarini ta’minlash vazifalarining ahamiyati ortmoqda. Mamlakat iqtisodiy taraqqiyoti bilan bog’liq shunday sohalar borki, ular odatda ulkan hajmlarda investisiyalar kiritishni talab qiladi. Oddiy tadbirkor va 30 И.А.Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари // – Т: Ўзбекистон, 2009. 49-бет 25 korxonalarning bunga qurbi yetmaydi. Ko’p hollarda bu sohalar daromad keltirmaydi yoki foydasi uzoq vaqtdan keyin kelishi mumkin. Odatda, bunday sohalar, masalan, transport, kommunikasiya, ekologiya, energetika xizmatlaridan barcha barobar foydalanadi. Davlat bozor tizimining samarali ishlashiga yordam ko’rsatuvchi muhit va poydevor yaratadi, iqtisodiyotiing barcha ishtirokchilari uchun teng imkoniyatlar beruvchi yagona qoidalarni joriy qiladi, raqobatni rag’batlantiradi, tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshiradi. daromadlarni taqsimlaydi, keng aholi qatlamlarini ijtimoiy himoyalash maqsadida uni qayta taqsimlaydi, iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlaydi va hokozo. Davlatning islohotchilik roli va ahamiyati shu bilan tugamaydi. O’zbekistonda davlat ijtimoiy sohadagi islohotlarga ham rahnamolik qilib kelmoqda. Shu maqsadda davlat byudjetidan ta’lim, sog’likni saqlash, sport, kommunal xizmat va boshqa ijtimoiy sohalarga sarflanadigan mablag’lar hajmi yildan yilga oshirilmoqda. Ta’lim, sog’liqni saqlash, sport va uy-joy bilan ta’minlash sohasida amalga oshirilgan islohotlar ko’lami keng va samarasi g’oyat yuqori. Ijtimoiy infratuzilma barqaror faoliyat ko’rsatmokda va rivojlanmokda. 2010 yilda O’zbekistonda 9860 umumta’lim maktabida 4676,1 ming o’quvchi, 1539 o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalarida 1623,1 ming o’quvchi, 66 oliy ukuv yurtida 300 mingdan ziyod talaba tahsil oldi 31 . 1997 yildan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi izchillik bilan va samarali amalga oshirilmoqda. Dastur aholining uzluksiz ta’lim olishini, ta’lim tizimining jamiyatda sodir bo’layotgan o’zgarish va yangilanishlarini, iqtisodiyotdagi yuqori malakali kadrlarga bo’lgan extiyojlarni nazarda tutadi. 2004-2010 yillarda maktab ta’limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi doirasida maktablarning aksariyat qismi qaytadan qurildi, ta’mirlandi va rekonstruksiya qilindi, gaz, suv va aloqa vositalari bilan ta’minlandi, markazlashgan kanalizasiya tarmoqlariga ulandi. 1998-2010 yillarda o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi o’quv muassasalarini yangidan qurish va rekonstruksiya qilish maqsadida 2,5 trillion so’m mablag’ sarflandi 32 . Har yili ta’lim sohasiga ajratilayotgan harajatlar YaIMning 10-12 foizini tashkil etmoqda. 1998 yilda sog’liqni saqlash tizimini isloh qilish davlat dasturi qabul qilindi. Dasturga muvofiq mamlakatimizda butun tibbiyot tizimini tubdan qayta qurish, ko’p sarf-harajat talab etadigan va samarali bo’lmagan tibbiy yordamdan yangi zamonaviy ixtisoslashtirilgan tibbiy xizmat turlariga o’tish boshlandi. Sog’liqni saqlash tizimini qo’llab-quvvatlash maqsadida birgina 2010 yilda 2 trillion so’mdan ziyod mablag’ sarflandi. Bu sohodagi davlat siyosatining asosiy 31 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 126 бет 32 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги «2012 йил Ватанимиз тараққи еZтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма.-Т.: «O`qituvchi» НМИУ, 2012. 46 бет 26 yo’nalishlaridan biri ona va bola salomatligini muhofaza qilishdir. Mamlakatimizda davlatning bevosita ishtirokida qudratli farmasevtika sanoati yaratildi. Qishloq aholisini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlash davlat dasturi amalga oshirildi. O’tgan davr mobaynida davlat kafolati bilan kommunal soha rivoji uchun 700 million AQSh dollari miqdoridagi uzoq muddatli imtiyozli xorijiy investisiya va kreditlar jalb etildi. Umuman har yili davlat byudjetining yarmidan ziyodrog’i ijtimoiy sohaga sarflanmoqda. Birgina ta’lim sohosiga ajratilayotgan mablag’lar mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10-12 foizini tashkil etmoqda. Bu qadar keng ko’lamli harajatlarni faqat davlat kuchi va imkoniyatidan foydalanib amalga oshirish mumkin, xolos. Bundan tashqari davlat iqtisodiy erkinlikni ta’minlaydi, iqtisodiy-ijtimoiy va institusional islohotlarni amalga oshirishning strategik maqsad va vazifalarini belgilaydi, raqobat va tadbirkorlik tuzilmalarini shakllantiradi va rivojlanishini qo’llab-quvvatlaydi, tarkibiy qayta qurishlarni amalga oshiradi, ishlab chiqarishning tarmoq va xududiy nisbatini ta’minlaydi, yagona moliya, kredit, soliq valyuta, narx siyosatini amalga oshiradi. Global moliyaviy iqtisodiy inqiroz davlatning iqtisodiyotga aralashuvini kuchaytirdi. Bu sharoitda davlat bankrotlik yoqasiga kelib qolgan korxona va xizmat turlarini qayta milliylashtirib, «tiriltirib» yana o’z tasarrufidan xususiy qo’llarga sotish amaliyotini ham qo’lladi. 33 Iqtisodiyotni modernizasiya qilish, ishlab chiqarishni diversifikasiyalash jarayonida davlatning o’rni va roli katta. Modernizasiyalash ijtimoiy-iqtisodiy jarayon bo’lib, iqtisodiyotning asosiy negizini o’zgartirmasdan turib, muttasil takomillashtirish bo’yicha davlat tomonidan jahon taraqqiyotining zamonaviy tendensiyalarini hisobga olgan holda ko’riladigan chora-tadbirlar tartibotidir. Modernizasiyalash davlatning investision va ijtimoiy siyosatini o’zida ifoda etib, soliq tartibini takomillashtirishni, iqtisodiyot tarkibini davlat tomonidan boshqarishni, boshqaruv organlari vazifalariga o’zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. Modernizasiyalash milliy iqtisodiyotning xalqaro raqobatbardoshligini oshirishga yo’naltirilgan iqtisodiyotni tarkibiy, institusional, texnologik takomillashtirish jarayoni sifatida davlatning islohotchiligiga tayanadi. Davlat modernizasiyalashning faol subyekti sifatida uning maqsadi, vazifalari, ustuvor yo’nalishlari, uni amalga oshirish sur’atlari, resurslari va innovasion asoslarini belgilaydi. Modernizasiya ilmiy va mehnat sig’imi yuqori bo’lgan texnologiyaga o’tishni anglatadi va ishlab chiqarishning innovasion yo’nalishini kuchaytirishga xizmat qiladi. Qonun ustuvorligini ta’minlash. O’zbek modelining yana bir harakterli tamoyili qonun ustuvorligini yoki ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining huquqiy asoslarini ta’minlash bilan bog’liqdir. Chunki bozor munosabatlarining 3 И.А.Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари // – Т: Ўзбекистон, 2009. 6-бет 27 o’ziga xos qonun va qoidalari bo’lishi tabiiy. Xorijda bunday tartib va qoidalar bir necha yuz yillar mobaynida shakllanib, takomillashib kelgan. Ularni inkor etish yoki mensimaslik - xato. Global iqtisodiyotga integrasiyalashuv ham aynan shuni - ularga rioya etishni talab qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlaganidek, «ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotining qonunchilik asosini yaratish - bu faqat o’tish davrining majburiy shartigina bo’lib kolmay, balki huquqiy davlatni barpo etishning o’ziga xos xususiyati hamdir». Bu xulosadan ko’rinib turibdiki, bozorga o’tish sharoitida xo’jalik yuritishning muayyan yo’nalishlarini tartibga solish bo’yicha qabul qilinadigan qonunlar qisqa muddatga yoki tor sohalar bilan cheklanib qolmasdan, uzoq muddatlarga muljallangan jamiyat hayotining barcha jihatlarini huquqiy ta’minlashga qaratilgan bo’lishi lozim. Ayni paytda Prezidentimiz qonunlar xayotiy, amaliyot bilan uzviy bog’liq bo’lishi va undan kelib chiqmog’i, qonun xujjatlarining bevosita ta’sir kuchi shunga muvofiq fukarolarning ham huquqiy madaniyati yuqori bo’lishi lozimligini ta’kidlaydi. «Qonunning ustuvorligi shuni bildiradiki, asosiy ijtimoiy, eng avvalo, iqtisodiy munosabatlar faqat qonun bilan tartibga solinadi, uning barcha katnashchilari esa xech bir istisnosiz huquq normalarini buzganligi uchun javobgar bo’ladi». 34 O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 53-moddasida «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O’zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakldagi mulk tashkil etadi. Davlat ... barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jixatdan bab-barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxleiz va davlat himoyasidadir» 35 deb mustaxkamlab qo’yilgan. O’zbekistonda «Yer, yer osti boyliklari, suv, usimlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir». 36 Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni amalga oshirishni huquqiy-me’yoriy jihatdan ta’minlash maqsadida «O’zbekiston Respublikasida mulkchilik to’g’risida» (1990), «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtrish to’g’risida»gi (1991) O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Vazirlar Maxkamasining «Mahalliy sanoat, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, davlat savdo va umumiy ovqatlanish korxona va tashkilotlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni tashkil etishning chora-tadbirlari to’g’risida»gi qarori va boshqa qonunosti hujjatlari qabul qilindi. «Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to’g’risida» (1996), «Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to’g’risida» (1996), «Tabiiy monopoliyalar to’g’risida»gi (1997) qonunlar mamlakatimizda raqobat muhitini rivojlantirish, bozorlarda monopolistik holatlarning oldini olishda huquqiy asos bo’lib xizmat qilayotir. 34 Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 321-бет 35 Узбекистон Республикаси Конституцияси. - Т., «Ўзбекистон», 2003, 11-бет. 36 Ўша жойда. 12-бет 28 Tadbirkorlik faoliyatining qonuniy asoslarini yaratish va takomillashtirish maqsadida 1995 yilda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag’batlantirish to’g’risida»gi qonun qabul qilindi. 1997-1999 yillarda esa «Xo’jalik yurituvchi subyektlarni davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida», «Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatalari to’g’risida», «Tadbirkorlik va tadbirkorlar faoliyatini kafolatlash to’g’risida»gi qonunlar qabul qilindi. 2000 yilda «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to’g’risida»gi qonunning qabul qilinishi ham tadbirkorlik faoliyatining yanada kengayishi va mustahkamlanishida muhim ahamiyat kasb etdi. Qonun ustuvor bo’lmagan joyda korrupsiya va boqimandalik, o’g’irlik yulg’ichlik g’aznani talash, tayyorga ayyorlik kabi jamiyat me’yoriy holatiga zid illatlar tomir otadi. Shular orasida bir qarashda oddiy, beozor tuyuladigan boqimandalikning ham xavfi juda katta. Boqimandalik, o’zining lug’aviy ma’nosiga ko’ra, birovning qaramog’ida bo’lish, birovga boqimlik, nonxurlik, qaramlikni bildiradi. Xo’sh, u qanday va qayerdan paydo bo’ladi? Haddan tashqari markazlashgan reja va qat’iy taqsimot hukmron jamiyatda boqimandalik uchun iqtisodiy va ijtimoiy sharoit mavjud bo’ladi. Buni sobiq ittifoq misolida ko’rish mumkin. Chunki, moddiy ne’matlar ularni ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnatga muvofiq emas, sun’iy ravishda taqsimlash vositalari orqali bir xil, ya’ni hammaga teng bo’linar va iste’mol etilardi. O’tgan 70 yildan ko’prok davr mobaynida bunday kayfiyat ("Bersang - yeyman, ursang - ulaman!") kishilarning ongiga chuqur singib ulgurdi. Shuning uchun bunday kayfiyatdan qutulish tez va oson kechmaydi. Jamiyatni boqimandalik kayfiyatidan batamom forig’ etish mulkka egalik ko’nikmalarini to’la shakllantirish kabi muayyan davr, targ’ibot-tushuntirish, uqitish-o’rgatish ishlarini talab qildi. Albatta, hyech bir jamiyat boqimandalik rivoj topishidan manfaatdor emas. Lekin, shunga qaramay, u turli shakllarda zoxir bo’ladi. Avvalo, boqimandalikning uch turini bir-biridan farqlash kerak. Birinchisi, eng oddiy, maishiy shaklda namoyon bo’ladi. Hyech qayerda ishlamaydigan, hyech kimga nafi tegmaydigan, birovlar mehnatining natijasini o’zlashtirishni odat qilgan, boshqalar hisobiga kun o’tkazib yuradiganlar shular jumlasidandir. 37 Boqimandalikning ikkinchi turiga, uning yasama, soxta shakli kiradi. Masalan, sho’ro zamonida «og’alar»ning boshqa respublikalar aholini boqimandalikda ayblashi davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan edi. Go’yo milliy respublikalar o’zlarini o’zlari boqa olmaydi, shuning uchun milliy byudjet taqchilligini to’ldirish maqsadida umumittifoq byudjetidan dotasiya oladi, markaz boshqa o’lkalar uchun donorlik vazifasini bajaradi. Milliy respublikalar esa, aksincha, o’zlarini «umumiy qozon»ga ko’p ulush qo’shgan-u, ammo «cho’mich»da qoqilgan hisoblardi. Aslida yagona xalq xo’jaligi kompleksi deb 37 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 1-134 бетлар 29 atalgan xalqlar va milliy tuzilmalar konglomeratiga kim qancha bergani-yu, undan qancha olganini aniq aytish qiyin edi. Qizg’in baxslar natijasi o’laroq respublika xo’jalik hisobi tushunchasi paydo bo’ldi. Viloyatlar, shaharlar va tumanlar ham o’z xo’jalik hisobini tashkil etishga kirishib ketdi. Biroq ular biron-bir amaliy natija bermadi. Boshqacha bo’lishi ham mumkin emasdi. Bu boradagi baxs va extiroslarga SSSRning barham topishi, milliy respublikalar o’z davlat suverenitetini o’rnatishi, bozor munosabatlariga o’tish nuqta qo’ydi. Boqimandalikning uchinchi shakli ancha uyushgan va takomillashgan. Unga qarshi samarali ko’rash olib borilmasa, jamiyatga juda katta iqtisodiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Odatda u davlat, o’rta va quyi bo’g’inlarda yaratilgan moddiy ne’matlarni, resurslarni taqsimlash jarayonida sodir bo’ladi. To’g’ri, bozor iqtisodiyotiga o’tish munosabati bilan moddiy-texnika ta’minoti, fondlarni taqsimlash, har xil limitlarni ajratish kabi mexanizmlarga barham berildi. Ammo xali ham turli xil darajalarda markazlashgan pul resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanish institutlari mavjud. Xuddi ana shu joyda boqimandalik uchun imkoniyat vujudga kelishi mumkin. Markazlashgan pul resurslarini shakllantirish va undan foydalanishning eng muhim quroli davlat byudjeti va maxalliy byudjetlardir. Byudjet daromadlari, asosan, soliqlardan hosil bo’ladi. Uning kichik bir qismi bojxona bojlari va resurs to’lovlari hisobiga to’g’ri keladi. Bevosita aholi daromadlaridan undiriladigan soliqlar hisobiga ham davlat byudjeti daromadlari shakllanadi. Mamlakatimizda korxona daromadlari va aholi daromadlaridan bevosita undiriladigan soliqlar sezilarli darajada o’sganligiga qaramasdan, ularning yalpi ulushi byudjet daromadlarining 40 foizga yaqinini tashkil etadi, xolos. Bilvosita soliqlar (asosan, aksiz va qo’shimcha qiymat soliqlari) miqdori biroz pasaygan bo’lsada, byudjet daromadlarida ularning hissasi baland - qariyb 50 foizga teng. Davlat o’zi beradigan ayrim xizmatlarga haq to’lash, iqtisodiyotda harajallar darajasini nazorat qilish, daromadlarni taqsimlashdagi tengsizlikni bartaraf etish, mamlakat sanoatini chet ellik raqobatchilardan himoyalash va boshqa maqsadlarda soliq undiriladi. Agar davlat u yoki bu turdagi mahsulot ishlab chiqarishni (tamaki, aroq) kamaytirishni xoxlasa, unga ko’proq soliq belgilaydi. Iqtisodiyotni moliyalashtirishga ketadigan byudjet harajatlari hissasi barcha byudjet harajatlarining 50 foizdan ziyodrog’ini tashkil etmoqda. Byudjet harajatlarida ijtimoiy-madaniy tadbirlarning ulushi - 45,3 foiz. Davlat hamma vaqt davlag byudjeti daromad va harajat qismlarining muvozanatda bo’lishidan manfaatdor. Agar byudjetning daromad qismidan harajati oshib ketsa, passiv byudjet balansi vujudga keladi. Bu - davlat byudjeti taqchilligiga olib keladi. 1995 yili mamlakatimizda davlat byudjeti taqchilligi yalpi ichki mahsulotning 2,8 foiziga teng edi. Necha yillardan beri faol byudjet balansi amal qilib kelmoqda. Pul resurelaridan foydalanishni tashkil etishning davlat va mahalliy byudjetlaridan tashqari yana boshqa shakllari ham mavjud. Davlat sug’urta fondi, davlat bandlik, salomatlik, "Sog’lom avlod uchun fondlari va boshqalar shular‖ 30 sirasiga kiradi. Ular davlat byudjeti mablag’larining harakatchanligini oshirishga, zarur bo’lganda mablag’lardan aniq yo’nalishlarda maqsadli foydalanishga xizmat qiladi. Ammo mavjud mablag’larni qayta taqsimlash chog’ida ijtimoiy ehtiyojlar zarar ko’rmasligi, davlatning muhim xayotiy zaruratlariga sarflanadigan harajatlar miqdori kamaymasligi lozim. Shuning uchun ham bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida aniq yo’nalishlar bo’yicha byudjetdan tashqari maxsus fondlar tashkil etiladi. Ular davlat va mahalliy byudjet vositalaridan ham foydalanishi mumkin. Masalan, ijtimoiy sug’urta fondi turli xil nafaqalarni to’lash uchun pul resurelarini tashkil etishni ko’zda tutadi. U vaqtincha ish qobiliyatini yo’qotganlik, homiladorlik va tug’ish, sanatoriy va kurort xizmatlarini moliyalashtirish va boshqa maqsadlarga xizmat qiladi. Bu fond harajatlarining asosiy qismi turli nafaqalarga sarflanadi. U sug’urta yo’li bilan tashkil etiladi. Bu jarayonda turli mulk shakllaridagi korxona va tashkilotlar, ayrim shaxslar, xususan, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanadiganlar majburiy tarzda ishtirok etadi. Davlat bandlik fondi esa o’z ish joyini yo’qotgan va yo’qotish xavfi bo’lgan kishilarni moddiy qo’llab-quvvatlash hamda ularni boshqa mutaxassisliq kasbhunarga o’rgatish uchun zarur vositalarni bir joyga to’plash maqsadida tashkil etiladi. Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida xodimlarning malakasi va ma’lumotiga qarab ish joyi bilan ta’minlash kafolati o’z ahamiyatini yo’qotsa-da, ammo fuqarolarning o’z ish joyini egallash, mehnat qilish va erkin kasb tanlash huquqini ta’minlash mas’uliyatini davlat o’zidan soqit qilmaydi. Ko’rinib turibdiki, byudjet va undan tashqari fondlar, vosita va mablag’larning o’z o’rni hamda ahamiyati bor. Ijtimoiy ahvolimiz, oila a’zolarimiz soni va tarkibiga qarab, har birimiz ulardan manfaatdorlik bilan, imtiyoz asosida foydalanish huquqiga egamiz. Shunday ekan, byudjet va fondlarga to’lovlardan bosh tortish yoki ulardan ozod bo’lishga urinish davlat hisobidan o’ziga moddiy qulaylik va ungaylik yaratish, oxir-oqibatda esa davlat oldidagi boqimandalikdan boshqa narsa emas. Soliq to’lamaslik yoki firibgarlik bilan unga chap berish yoki o’ziga noqonuniy imtiyoz yaratib olish - jinoyatdir. Bo’larning hammasi «O’zbekiston Respublikasi fuqarolaridan va fuqaroligi bo’lmagan shaxslardan olinadigan daromad solig’i to’g’risida» (15.02.1991), «Mahalliy soliqlar va yig’imlar to’g’risida» (7.05.1993), «Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqlar to’g’risida»gi (28.12.1993) qonunlarimiz hamda O’zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (24.04.1997) va Bojxona kodeksi (26.12.1997) va boshqa qonunqoidalarni qo’pol ravishda buzishdir. Agar bunday qulayliklarga ega bo’lish uchun shaxs, korxona yoki tarmoq «indulgensiya»ni qo’lga kiritsa, ya’ni o’zi uchun "zarur" qo’shimcha imkoniyatlarni qonuniy rasmiylashtirib olsachi? Buning yomonligi shundaki, unda ishlab chiqarish harajatlari, mahsulot tannarxi boshqa turdosh korxonalarga nisbatan past bo’ladi. Natijada, yuqori daromad (foyda) oladi. Tabiiyki, o’z ishchi va xizmatchilariga ham yuqori ish haqi beradi. Shu yo’sinda tarmoq va guruh xudbinligi, boqimandaligi shakllanadi. Bir toifadagi, bir xil sharoitdagi korxonalar 31 va ulardagi ishchi va xizmatchilar o’rtasida ziddiyat paydo bo’ladi. Chunki bir korxonada har bir so’m pul, mahsulot peshona teri evaziga, barcha jismoniy va aqliy imkonmyatlar to’la safarbar etilgan holda, zaxmat chekib topilsa, ikkinchi korxonada bunday imkoniyatga juda oson - sun’iy yo’l orqali erishiladi. Bunday psixologiya esa tez tomir otadi, atrof-muhitga salbiy ta’sir o’tkazadi. Uni iqtisodchilar «boqimandalik sindromi» deb ataydi. Negaki, ayrimlar davlat byudjeti vositalaridan "bemalol" foydalanishga o’rganib qoladi. Bunday toifadagilar, odatda, «chiptasiz yo’lovchilar»ga o’xshatiladi. Deylik, xalq ta’limini takomillashtirishga 100 milliard sum mablag’ zarur. Bu raqam mamlakatning katta yoshdagi aholisi soniga taqsimlansa, 10000 so’mdan to’g’ri keladi. Ya’ni, ularning har biri xalq ta’limi rivoji uchun davlat byudjetiga shuncha miqdorda ulush qo’shishi lozim. Agar bu ish erkin va ixtiyoriylik asosida amalga oshiriladigan bo’lsa, ayrim fuqarolar o’z ulushini - soliq boj va boshqa zarur to’lovlarni to’lamasligi mumkin. Natijada, mamlakat xalq ta’limini moliyalashtirish manbalarining muayyan qismidan mahrum bo’ladi. Moddiy ne’matlarni ishlab chiqarishga o’z hissasini qo’shmasdan turib, undan foydalanishga harakat qiladiganlar ana shunday «chiptasiz yo’lovchilar» hisoblanadi. Aytish mumkinki, ijtimoiy boqimandalarning jamiyatga keltiradigan moddiy va ma’naviy zarari ko’lami jihatidan juda xavfli. Chunki bu toifadagi boqimandalar davlatning cho’ntagiga chang soladi. Lekin o’g’riga jazo bor-u, boqimandalik uchun aniq jinoiy javobgarlik yo’q Shuning uchun ham bu illat ancha yashovchan. Ammo ijtimoiy himoyaga muxtoj yoki boshqa davlat byudjeti hisobidan kun kechiradiganlar, masalan, nafaqaxo’rlarni boqimanda yoki davlatga boqim, deb atash mumkin emas. O’zbekiston aholisining qariyb yarmidan ko’prog’i mehnatga qobiliyatli yoshdagilardir. Qolgan qismini esa mehnatga qobiliyatli yoshdan yuqori yoki pastlar, nogironlar, vaqtincha mehnatga layoqatini yo’qotganlar tashkil etadi. Odatda ular davlat byudjeti hisobidan nafaqa va imtiyoz bilan ta’minlanadilar. Nima uchun ular davlatga boqimanda emas? Chunki, birinchidan, o’zini o’zi boqishga qurbi yetmaydigan fuqarolarga g’amxurlik ko’rsatish - ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti - davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishlaridan. Ikkinchidan, bugun byudjet hisobidan nafaqa yoki imtiyoz olib turgan fuqarolarning aksariyati ilgari o’z davlagi va uning ravnaqi yo’lida mehnat qilgan, kolaversa, nafaqa jamg’armasini shakllantirishga o’z hissasini qo’shgan. Maktab yoki undan kichik yoshdagilar, talabalar esa mamlakat kelajagidir. Ularga sarflanayotgan mablag’ istiqbolda bir necha o’n barobar bo’lib qaytadi. Mamlakatimizda ijtimoiy ishlab chiqarishni, qo’shma va xususiy tadbirkorlikni, xalqaro savdo-sotiqni rivojlantirishning iqtisodiy-moliyaviy mexanizmlari, huquqiy va moddiy asoslari yaratilgan. Ularning to’la ishlashi, davlat va maxalliy byudjetlarni, ijtimoiy fondlarni mablag’ bilan ta’minlash imkoniyatlari kengaymokda. Bular masalaning asosiy tomoni. Uning boshqa muhim tomoni ham bor: jamiyatda yaratilgan moddiy ne’matlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularning ixtiyoridagi vosita va mablag’larni aniq maqsadga 32 yo’naltirish va bu borada xudbinlikka yo’l qo’yilmasligi kerak. Eng asosiysi, Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, faqat uyushgan bozorgina xalqning ijodiy va mehnat imkoniyatlarini ochib bera oladi, boqimandalikka xotima beradi, tashabbuskorlik va ishbilarmonlikni rivojlantira oladi, rag’batlantirishni va yuqotilgan egalik tuyg’usini qayta tiklaydi. Muhimi, kishilarimizning huquqiy madaniyatini yanada oshirib borish lozim. Ana shundagina ular o’zlarining huquq va burchlarini to’laroq anglaydi, qonunbuzarliklarning oldi olinadi. Qonun ustuvor joyda esa adolat barqaror bo’ladi. Kuchli ijtimoiy siyosat: O’zbek modelining asosiy tamoyillaridai biri kuchli ijtimoiy siyosat yurgizish, aholining kam ta’minlangan ijtimoiy himoyaga muxtoj qismini qo’llab-quvvatlashdir. Bu tamoyil, birinchidan, o’zbek xalqining mentalitetidan, tarixiy madaniy qadriyatlaridan kelib chiqsa, ikkinchidan, o’tish davrining dastlabki bosqichidagi aholi tarkibi, bozor islohotlari aholi turmush darajasi hali ancha past holda saqlanib turgan sharoitda boshlanganligini ham nazarda tutadi. Bu vaqtda O’zbekiston aholisi jon boshiga to’g’ri keladiran real daromadlar, ish haqi miqdori, oziq-ovqat mahsulotlari, zarur hayotiy ehtiyoj buyumlari, uy-joy, ijtimoiy-madaniy muassasalar, maishiy xizmat bilan ta’minlanish darajasi bo’yicha sobiq ittifoq rsspublikalari o’rtasida oxirgi o’rinlardan biriga tushib qoldi. Mavjud demografik vaziyat - aholi sonining muttasil usib borishi yuqoridagi ko’rsatkichlarga yanada kuchliroq ta’sir o’tkazayotgan edi. Uchinchidan, o’tish davrida, bozor tan olmaydigan korxonalar va faoliyat turlari, samarasiz ishlayotgan ishlab chiqarishga barham berildi. Bu ishchi va xodimlar muayyan qismining vaqtincha ishsiz qolishiga yoki ularni qayta tayyorlashni taqozo etardi. Natijada, ularni ham ijtimoiy himoyalash zarurati paydo bo’ldi. Bunday vaziyatda O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov «shok terapiyasi» to’g’risida gap ham bo’lishi mumkin emasligini, "bozor ko’pchilik uchun ozor" bo’lmasligini, O’zbekistonga xalqimizning nogironlar, nafaqadorlar, ko’p bolali oilalar, o’quvchilardan iborat nochor tabaqalarini ayaydigan bozor kerakligini qayta-qayta ta’kidladi. «Aholining muxtoj tabaqalarini ijtimoiy himoyalash sira kechiktirib bo’lmaydigan, eng ustuvor vazifa, amaliy harakatlarning eng asosiy qoidasi...» 38 deb alohida uqtirib o’tdi. Mustaqillik arafasida O’zbekiston kishi boshiga yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha sobiq ittifoqda 12-o’rinda turardi. Aholi jon boshiga milliy daromad ishlab chiqarish ittifoq ko’rsatkichidan ikki barobar past edi. Aholi jon boshiga xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish ittifoq darajasining 40 foizini tashkil etardi. Daromad darajasi, asosiy turdagi mahsulotlarni iste’mol qilish bo’yicha eng oxirgi urinlarni egadladi 39 . 5-jadvaldan ko’rinib turibdiki, mustaqillikkacha O’zbekiston aholi jon boshiga chakana tovar aylanmasi, pullik va maishiy xizmat ko’rsatish bo’yicha 38 Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 32-бет. 39 Ислом Каримов. Узбекистон мустак,илликка эришиш остонасида, Т., ―Ўзбекистон , 2011, 5-бет‖ 3 sobiq ittifoq respublikalari o’rtasida faqat Ozarbayjon va Tojikistondan yuqorida turardi. Chakana tovar aylanmasi bo’yicha o’rtacha ittifoq ko’rsatkichidan 1,8, Rossiya, Belorussiyadai 2, Boltiqbo’yi respublikalarinikidan 2.6 barobar past edi. Pullik va maishiy xizmat ko’rsatish bo’yicha ham respublikamiz ko’rsatkichlari faqat Ozarbayjon va Tojikistonnikidan yuqori bo’lib. sobiq ittifoq Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Gruziya va Boltikbuyi respublikalari ko’rsatkichlaridan g’oyat past edi. Har ming kishiga oliy ma’lumotli vrachlar, o’rta maxsus ma’lumotli tibbist xodimlari va kasalxona o’rinlari bilan ta’minlanish bo’yicha ham axvol deyarli shunday edi. Uy-joy fondi borasidagi muammolar ham keskinlashdi. 5-jadval Aholi jon boshiga xizmatlar ishlab chiqarish (1990 y.) 40 Chakana tovar aylanmasi (rub) Pullik xizmat ko’rsatish (rub) Maishiy xizmat ko’rsatish (rub) SSSR 1617 251 56,8 RSFSR 1779 282 58,9 Ukraina 1578 252 57,5 Belorussiya 1861 260 78,6 O’zbekiston 906 139 40,1 Qozog’iston 1307 232 51,5 Gruziya 1396 246 70,6 Ozarbayjon 899 136 38,2 Litva 2010 280 76,3 Moldaviya 1512 207 53,1 Latviya 2470 324 77,0 Qirg’iziston 1067 159 43.3 Tojikiston 816 1 14 35,7 Armaniston 1444 199 51,0 Turkmaniston 1058 151 40,2 Estoniya 2712 376 97,0 Aholi jon boshiga to’g’ri keladigan xizmatlarning past darajasiga keskin demografik vaziyat ham o’zining jiddiy ta’sirini o’tkazayotgan edi. Agar 19791991 yillarda O’zbekiston aholisi 34,7 foiz o’sgan bo’lsa, bu borada o’rtacha ittifoq ko’rsatkichi 10,5 foizga to’g’ri keldi. Bunda O’zbekiston ko’rsatkichlari Tojikistondan pastroq (40,9%) Turkmaniston bilan barobar turardi. Aholi o’sish sur’atlari bu yillarda Rossiya, Ukraina, Belorussiya, Gruziya, Latviya va Estoniyada 10 foizdan pastroqni tashkil etdi. 40 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 146-бет 34 Tug’ilishning yuqori darajasi mamlakat aholisining yosh bo’yicha tarkibiga ham ta’sir ko’rsatdi. 6-jadval O’zbekistonda doimiy yashaydigan aholining yosh guruhi bo’yicha tarkibi (1.1 0.90 y.) 41 Ming kishi Aholining umumiy soniga nisbatan foiz hisobida Barcha aholi 20227,3 100,0 shu jumladan, 0-14 yoshda 8259,4 40,8 15-39 yoshda 8232,7 40,7 40-60 yoshda 2427,6 12,0 60 dan yuqori yoshda 1307,6 6,5 Jadvaldan ko’rinib turibdiki, mamlakat aholisining 40 foizdan ziyodini 14 yoshgacha bo’lgan fuqarolar tashkil etgan. Aholi tarkibidagi bu holat bozor munosabatlariga o’tish kuchli ijtimoiy siyosat bilan amalga oshirilishini taqozo etardi. O’zbekistonda bozor sharoitida ijtimoiy siyosat asosan ikki yo’nalishda amalga oshirildi: ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot. Ijtimoiy himoya bozor islohotlarini amalga oshirish davrida aholini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilish va milliy xo’jalikda amal qiladigan iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy chora-tadbirlar majmui bo’lib, xususan, aholining yoshi, salomatligi, ijtimoiy xolati hamda xayot kechirishning zarur vositalariga ega bo’lmaganligi sababli yordamga muxtoj qatlamiga davlat va jamoat tashkilotlari va jamg’armalari tomonidan ko’rsatiladigan yordamdir. Ijtimoiy himoyaning asosiy maqsadi aholi turmush darajasini muttasil oshirib borish, kashshokdanishning oldini olish, aholi turli kaglamlari o’rtasidagi ta’lim olish, madaniyat va san’at yutuklaridan bahramand bo’lish, kasb malakasini oshirish va daromadlarni ta’minlashdagi tafovutlarni kamaytirish, inson tarakkiyotining uzluksizligini ta’minlashdan iborat. Ijtimoiy himoyaning asosiy shakllari erkin ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatni ta’minlash, ish bilan bandlik, o’qish va ta’lim olish, daromadlarni kafolatlash, iste’molchilar huquqlarining himoyasi va iste’mol kafolatini ta’minlash, aholiga tibbiy xizmat ko’rsatish, aholining kam ta’minlangan qatlamlariga turli imtiyozlar va to’lovlar joriy etish kabilarni o’z ichiga oladi. Islohotlarning dastlabki yillarida ijtimoiy himoyaning huquqiy asoslari yaratilib, asosiy tamoyillari O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida belgilab berildi. 41 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 147-бет 35 Yangi ish joylarini yaratish dasturlari, inflyasiyaning oldini olish choratadbirlari, kichik va xususiy biznesning erkin faoliyati uchun yaratilayotgan shartsharoitlar, atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlari, Kadrlar tayyorlash milliy dasturining hayotga tatbiq etilishi, fuqarolar o’zini o’zi boshqarishning mahalla tizimini rivojlantirish, eng kam ish haqi miqdorining, davlat sektoridagi ishchi va xizmatchilar ish haqining oshirib borilishi ijtimoiy himoya tizimining tarkibiy qismlariga aylandi. Ijtimoiy himoya tizimi keyingi yillarda yanada takomillashtirilib, aholini yalpi ijtimoiy himoya qilish tizimidan uning manzilli va maqsadli tizimiga o’tildi. Bu tizimda mahallalar hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Mahalla tizimi orqali kam ta’minlangan oilalar va ko’p bolali oilalar hisobidan yuz minglab oilalar moddiy yordam olmoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy himoyaning milliy dastur darajasiga olib chiqilishi bu tizimning muayyan yo’nalishlariga har yili ustuvorlik berilishida ham ko’rinadi. Ayollar, bolalar, qariyalar, ko’p bolali oilalar, sog’lom va barkamol avlodni voyaga yetkazish maqsadlarida tegishli dasturlar amalga oshirilmoqda. O’zbekiston Respublikasi aholisini ijtimoiy himoya qilishning yangi konsepsiyasi ishlab chiqildi. Unda ijtimoiy himoya va ijtimoiy yordam, nafaqa ta’minoti, bolalarga nafaqa to’lash, yolg’iz keksalarga xizmat ko’rsatish. nogironlarni tibbiy anjomlar va dori-darmonlar bilan ta’minlash, ishsizlarni ishga joylashtirish va moddiy yordam ko’rsatish shaklida amalga oshirilishi nazarda tutilgan. O’zbekistonda ijtimoiy siyosatning muhim yo’nalishlaridan biri davlat tomonidan, xususan, byudjet mablag’lari hisobidan keksaygan, mehnatga layoqatsiz, boquvchisini yo’qotganlarga moddiy, tibbiy va ijtimoiy yordam ko’rsatishdan iboratdir. Bu davlat ijtimoiy ta’minoti tizimi bo’lib, o’z ichiga ijtimoiy-iqtisodiy chora-tadbirlarni qamrab oladi. Ijtimoiy ta’minot bevosita davlat va mahalliy byudjetlardan ajratiladigan mablag’lar, homiylar va boshqa manbalarning mablag’lari hisobidan amalga oshirilib, uning miqdori, tarkibi, yordam ko’rsatish tartibi va yo’nalishlari qonunan belgilangan, an’analarga asoslangan va xalqaro tajribada sinalgan tartib-qoidalarga ko’ra shakllantirilgan. Keksalik, nogironlik va boquvchisini yo’qotganlik bo’yicha nafaqalar hamda nogiron bolalarga, bolalikdan nogironlarga, ishlamagan yolg’iz nogironlar va keksalarga belgilangan ijtimoiy to’lovlar ijtimoiy ta’minotning asosiy shakllaridir. Qariya va nogironlarga ijtimoiy xizmatlar ko’rsatish. muxtojlarni tibbiy anjomlar bilan ta’minlash, nogironlarni o’qitish va ishga joylashtirish, sanatoriy va dam olish uylariga imtiyozli yo’llanmalar joriy etish, jamoat transportida yurish imtiyozlari berish, turarjoy, soliq va maishiy xizmatlarning imtiyozli shakllarini joriy etish kabilar respublikamizda ijtimoiy ta’minotning keng tarqalgan shakllari hisoblanadi. Ijtimoiy ta’minotning huquqiy asoslari, muhim tamoyillari 1993 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi ning «Fuqarolarning davlat pensiyasi ta’minoti 36 to’g’risida»gi qonunida ifodalangan. Ushbu hujjatga ko’ra nafaqalar miqdori mehnat staji va ish haqiga uzviy bog’liq. Bugungi kunda 1,3 millionga yaqin pensioner va nogiron 18 turdagi imtiyozdan foydalanmokda. Mustaqillik yillarida davlat ijtimoiy ta’minot turlari ortib borayotir. Bu, o’z navbatida, iqtisodiyotning jadal rivojlanishini va shunga muvofiq davlat byudjeti daromadlarini oshirib borilishini taqozo etadi. Ijtimoiy himoya va ijtimoiy ta’minot tizimini takomillashtirish va bu sohada davlat boshqaruvini oqilona tashkil etish maqsadida tashkiliy-ma’muriy islohotlar ham amalga oshirildi. Jumladan, islohotlarning dastlabki bosqichida qator nodavlat va notijorat ijtimoiy jamg’armalar tashkil etildi. 2001 yil Mehnat vazirligi va Ijtimoiy ta’minot vazirligi birlashtirilib, ularning nsgizida O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi shakllantirildi. Joylarda davlatning ijtimoiy ta’minot siyosatini yuritishda Qoraqalpog’iston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi, viloyatlar va Toshkent shahar Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish boshqarmalari, tuman va shahar ijtimoiy ta’minot bo’limlari, «Muruvvat» va «Saxovat» uylari, Urush va mehnat faxriylari respublika pansionati, sanatoriylar, Nogironlarni tibbiy-ijtimoiy va kasb bo’yicha sog’lomlashtirish milliy markazi, tibbiy-ekspertiza komissiyalari. nogiron bolalar uchun kasb-hunar bilim yurtlari faoliyati yo’lga qo’yildi. O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoyalashda davlat bilan bir qatorda bir qancha ijtimoiy jamg’arma va tashkilotlar ham samarali faoliyat olib bormoqda. Ijtimoiy jamg’armalar (fuqarolar yoki yuridik shaxslar tomonidan ixtiyoriy ravishda mulkiy ulush qo’shish orqali shakllantirilgan tashkilotlar bo’lib, ularning asosiy maqsadi xayriya, ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy faoliyat yuritish orqali jamiyat ijtimoiy tarakdiyotiga hissa qo’shishdan iboratdir. Mamlakatimizda qonun doirasida faoliyat yuritayotgan, adliya vazirligidan ruyxatdan o’tgan ijtimoiy jamg’armalar soni ellikdan oshadi. Ijtimoiy jamg’armalar o’z faoliyatlari orqali ijtimoiy barqarorlikni va taraqqiyotni ta’minlashga samarali ta’sir ko’rsatadi. Ammo ijtimoiy himoyalash aholining kam ta’minlangan qatlamlari hisoblanadigan - bolalarni, nafaqadorlarni, nogironlarni, talaba va o’quvchilarni moddiy qo’llab-quvvatlashdangina iborat emas. Kuchli ijtimoiy siyosat mehnat bozori va bandliq aholi turmush darajasi, aholi daromadlari va harajatlarida ham o’z aksini topali. Ma’lumki. o’tish davrida ishsizlar sonining ortishi, ishchi kuchi tarmoq tarkibining o’zgarishi, ishchi kuchi eksportining kuchayishi, ishchi kuchidan foydalanish samaradorligining pasayishi, mehnat resurslaridan foydalanishda hududiy tafovutlarning ortishi, yashirin ishsizlikning ko’payishi kabi salbiy xolatlar paydo bo’ladi. Bu - tabiiy hol. Bunday holatlarning oldini olish yoki ularni yumshatish maqsadida O’zbekistonda mehnat bozorini rivojlantirish va uni boshqarishni takomillashtirish hamda samarali bandlik siyosatini amalga oshirishga alohida e’tibor qaratildi. Davlatning bandlikni ta’minlashga oid siyosati mehnat resurslaridan okilona foydalanish va ishsizlikning oldini olishga doyr izchil 37 sa’y-harakatlarda ham o’z ifodasini topdi. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida to’liq bandlik emas, balki samarali bandlikka erishish muhim ahamiyatga ega. Aytayliq iqtisodiy faol aholi tulik ish bilan ta’minlaydi. Lekin ular samarali yoki ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanmasa, bunday bandlik mehnat unumdorligini oshirishga olib kelmaydi va undan jamiyatga naf tegmaydi. Samarali bandlikni ta’minlash va mehnat resurslaridan foydalanishning ahamiyati, ayniqsa modernizasiyalash, innovasion texnologiyalarga o’tish jarayonida ruyi-rost ko’zga tashlanadi. Bu, o’z navbatida, qo’l kuchiga asoslangan mehnatdan mexanizasiyalashgan va avtomatlashgan mehnatga o’tishni, ishlab chiqarish jarayonlarini intensivlashtirishni, iqtisodiy faol aholini korxonalar, tarmoqlar va xuludlar o’rtasida maqsadga muvofik qayta taksimlashni, ish bilan band aholi tarkibida malakali kadrlar ulushini oshirishni taqozo etadi. Aholini ijtimoiy himoyalashning bosh maqsadi mamlakat aholisining manfaatlarini muhofaza qilish, turmush darajasini oshirish, samarali mehnati uchun zarur sharoit yaratish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. Bu maqsadga aholi daromadlarini uzluksiz oshirib borish va daromadlar tarkibini takomillashtirish orqali erishish mumkin. Misol uchun, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha yalpi ichki mahsulot (xarid qobilyati pariteti bo’yicha) 1990 yilda 1328 AQSh dollarini tashkil etgan bo’lsa, 2010 yilda 3271 AQSh dollariga teng bo’ldi, ya’ni 2,5 barobar oshdi 42 . Iqtisodiyotda band bo’lgan har bir kishiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot hajmi ham sanoat tarmoqlarida band bo’lgan har bir xodimga to’g’ri keladigan yalpi sanoat mahsuloti miqdori ham ana shunday yuksalishda o’z ifodasini topdi. Natijada aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar (harid qobilyati pariteti bo’yicha) 2010 yil oxiriga kelib 2016,8 AQSh dollarini tashkil etdi. O’tgan 20 yil ichida o’rtacha oylik ish haqi mikdori (AQSh dollari ekvivalentida) 2,7 barobar, o’rtacha pensiya hajmi esa 5,9 barobar oshdi. O’tgan 20 yil ichida aholi yalpi daromallari 8,6 barobar oshib, uning tarkibida yangi daromad turi - mulkdan, tadbirkorlik faoliyatidan keladigan daromadlar ulushi 10,6 foizdan 47,0 foizga ko’paydi. Aholi yalpi daromadlarida oylik ish haqining ulushi 30-32% darajasida barqaror saklanib turibdi. Shuning barobarida aholi jon boshiga to’g’ri keladigai pullik xizmatlar miqdori 1992 yilga nisbatan 2,2, maishiy xizmatlar 8.3, makana tovar aylanmasi 4,3 barobar oshdi. Bu davr ichida aholi iste’moli tarkibida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. 1990-2010 yillarda aholi yalpi harajatlari tarkibida iste’mol, solikdar va boshqa tulovlarning hissasi kamaygan bo’lsa, pul omonatlari va jamg’armalari ulushi usdi. Jami iste’mol harajatlari ichida oziq-ovqat mahsulotlariga ketadigan harajatlar qariyb 10 punktga pasayib, nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlar uchun tulovlar ulushi oshdi. Umuman olganda, bu progrsssiv tendensiya 42 Аҳолини ижтимоий ҳимоялашга оид рақамлар -Ўзбекистон Республикаси иқтисодий-ижтимоий тараққиеZтининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва кўрсаткичлари ҳамда 2011-2015 йилларга мўлжалланган прогнозлари» Статистик тўплами буйича келтирилди. Т., 2011, 7- 96бетлар. 38 hisoblansada, biroq hali uni maqsadga muvofiq, deb bo’lmaydi. Hali yalpi harajatlar tarkibida iste’molga ketadigan harajatlar ulushi katta. Jami iste’mol harajatlari tarkibida oziq-ovqat mahsulotlariga sarflanadigan harajatlarning ulushi 50 foizga yakin. Shunga mos ravishda, uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga (televizor, muzlatkich, kompyuter, kir yuvish mashinasi. yengil avtomobil) va xizmatlarga (dam olish, sayoxatga chiqish) ketadigan harajatlar ulushi hali ancha past. 2010 yilda har 100 xonadonga 132 televizor, 99 muzlatkich, 18,5 kondisioner, 37 elektr changyutgich, 12 kompyuter, 75 kir yuvish mashinasi, 27,1 avtomobil, 145 mobil aloqa vositalari to’g’ri keldi. O’tgan davr ichida aholi jon boshiga asosiy iste’mol mahsulotlari ni iste’mol qilish ham (non va non mahsulotlaridan tashqari) sezilarli darajada o’sdi. Go’sht va go’sht mahsulotlari iste’moli - 22,6, sut mahsulotlari - 30,3, tuxum - 42,3, sabzavot va poliz - 122,1, kartoshka - 55,2, usimlik yogi va boshqa moylar - 3,2, shakar - 37,5 va meva, jumladan uzum 260 foiz oshdi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish kuchli ijtimoiy siyosatga asoslanadi. Xalqimiz bu yo’lni o’z yo’lboshchisi rahnamoligida mustaqillikning va bozor islohotlariga o’tib milliy iqtisodiyotni barpo etishning birinchi kunlaridan tanladi. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sifatila tan olingan nemis, shved modellari esa 3-4 asrlik evolyusion rivojlanish hamda sosial-demokratik kasaba uyushmalari va ishchilar harakatining qattiq ta’siri natijasida shakllangan edi. Bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi. Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o’tish o’zbek modelining yana bir muhim tamoyilidir. Bu tamoyil bozor munosabatlari va milliy iqtisodiyotni karor toptirish va rivojlantirishning tadrijiy nuli bo’lib, «shok terapiyasini» inkor etadi, mamlakatimizning rivojlanishga oid tarixiy tajribasidan, bozor tizimining huquqiy asosi va infratuzilmasi darajasidan hamda xalqimizning kddriyatlaridan kelib chiqali. Umuman olganda, inkiloblar. keskin sakrashlar iqtisodiyotga moye sa’yharakatlar emas. «Bir tizimdan ikkinchisiga o’tish asta-sekin evolyusion ravishda bo’lishi muxi mdir, - deb yozadi Prezidentimiz Islom Karimov. - Iqtisodiy islohotlar mamlakatni maqsad sari asta-sekin, qadam-baqadam ilgarilab borishi, bozor munosabatlarining ayrim jixdtlarini va umuman butun tizimini giakllantirishi lozim». 43 Darhaqiqat, O’zbekistonda ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan boshqaruvning bozor tizimiga o’tishda o’zbeklarning «Yangi uy qurmay, eskisini buzmang - boshpanasiz qolasiz» hikmatida aytilganidek, tadrijiy, izchil yo’l tanlandi. Bozor munosabatlariga o’tish boshlangan davrdagi iqtisodiy vaziyat, xalqning turmush, tafakkur darajasi ham shuni taqozo etardi. Bo’larning barchasi uchun vaqt va imkoniyat zarur edi. Bu borada eng avvalo, islohotlar strategiyasini, birinchi navbatda, amalga oshiriladigan yo’nalishlarni belgilab olish muhim ahamiyat kasb etadi. 43 Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 315-бет. 39 O’zbekistonda ko’p ukladli aralash iqtisodiyotni barpo etish mamlakat xo’jaligining mavjud holati va imkoniyatlari, aholining mentaliteti, psixologiyasi va qadriyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshirildi. Shuning uchun ham mamlakatimizla bozor munosabatlariga o’tish jarayoni MDH mamlakatlari amaliyotidan keskin farq qildi va o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ldi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bilan bir qatorda barcha bozorga o’tish jarayonlari, raqobat muhitini yaratish, bozor infratuzilmasi tizimini shakllantirish va rivojlantirish, tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish ham bosqismabosqich amalga oshirildi. Bularning hammasi bosh masaladan - mulk munosabatlarini tubdan isloh qilish jarayonidan boshlandi, albatta. Davlat mulki obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning 1992-1993 yillarni o’z ichiga olgan dastlabki bosqichi davlat uy-joy fondi, savdo va xizmat ko’rsatish shoxobchalari, mahalliy, yengil va oziq-ovqat sanoati, avtomobil transporta, qurilish sohasidagi mayda korxonalarni xususiylashtirishlar boshlandi. Agrar sohaning mamlakat iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyatiii e’tiborga olib, qishloq xo’jaligida islohotlar jadal sur’atlarda olib borildi. Natijada, ilgari davlat mulki obyekta hisoblangan uyjoy fondi, mayda korxonalar xususiy va jamoa mulkiga aylantirildi. Xususiylashtirishning bepul va imtiyozli shakllari keng qo’llanildi. Ikkinchi bosqichda - 1994-1995 yillarda yalpi xususiylashtirish amalga oshirildi. Bu davrda davlat nazorati shart bo’lmagan yengil, mashinasozliq ko’rilish materiallari sanoatiga tegishli o’rta va yirik korxonalar xususiylashtirildi. Davlat dasturiga ko’ra, ikkinchi bosqichda tarmoq va mintaka ahamiyatidagi 50 mingdan ortik obyektni xususiylashtirish ko’zda tutildi. Ushbu davrda kichik korxonalar xususiy mulk shaklini olgan bo’lsa, o’rta va yirik korxonalar ochiq turdagi aksionerlik jamiyatlariga aylantirildi. Aksionerlik korxonalari aksiyalarining paketlari turt qismga ajratilib, mehnat jamoasiga 25 foiz, davlat ixtiyorida 25 foiz, erkin savdoga 30 foizi, turdosh korxonalarga 10 foiz va chet el investorlariga 10 foiz nisbatlarida sotildi. Shuningdeq qisqa davrda 70 mingdan ortiq kichik korxona tashkil etildi va ro’yxatga olindi. Mulkdorlar qatlami yanada kengayib, ular safiga xususiylashtirilgan korxonalarning 2 milliondan ortiq aksiya, ulush va pay egalari, 3 millionga yaqin shaxsiy tomorqa xo’jaliklari egalari, 85 mingga yaqin xususiy va kichik korxonalar egalari va 14 ming ko’chmas mulk egalari qo’shildi. Uchinchi bosqichda, ya’ni 1996-1998 yillarda nazorat paketlari davlat mulki shaklida saqlanib qolayotgan yirik korxona va tarmoqlarni isloh qilish rejalashtirildi. Mazkur bosqichda Oliy Majlis va Vazirlar Mahkamasi tomonidan xususiylashtirish jarayoniga jalb etilmaydigan obyektlarning ruyxati belgilaydi. Ularga suvdan foydalanish obyektlari, meliorasiya tarmoqlari, muzeylar, sanepidstansiyalar, strategik va harbiy ahamiyatdagi obyektlar, nobyudjet jamg’armalari kiritildi. Ushbu ruyxatdan o’rin olmagan barcha korxona va obyektlarni xususiylashtirishga qaror qilindi. 40 To’rtinchi bosqichda (1998 yilning oxiridan) xususiylashtirishdan tushgan mablag’larni davlat byudjetiga safarbar etish, xususiylashtirilayotgan korxonalarga xorijiy investisiyalarni jalb qilish, boshqaruvning samaradorligini oshirish va yangicha mulk munosabatlarining to’liq amal qilishi uchun shart-sharoitlar yaratish asosiy vazifalar sifatida belgilaydi. Natijada, mamlakat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan yirik industriya gigantlari, yoqilg’i-energetika, kimyo va mashinasozlik majmualarining yordamchi korxonalarini yirik xorijiy investorlarni jalb qilish asosida xususiylashtirish jarayonlari davom ettirildi. Xususiylashtirish jarayonidan tushgan mablag’lar 2002 yilda 43,6 milliard so’mni, 2003 yilda 56,1 milliard so’mni va 2004 yilda 78,4 milliard so’mni tashkil etdi. Xorijiy investorlarga sotilgan korxonalardan tushgan mablag’ 2004 yilda 24,3 million AQSh dollarini tashkil etdi. Bu 2003 yilga nisbatan 49,8 foiz ko’pdir. Bundan tashqari xorijiy investorlarga sotilgan 17 ta davlat aktivlari bo’yicha korxonalarni rivojlantirish maqsadlarida yangi mulk egalari tomonidan 24,7 million AQSh dollari miqdorida investisiyalar kiritish majburiyatlari ham olindi. 1992-2004 yillar davomida bosqisma-bosqich olib borilgan mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonlarida umumiy hisobda 130 mingga yakin yuridik shaxe mulk va xo’jalik yuritish shakllarini o’zgartirdi. Jumladan, 77 mingdan ortiq yuridik maqomdagi korxona bazasida 50 mingdan ortik turli mulk shaklidagi korxonalar yaratildi. 2004 yilda birja, kim oshdi savdosi va tanlov orqali 70 mingga yakin davlat mulki obyektlari mulk huquqlari aksiya paketlari ko’rinishida sotildi. 1992-1993 yillar davomida davlat mulkida bo’lgan obyektlarning 70 foizi davlat tasarrufidan chiqarilgan va xususiylashtirilgan bo’lsa, islohotlarning mantiqiy rivojiga ko’ra, keyingi yillarda xususiylashtirish jarayoniga jalb qilinmagan korxonalar soni muttasil kamayib bordi. Jumladan, 1994-1995 yillarda ularning ulushi 24 foizni, 1996-1998 yillarda 5 foizni va 1999- 2004 yillarda 1 foizdan ham kam bo’ldi. Natijada nodavlat sektorining tashkiliy-iqtisodiy jixatdan iqtisodiyotdagi ulushi 2004 yilga kelib 90 foizdan oshdi." 44 Islohotlar mulkiy masalalar to’g’ri xal etilib, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish uzluksiz amalga oshirilgan, ko’p ukladli iqtisodiyot barpo etilgan taxdirdagina o’zining salmokdi natijalarini beradi. Mulk munosabatlarini takomillashtirish bo’yicha hali o’tish davrining dastlabki bosqichidayok qabul qilingan tegishli qonunlar, Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining karor va farmoyishlari shubhasiz, hal qiluvchi ahamiyat kasb etdi. Bu borada «O’zbekistan Respublikasida mulkchilik to’g’risida», «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risidaii qonunlarni va «Iqtisodiy islohotlarni yanada chukurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Prezident farmonini eslab o’tishning o’zi kifoya. 44 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 15-155 бетлар 41 Natijada, mamlakat iqtisodiyotining barcha tarmoqlarida nodavlat sektori jadal sur’atlarda rivojlana boshladi. Davlat sektori esa iqtisodiyotda o’zining monopol ahamiyatini kamaytirdi, ko’p kirrali aralash xo’jalikka keng yo’l ochilib, rakobat uchun borgan sari kengroq imkoniyat yaratildi. Mulkiy munosabatlarni rivojlantirish moddiy boyliklarga egalik qilish, ulardan foydalanish va o’zlashtirish, insondagi bekiyos qobiliyatlarni, imkoniyatlarni ruyobga chiqarish bilan bog’liqdir. Kichik va xususiy tadbirkorlikni (biznesni) ragbatlantirish. qimmatli qog’ozlar boyurini shakllantirish isloxotlar taklirini hal qiladigan shartlardan biridir. Bu, birinchidan, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bilan bevosita bog’liq masala bo’lib, jamiyatning ijgimoiy va iqtisodiy negizini mustaxkamlashga xizmat qiladi, mulkdorlar sinfini shakllantirish ы ing va ichki bozorni iste’mol mollari va xizmatlari bilan ta’minlashning muhim omili hisoblanadi. O’zbekistonda qisqa vaqt davomida kichik va o’rta biznesni rivojlantirishning huquqiy shart-sharoitlari va tashkiliy asoslari yaratildi. Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, O’rta va kichik biznesni qo’llab-quvvatlash bo’yicha hukumat komissiyasi, «Madad» sug’urta agentligi, konsalting, injiniring, lizing firma va kompaniyalari, biznes-inkubatorlar ish boshladi. 1997 yilga kelib mamlakatimizda kichik va xususiy korxonalarning umumiy soni 100 mingdan oshib ketdi. Qishloq xo’jaligida dehqon, fermer xo’jaliklari tashkil topa boshladi. Ammo kichik va o’rta xususiy tadbirkorlikka munosabatning rivojlanishini konikarli, deb hisoblash kiyin edi. Hukumat karorlarida ta’kidlanganideq bu borada keskin burilish yasash o’z-o’zidan kechmadi. Ko’plab kichik va xususiy korxonalarni tashkil qilish, bu ishga aholi shaxsiy jamg’armalarini jalb etish, shu yo’l bilan yangi ish joylarini ochish ishlari sekin bordi. Ayrim kichik va xususiy korxonalar, fermer xo’jaliklarini moddiy-texnika va xom ashyo, uzoq muddatli kreditlar bilan ta’minlashdagi kiyinchiliklar, shuningdeq joylardagi byurokratik to’siq va govlar tufayli o’z faoliyatini tuxtatgan hollar ham ko’plab uchradi. Gap shundaki, o’tmish sarqiti - boqimandalik psixologiyasidan qutulish oson kechmadi. Xususiy tadbirkorlik bilan shugullanishni ixtiyor etganlarning aksariyati uni davlat yoki boshqa birovning hisobidan amalga oshirishni istagani sezildi. To’g’ri, kichik va o’rta biznesni davlat darajasida qo’llab-quvvatlashga O’zbekistonda alohida e’tibor berildi va bu amaliyot xozir ham izchillik bilan amalga oshirilmokda. Ammo davlat tomonidan qaratilayotgan ana shu e’tibor, ajratilgan mablag’lardan samarali foydalanish lozim. Qolaversa, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning davlat ko’magidan tashqari yana boshqa yo’llari ham mavjudki. ulardan ham unumli foydalanishni yo’lga qo’yish keraq Buning uchun mulk egasi, menejer tadbirkor, bilimli va mehnatsevar bo’lishi lozim. Mulk egasi bo’lish, tadbirkorlik oson ish emas. Masalan, mulkni kafolat sifatida qoldirish hisobiga har qanday tijorat bankidan kredit olish mumkin. Bunday imkoniyat bo’lmagan hollarda tadbirkorlikni moliyalashtirishning venchur usulidan foydalanish mumkin. Bu vaktda tadbirkorga mablag’ ajratgan bank qarzdan kutulgunga qadar firmaning 42 yoki ushbu xususiy ishning egasi bo’lib turaveradi. Xorijiy kredit liniyalariga ega bo’lish uchun, avvalo, puxta uylangan va ishlab chiqdlgan biznes-reja hamda biznes loyihalar zarur. Umuman kreditlar tizimidan foydalanish qonun-qoidalarini to’liq o’zlashtirmay turib, kutilgan natijalarga erishish qiyin. Iqtisodiy mustaqillikka erishish, iqtisodiy o’sishni ta’minlashning muhim shartlaridan biri - iqtisodiyotda tarkibiy qayta ko’rishni amalga oshirishdir. Sobiq ittifoq sharoitida xalq xo’jaligining amaldagi tarkibi mehnat taksimoti va ixtisoslashuv prinsiplari asosida shakllangan edi. Bu borada O’zbekistonning "cheki"ga arzon xom ashyo va yarim taiyer mahsulotlar, strategik mineral resurslar yetkazib berish va sanoat markazlarida ishlab chiqarilgan tayyor mollarni sotishning keng bozori bo’lish tushgan edi. Iqtisodiyotning bunday mustamlakachilikka asoslangan tarkibi mustaqillikning dastlabki yillarida eski xo’jalik aloqalari barham topib, yangilari hali shakllanib ulgurmagan sharoitda mamlakatimiz iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi. Bozor iqtisodiyoti ishlab chiqarish tarkibiga mutlaqo yangi talablarni qo’ydi. Milliy ishlab chiqarishning tarmoq va hududiy tarkibini takomillashtirmasdan turib, boy resurslardan, mavjud ulkan imkoniyatlardan maqsadga muvofiq foydalanish, vujudga kelgan nomutanosibliklar va ziddiyatlarga barham berish mumkin emasdi. Tarkibiy siyosat, eng avvalo, kishloq xo’jalik xom ashyosi va mineral resurslarni chukur qayta ishlashga, texnologik siklning tugallanganlik darajasini oi1irishga, mamlakat yoqilgi-energetika va oziq-ovqat mustaqilligini ta’minlashga qaragildi. Ilgari tashqaridan keltirilgan yuzlab turdagi mahsulotlar mamlakatimizning o’zida ishlab chiqarila boshlandi. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan yirik qurilishlarning geografiyasi ancha kengaydi. Bunday izchil, bosqisma-bosqich va okilona siyosat sanoat taraqqiyotida uzoq yillar hukm surib kelgan regional nomutanosiblik va ziddiyatlarni sezilarli darajada yumshatishda muhim omil bo’ldi. Tabiiyki, iqtisodiyotning tarkibini takomillashtirish bir zarb bilan amalga oshiriladigan ish emas. Bu o’zgarishlar muntazam davom etadigan ijtimoiyiqtisodiy jarayon bo’lib, davr talabi va iqtisodiy siyosatdan kelib chiqadi. tarmoqlqraro hamda tarmoqlar ichida tuxtovsiz kechadi. Bozor iqtisodiyoti va fantexnika tarakkiyoti tan oladigan tarmoqdar rivojlanib, mahsulot ishlab chiqarishda ularning hissasi oshib boraveradi. Aksincha, bozor va tarakkiyotga moye kelmaydigan sohalarning mahsulot va xizmatlarni yaratishdagi ulushi pasayib yoki butunlay yukolib, o’z o’rnini boshqa, ilg’or sohalarga bo’shatib beraveradi. Butun iqtisodiyotda ayrim tarmoq va ishlab chiqarish turlarini rivojlantirishga ustuvorlik berish va ularni davlat tomonidan har tomonlama qo’llab-quvvatlash to’g’ri yo’l ekanligini xayotning o’zi tasdiqladi. Ustuvor sohalarning turri belgilanishi, nafaqat ilgari taqchil hisoblangan mahsulot turlarini keng ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish, balki ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirish, butun iqtisodiyotni izchil rivojlantirish imkonini berdi. Keyingi 43 yillarda mamlakatimizda sanoatning asosiy tarmoqlarini rivojlantirishni jadallashtirish, eksport saloxiyatini oshirish va chetdan keltiriladigan mahsulotlar urnini bosadigan mahsulot turlarini ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish, bozorni xalq iste’moli va oziq-ovqat mahsulotlari bilan tuldirish, kommunikasiya va ishlab chiqarish infratuzilmasini rivojlantirish, investision faoliyatii jadallashtirish, mamlakatning eksport imkoniyatlarini kengaytirish, tashqi iqtisodiy faoliyatni kuchaytirish kabi chora-tadbirlar ustuvor yo’nalishlar sifatida belgilandi. Bu esa, o’z navbatida, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishni real ko’rsatkichlarda oshirish imkoniyatini yanada kengaytirishda muhim omil bo’ldi. Islohotlardan bosh maqsad - ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini muttasil oshirish asosida xalq farovonligini yuksaltirishdir. Ana shunday natijalar islohotlarga haqiqiy mazmun kasb etadi, quruq safsatabozlikdan asraydi. Shu urinda yana bir sifat ko’rsatkichga tuxtalmasdan utib bo’lmaydi. Mamlakatimizda sanoat mahsulotlari tarkibida tayyor mahsulot ulushi tobora oshmokda. Agar 1990 yilda sanoat ishlab chiqarishining umumiy hajmida tayyor mahsulotning ulushi 35 foizni tashkil etgan bo’lsa, hozir bu raqam 70 foizdan oshib ketdi. O’zbekistonda ishlab chiqarish, iqtisodiy o’sish uchun mustaxkam asos yaratilgani, iqtisodiyot tarkibi bozor munosabatlariga monand takomillashtirilayotgani, tayyor mahsulot ishlab chiqarish ulushining oshayotgani, kapital mablag’lar katta qismining moddiy ishlab chiqarish sohalarida o’zlashtirilayotgani, yangi texnika va texnologiya bilan jihozlangan sanoat obyektlarining ko’rib ishga tushirilayotgani bugungi jaxonda kechayotgan bahoonli sharoitda ham xalq farovonligini ta’minlashda hal qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda. Tabiiyki, bunday yuksalishlarga, iqtisodiy o’sishga bir kunda, bir yilda erishib bo’lmasdi. Bunday marralarga faqat katta kat’iyat, tadrijiylik, izchillik va bosqisma-bosqichlik orqaligina erishish mumkin. 44 XULOSA Ushbu malakaviy bitiruv ishi orqali xalqimiz mustaqillik yillarida erishgan barcha yutuq va muvaffaqiyatlar, avvalambor, davlatimiz rahbari Islom Karimov rahnamoligida mamlakatimiz iqtisodiyotini isloh etish, erkinlashtirish va modernizasiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikasiya qilish borasida o’z vaqtida boshlangan, har tomonlama puxta o’ylangan, uzoq istiqbolga mo’ljallangan oqilona siyosatning hayotiy samaralaridir. Xalqimiz istiqlol yillarida erishgan yutuqlar va marralardan har qancha faxrlansak, yurtimizda mustahkam qaror topgan tinchlik-osoyishtalik, bunyodkorlik sharoiti uchun shukronalar aytsak, arziydi. Zero, o’tgan asrning 90yillarida sobiq sho’ro saltanatidan qolgan ayanchli meros - biryoqlama rivojlangan, faqat xom ashyo yetkazib berish-u, paxta yakkahokimligiga asoslangan iqtisodiyotimiz naqadar nochor ahvolga tushib qolganini, qashshoqlik va bedodlikdan xalqimizning sabr-kosasi to’lib, yurtimiz jar yokasiga, portlash holatiga yetib borganini aslo unutib bo’lmaydi. Ana shunday taraqqiyot yo’lining chekkasida qolgan mamlakatni, tushkunlik va qashshoqlik natijasidan kelajakdan umidini uzgan xalqni o’ta murakkab vaziyatdan izchil va barqaror rivojlanish yo’liga olib chiqishning o’zi bo’lgani yo’q albatta. Ana shunday murakkab va qaltis sharoitda yurtning boshiga, uzoq va yaqin tariximizda bo’lgani kabi, irodasi sust va jur’atsiz bir rahbar kelib qolganida nimalar bo’lishi mumkinligini tasavvur qilishning o’zi dahshatli. Unday holatda xalqning kuni, davlatning taqdiri qanday kechar edi? Toley baland xalq ekanmizki, Yaratgan peshonamizga uzoqni ko’ra biladigan, mard va jasoratli, buyuk ishlarga qodir Yo’lboshchini ato etdi! Mustaqil Vatanimiz o’zining qisqa, lekin mazmun-mohiyati, tarixiy vokealarga boyligi bilan asrlarga teng yangi tarixi davomida o’z vaqtida tanlangan, har tomonlama o’zini oqlagan, to’g’riligini hayotning o’zi isbotlagan, jahonda taraqqiyotning «o’zbek modeli» deb e’tirof etilgan hayotbaxsh rivojlanish yo’lidan o’zining buyuk kelajagi sari qatiyat bilan bormoqda. Bugun bu modelning o’ziga xos va o’ziga mos jihatlarini, berayotgan samaralari ko’plab mamlakatlarda o’rganilmoqda, xalqaro ekspertlar, olimlar va siyosatchilarda katta qiziqish uyg’otmoqda. Undan ko’plab davlatlar ibrat va andoza olmoqda. Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimiz tanlagan yo’l - iqtisodiyotning mafkuradan xoliligi, siyosatdan ustunligiga asoslangan pragmatik iqtisodiy siyosat, davlatning bosh islohatchilik vazifasini o’z zimmasiga olishi, jamiyat hayotida qonun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishni ko’zda tutadigan mashhur besh tamoyil negizida ishlab chiqilgan taraqqiyotning «o’zbek modeli» samarasida milliy davlatchiligimizning mustahkam tamal toshi qo’yildi, mamlakatimiz izchil va barqaror rivojlanish yo’liga o’tdi. 45 Bu yo’lning hayotbaxsh samaralari - ozod va obod Vatanimizning go’zal va betakror qiyofasi, shahru qishloqlarimiz jamoli, xalkimiz farovonligida asrlar davomida namoyon bo’laveradi! 45 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т., «Ўзбекистон», 2011. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли– Т.: Ўзбекистон, 1993. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. –Т., «Ўзбекистон», 1995. 4. И.А.Каримов Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза. 2010 йил 12 ноябрь. – Тошкент: «Ўзбекистон», 2010. 5. Ислом Каримов, Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Т.: "Ўзбекистон". 2011. 6. Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 7. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2011 йилнинг асосий якунлари ва 2012 йилда Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги «2012 йил Ватанимиз тараққи еZтини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма.-Т.: «O`qituvchi» НМИУ, 2012. 8. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 2013 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасидаги «Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққи еZтини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади» мавзусидаги маърузасини ўрганиш бўйича Ўқув-услубий мажмуа. – Тошкент: Иқтисоди еZт. - 2011. Даврий матбуот нашрлари 1. «Халқ сўзи» газетаси. 2010 йил 30 август сони. 2. ―Мaмлaкaтимизни мoдeрнизaция қилиш вa кучли фуқaрoлик жaмияти бaрпo этиш – устувoр мaқсaдимиздир . – Прeзидeнт Ислoм Кaримoвнинг ‖ Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Қoнунчилик пaлaтaси вa Сeнaтининг қўшмa мaжлисидaги мaърузaси // Халқ сўзи, 2010 йил 28 январь. 45 Н.Тўхлиев Тараққи еZтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 178-179 бетлар 46 3. ―Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиеZти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир . – Прeзидeнт Ислoм Кaримoвнинг ‖ 2009 йилнинг aсoсий якунлaри вa 2010 йилдa Ўзбeкистoнни ижтимoий- иқтисoдий ривoжлaнтиришнинг энг муҳим устувoр йўнaлишлaригa бaғишлaнгaн Вaзирлaр Мaҳкaмaсининг мaжлисидaги маърузaси // Халқ сўзи, 2010 йил 30 январь. 4. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза), ―Халқ сўзи , 2010 йил 13 ноябрь ‖ 47

Mavzu: Taraqqiyotning “O’zbek modeli” va uning asosiy xususiyatlari Reja: KIRISH Asosiy qism: 1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos xususiyatlari 2. Iqtisodiyotni tubdan o’zgartirish va isloh etishda ―o’zbek modeli ning‖ o’rni va ahamiyati 3. «O’zbek modeli» ning asosiy tamoyillari XULOSA. ADABIYOTLAR RO’YXATI. 1

KIRISH Ma’lumki, O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng sobiq sho’ro tuzumining umrini o’tab bo’lgan ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechilib, butun dunyoda ―o’zbek modeli degan nom bilan haqli‖ ravishda e’tirof etilayotgan o’ziga xos taraqqiyot yo’li Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ishlab chiqildi va bugungi kunda o’zini to’la oqlamoqda. Mazkur model iqtisodiyotni mafkuradan holiligi, uning siyosatdan ustunligi, qonun ustuvorligi, davlatning bosh islohotchi bo’lishi, islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirishi, kuchli ijtimoiy siyosat olib borish kabi muhim tamoyillarni o’z ichiga oladi. 1 Yurtimiz istiqloli bizning oldimizda ulkan imkoniyatlar ochdi va xalqimiz uchun munosib hayot barpo etish, dunyo hamjamiyatidan munosib o’rin egallashdek yuksak maqsadlar yo’lida mustahkam poydevor bo’lib xizmat qilmoqda. O’tgan davr mobaynida amalga oshirilgan ulkan ishlar tufayli yurtimizning barcha hudud va mintaqalari qiyofasi tubdan o’zgarib, obod bo’lib borayotgani, O’zbekiston o’zining barqaror iqtisodiy o’sish sur’atlari, izchillik bilan hayotga joriy etilayotgan keng qamrovli ijtimoiy dasturlari bilan jahon miqyosida yuksak e’tibor va e’tirofga sazovor bo’layotgani hammamizga, avvalambor, shu zaminda unib-o’sib kelayotgan yoshlarga xursandchilik va ertangi kunga ishonch bag’ishlamoqda. Eng muhimi, ana shunday o’zgarishlar tufayli yurtdoshlarimizning dunyoqarashi, ma’naviy olami izchil yuksalib, hayotga, mehnatga munosabati keskin o’zgarib bormoqda. 2 Mamlakatimiz mustaqil taraqqiyot yo’lida o’z oldiga qo’ygan marralarga yetish, ya’ni rivojlangan demokratik davlatlar qatoriga kirish, xalqimizning hayot sifati va darajasini yuksaltirish va yurtimizning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallashida avvalo juda tez o’zgarib borayotgan bugungi zamon bilan hamnafas bo’lib, ertaga yo’limizda paydo bo’lishi mumkin bo’lgan turli muammo va tahdidlarni bartaraf etish haqida doimo o’ylab yashash zaruratini hayotning o’zi talab qilmoqda. Shu muqaddas zaminda yashab o’tgan qancha-qancha ajdodlarimizning asriy orzusi bo’lgan mustaqillik bundan yigirma ikki yil muqaddam Prezidentimiz Islom Karimov boshchiligida olib borilgan mardona kurashlar natijasida ro’yobga chiqdi. Tarixan juda qisqa, biroq mazmunan asrlarga teng bu yillar davomida xalqimiz milliy taraqqiyot yo’lidan izchil va qat’iyat bilan borib, barcha sinov va mashaqqatlarni yengib o’tib, olamshumul yutuq va marralarga erishdi. Hayotning o’zi biz tanlagan yo’l juda to’g’ri ekanini ko’rsatdi. Buni bugun jahon ahli e’tirof etmoqda. Bu yo’l taraqqiyotning o’zbek modeli sifatida keng o’rganilmoqda. Bu 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг 2010 йил 12 ноябрдаги қўшма мажлисидаги ―Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси мавзусидаги маърузаси. -Т., 2010., 4-бет. ‖ 2 Н.Тўхлиев. Тараққи еZтнинг ўзбек модели.- Т.:2012. 4-бет. 2

o’z navbatida xalqimizning irodasi, kuch-qudrati va bunyodkorona mehnati samarasiga, davlatimiz rahbari tomonidan olib borilayotgan siyosatga berilgan munosib bahodir. 3 "O’zbek modeli" tushunchasining hayotimizga shiddat bilan kirib kelganiga bu yil roppa-rosa 22 yil to’ldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta Islom Karimov dastlab 1992 yilda chop etilgan "O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li" asarida o’zbek modelining mohiyati va shakl-shamoyillari hamda tamoyillarini belgilab bergan edi. Keyinchalik bu g’oya davlatimiz rahbarining 1993 yildagi "O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li" kitobida, "Komsomolskaya pravda" gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida, ijtimoiyiqtisodiy sohadagi asarlari, nutq va maqolalarida yanada rivojlantirildi. 22 yil tarix uchun katta muddat emas. Lekin ana shu nisbatan qisqa davr mobaynida bu tushuncha shunchaki oddiy g’oya emas, balki ulkan hayotbaxsh kuch ekanligini to’la namoyon etdi. O’zbek modeli ikkita katta sinovdan muvaffaqiyatli o’tdi. Birinchi sinov - o’tgan asrning 90-yillarini o’z ichiga olgan yosh mustaqil mamlakatimiz boshidan kechirgan o’tish davri edi. Hali o’tish davri davom etayotgan pallada O’zbekiston postsovet maydonida birinchi bo’lib makroiqtisodiy barqarorlikka erishdi, sanoat va yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda islohotdan oldingi yillardagi ko’rsatkichlardan o’zib ketdi. Boshqacha aytganda, inqirozdan rivojlanish orqali chiqib ketish birdan-bir to’g’ri yo’l ekanligini isbotladi. Ikkinchi sinov - 2008 yilda boshlangan global moliyaviyiqtisodiy inqiroz bo’ldi. Taraqqiyotning o’zbek modeli nafaqat butun jahonni qamrab olgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz zarbalariga qarama-qarshi tura oldi, balki dunyodagi 10 mamlakat qatorida iktisodiy o’sishning eng yuqori (yiliga 8-9 foizdan kam bo’lmagan) sur’atlarini ta’minladi. Yulboshchimizning shu munosabat bilan chop etilgan ―Jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi, O’zbekistan sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choradari asarida hamda‖ mamlakatimizda jahon iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini bartaraf etish bo’yicha 2009-2012 yillarga mo’ljallangan Inqirozga qarshi choralar dasturida O’zbekistan iqtisodiyotining inqirozdan keyingi yanada kuchli, barqaror va mutanosib rivojlanishi konsepsiyasi ilgari surildi. Bu iqtisodiyot nazariyasini rivojlantirishga qo’shilgan katta hissa edi. 4 ―Shuni doimo yodda tutishimiz kerakki, hayot hyech qachon bir joyda to’xtab turmaydi va erishgan natijalari bilan kifoyalanmasdan, dunyoda kechayotgan tub o’zgarishlar jarayonidagi o’z o’rniga haqqoniy va tanqidiy baho beradigan, davrning tobora ortib borayotgan talablari va jahon bozorida kuchayib borayotgan raqobat kurashiga mos holda qadam tashlaydigan davlatgina birinchi navbatda muvaffaqiyat qozona oladi ‖ 5 , -deb ta’kidlandi Prezidentimiz tomonidan. 3 Ислом Каримов, Асарлар, 17-жилд. - Т.: ―Ўзбекистан . 2011. 22- бет ‖ 4 И.А.Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари // – Т: Ўзбекистон, 2009. 16-бет 5 Ислом Каримов, Асарлар, 19-жилд. - Т.: ―Ўзбекистан . 2011. 3-34- бетлар ‖ 3

Ishni bajarishda Prezidentimiz I.A.Karimovning tanlangan asarlari, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo’shma majlisidagi ―Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi‖ (Toshkent., 2010), ―Tarixiy xotira va inson omili – buyuk kelajagimizning garovidir (Toshkent.,2012), ―Buyuk va muqaddassan, mustaqil vatan (Toshkent., ‖ ‖ 2011), «Qadr qimmatim, tayanchim va iftixorimsan mustaqil O’zbekiston» (Toshkent., 2013) nomli risolalari, shuningdek, Prezidentimiz I.A.Karimovning ―O’zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida (Toshkent., 2011), ‖ N.To’xliyevning ―Taraqqiyotning o’zbek modeli (Toshkent.,2012) va davriy ‖ matbuot nashrlaridagi ma’lumotlar asosida yoritib berildi. 1. O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish zarurati va uning o’ziga xos xususiyatlari XX asrning 90-yillari boshida O’zbekiston ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotida mutlaqo yangi mazmun va mohiyatga ega tarixiy vaziyat yuzaga keldi. Bu, avvalo, Yurtboshimiz Islom Karimov rahnamoligida xalqimizning mustaqillikka erishgani bilan boqliqdir. Istiqlolimiz sharofati bilan iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarini joriy etish, mavjud ijtimoiy-iqdisodiy, xalqaro masalalarni o’z milliy manfaatlarimizdan kelib chiqqan holda mustaqil hal etish imkoniyati yaratildi. Boshqacha aytganda, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni qadimiy milliy davlatchiligimizni qayta tiklash va milliy iqtisodiyotimizni shakllantirish bilan uyg’unlikda olib borildi. Ayni paytda, bozor munosabatlari xalqimiz va Vatanimiz uchun butunlay yangi tushunchalar emasdi. Osiyo va Yevropaning savdo yo’li - Buyuk ipak yo’li chorrahasida joylashgan o’zbek zamini asrlar osha Sharq va G’arb o’rtasida o’ziga xos ko’prik bo’lib keldi. O’zbekiston o’zining ana shu tarixiy va an’anaviy o’rnini egallashi uchun yurtimizda zamonaviy bozor munosabatlarini va aholi o’rtasida esa bozor madaniyatini shakllantirish lozim edi. Bu esa oson ish emasdi. Zero, kommunistik mafkura hukmronlik qilgan sovet zamonida - yetmish yil mobaynida xalqimiz haqiqiy bozor qadriyatlaridan butunlay uzoqlashtirilgan, odamlardagi bozor munosabatlariga xos tashabbuskorlik, izlanuvchanlik va tadbirkorlik so’ndirilgan, boqimandalik kayfiyati hukmronlik qilgan. To’g’ri, sosializm sharoitida ham «xufiyona iqtisodiyot», kooperativ faoliyat, kolxoz bozori singari bir qarashda bozorni eslatadigan yarim ochiq, yarim yashirin ko’rinishdagi unsurlar ham mavjud bo’lgan. Ammo, sosializm mazmunmohiyatiga ko’ra bozor iqtisodiyotiga butunlay zid, davlat mulkini eng ustuvor o’ringa qo’yar va xususiy mulkchilikning har qanday ko’rinishini inkor etardi. Shu bois mulk obyektlarini davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish va monopollashuvdan qaytish mehanizmlari orqali raqobat muhitini yaratish, erkin tadbirkorlikka keng yo’l ochish, bozor infratuzilmasini rivojlantirish, talab va taklif asosida shakllanadigan narx mexanizmini joriy etish kabi bozor ustunlarini qaror 4

toptirish, pirovardida aralash iqtisodiyotga erishish lozim edi. Chunki, shusiz ham chuqur inqiroz girdobiga tushib qolgan iqtisodiyotimizni sog’lomlashtirishning bozordan boshqa yo’li yuq, oldinda ulkan islohotlarni amalga oshirish vazifasi turardi. Shukrki, O’zbekistonimiz jahonning tabiiy resurslarga boy mamlakatlaridan. Yurtimizda turli xil oziq-ovqat mahsulotlarini yetishtirish uchun keng ekin maydonlari, yirik industrial baza, malakali kadrlar, qisqasi, jamiyat a’zolari extiyojlarini to’la qondirish uchun zarur barcha imkoniyatlar mavjud bo’lsa-da, eng ayanchlisi, ana shunday ulkan imkoniyatlarga qaramasdan, yurtimiz qashshoq mamlakatlar qatoriga tushib qolgan, jamiyatda eng zarur iste’mol mollarining ham keskin tanqisligi vujudga kelgan edi. Sababi eski tuzum davrida jamiyatdagi tabiiy muvozanat buzilgan — shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasida bevosita uzviylik yo’q edi. Bu uzviylik esa har qanday jamiyatda taraqqiyotning lokomotivi vazifasini bajaradi, mavjud barcha resurslardan oqilona va samarali foydalanishga xizmat qiladi 6 . Sobiq SSSRda ham bir qancha iqtisodiy islohotlar o’tkazilganini ta’kidlash lozim. 1953, 1965, 1979 yillarda o’tkazilgan xo’jalik yuritish mexanizmlarini takomillashtirish, moddiy manfaatdorlikni oshirishga qaratilgan islohotlar shular jumlasidandir. Lekin, iqtisodiy rivojlanishda burilish yasash maqsadida amalga oshirilgan bunday urinishlarning birortasi ham kutilgan samarani bermadi. Berishi ham mumkin emasdi. Chunki, islohotlarni amalga oshirishda shaxsiy manfaat va mehnat natijalari o’rtasidagi bevosita uzviylik hisobga olinmagan edi. Bu masala esa, ta’kidlanganidek, jamiyat poydevori hisoblanadigan mulk munosabatlarini qayta qurish bilan bog’liq. Mulk munosabatlarini o’zgartirish esa bevosita sosializmning taqdiri bilan bog’liq edi. Murt poydevor ustiga qurilgan binoni ta’mirlash bilan uning ko’rkamligini oshirish mumkin. Ammo uning mustahkamligi-yu samaradorligini oshirib bo’lmaydi. Shuro zamonidan katta shovshuv va dahmaza bilan boshlangan, biroq nihoyasiga yetmay, orayo’lda qolib ketgan iqtisodiy islohotlar ham xo’jalik yuritishning ayrim bo’g’inlarini takomillashtirishdan nariga o’ta olmadi, butun iqtisodiyotni jonlantirishga ojizlik qildi. Natijada, yana odatdagidek ma’muriy-buyruqbozlik tartibotiga zo’r berildi. Bu usul ishlab chiqaruvchi va iste’molchi o’rtasidagi aloqani ekstensiv omillardan keng foydalanish orqali naridan-beri ta’minlash imkonini berdi. Ammo tabiiy resurslarning ham chegarasi bor, imkoniyatlari cheklangan. Ulardan kelajak avlod manfaatlarini hisobga olmasdan, pala-partish foydalanish talay muammoalarni, jumladan, ekologik keskinlikni keltirib chiqardi. Ekstensiv omillarning borgan sari imkoniyatlari torayib ketaverishi, intensiv xo’jalik yuritish mexanizmining mavjud emasligi ertami-kech iqtisodiy tanqislik va tanglikni keltirib chiqarishi muqarrar edi. Shunday bo’ldi ham! Iqtisodiy tanglik XX asr 80-yillarining oxiriga kelib yanada keskin va halokatli tus oldi. Bu, avvalo, mahsulot ishlab chiqarishning butunlay pasayib ketishida, ishlab chiqarish quvvatlarining ish bilan ta’minlanmaganida, ishsizlik darajasining o’sishida, pulkredit va valyuta tizimining izdan chiqishida namoyon bo’ldi. Xususan, 1990 6 Н.Тўхлиев ТараққиеZтнинг ўзбек модели. Т.:2012.-7-9 бетлар. 5

O'xshashlar

ORFOGRAFIYA VA UNING ASOSIY TAMOYILLARI
Ma’lumotlar bazasi va uning asosiy tushunchalari
INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDA QURILISH VA ARXITEKTURAGA OID TERMINLARNING KOGNITIV VA LINGVOKULTOROLOGIK XUSUSIYATLARI
Kompyuter grafikasi va uning turlari.Grafik dasturlarning asosiy vazifalari va yo’nalishlari
C++ va Java dasturlash tillari. Eclipse platformasi va uning xususiyatlari.