Treningning muhim jihatlari

Yuklangan vaqt:

09.03.2025

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61.2 KB
Treningning muhim jihatlari
Kirish
I.bob.Treningni asosiy bosqichi
1.1. Trening mashg‘ulotlarini olib borish usullari
1.2.  Treningda “Ma’ruza” usuli va uni tashkil etish  
1.3.  "Aqliy hujum" (breynstorming) usuli  
1.4.  Bahs-munozara usuli  
 1.5.  “Keys metodi”   
II.bob. Treningni tashkiliy bosqichi
2.1.  Guruhni tashkil etish bosqichi
2.2.  Treningni tashkil etishda muhim jihatlar
2.3.  Trening uchun dastur va rejaning ahamiyati  
III.bob.Treningni boshlangtcii bosqichi
3.1.  Treningni birinchi kuni
3.2.  Treningda tanishuvni tashkil qilish   
3.3.  Ishtirokchilarning kutishlarni aniqiash
Foydalanilgan adabiyot Kirish
"Shaxsni   baholamaslik"   normasi.   Trening   mashg‘ulotlari   jarayonida   har   bir
ishtirokchi   o‘z   fikr-mulohazalarini   va   hissiyotlarini   bayon   qilishi   mumkin,   biroq
bunda   boshlovchi   va   qolgan   ishtirokchilar   hikoyadagi   vaziyatnigina   muhokama
qilishlari   hamda   so‘zlovchining   o‘sha   paytdagi   xulq-atvori,   xatti-harakatini
baholashdan qochishlari kerak. Masalan, "o‘sha paytda siz jahlga berilmasligingiz
yoki   bunday   demasligingiz   kerak   edi"   kabi   jumlalarning   qo‘llanilishi
ishtirokchining   e’tiroziga   sabab   bo‘lishi   bilan   birga   qolgan   ishtirokchilar   o‘z
fikrlarini  va muammolarini bayon etishda ochiq gapirishdan tortinishlari mumkin.
Shuning   uchun,   “bunaqa   vaziyatda   men   bunday   qilardim   yoki   degan   bo‘lardim”
kabi variantlarda so‘zlashish yoki fikrini bildirish so‘raladi.
Yuqorida   sanab   o‘tilgan   normalarning   barchasi   hamma   treninglarda   qo‘llanilishi
shart emas. Normalarni qabul qilishda guruhning tuzilishi, trening mashg‘ulotning
davomiyligi kabilar ham e’tiborga olinishi maqsadga muvofiqdir. 
Sanalgan   normalardan   tashqari   trener   tomonidan   quyidagilar   alohida   ta’kidlab
o‘tilishi shart:
 Birovning fikrini umuman noto‘g‘ri deb hisoblagan yoki unga qo‘shilmagan
holatda ham uning gapini bo‘lishga, to‘xtatib qo‘yishga yoki ustidan kulishga hech
kimning haqqi yo‘q.
 Ishtirokchilar bir-birini masxaralashi yoki g‘ururiga tegadigan gaplar aytishi
mumkin emas.
 Ishtirokchilar   ham,   boshlovchi   ham,   agar   savol   uning   shaxsiy   hayotiga
tegishli bo‘lsa, javob bermaslik huquqiga ega.
 Boshlovchiga savollar va fikrlar anonim tarzda berilish imkoniyati yaratilishi
shart.   Lekin   bu   haddan   tashqari   chegaradan   chiqish   imkonini   bermasligi,   ya’ni
boshlovchining   shaxsiyatiga   tegish   kabilarga   yo‘l   qo‘yilmasligi   ta’minlanishi
kerak.
Normalarni   mashg‘ulot   o‘tkazishdan   avvalroq   katta   qog‘ozga   yozib,   xonaga   osib
qo‘yish   yoki   guruh   a’zolari   bilan   birgalikda   "Aqliy   hujum"   usuli   orqali
aniqlashtirib olish maqsadga muvofiq. Bu trener va ishtirokchilar orasidagi  birinchi guruhiy kelishuv hisoblanadi. Bunda
shu   narsa   muhimki,   har   bir   kishining   fikrini   albatta   eshitish,   nima   uchun   bu
tamoyilga   xayrixohligi   yoki   noroziligini   izohlashini   so‘rash   lozim.   Tamoyillarni
tasdiqlashni   ovozga   qo‘yish   kerakmas.   Chunki   agar   kimdir   guruhning   fikriga
norozi bo‘ladigan bo‘lsa, uni ko‘ndirishga harakat qilish yoki guruh boshqa qarorga
kelishi   lozim   bo‘ladi.   Uning   fikrini   inobatga   olmaslik   esa   guruhdagi   pisixologik
iqlimga   salbiy   ta’sir   etishi   aniq.   Ya’ni   fikri   inobatga   olinmagan   ishtirokchida
norozilik   holati   paydo   bo‘ladi   va   bu   uning   treningdagi   butun   ishtiroki   davomida
noroziligini   namoyon   qilib,   qolganlarga   xalaqit   berishiga   olib   kelishi   mumkin.
Bundan   tashqari   agar   bu   shaxs   o‘zini   past   baholovchi   shaxs   bo‘lsa,   unda   ruhiy
tushkunlik,   o‘z-o‘zini   baholashning   pasayishi   va   h.k.lar   ham   paydo   bo‘lish
ehtimolini tug‘diradi.
Treningda   tanishuvni   tashkil   qilish .   Trening   mashg‘ulotining   birinchi   kunida
o‘tkazilishi lozim bo‘lgan asosiy qismlardan biri – guruh a’zolarining bir-biri bilan
va trenerlar bilan tanishuvidir.   Bu qism trener tomonidan taklif etiladigan turli xil
o‘yinlar   orqali   amalga   oshiriladi.   Demak,   tanishuvni   turli   xil   usulda   tashkil   etish
mumkin,   lekin   tanishuv   qismining   mohiyati   bitta   bo‘ladiki,   har   bir   ishtirokchi
o‘zini   shu   guruhda   boshqalar   qanday   tanishini   yoki   uni   qanday   nom   bilan
atashlarini   istasa,   o‘zini   shunday   tanishtirishi   mumkin. Tanishuv   boqichini   tashkil
etishda   guruhda   mavjud   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan   quyidagi   3   ta   tipik   vaziyatga
alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. 
Bu   bosqichni   trener   va   ishtirokchilarning   shunchaki   bir-birlarining   ismini   bilishi
bilan  bog‘liq  bo‘lgan  rasmiyatchilik   deb   qabul   qilmaslik   kerak.  Ishtirokchilarning
tanishuv   qismi   -   ularning   o‘tkazilayotgan   mashg‘ulotga   va  ayni   paytdagi   muhitga
moslashish   jarayoni   bo‘lib,   ulardagi   hayajon   va   noqulaylik   holatlarini   bartaraf
etishning eng qulay va samarali yo‘lidir. 
Mashg‘ulot   avvalida   trener   o‘zini   auditoriyaga   tanishtirib,   qaysi   tashkilot   yoki
muassasadan   ekanligini   va   o‘zi   haqidagi   ayrim   ma’lumotlarni   (yoqtirgan   rangi,
qiziqishlari   va   h.k.)   aytadi.   Trener   haqida   ishtirokchilarda   paydo   bo‘lgan   ilk
tasavvur keyingi ishlar natijasiga, trener va guruh a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar xarakteriga va albatta, mashg‘ulotning yakuniga, samaradorligiga ham o‘z ta’sirini
ko‘rsatadi.
Tanishuvda ishtirokchilar imkon darajasida doira shaklida yoki aynan bir-birlariga
yuzlangan   boshqagi   shakllarda   o‘tirishlari   tavsiya   etiladi.   Chunki   bunday   o‘tirish
ular   orasida   samimiylik   muhitini   yuzaga   keltirib,   o‘zaro   munosabatlarni
jipslashtiradi.   Tanishuv qismini tashkil qilish uchun juda ko‘plab o‘yinlar mavjud
bo‘lsada,   umuman   trening   jarayonlarida   quyidagi   usullar   ko‘proq   qo‘llanilishi
mutaxassislar tomonidan qayd etib o‘tilgan.
Intervyu   usuli .   Bu   usul   eng   keng   qo‘llaniladigan   usul   bo‘lib,   ikki   xil   shaklda
o‘tkazilishi mumkin:
Sheriklar   bir-birlari   to‘g‘risida   ma’lumot   to‘plab   bo‘lganlaridan   so‘ng   har   bir
juftlikni   navbat   bilan   maxsus   joyga   taklif   etiladi   va   har   bir   ishtirokchi   o‘zining
sherigini guruh a’zolariga iloji boricha batafsilroq tarzda tanishtirishi lozim bo‘ladi.
Bu   usulning   qulayligi   shundaki,   butunlay   notanish   bo‘lgan   kishilar   orasida   o‘zini
noqulay his etayotgan ishtirokchilar o‘zlari uchun birinchi tanish orttirish imkoniga
ega bo‘ladilar.
Bu usulning qulayligi shundaki, u tortinchoq, o‘ziga past  baho beruvchi yoki turli
sabablar   bilan   o‘zini   boshqalarga   tanishtirishni   istamaydigan   ishtirokchilar   bilan
tanishuvni tashkil etishda juda qulaydir. 
Kartochkalar   usuli   —   har   bir   ishtirokchi   trener   tomonidan   tarqatilgan   maxsus
kartochkaga o‘zi to‘g‘risida nima ma’lumotni berishni istasa, o‘shani yozadi. 
"Qor   uyumi"   o‘yini   orqali   tashkil   etiladigan   tanishuvlarda   esa   guruhdagi
qo‘shnisining   aytganini   takrorlash   uchun   eshitishning,   ayniqsa   o‘zidan   oldingi
kishini eshitishning qiyinligini his qilish imkoni beriladi. Ko‘pchilik ishtirokchilar
o‘zidan oldingi ishtirokchi nima deganligini eshitmaydi, chunki u eshitishdan ko‘ra
o‘zi   nima   deyishi   kerakligi   haqida   o‘ylaydi.   Muhokamada   trener   tomonidan
ishtirokchi "diqqat markazida" bo‘lganida o‘zini qanday his qilganligi so‘raladi.
Ko‘pincha   treninglarda   tanishuv   jarayonida   ishtirokchilardan   ismini   aytish   bilan
birga muloqotga kirishish jarayoniga salbiy va ijobiy ta’sir etuvchi jihatlarini ham aytib o‘tish so‘raladiki, bu ma’lumot trener uchun har bir ishtirokchining individual
jihatlarini bilishga ham xizmat qiladi.
Ishtirokchilarning kutishlarni aniqlash . Trening mashg‘ulotiga kelayotgan har bir
ishtirokchi o‘z muamolarining hal bo‘lishini kutib mashg‘ulotga umid bilan kelishi
sir emas. Buni bilgani holda trener tanishuvdan so‘ng guruh a’zolarining har 
biridan treningdan nimalar kutayotganligini so‘rab chiqadi. Bu qismning 
ahamiyatli jihati shundaki, ishtirokchiga o‘z muammosini gapirtirishga dastlabki 
turtki berilishi  I.bob.Treningni asosiy bosqichi
1.1.Trening mashg‘ulotlarini olib borish usullari.
Treningni   asosiy   bosqichi   bu   trening   mashg'ulotlarining   boshlang'ich
bosqichi tugaganidan to yakuniy bosqich boshlangungacha davom etadi. Bu
davrda   ishtirokchilar   bilan   asosiy   ish   olib   boriladi.   Mana   shu
jarayondaularning   muammolari   bilan   ishlanadi   va   ular   uchun   zarur   bo'lgan
ko'nikma va malakalami shakllantirishga qaratilgan ish olib boriladi. 
S.Staut   o‘zining   “Trening   o‘tkazish   metodlari”   deb   nomlangan   ilmiy
ishida trening mashg'ulotlari jarayonida qo‘llaniladigan faollik turlarini o'zida
mujassam   ctgan   quyidagi   ro'yxatni   keltirgan:   ma’ruza,   demonstrasiya,
individual   maslahat,   diskussiya,   rolli   o'yinlar,   muammoli   holatlar   to'plami,
trening   o'yinlari,   kompyuter   dasturli   treninglar,   interaktiv   video   dasturlar,
mustaqil   ta’lim   uchun   treninglar   bo‘yicha   qoTlanma,   konkret   vaziyatlar
(keys-bosqichlar),   ish   joyida   instruksiya   berish,   dasturli   ta’lim,   proektli
guruhlardagi   ish   va   hokazo.   Bu   usullaming   barchasidan   treningda
foydalanishni   maslahat   bergan   muallifning   fikriga   ko‘ra   bular   o‘qitishning
bir   xil   boimagan   shaklda   tashkil   qilish   uchun   kerak   bo‘ladigan   usullar
to'plami bo'lishi ham mumkin. 
Har   qanday   trening   mashg'ulotlarini   olib   borishda   samaradorlikka
erishish uchun eng avvalo ishtirokchilar orasida samimiylik, ochiqlik, o'zaro
ishonch   muhitini   yaratish   lozim   boTadi.   Bular   amalga   oshmasdan   turib,
treningdan ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmaydi. Bunday muhitni yaratish
esa   boshlovchidan   katta   mahorat   talab   etish   bilan   birgalikda   trening
jarayonida   qo'llaniladigan   usullarga   ham   bog'liq   bo'ladi.   Bunday   usullar
sirasiga   "ta’limning   noan’anaviy   usullari"   deb   nom   olayotgan   va   bizning
ta’lim   tizimimizga   ham   keng   kirib   kelayotgan   usullar   kiradi.   Ular
quyidagilardir: ma’ruza, aqliy hujum, bahs-munozara, psixogimnastik mashq,
o   'yinlar,   rolli   o'yinlar,   psixodramma,   SWOT   -   tahlil,   guruhlarga   bo'lib
ishlash,   keys   metodi.   Bulardan   tashqari   maqsadga   va   vaziyatga   qarab muammoli   vaziyatlami   tahlil   etish   usuli   ham   qo'llaniladi.   Endi   ushbu
usullami har birini alohida-alohida yoritib beramiz. 
1.2. Treningda “Ma’ruza” usuli va uni tashkil etish 
  Eng   umumiy   ko'rinishda   ma’ruza   -   bu   ma’ruzachi-trener   tomonidan
ma’lumotning   verbal   taqdim   etilishi.   Bunda   ma’ruzachining   vazifasi   -   o‘z
bilimlarini   guruhga   yetkaza   olishdan,   guruhning   vazifasi   esa   shu   bilimlarni
qabul   qilish   va   yodda   saqlab   qolishdan   iboratdir.   Ma’ruza   passiv   jarayon
hisoblanib,   bu   jarayonda   guruh   a   ’zolarining   bir-birlariga   o   'zaro   ta   ’sir
ko'rsatish imkoniyati bo'lm aydi yoki ju d a kam bo'lishi mumkin. 
Garchi   hozirda   kompyuter   texnologiyalari   yuksak   darajada   rivojlangan
bo’lsada,   zamonaviy   treninglaming   asosini   ham   ma’ruzalar   tashkil   etadigan
holatlami ko'rish mumkin. Shu jihatdan, aytish mumkinki, ma’ruzalar ayrim
hollarda   noto'g'ri   va   samarasiz   qo'llanilib   kelinmoqda.   Buning   sababi
ko’pchilikning   fikricha,   ma’lum   bir   sohada   juda   keng   doiradagi   bilimlarga
ega   boTgan   inson   ushbu   bilimlarni   boshqalarga   yetkaza   olishga   ham
layoqatlidir,   deb   hisoblanadi.   Lekin   fan   yuzasidan   chuqur   bilimga   ega
bo'lishning   o’zigina   ushbu   bilimlarni   qiziqarli   va   samarali   yetkaza   olish
qobiliyatining ko'rsatkichi hisoblanmaydi. 
Barcha   auditoriyalardagi   kabi   trening   guruhlarida   ham   muvoffaqiyatli
produktiv suhbat yoki ma’ruzaning asosi - ishtirokchilar bilan barqaror aloqa
o’matish   hamda   ushbu   sohadagi   kompetentlikdir.   Bunday   uyg’unlik
ma’ruzani monologga aylantirmaslikni kafolotlaydi, shuningdek uni qiziqarli
jarayonga aylantirishga imkon beradi. 
Bunday   yondoshuvni   muvaffaqiyatli   qo'llash   uchun   har   qanday   trener
yaxshi   ma’ruzachi   uchun   zarur   bo’lgan   quyidagi   malakalami   o’zida
rivojlantirishi lozim:  
1. Auditoriyaning ehtiyojlarini aniqlash. Guruh bilishi
lozim boigan ma’lumotning chegaralarini oldindan aniqlab olish
zarur.   Lekin   bu   oson   ish   emas,   negaki,   ko‘pincha   aynan   bitta
dasturga   kelgan   kishilaming   har   birida   o'ziga   xos   kutishlar, ustanovkalar va ehtiyojlar mavjud bo‘ladi. Malakali trener aynan
shu   qiziqishlaming   kesishish   sohalarini   topishi   hamda   ushbu
ehtiyojlami   maksimal   darajada   qondiruvchi   usulda   treningni
o'tkazishi lozim.  
2. Trening   natijasida   ishtirokchilar   erishadigan
natijalami ulaming manfaatlariga mos kelishini  tushuntirib bera
olish.   Chunki   har   qanday   inson   qachon   biror   narsadan
manfaatdor   boTishiga   ishonch   hosil   qilsa,   o’shandagina
treningda   qiziqib   ishtirok   etadi.   Bunday   manfaatlar
ishtirokchilar   uchun   moddiy   manfaatlar   cmas,   balki   kasbiy
o'sish,   oila   va   ishdan   qoniqish   darajasining   ortishi,   atrofdagilar
tomonidan   tan   olinish   kabilar   bo’lishini   ularga   tushuntira   olish
lozim.  
3. Bilimlar   darajasini   tekshirish.   Shuni   hisobga   olish
lozimki,   trening   ishtirokchilari   kuchli   qiziqish   va   yuqori
motivasiyaga   ega   bo’lsalarda,   o'zlari   lushunmagan   narsalami
hech   qachon   o‘rgana   olmaydilar.   Shuning   uchun   trener
ina’ruzadan   oldin  ulaming   bilim   darajasini   aniqlab  olishi   zarur.
Bilimlaming   darajasini   tekshirish   o‘zida   ikkita   elementni
saqiaydi. Bulami trener albatta hisobga olishi zarur.  U l a r :  
A) Trener   avvalo   guruh   ishtirokchilari   kimlardan
tashkil topganligini, ya’ni ular shunchaki qiziqish asosida kelgan
insonlarmi   yoki   o'z   faoliyat   sohasida   ma’lum   bir   obro'ga   va
maqsadga   ega   insonlarmi   ekanligini   bilib   olishi   kerak.   Bunday
ma’lumotga   ega   boTish   trenerga   ma’ruzani   qanday
murakkablikda tashkil etishni aniqlash imkonini beradi. 
Agar   ishtirokchilaming   bilim   darajasi   juda   past   bo‘Isa,   u   holda   trener
auditoriyaning e’tiboridan butunlay mahrum boTishi mumkin.  Agarda   aksincha   holat   bo‘lib,   trener   guruh   uchun   beriladigan
ma’lumotni   juda   ko’paytirib   yuborsa,   guruhni   zeriktirib   qo'yishi   mumkin.
Shuning uchun u aynan “oltin nuqta”ni topishi zarur. 
B) Trener   guruhning   idrok   etish   va   qabul   qilish
xususiyatlarini   hisobga   olishi   lozim.   Ma’ruza   jarayonida
jargonlar   va   o‘ta   professional   so'zlar,   atamalami   qoilamaslik
kerak.   Maxsus   terminlardan   foydalanish   lozim   bo‘lgan
vaziyatlarda esa, albatta ulaming ma’nosini osonroq tushuntirib
berish lozim. 
Ishtirokchilar   tomonidan   ma’lumotlaming   yaxshi   idrok   etilishi   va
o’zlashtirilishi uchun quyidagi usullami qoTlash mumkin:  
• Materialni tizimlashtirish. 
Mashg’ulotlarga   tayyorgarlik   ko‘rishga   sarf   qilingan   vaqt   hech   qachon
zoe   ketmaydi,   ya’ni   ma’ruzani   tizimlashtirishga   ketgan   vaqt   ishtirokchilar
xotirasida   qabul   qilingan   ma’lumotning   saqlanib   qolinishini   yaxshilashi
mumkin. 
• Ma’ruza   ketma-ketlik   asosida   tuzilgan   boiishi   lozira.   Agar
berilayotgan   maiumot   murakkab   boisa,   u   holda   trener   har   bir   qadamni
o'ylab, ma’lumotni guruhga asta-sekin yetkazishi kerak. Agar materialni
qo'shimcha   ma’lumotlar   bilan   mustahkamlash   zarur   boisa,
o'rganilayotgan   mavzuning   tarixiy   asoslarini   ham   ko‘rib   chiqish   kerak.
Ma’lumot   yaxshi   o'zlashtirilishi   uchun   uni   bir   necha   qismlarga   boiib
olish zarur.  
• Ma’lumotni mustahkamlash. 
Ma’ruzaning   asosiy   joylarini   takrorlash   zarur.   Bunday   qilish
ma’ruzaning   asosiy   bandlarini   aniqlashtirishga   va   ulami   yana   bir   karra
ta’kidlab o’tishga yordam beradi.  
5. Guruhning diqqat konsentrasiyasini hisobga olish. 
Mutaxassislar   diqqat   konsentrasiyasining   optimal   davri   20   daqiqa
ekanligini ta’kidlashgan, ammo ba’zida bu vaqtni 40 daqiqagacha uzaytirish mumkin.   Bunda   ma   lumotni   yetkazib   berish   uslubi,   tempi   bevosita   rol
o'ynaydi. Bu jarayonda trenerga quyidagi maslahatlar asqotishi mumkin: 
ma’lumotni   tizimlashtirishning   eng   oson   usuli   -   uni   quyidagi   uchta
blokka ajratib olishdir:  > Kirish 
 > Asosiy qism  
^ Xulosa Kirish qismi quyidagi ma’lumotlar
o‘z ichga oladi:  - Trener kim?  
- U nima uchun bu yerda?  
- Nima   uchun   aynan   shu   trener   ushbu   guruh   bilan   mashg'ulot   olib
borayapti?  
- Guruhga   murojat   etishning   maqsadlari   о   Trening   mavzusining
dolzarbligi  
- Mashg’ulot   so'ngida   ishtirokchilar   erishadigan   natijalaming   ulaming
manfaatlariga mosligi.  
- TaTimning rejalashtirilgan strukturasi 
-Ishchi tushunchalami aniqlash va kiritish  
-Rejadagi berilishi lozim boTgan bilimlar va mavzuning qisqacha tarixi
Asosiy   qism   o‘z   ichiga   treningni   asosiy   jihatlarini   qamrab   oladi.
Ularning har biri ketma-ket muhokama etiladi. 
Xulosada   o'tilgan   mavzuning   tahlili,   mavzuning   asosiy   jihatlarini
takrorlash,   o’tilgan   mavzu   bilan   ishtirokchilaming   keyingi   faoliyatini
bogTovchi natijalami umumlashtiriladi. 
Ma’ruza uchun material tanlash. Materialning saralab tanlab olinishining
qo’shimcha   afzalligi   shuki,   oson   va   qiziqarli   material   guruhni   jonlantiradi.
Bu esa berilayotgan ma’lumotning o‘z “manzil”iga yetib borganidan dalolat
beradi.   Odatiy   gap-so‘zlar   tez   unutiladi,   aksincha   emotsiyalarga   boy,
mulohazaga   undovchi   so’zlar   uzoq   vaqt   davomida   muhokamaning   asosi
bo‘lib   qolaveradi   va   yana   yangi   g’oyalaming  paydo   boTishiga   asos   boTadi.
Buning   uchun   materialni   murakkablashtirish   shart   emas,   shunchaki   umum qabul qilingan nuqtai nazarga qarshi bo'lgan argument (asoslar)ning boTishi
kifoya. 
Ma’ruzani   bayon   etish   dinamikasi.   Ma’lumotni   dinamik   va   dramatik
bayon etish - aynan bir xil jarayon emas. Salbiy emas, balki ijobiy jihatlarga
urg’u berish zarur. Berilayotgan ma’lumotlar entuziazm quvvatini olib kelishi
va   auditoriyani   jonlantirishi   kerak   (Buning   uchun   quyidagiga   o’xshash
iboralami   qoilash   maqsadga   muvofiq:   “Bir   qiziqarli   savol   bor   -   ki...“;
“Ishonchim  komil,  sizlaming  ko’pchiligingizga  qiziq  -   ki  .  .  ”En  g  qiziqarli
ixtirolardan   b   i   r   i...   “).   Quyidagi   usuldagi   jumlalar   esa   guruhga   boTgan
salbiy munosabatni bildirib turadi: “Men ... deb hisoblayman”, “A gar sizlar
shunga qodir boTganingizda e d i . . . ”. 
Guruhning   diqqatini   jalb   etishning   eng   samarali   usullaridan   biri   ritorik
savollar   berish   hisoblanadi.   Bunday   savollar   javob   berishni   talab   qilish
maqsadida   emas,   balki   so’zlovchining   fikrlashini   rivojlantirish   maqsadida
beriladi.   Shunday   savollarga   misollar:   “Bunday   vaziyat   har   birimiz   bilan
boiishi   mumkin",   “Sizlar   ham   balki   qachondir   shunday   qilishni   istagan
boiishingiz   mumkin   -   ku?”,   “..   .boigan   paytlarda   sizning   kayfiyatingiz
ko’tariladi,   to’g’rimi?”   bu   kabi   savollar   guruhiy   tafakkur   larayonini
stimullashtiradi hamda ko’pincha ishtirokchilaming diqqatini tortadi. 
Vizual   qoilab-quvatlash.   Ishtirokchilaming   qiziqishini   oshirish   uchun
qoilaniladigan   yana   bir   metod   ma’mzaning   asosiy   jihatlarini   turli
illyustrasyalar bilan o'tkazish. Slaydlar, yozuvlar, flipchartlardan foydalanish
qo’shimcha stimul hisoblanadi. Chunki u ko'rish idrokini chaqiradi va javob
reaksiyasini chaqiradi. 
Trening guruhlarida ma’ruza mctodining afzalliklari:  
> Katta guruhlarda ishlashning qulay usuli. 
 > Katta xarajatlami talab yetmaydi. 
 > Mazmunini tizimlashtirish mumkin.  
> Mazmunini nazorat etish mumkin.    >   Vaqtni   aniq   taqsimlashning   imkoni   mavjud   Ma’mzaning
kamchiliklari: > Qabul qilishning passivligi  
> O‘zaro ta ’siming mavjud emasligi 
  >   Trenerga   talablaming   ko‘pligi   (treneming   shaxsiy   sifatlariga
qo‘yiladigan jiddiy talab) ;  
>   Ma’ruza   mas’uliyatli   jarayon   bo‘lib,   trener   va   auditoriyadan   о   zisha
yarasha kuch-quwatni talab etadi.  
1.3. "Aqliy hujum" (breynstorming) usuli 
 Trening jarayonida eng ko‘p qo'llaniladigan usullardan biri Aqliy hujum
usulidir.   Aqliy   hujum   munozaraning   eng   erkin   shakli   hisoblanadi.   Bu
usulning   asosiy   vazifasi   —   g’oyalar   generasiyasini   ta’minlashdan   iborat
boTib, ishtirokchilar taklif etayotgan fikr va qarorlar hech qanday tahlilsiz va
muhokamasiz qabul qilinadi. Bu shunday usulki, ta’limdagidan farqli oTaroq,
muhokama   qilinayotgan   mavzu   yuzasidan   har   bir   ishtirokchi   o‘z   fikrini   va
qarashlarini bildirishi shart. Trener esa har bir javob variantlarini diqqat bilan
tinglashi va e’tirozsiz qabul qilishi zarur. 
Bunda   muhimi   bildirilayotgan   fikrga   balm   berish   emas,   balki   ulaming
hammasini   qabul   qilish   va   har   bir   ishtirokchi   aytayottan   fikmi   doska   yoki
flipchart qog’ozga yozib borishdir. Aynan shu usuldan treninglarda juda ko‘p
foydalaniladi.   Chunki   bu   usul   ishtirokchilaming   o‘z   mustaqil   fikrini   bildira
olishining   eng   qulay   yo’lidir.   Bu   usuldan   trening   mashg’ulotining
boshidayoq   foydalanish   maqsadga   muvoftqdir.   Ayniqsa,   guruh   kayfiyatini
bilish,   ulaming   bilim   darajasini   aniqlab   olish   va   treningdan   nima
kutayotganliklarini bilib olishda “Aqliy hujum” - eng qulay usul hisoblanadi.
Aqliy   hujum   natijasida   olingan   ma’lumotlar   guruh   bilan   olib   boriladigan
keyingi   ishlar   uchun   yo’llanma   bo’Iishi   mumkinligini   ham   trenerlar
unutmasliklari   kerak.  Ya’ni   guruhning   keyingi   ishlari   jarayonida   guruhning
yoki   aynan   kimningdir   awalgi   bildirgan   fikriga   qaytish,   aynan   guruhning
vakuniy   xulosasiga   qarab   ish   yo’nalishini   o’zgartirish   kabilar   shular
jumlasidandir.  Bu   usulning   trening   jarayonida   foydali   jihatlari   ko‘p   boiib,   u   ayniqsa
quyidagi hollarda juda qoT keladi:  
- nozik va munozarali savollami muhokama qilish uchun;  
- o’ziga   ishonmaydigan   ishtirokchilami   munozaraga   tortish   va   ulami
qiziqtirish   uchun;     -   qisqa   vaqt   mobaynida   ko’proq   fikr   yig’ish
uchun.  
“Aqliy   hujum”   usulining   muvaffaqiyati   ikkita   asosiy   prinsipga   amal
qilinishiga   bogTiq.   Birinchi   prinsip,   energetika   nazariyasi   bilan   bogiiqdir.
Uning   mohiyati   quyidagicha:   insonlar   individual   holda   ishlagandagiga
nisbatan   guruhiy,   birgalikdagi   faoliyatda   ijobiy   va   yaxshi   g‘oyalar   tez   va
oson paydo boTadi. Negaki guruhda kimdir tomonidan bildirilgan “yaroqsiz”
g‘oya   butun   guruh   tomonidan   qo’shimcha   fikrlar   bilan   to   Idiriladi   va   qayta
ishlab   chiqiladi.   Demak,   bu   prinsipga   asosan,   gurubdagilaming   fikrlariga
“hujum” qilinsa, ulardan yaxshi va original g’oyalar ko‘p chiqadi. 
Ikkinchi   prinsipga   ko‘ra,   agar   guruh   g’oyalar   generasiyasi   holatida
bo’lsa,   u   holda   о   sha   kreativ   tafakkumi   turli   sabablar   bilan   to’xtatish   kerak
emas.   Chunki   bunday   holat   yangi-yangi   g’oyalaming   yuzaga   kelishiga   asos
boiadi. Aqliy hujumning afzalliklari:  
-Ijodiy tafakkurni rivojlantiradi  
-Standart   tafakkur   chegaralaridan   chiqib
ketishga   imkon   beradi     -   Oddiy,   lekin   chiroyli
g'oyalar yuzaga kelishi oson amalga oshadi. 
Aqliy hujumning afzalliklari qatoriga yana uning oson tushuniladigan va
oson   qoilaniladigan   usul   ekanligini   hamda   u   yuqori   texnologiyali   asbob-
uskunalami   yoki   uzoq   muddatli   o’qitishni   talab   qilmsligini,   shuningdek
uning   natijalarini   osonlik   bilan   baholash   mumkinligini   ham   qayd   etish
mumkin. 
Aqliy hujumningo’ziga xos kamchiliklari ham mavjud bo'lib, ular: 
Ishtirokchilaming   qatnashishida   noqulayliklar   mavjudligidir,   ya’ni
“Aqliy   hujum   ’da   guruhning   barcha   a’zolari   qatnashishlari   shart   bo‘I   gam uchun   fikr   bildirish   jarayonida   gapirmaydigan,   tortinchoq   ishtirokchilar
o‘zlarini   noqulay   his   qilishlari   yoki   hech   kimda   taklif,   fikr,   g‘oyaning
bo'lmasligi   guruh   va   trenerning   noqulay   sukunatda   vaqt   o’tkazishiga   olib
kelishi mumkin. 
Aqliy hujum treningda muammolarni hal etish, qaror qabul qilish, ijodiy
tafakkumi   rivojlantirish   maqsadida   qo'llanilishi   maqsadga   muvofiqdir.   U
ishtirokchilarda   tinglash   ko‘nikmalarini   rivojlantiradi   va   jamoani   tuzishda
foydali   bog’lovchi   elementni   ta’minlaydi.   “Aqliy   hujum”   usulini   o’tkazish
o‘ziga   xos   bosqichlarga   bo'linadi   va   bu   bosqichlarga   amal   qilish   har   bir
trenerdan talab etiladi.  
"Aqliy hujum"ni o‘tkazish bosqichlari quyidagilardan iborat:  
1. Trener "Aqliy hujum" mavzusini tag‘dim qiladi.  
2. Tag‘dim   qilingan   mavzu   yuzasidan   fikr-mulohazalarini   o'ylab
olish uchun ishtirokchilarga vaqt beriladi.  
3. Tag'dim   qilingan   mavzu   yuzasidan   fikr-mulohaza   bildirish
uchun ishtirokchilarga imkon beriladi.  
4. Bildirilgan barcha fikr-mulohazalar maxsus qog'oz yoki doskaga
yozib boriladi.  
5. Muhokama   yakunida   guruhda   turli   fikrlilikdan   yagona   fikrga
kelinadi. 
Shuningdek, aqliy hujum usulini o'tkazishning 3 ta qoidasi ham mavjud:
1. Barcha   fikrlami   e’tirozsiz   qabul   qilish   va   har   bir
ishtirokchiga aytilgan fikri uchun minnatdorchilik bildirish.  
2. Fikrlami   yozib   olayotganda   birorta   ham   fikrni
tashlab   ketmaslik,   ya’ni   har   bir   ishtirokchi   bildirgan   fikmi
albatta yozib borish.  
3. Bildirilgan   fikrlami   yakunlash   va   yagona   qarorga
kelish   uchun   har   bir   ishtirokchidan   uning   rozi   yoki   rozi
emasligini so‘rash shart.   "Aqliy hujum"ning samaradorligi uchun albatta ana shu qoidalarga rioya
qilish   lozim.   "Aqliy   hujurri'ning   asosiy   qoidasi   —   bildirilgan   barcha
g'oyalarni hech bir e’tirozsiz qabul qilishdir. Shu sababli trener ishtirokchilar
tomonidan   bildirilgan   fikrlami   diqqat   bilan   tinglab   borishi   va   yo'naltirib
turishi   lozim.   Bu   qoidaga   amal   qilmaslik   guruh   kayfiyatining   tushishi   va
o‘zaro ishonch ruhining so’nishiga olib kelishi mumkin. 
Trener   ishtirokchilar   tomonidan   bildirilayotgan   taklif   va   fikrlami   yozib
olayotganda   e’tiborli   boTishi   va   ulardan   birortasini   ham   tushirib
qoldirmasligi   kerak.   t   hunki   ba   zan   ishtirokchi   o‘z   tortinchoqligini   yoki
o‘zidagi   uyalish   hissini   yengib,   fikrini   hayajon   bilan   bildiradi   va   o‘zi
bildirayotgan   fikr   barchaning   diqqatini   tortadi   liamda   muhokama
qilinayotgan   fikrlar   ichida   eng   yaxshisi   boTadi,   deb   ishonadi.  Agar   uning
fikriga   trener   yoki   ishtirokchilar   tomonidan   ozgma   e’tiborsizlik   qilinsa,   u
buni   Menga   e  tibor   qilishmadi,   demak   mening  fikrim   ulami   qiziqtirmaydi",
degan   ma’noda   tushunishi   va   "ichimdan   top”,   "indamaslik”   kabi
“kasallik”lariga chalinib qolishi ham mumkin. 
Bildirilgan   barcha   fikrlami   ma’lum   bir   guruhga   va   shaklga   keltirish
bosqichiga   о   tayotganda   boshlovchi   albatta   ishtirokchilardan   uning   fikriga
rozi yoki rozi emasligini yoxud boshqacha tushunib qolmaganligini so‘rashi
kerak,   agar   norozilik   yo’ki   tushunmovchiliklar   boTsa,   bunga   albatta   aniqlik
kiritish lozim bo'ladi. 
Aqliy   hujumning   natijasi   —   turli   xil   g’oyalar,   fikrlar,   mulohazalar
yig‘indisidan yagona fikrga kelish boTsa, asosiy maqsad - ishtirokchilaming
faol   ishlashini   la   minlashdan   iborat.   Shuning  uchun   trening   davomida   aqliy
hujum natijalariga tez- ioz murojaat qilib turish kerakki, bunda ishtirokchilar
o‘zlarining   faol   harakatlari   uatijasini,   ulardan   keyinchalik   ham
foydalanilayotganligini ko'rishlari kerak, bu esa ularda "Nima keragi bor edi,
bu gaplaming?" kabi savollar tug’ilishining oldini oladi.  
1.4. Bahs-munozara usuli.  Hozirgi zamon ta’lim jarayonida keng qoTlanilayotgan noanaviy ta’lim
usullaridan   yana   biri   bahs-munozara   usulidir.   Bu   usui   trening
mashg'ulotlarida   ham   yaxshi   samara   berishi   ko‘pgina   mutaxassislar
tomonidan   qayd   etilgan.   Bu   usulning   ma’nosi   -   trener   va   ishtirokchilar
O‘rtasida   fiklar,   qarashlar,   bilimlammg   erkin   holda   verbal
ayiriboshlashuvidir. 
Baxs-munozarani  katta guruhlarda o‘tkazsa ham  boTadi, lekin u kichik
guruhlarda,   ayniqsa   trening   gumhlarida   o‘tkazilsa   ko'proq   foyda   beradi.
Muammoni   gumhda   muhokama   qilish   ishtirokchilarga   nafaqat   o‘zaro   fikr
almashish,   balki     muhokama   etilayotgan   mavzu   haqida   aniq   ma’lumotlar
olish,   о   z   hissiyotlari   va   nuqtai   nazarlarini   ifoda   etish   imkoniyatini   ham
beradi.   Bahsmunozara   boshlanishidan   oldin   trener   tomonidan   muhokama
etiladigan   mavzuga   doir   biror-bir   hikoya   yoki   voqea   aytib   berish
ishtirokchilarda   uning   "ildizi"ni   ilg’ab   olishga   turtki   bo   lishi   bilan   birga
munozara jarayonining yaxshi o’tishini ta’minlashga xizmat qiladi. 
Munozara   —   trening   usuli   sifatida,   faqat   bitta   savol   yoki   mavzu   bilan
cheklanadi   hamda   ma’lum   bir   tartibda   tuziladi.   Eng   muhimi   shuki,   har   bir
ishtirokchi  о  z nuqtai nazariga ega bo'lishi va boshqalaming fikrlarini hurmat
qilishi shart. So’zlayotgan ishtirokchining gapini bo‘lib qo‘yish ta’qiqlanadi.
Ko‘p   hollarda   munozaralar   emosonal   sohani   qo‘zg‘atib   qo’yishi   mumkin,
ammo   bu   holatni   bahslashuvga   aylanib   ketishiga   yo‘l   qo’yish   kerakmas.
Hamma   ishtirokchilar   umumiy   maqsadlarga   erishishga   intilganlaridagina
munozara   amalga   oshirilishi   mumkin.   Munozara   samarali   boTishi   uchun
ishtirokchilar bazaviy bilimlarga ega bo‘lishlari kerak. Bu bilimlar ireningda
ishtirok   etishdan   oldingi   hayotiy   tajribadan   olingan   bo'lishi   yoki   dastur
talablariga taqdim etilgan ma’lumotga tayangan bo‘lishi mumkin. Bu usuldan
foydalanish   jarayonida   vaqtning   taqsimlanishi   va   tayyorgarlikka   alohida   e
tibor   qaratish   lozim.   Trener   munozarani   boshlashdan   avval   ishtirokchilarga
vaqtning  cheklanganligini  va  bahslashish   uchun  qancha   vaqt   ajratilganligini
aniq   aytishi   kerak.   Chunki   vaqtning   cheklanishi   muhokamaning   tempini oshiradi   va   uni   jonlantiradi.   Bu   esa   munozaraning   qizg'in   o'tishi   va   zaruriy
xulosalarga erishishni kafolatlaydi. 
Bahs-munozarani   tashkil   etishdan   oldin   uni   rejalashtirish   ham   katta
ahamiyatga,   ega.   Munozaraning   barcha   jihatlarini   oldindan   rejalashtirib
bo'lmaydi. Ammo mavzuning taxminiy eskiz (chizma)larini tayyorlab qo'yish
mumkin. Unda:    Mavzu bilan tanishtirish;  
  Munozaraning chegaralarini o’rganish, 
   Munozaraning maqsadini demonstrasiya (namoyish) qilish  
    Munozaraning   mavzusiga   oid   qo‘shimcha   maTumotlami   taqdim
etish.  
   Munozarani boshqarish uchun bir qator asosiy savollami
tayyorlab  qo‘yish.  
Trener   bu   jarayonda   ijobiy   muhitni   yaratish   uchun   mas’uldir.   Istalgan
mavzudagi  baxsmunozarani o‘tkazishda trenerning roli vositachi  roliga juda
yaqin turadi. Trener guruhni asta-sekin munozaraga olib kirishi lozim. Bunda
u ochiq savollardan loydalanishi maqsadga muvofiq. Ishtirokchilar o’rtasida
o‘zaro fikrlar almashinuvi boshlanganidan so‘ng esa trener munozarani hech
kirn   tomonidan   monopollashtirilmasligini,   ya’ni   hech   kimning   yakka
hokimlik,   ustunlik   qilishga   Itarakat   qilmasligini   ta’minlashi   kerak.   Agar
keltirilayotgan   ma’lumotlar   shubhali   bo   Isa,   u   holda   trener   so‘zlovchidan
izoh   so'rashi,   yoki   juda   yuzaki   aytib   o'tilgan   likrlarga   oydinlik   kiritishni
so’rashi lozim. Trener, muhokama etilayotgan savollaming barchasi mavzuga
oid   boTishini   hamda   guruhlaming   mavzudan   chetga   chiqib   ketmaslini
nazorat   qilishi   zarur.   Munozara   so’ngida   trener   guruh   tomonidan   aytilgan
bandlami umumlashtirishi hamda erishilgan xulosalami yakunlashi kerak. 
Trening   guruhlarida   bahs-munozara   o’tkazayotganda   qoida   sifatida   i|
uyidagilami e’tiborga olish kerak:  
• Biror   ishtirokchi   o‘z   fiknni   bayon   etayotganida
boshlovchi   uni   bo‘lib   qo’yishga   yoki   uning   fikri   noto‘g‘riligini
isbotlashga   va   o'zming   so‘zini   o’tkazishga   harakat   qilmasligi kerak.   Chunki   bu   beriladigan   keyingi   savolga   butun   guruhning
yoki ko’pchilikning javob berishdan bosh tortishiga olib kelishi
mumkin.  
• Savol berilganidan so‘ng ishtirokchilami shoshiltirmaslik,
javobni   o’ylab   olishlari   uchun   vaqt   berish   lozim.   Lekin   bunda
ular   berilgan   savol   ustida   ko‘p   о   ylanmasliklariga   ham   e’tibor
berilsa,   mashg’ulotning   bir   xil   tempda   va   qiziqarli   o'tishiga
sharoit yaratiladi.  
• Trener   iloji   boricha   "ha",   "yo’q"   javoblariga   eltuvchi
savollar bermaslikka harakat qilishi lozim.  
• Ishtirokchilami gapirtirish uchun savollar tushunarli, aniq
va lo‘nda tuzilgan bo’lishi kerak. 
Muayyan   masalalarda   guruhiy   munozaralardan   foydalanish
muammoning   turli   yechimlarini   topishda   asqotadi.   Munozara
ishtirokchilaming   muhokama   qilinayotgan   mavzuga   qiziqishini   oshiradi,
ularga   o‘z   fikrini   bayon   qilish   va   boshqalaming   fikmi   eshitishiga   imkon
beradi.   Bundan   tashqari,   munozara   davomida   muammo   yechimining   turli
yo’llari topiladi, guruhning birlashishiga va o’zaro mustahkamianishiga asos
solinadi. 
Treningda guruhiy munozara har bir ishtirokchining muayyan nmsalaga
oid   tushuncha   va   qarashlarini   aniqlab   olish   usuli   sifatida   ishlatiladi.   Misol
uchun,   ishtirokchilaming   "Oilaviy   hayot   va   mas’uliyat",   "Oilada   sevgi   va
jinsiy   munosabatlar",   "OITSga   ongli   munosabat",   "Er-xotin   munosabatida
nizoli   vaziyatlar"   kabi   mavzulardagi   fikrlarini   bilish   qiziqarlidir.   Shunda
muammo yechimlarini topish ham osonlashadi. 
Bahs-munozara guruhning yuqori faollik darajasini talab etadi. Kundalik
hayotdagi   odatiy   hollarda   ba’zi   kishilar   muhokamalarda   ishtirok   etmasligi
tabiiy   hoi,   bunday   kishilar   trening   guruhlarida   ham   mavjud   bo'ladi.   Lekin
muhokama   etiladigan   mavzu   guruhga   mos   holda   tanlangan   bo'lsa,   u   holda yakkalanib   qolgan   ishtirokchilar   ham   beixtiyor   munozaraga   qo‘shilib
ketadilar. 
Munozara metodining kamchiiiklari: 
 A) Mavzudan chetlanib ketish ehtimoli ko‘p boMadi. 
Berilgan   mavzudan   uzoqlashish,   butunlay   boshqa   mavzuga   o‘tib   ketib
qolish   hollari   ko‘p   bo‘ladi.   Shuning   uchun   guruhni   kerakli   yo‘nalishda
ushlab   turish   uchun   munozara   boshlanishidan   oldin   asl   muammoni   va
munozara   shartlarini   takrorlab   o‘tish   zarur.   B)   Kuchli   guruhga   tobe’  bo'lib
qolish. 
Munozaraning   sifati   ma’lum   darajada   guruh   a’zolarining   bilim   va
tajribalari   bilan   belgilanadi.   Shuning   uchun   trening   ishtirokchilarining
tanlovini   amalga   oshirishda   taxminan   teng   (imkoniyatli)   ishtirokchilami
yig‘ishga   ahamiyat   berilishi   lozim.   Aks   holda   bahsni   o‘z   qo‘liga   olgan
guruhning fikriga qolgan guruh a’zolari ham tobe bo‘la boshlashlari mumkin.
V) Noto‘g‘ri pozitsiyaga qattiq ishonib qolishi mumkin. 
Munozara   kimningdir   narsa-hodisalarga   turlicha   nuqtai   nazar   bilan
qarashiini   ifodalashga   imkon   yaratadi.   Ammo   shunday   bo'iishi   ham
mumkinki,   guruh   a’zosi   o‘z   shaxsiy   fikriga   bildirilgan   qarama-qarshi   fikr
oldida   noiloj   qolib,   noto‘g‘ri   fikmi   astoyidil   himoya   qilayotgan   guruh   yoki
ishtirokchiga   ishonib   qolishi   ham   mumkin.   Trening   jarayonida   trener
munozara o'tkazishning quyidagi bosqichlarini bilishi lozim: 
1. Yo'naltirish   bosqichi   —   bunda   munozara   mavzusi
tanlanadi,   maqsad   aniqlanadi,   ishtirokchilar   tomonidan
bildirilgan tushuncha, fikr, mulohazalar asosida ish uchun zarur
bo‘lgan ma’lumotlar yig‘iladi.  
2. Vaqtni   boshqarish   bosqichi   —   bunda   trener
mavzuni   e’lon   qilish,   ish   shakiini   tushuntirish   va   zaruriyatga
qarab   ishtirokchilaming   fikrini   yo‘naltirib   turish   uchun   vaqtni
oldindan taqsimlashi zarur.   3. Baholash   bosqichi  —  muhokama   davomida  barcha
fikrlami eshitib boTgandan so‘ng, ulami tartib bilan asosli tarzda
va hamkorlikda baholash juda muhimdir.  
4. Tugallash   bosqichi   —   bunda   munozara   yakunlari
sarhisob   qilinadi.   Guruhiy   munozara   jarayonida   trener   guruhda
ishonch muhitini yaratish uchun mas’uldir. Shuning uchun u bir
paytning o‘zida ikkita rolni — ham trener, ham ishtirokchi rolini
o‘tashga   burchlidir.   Va   oxirida   trener   yagona   xulosani   e’lon
qiladi, ishtirokchilarga minnatdorchilik bildiradi. 
Trening jarayonida ahs-munozara usuli ishtirokchilami yanada yaqindan
bilish   imkonini   ham   beradiki,   bu   ishtirokchilar   orasidagi   o‘zaro
munosabatlarga   vu   treneming   ular   bilan   munosabatlariga   ijobiy   ta’sir
ko'rsatadi.   Bahs-munozarani   tashkil   etish,   o'tkazish   va   ayniqsa,   uni
yakunlashda   trenerdan   katta   mahorat   hamda   psixologik   savodxonlik   talab
etiladi. 
 1.5. “Keys metodi”  
So'nggi   yillarda   trening   kurslarida   keys   metodidan   foydalanish
ommalashmoqda.   Ko‘pincha   ushbu   metodni   qoilashda   ishtirokchilarga
qandaydir   vaziyatlaming   tanlovini   amalga   oshirish   taklif   etiladi.   Bu
vaziyatlar hayotiy yoki tasavvurdagi vaziyatlar bo‘lishi mumkin. 
Keys metodi qoilanilishining asosiy 3ta variant! mavjud:  
1. Muommoni diagnostika qilish  
2. Bir   yoki   bir   nechta   muommoni   diagnostika   qilish
hamda   ishtirokchilaming   ularni   hal   etish   usullarini   ishlab
chiqish.  
3. Muommoni   hal   etish   borasida   amalga   oshirilgan
ishlaming   ishtirokchilar   tomonidan   baholanishi   (muommo   va
uning hal etilishi yohiqnomada ko'rsatilgan boiadi). 
Hal etishning mos varianti tanlanganidan so'ng keys metodini bir masala
yoki   masalalar   to'plami   uchun   qoilash   mumkinligi   aniqlanadi.   Ushbu masalalaming murakkabligiga qarab bu metod 30-60 daqiqalik qisqa mashq
ko‘rinishida   yoki   ancha   keng   hajmda   o'tkaziladi.   Ba’zi   holatlaTda   birorta
muhim   vaziyatni   o'rganish   uchun   bir   necha   kun   davom   etuvchi   kurs
o‘tkazilishi   ham   mumkin.   Ushbu   variantlarning   har   birida   trening
mashg'ulotidagi   ma’lumotlar   muammo   ko'rinishida   beriladi.   Ushbu
ma’lumotlar   dokumental   shaklda   (masalan,   xabar)   yoki   verbal,   vizual
vositalar yordamida taqdim etilishi mumkin. 
Maslahatlar:  
> Kerakli (mos keluvchi) materialni tanlab olish. 
Keys   metodi   uchun   tanlab   olingan   material   muommolami   aks   ettirishi
kerak. Bu muommolar bilan ishtirokchilar reallikda to‘qnashishlari mumkin.
Material   ma’lumotlari   hajmi   ortib   ketsa   guruh   ishtirokchilari   qiynalib
qoladilar. Qo‘shimcha ma’lumotlami har doim kechroq taqdim etish mimkin
boiadi.  
> Alternativlaming mavjudligi.  
(’’Altemativ”   -   “o‘rnini   bosuvchi”,   “zaxira”   kabi   ma’noni   bildiradi)
Tanlab olingan masala yetarlicha keng hajmli boiishi darker. Masalaning turli
yechimlari   boiishi   kerak.   Faqatgina   bitta   “to‘g‘ri”   javobga   ega   boigan
muommolar ushbu metod uchun kam samarali hisoblanadi. Guruh qanchalik
katta  boisa,   mashg‘ulotni   o'tkazish   shunchalik   noqulay   boiadi.   Keys   metodi
yordamida optimal (maqbul) natijalami olish uchun guruhdagi ishtirokchilar
sonini o'ntagacha chegaralash kerak. Agar guruh katta bo‘Isa, uni bir nechta
mayda guruhchalarga boiish lozim. Har bir guruheha berilgan muommoning
bitta jihati bilan shug'ullanadi. Muammoni raqib jamoaga nisbatan tezroq hal
etishni har bir guruhga taklif qilib, bu metodga musobaqa elementini kiritish
mumkin.  Keys metodining afzalliklari:  
- Realizm  
- Bosimning minimallashtirilishi.  Keys   metodi   yordamida   murakkab,   emosonal   muhim   masalalami   real
hayotdagi tavakkalchiliklar ostida emas, balki qulay trening sharoitlarida hal
etishni o'rganish imkoniyati paydo boiadi.  
-Faol o‘zaro ta’sir. 
Keys metodining kamchiliklari:  
-Yechimga   olib   boruvchi   har   bir   qadamni   aniqlash,   tahlil   qilish   va
chamalashni  o‘rganish keys metodining eng katta afzalliklaridan biri hamda
shu vaqtning o'zida uning kamchiligi hamdir. 
Treningda   muammoni   yecha   olgan   kishi   real   hayotda   uni   yecha
olmasligi  ohumoli   katta.  Chunki  real  hayotda  unga   yetarlicha   vaqt,  bilimlar
va   xavfsiz   sharoitlar   yaratilib   berilmagan   boiadi.   Bulaming   barchasini
ishtirokchilarga tushuntirish lozim. Chunki ular o‘z ish joylarida uchraydigan
muvaffaqijutsizliklarga tayyor boiishlari kerak. 
-Xulosalaming boimasligi. 
Vaqtinchalik   boigan   ramkalar   guruhga   qandaydir   arnaliy   tavsiyalar
ishlab chiqishga imkon yaratib bermaydi. Shuning uchun bulaming barchasi
guruhda umumiy qoniqmaganlik tuyg‘usining paydo boiishiga sabab boiadi. 
- Ishonchlilik. 
Reallikka   ehtiyoj   -   keys   metodining   zaruriy   shartidir.   Bu   metod
yordamida bajariladigan mashg'ulotlar real vaziyatdagidek bo‘lishi shart. 
Qo'llanilishi.   Metodni   kichik   guruhlarda   yoki   katta   guruhni
guruhchalarga   bo'lgan   holda   qo‘llash   mumkin.   Ushbu   metod   analitik
qobiliyatni   rivojlantirishga   yo‘na!tirilgan   dasturlarda   ko‘proq   samarador
hisoblanadi.   Bu   trening   qarorlar   qabul   qilishdagi   muammolami   hal   etish
uchun,   muzokaralami   olib   borishdagi   muammolami,   xodimlar   jamoasi
(personal)   bilan   o‘zaro   munosabatdagi   muammolami   hal   etish   uchun
o'tkaziladi. 
Qo'llanilishdagi boshqa sohalar:  
• menejment (boshqaruv)  
• savdo ishi   • ma’muriyat 
“SWOT   -   Tahlil   (Kuchli   tomonlari,   kuchsiz   tomonlari,imkoniyatlar,
xavjlar)" usuli. Bu usul aqliy hujumning strukturasiga qo'shimchadir. Buning
uchun   filip-chart   qog‘ozi   to‘rt   qismga   bo'lib   va   ularga   muhokama
qilinayotgan   mavziming   kuchli,   kuchsiz   tomonlari;   imkoniyatlari   va   xavfli
jihatlarini yoritish topshrig‘i beriladi. Masalan, biznes sohasiga oid mavzuni
tahlil   qilish   uchun   guruh   biznesning   kelajakdagi   imkoniyatlari   muhokama
qilinishi mumkin. 
Kuchli   va   kuchsiz   tomonlar   ko‘p   hollarda   ichki   omillar   sifatida   qabul
qilinadi,   imkoniyatlar   va   xavfli   tomonlari   esa   tashqi   omillar   sifatida
muhokama qilinadi. Yuqoridagi qismlar aniqlangandan keyin, kichik guruhlar
shu qismlar ustida ishlashi mumkin. 
  II.bob. Treningni tashkiliy bosqichi
2.1. Guruhni tashkil etish bosqichi .
Ma’lumki   har   qanday   jarayonni   tashkil   etishda   ma’lum   bir   bosqichlar
mavjud bo‘ladi va mana shu bosqichlarga amal qilingan holda jarayon tashkil
etilishi   inashg’ulotning   samarasini   ta’minlaydi.   Xuddi   shuningdek,   har
qanday   psixologik   treninglami   tashkil   etishda   ham   quyidagi   4ta   bosqichga
asoslanib mashg’ulotni tashkil etish maqsadga muvoflqki, aks holda trening
mashg‘ulotlari samarasiz tugashi mumkin.  
1. Tashkiliy bosqich. 
2. Boshlang'ich bosqich. 
3. Asosiy bosqich.  
4. Yakuniy bosqich. 
Yuqorida   sanalgan   barcha   bosqichlaming   o‘ziga   xos   muhim   jihatlari
mavjud bo‘lib, quyida shu haqda so‘z yuritamiz. 
Birinchi   bosqich   tashkiliy   bosqich   bo‘lib,   bu   bosqichda   treningni
boshlashgacha   bo‘lgan   barcha   jihatlar   qamrab   olinadi.   Bu   bosqichda   trener
o‘ziga   xos   boTgan   3ta   holatni   hisobga   olishi   lozim   boTadi.   Bular
quyidagilardan iborat:  
• Guruhni yig'ish yoki tashkil etish;  
• Treningni tashkil etishda muhim jihatlar;  
• Trening dasturi va rejasini tuzish.  
Guruhni   yig‘ish.   Bu   qism   trening   guruhini   yig‘ishga   qaratilgan   bo’ib,
bunda , quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish talab etiladi. 
Ma’lum   bir   psixoiogik   muammolar   yuzasidan   murojaat   etgan   kishilar
bilan shug'u llanish uchun tashkil etiladigan trening guruhlarini y ig ‘ishdan a
w   a   l   ular   bilan   i   individual   suhbatlar   tashkil   etish   maqsadga   muvofiqdir.
Chunki   guruh     ishtirokchilarining   kimligi,   ulaming   xarakterxususiyatlarini
bilish   trenerga   butun     guruh   haqida   ma’lum   bir   xuloaga   klish   imkoninin
beradi. Bu esa trening mashg’ulotining datur va rejasini tuzishda, mashg’ulot
jarayonida qo’llaniladigan usullami tanlashida qo’l keladi. Qolaversa, har bir ishtirokchining   motivasiyasini     yaxshi   bilih   ham   trener   uchun   zarurki,   aks
holat   ulaming   guruhni   tark   etishiga   olib   kelishi   mumkin.   Bu   esa   trening
samarasiga salbiy ta’sir ko'rsatadi. 
Ko‘pgina   trenerlar   ishtirokchilami   tanlab   olishda   taxminiy   kuzatuv
o‘tkazish bilangina cheklanadilar, xolos. Afsuski, bunday kuzatishlar guruhda
kim qanday   ishtirokchi boTishini aniqlash uchun yetarli maTumotlami bera
olmaydi.   Bundan   tashqari,   bunday   taxminiy   kuzatishlar   trenemi   noto‘g‘ri
xulosalarga   olib   kelishi   ham   mumkin,   chunki   guruhiy   psixoterapiyaning
natijasi,   ya’ni   samarasi   faqat   psixoterapevt   yoki   trenerga   emas,   balki
ishtirokchilaming shaxsiga ham bog’liqdir. 
Mutaxassislaming   qayd   etishicha,   guruhga   eng   ko‘p   foydasi   tegadigan
ishtirokchilar ham ba’zida, vaqtidan ilgari guruhdan chiqib ketishi va bunga
turlicha   mnillar   sabab   bo’lishi   mumkin   ekan.   Jumladan,   ishtirokchida   turar
joyning   o'zgarishi,   vaqt   muommosi   yoki   guruhga   nisbatan   qiziqishning
yo'qolishi kabilar. 
Ishtirokchilaming   guruhni   tark   etish   sabablarini   o'rganish   maqsadida
Dj.Yalom   (   1966   y)   tomonidan   9   ta   trening   guruhlari   kuzatilgan.   Natija
quyidagicha bo’gan: 97 nalar ishtirokchidan 37 nafari guruhni vaqtidan ilgari
tark etgan. Chiqib ketgan i.slihrokchilaming fikrlari so'ralganda, ular buning
sababini   tashqi   omillar   bilan   bogTiqligini,   guruhga   bog’iq   bo’magan,   lekin
guruhda   ishtirok   etishdan   ko‘ra   umhimroq   muommolar   ekanligini   qayd
etishgan. 
Ishtirokchining   guruhdan   ketish   sabablari   tadqiqotchilar   tomonidan
o‘rganilib, quyidigicha izohlar berilgan. 
1. Ishtirokchilar guruhda yuzaga keladigan o‘zi uchun
yoqimsiz   bo’gan   rmotsiyalardan,   o‘zo‘zini   namoyon   qilish   va
yaqin munosabat o‘matishdan qo'rqib i|ochishlari mumkin. 
2. Chiqib   ketgan   ishtirokchining   shaxslararo   xulq-
atvori   guruhdagi   boshqa     a’zolarining   xulqatvoriga   mutloq
teskari bo’ishi mumkin.   3. Guruhni   tark   etish   o‘zini   namoyon   qilishni,
ochilishni xohlamaslikdan kelib i liiqqan bo’ishi mumkin. 
4. Guruhdagi   boshqa   ishtirokchilar   uning
muommolariga   ijobiy   munosabat   bildira   olinaslikdan   qo‘rqish
bo’ishi mumkin. 
Agar   yuqoridagilardan   kelib   chiqib,   xulosa   qiladigan   bo’sak,   guruhga
keladigan   ishtirokchilami   diagnostika   qilish,   ulaming   shaxs   xususiyatiariga
e’tibor lierish, tanlash kerak boTadi. 
Ayniqsa,   maxsus   muammolar   doirasida   tashkil   etiladigan   trening
mashg‘ulotlari   uchun   guruhni   yigTshda   trener   yoki   uning   guruhda   birga
ishlaydigan   yordamchisi   guruhga   qabul   qilinadigan   har   bir   ishtirokchi   bilan
individual   suhbat   olib   borishi   maqsadga   muvofiqdir.   Bu   suhbatdan   maqsad
guruhning   har   bir   a’zosining   motivini   aniqlash   orqali   oldindan   guruh
motivasiyasini aniqlab olishdan iboratdir. 
Individual   suhbat   jarayonida   ishtirokchiga   asosan   quyidagi   savollar
bilan   murojaat   qilinadi:   Sizda,   oilaviy   (ota-onangiz,   turmush   o‘rtog‘ingiz,
farzandingiz   yoki   boshqalar   bilan)   yoki   ishda   (rahbar   yoki   hamkasblaringiz
bilan)   qanaqadir   muammolar   bormi?   Treningda   ishtirok   etishga   sizni   nima
majbur qilyapti? Treningdan nima kutyapsiz? Trening sizga nima beradi deb
o‘ylaysiz? 
Bundan   tashqari   ishtirokchining   individual-pisixologik   xususiyatlarini
aniqlash   maqsadida   psixologik   metodikalardan   (Ksttel,   Lyusher   testi,
Sub’ektiv   nazorat   darajasini   aniqlash   metodikasi   (SND)   va   turli   proektiv
testlardan)   foydalanish   mumkin.   Ba’zi   hollarda   (agar   ishtirokchilarning
psixikasi va xulqida jiddiy o’zgarish borligi sezilsa) MMPI so'rovnomasining
moslashtirilgan   shaklidan   foydalanish   ham   maqsadga   muvofiq   bo‘ladi.
Individual suhbat natijasida trener guruhning har bir a ’zosi haqida m a i u m
bir informasiyaga ega b o i i s h bilan birga, guruhning umumiy ahvoli haqida
ham   tasawurga   ega   bo‘ladi.   Bu   ma’lumotlar   unga   guruhning   muammosi yuzasidan   o‘tkaziladigan   trening   dasturini   tuzishda   katta   ahamiyatga   ega
boiadi. 
Individal   suhbat   oxirida   trener   iloji   boricha   bo‘lajak   ishtirokchining
“Men   haqimda   nima   deya   olasiz?”,   “Test   natijasi   qanaqa   chiqdi?”   degan
savollariga javob berishdan qochishga harakat qilishi lozim. Chunki  bunday
maTumotlaming   ishtirokchi   hukmiga   havola   etilishi   ishtirokchida   turli
o'zgarishlarni yuzaga keltirishi mumkin. 
Trening   gumhlarini   yig‘   ishda   yana   quyidagi   holatlami   ham   hisobga
olish   lozim:   -   Psixologik   trening   mashg‘ulotlarida   (nogironlar   bilan
o‘tkaziladigan   maxsus   treninglami   hisobga   olmaganda)   tashqi   jismoniy
kamchilikka   ega   boigan   va   psixik   holatida   buzilishlar   bo‘lgan   kishilar
ishtirok   etmasligi   lozim.   Negaki,   bunday   holatlarda   aynan   shunday
kamchilikka   ega   boiganlarda   aks   ta’sir   etish   ehtimoli   kuchliroq   boiishi   har
qanday mutaxassis uchun tushunarli bo’sa kerak.  
- Trening   mashg‘ulotlari   uchun   moijallangan   gunihlarga
imkon   boricha,   muammosi   bir   xil   boTgan   ishtirokchilami
to‘plash kerak.  
- Trening   ishtirokchilari   iloji   boricha   bir-biriga   notanish
boiishlari lozim.  
- Har b ir ishtirokchi o ‘zi uchun o ‘zi pul t o i a s h i shark
Bu   hoi   ishtirokchilarning   treningda   qatnashishidagi   tashkiliy
jarayonlarda   yordam   beradi   va   ulaming   motivasiyasini
kuchaytiradi. 
Shuni alohida qayd etish lozimki, bu jarayonlami tashkil etish trenerdan
katta mahoratni, ayniqsa psixologik bilim, ko’nikma va malakani ham  talab
etadi.   Shuning   uchun   trener   shaxsiga   qo’yiladigan   talablar   doirasida   bunga
ham e’tibor qaratish lozim. 
2.2. Treningni tashkil etishda muhim jihatlar.  Trening   mashg‘ulotlarining   samarali   o’tishini   ta’minlash   uchun   uni
tashkil   etishda   bir   qancha   muhim   jihatlarga   e’tibor   berish   lozim   boiadi.
Quyida mana shu rnuhim jihatlar nimalardan iboratligini ko‘rib o’tamiz. 
Trening   mashg'ulotiga   tayyorgarlik   ko‘rish   va   uni   o’tkazish   jarayonida
trener quyidagi muhim jihatlami hisobga olishi maqsadga muvofiq:  
Trening   mashg'ulotlarining   davomiyligi   quyidagicha   boiishi   maqsadga
muvofiq: 1. Haftasiga 4-5 kun, bir kunda 8 soatdan mashg’ulot o’tiladi (orada
30 yoki 60 minut tanaftus beriladi). Bu eng samarali natija beradigan trening
mashg’uloti hisoblanadi.  
2. Haftasiga   2-3   kun,   bir   kunda   4-5   soat   mashghiiot   oiiladi.
O’rtacha samarali natija beradi.  
3. Haftasiga   l   kun,   3-4   soatdan   mashgiilot   oikaziladi.   Bunday
davomiylikda tashkil etilgan trening mashg’ulotlari kamroq samara berishi
kutiladi. 
Trening o'tkaziladigan xona. Har bir ishtirokchi xonada o‘zini erkin his
etishi uchun lozim boigan barcha sharoitlaming boiishi  treningni samarastni
ta’minlovchi omillardan biri hisoblanadi. Shuni hisobga olgan holda trening
mashg'ulotlan   o’tkaziladigan   joy   shinam,   keng,   erkin   harakatlanishga
moijallangan,   kerakli   anjomlar   bilan   jihozlangan   boiishi   tavsiya   etiladi.
Xonaning   bir   qismida   dumaloq   shaklda   qo’yilgan   stullar,   bir   qismida
yumshoq   mebel   o’nndiqlari,   2-3   dona   stol,   akvarium,   devorda   1-2   dona
manzarali tasvir aks ettiriigan rasmlar, imkon darajasida gullar boiishi tavsiya
etiladi.   Bulardan   tashqari   mashg’ulot   jarayonida   foydalanish   uchun
magnitofon,   televizor,   videopleer,   proektor,   kompyuter   jihozlari   bo’lishi
ha’m   lozim.   Xonada   ishtirokchilaming   orasiga   to‘siq   boTadigan   ortiqcha
jihozlar (stol, stullar) bo’Imasligi maqsadga muvofiqdir. 
Trening   o’tkaziladigan   xona   albatta   izolyatsiyalangan   (ajratilgan)
bo‘lishi   shart,   ya’ni   begona   shaxslar   ularni   bezovta   qilmasligi   va   ular   ham
boshqalarga   halaqit   bermasligi   kerak.   Chunki   trening   mashg’ulotlari
hissiyotlarga   boy   jarayon   hisoblanib,   aynan   bunday   bolatda   kimningdir oddiygina   eshikni   ochib   qarashi   ham   trener   yoki   ishtirokchilami   bu
hissiyotdan   chiqarib   yuborishi,   ular   diqqatining   boiinishiga   sabab   bo’ishi
mumkin. 
Bundan tashqari guruhdagi doimiy bahs-munozaralar, o‘yin va mashqlar
natijasi bo‘lgan shovqin atrofdagilarga xalaqit bermasligi kerak. 
Bunday   sharoitlami   yaratish   albatta,   har   bir   treneming   imkon
darajasidan   kelib   chiqadi.   Shuning   uehun   bunday   xonaga   ega   boTmagan
holatlarda   trening  o’tkazish   mumkin  emas,  degan   xulosaga   kelish  noto’g’ri.
Oddiy   jihozlanmagan   xonada   ham   guruh   a’zolarini   doira   shaklida
joylashtirilgan   stullar   qo‘yib   yoki   yerga   gilam   solingan   holda   o’tirib   ham
trening   mashg’ulotlarini   olib   borilishi   mumkin   bo’ladi.   Trening   jarayonida
asosiy   e’tibor   ishtirokchilaming   doira   shaklida   o‘tirishiga   qaratilishi   kerak.
Doira   shaklida   o’tirishning   afzalligi   sbundaki,   hamma   ishtirokchilar   bir-
birining borligini his qiladi va bir-birini ko‘rib turishiga imkon yaratiladi. Bu
esa   ishtirokchilarda   bir-biriga   boTgan   e’tiboming   ortishi   bilan   birga
mashg’ulotlarga   diqqat   bilan   munosabatda   boiish   hissini,   shuningdek   o'zaro
ishonch,   o’zaro   qiziqish   kabi   muhim   holatlami   vujudga   keltiradi.   Bundan
tashqari,   doira   shaklida   o‘tirish   boshlovchi   va   ishtirokchilar   orasida   ham
tenglik   boTishiga   olib   keladi   va   ulaming   o‘zaro   erkin   muloqotda
bo’lishlariga   imkon   beradi.  Ayniqsa,   o'smirlar   guruhi   bilan   ishlaganda,   ular
qarshisida o ’qituvchi emas, o ‘zlari b ilan b ir qatorda o ‘tirg an treneming
bo‘lishi   o’smirlarda   haqiqiy   tenglikni   His   etishga   yordam   beradi.   Bu   orqali
guruh a’zolarining haqiqiy ijtimoiy tengligini ta’minlovchi psixologik muhit
(iqlim) yaratiladi. 
Xorijda   ba’zi   trening   xonalari   oddiy   gilamlar   to‘shalgan   va
ishtirokchilar   gilamlaming   ustida   o‘tirgan   holda   mashg’ulotlar   tashkil
etiladigan holatlar ham bo‘ladi. Lekin bizning mintalitetimizda bunday holda
trening   mashg’ulotlarini   o’tkazish   ayrim   noqulayliklami   (ayniqsa   qarama-
qarshi   jins   vakillaridan   tashkil   topgan   guruhlarda)   keltirib   chiqarishi
mumkin.  Trening jarayonida guruh a ’zolari soni 8-10 kishidan 19-20 nafargacha
bo’ishi   ma’qul   variant   hisoblanadi.   Mutaxassislaming   ta’kidlashlaricha,   eng
ideal, ya’ni trener uehun ishlash yengil va yuqori samaraga erishish mumkin
bo’gan guruh 13-15 kishidan iborat boTgan guruhdir. Buni shunday izohlash
mumkinki,   ishtirokchilar   ko‘p   boTgan   guruhlarda   quyidagi   istalmagan
holatlar sodir bolishi mumkin: vaqt ko’p ketishi, zerikishning paydo bo’ishi,
o’zaro   ishonch   muhitining   tarkib   topishi   qiyinlashuvi,   samimiylikning
susayishi kabilar. Aksincha guruh a’zolarining soni (12 kishidan) kam bo’gan
alohida   guruhlarda   esa   ishtirokchilar   bir-birlaridan   tez   zerikishlari   ehtimoli
mavjud.   13-15   kishilik   guruhda   esa   guruh   a’zolari   va   trener   bir-   birlarini
tezroq toshunishi va ulaming ahillashishlari oson kechganligi kuzatilgan. 
Ayrim   hollarda,   ayniqsa   o’quv-treninglarda   tavsiya   etilgan   songa
nisbatan   ko’proq   ishtirokchilar   bilan   mashg’ulot   o’tishga   ham   to’g’ri   kelib
qoladi.  Agar   guruhda   ishtirokchilar   soni   25   kishidan   ortib   ketsa   dastur   va
mashqlar   ishtirokchilami   bir   nechta   guruhlarga   bo’gan   holda   o   ’tkaziladi,
ammo bunda k o ’p vaqt talab etiladi va ishtirokchilaming diqqati boTinadi.
Shuning uehun aynan psixologik treninglar uehun bunday holatda mashg’ulot
o’tkazish   tavsiya   etilmaydi,   chunki   bu   nafaqat   kutilgan   natijaga   erishishga
halaqit beradi, balki ishtirokchilaming noroziligiga ham olib kelishi mumkin.
Bu esa treneming statusiga putur yetkazadi. 
Treningda   ishtirokchilaming   jinsi   masalasi   ham   mashg’ulot   o’tish   va
uning   samarasiga   ta’sir   nuqtai   nazaridan   muhim   ahamiyatga   ega.   Trening
guruhi   tuzilish   jihatdan   geterogen   (ikki   xil   jins)   boTishi   kerakmi   yoki
gomogen   (bir   jinsli)   boTishi   kerakmi   degan   savol   mutaxassislami
qiziqtiradigan savollar sirasiga kiradi. 
Mutaxassislaming   fikriga   ko’ra,   vazifasi   emotsional   qo'llab-
quwatlashdan iborat boTgan va bir xil jins vakillaridan iborat qisqa muddatli
guruh   ishtirokchilari   bir-biriga   o’xshashga   intilishadilar   hamda   bu   yaxshi
natija   beradi.   Aksincha,   maqsadi   ishtirokchilarda   shaxslararo   o’zaro tushunishni   shakllantiruvchi   uzoq   muddatli   trening   gumhlarida   turli   jins
vakillarining bo'lgani yaxshi. 
Ishtirokchilar   o'rtasida   jins   borasida   o'xshashlik   va   farqlami   ajratishga
nisbatan   bildirilgan   fikrlarda   haligacha   qarama-qarshiliklar   mavjud   va
yagona   xulosaga   kelinmagan.   Aksariyat   mutaxassislar   geterogen
guruhlaming   tarafdoridir.   Ulaming   fikriga   ko‘ra,   geterogen   guruhlaming
samarasi   shundaki,   bunday   guruhlarda   ishtirokchilar   shaxsiy   muammolarini
hal etishi va ulami yengishga erishlari mumkin. 
J.Kellermenning fikriga ko‘ra guruhlarda emotsional holatni yaratish va
ishtirokchilaming   muommolarim   hal   qilishda   ijobiylikka   erishish   uchun
geterogenlikka intilish kerak. Ayrim mutaxassislaming fikriga ko‘ra “...guruh
qanchalik   geterogen   bo‘lsa,   guruhdagi   shaxslararo   munosabatlar   ham
shunchalik yuqori darajada bo‘ladi”. 
Ishtirokchilar   orasida   ayol   va   erkaklar   soni   imkoni   boricha   teng
(masalan,   7   ta   ayol   6   ta   erkak   yoki   6   ta   ayol   8   ta   erkak)   boiishi   trening
guruhlarida   ijobiy   muhit   yaratilishiga   olib   kelishi   tajribalarda   isbotlangan.
Chunki   qaysidir   jins   vakili   ko‘proq   va   qaysisidir   kam   boTishi   guruhning
o‘zaro   erkin   munosabatda   boTishiga   va   ular   orasida   ishonch   muhitining
vujudga kelishiga xalaqit berishi mumkin. Bundan tashqari guruhda erkaklar
sonining ko‘p (masalan, lOta erkak 5ta ayol) bo‘lishi olib borilayotgan bahs-
munozaralarda   erkaklarcha   munosabatning   ustun   bo'lishiga,   aksincha   holat
(masalan,   12   ta   ayol   4-5   ta   erkak)   esa   ayollarga   xos   fikrlaming   ustunlik
qilishiga olib kelish ehtimolini oshiradi. Natijada treneming kutilgan natijaga
erishishi qiyinlashadi va trening samarasi pasayish ehtimoli yuqori bo‘ladi. 
Trening   ishtirokchilarining   yoshi   borasida   ham   mutaxassislar   orasida
tortishuvlar   mavjud.   Aksariyat   holatlarda   trening   ishtirokchilarining   yoshi
iloji   boricha   taxminan   teng   boiishi,   ya’ni   ular   orasidagi   farq   4-5   yoshni
tashkil   etishi   maqsadga   muvofiq   ekanligi   ta’kidlanadi.   Lekin   o'tkaziladigan
trening   mashg‘ulotining   maqsadiga   va   hal   etiladigan   muammolariga   qarab turli   xil   yoshdagi   ishtitokchilami   taklif   etish   ham   foydadan   holi   boimaydi
(masalan, qaynona-kelin, ota-ona va farzand, pedagog va o‘quvchi nizolari). 
Amerikalik   mutaxassis   Lekinning   fikricha,   guruhdagi   yosh   va   boshqa
jihatdan   farqlar   o‘zaro   munosabatlarda   namoyon   boiishi   mumkin,   masalan,
“keksa   bir   ishtirokchi   qolganlar   uchun   “qariya”   degan   unvon   bilan
“taqdirlanishi”, qora tanli ishtirokchi esa oq tanlilar uchun kuzatish ob’ektiga
aylanishi mumkin (Lakin 1972). 
Bu   misol   bizning   mentalitetimizga   xos   boimasada,   lekin   bizda   ham
guruh   ishtirokchilaridan   maium   bir   farqi   bilan   keskin   ajralib   turadigan
kishilami   guruhga   taklif   etmaslik   maqsadga   muvofiqdir.   Qolaversa,   alohida
qayd   etish   lozim,   50-55   yoshdan   kattalar   uchun   trening   mashg'ulotlari   juda
katta   va   ahamiyatli   ta’sirga   ega   boimasligi   va   ular   kutganchalik   natija
bermasligi ham mumkin.  
2.3. Trening uchun dastur va rejaning ahamiyati  
 Har qanday trening samarali o‘tishi uchun dastlab uning dastur va rejasi
ishlab   chiqilishi   lozim.   Dastur   va   reja   trener   uchun   muhim   ish   qurollaridan
biri   boiib,   uning   qanchalik   mukammal   tuzilganligi   treningni   samarasini
ta’minlaydi. 
Trening dasturini tuzishda quyidagi kriteriylami hisobga olish kerak:  
1) Tanlangan   mashq   va   o‘yinlar   umumiy
treninglaming   maqsadiga   (u   necha   kun   davom   etishidan   qat’iy
nazar) va aynan shu mashg'ulotning maqsadiga toiiq mos kelishi
lozim;  
2) Bajarilishi   lozim   boigan   mashq   va   o'yinlaming
ketma-ketligi   guruhiy   o‘zaro   ta’siming   rivojlanishi   va   guruhiy
dinamikaning mexanizmlaridan kelib chiqib tanlanishi kerak;  
3) Ishtirokchilaming   guruhda   ishlashga   bo‘lgan
motivasiyasini hisobga olish lozim. 
Buni shunday izohlash mumkinki, bir guruh uchun tayyorlangan dastur
ikkinchi   bir   guruh   uchun   tayyorlangan   dasturga   mutloqo   o‘xshamasligi mumkin (mutaxassislar uchun tayyorlangan dastur bilan reklama xarakteriga
ega bo‘lgan dastuming farqi boTadi, albatta). Qolaversa, bitta dastur asosida
o'tkazilgan   mashg'ulot   o'zining   kechishi   bilan   ikki   xil   guruhda   bir-biridan
farq qilishi mumkin. 
Ayrim hollarda ikkita dastur tuzishga t o ‘g ‘ri keladiki, buning sabablari
quyidagicha:  
1)   dastuming   haddan   ortiq   rasmiy   yoki   murakab   holda   tuzilishi
ishtirokchilarda tushunmovchiliklarga va ulaming guruhiy faoliyatda ishtirok
etish motivini b o ‘g ‘ishga olib k elishi mumkin;  
2   )   agar   trener   dasturini   o   ‘z   ishini   reklama   qilish   maqsadida   tuzgan
bo'lsa. U 
 
 
 
holda   trener   o'zini   trening   jarayonida   katta   imkoniyatlardan   mahrurn
etadi. Ya’ni trening uchun mos kelmaydigan mashq va o'yinlar samaradorlik
ko'zlangan   treninglar   uchun   mos   kelmaydi   va   trening   ishtirokchilari   uchun
yolg‘ondakam   o‘tkazilayotganligi   fosh   bo‘lib   qoladi,   natijada   trener
guruhdagi   kichik   o'zgarishlarga   ham   o‘ta   sezgirlik   bilan   munosabatda
bo‘lsada   ulaming   ishonchini   qozona   olmaydi;   3)   qiziqarli,   yorqin,   esda
qoluvchi, ixcham, axborotlarga boy boTgan va ham reklama, ham motivasion
maqsadlarni   qamrab   olgan   dasturgina   o'ziga   ko'plab   ishtirokchilami   qamrab
olishi mumkin. 
2.4   «Talabalarda   muloqotchanlik   sifatlarini   oshirishga   qaratilgan   trening»
mashg‘ulotining dasturi.  
  Maqsad:   Ishtirokchilarda   shaxslararo   muloqotchanlik   ko‘nikmalarini
hosil qilish va o‘zaro ahillikni oshirish. 
Vazifalar:  
1. Guruh   a’zolarini   o'zaro   tanishtirish,   ya’ni   ularga   bir-birlari   haqidagi
ma’lumotlar bilan almashinish imkonini yaratish;   2. Guruhda o'zaro ahillik muhitini yaratish;  
3. Ishtirokchilar holati va kayfiyatlarini barqarorlashtirish; 
4. Guruh   ishtirokchilarini   bir-birlarini   yaxshiroq   tushunishga   hamda
hamkorlikda ishlashga o'rgatish;  
5. Guruh a’zolari o'rtasida o'zaro samimiylik muhitini yaratish. 
Qoidalar:  
- Yagona   mikrofon   qoidasi   (kimni   qo'lida   mikrofon   bo‘lsa   o‘sha
odam gapiradi);  
- Faollik   qoidasi   (rolli   vaziyatlarda   har   bir   kishi   o'ziga   mavjud
bilim, ko'nikma va malakasidan foydalanish);  
-“Shu yerda va hozir” qoidasi (trening qatnashchilarining his-tuyg‘ulari,
kechinmalari   va   munosabatlarmi   trening   doirasida   ko‘rib   chiqish   va   ulami
kelajak yoki o'tmish bilan bogiamaslik kerak);  
-Reglament   qoidasi   (Trening   qatnashchilar   o‘z   ftkrlarini   aniq,   lo‘nda,
qisqa bayon etishlari kerak);  
-Sirlilik  qoidasi   (mashg'ulot   jarayonidagi   barcha  kechinmalar  guruhdan
tashqaridagi chiqishi mumkin emas). 
Maqsad:   ishtirokchilarga   bir-birlari   to‘g‘risida   ma’lumotga   ega
bo'lishlan uchun imkon yaratish va ulaming o‘rtasidagi baremi olib tashlash.  
O‘yinning borishi. Ko‘rsatma: Qatnashuvchilar davra b o ‘lib o'tiradilar.
Trener   «Mening   ismim   .   .   .   Men   .   .   .   xislatga   egaman.   Men   .   .   .   yaxshi
ko’raman (xohlagan narsa yoki kishini aytish mumkin)» - deydi va koptokni
istalgan   biror   kishiga   qarab   otadi.   Koptokni   ilib   olgan   ishtirokchi   ham   o‘z
navbatida   o‘zini   shunday   tanishtiradi   va   koptokni   boshqa   ishtirokchiga
uzatadi.   O'yin   barcha   ishtirokchilar   o'zlarini   tanishtirib   bo'lgunlariga   qadar
davom etadi.  
1. “Kutuvlar daraxti” mashqi  
Maqsad: Ishtirokchilaming treningdan kutayotgan natijalarini aniqlash   Ko‘rsatma:   Hozir   hamma   tarqatilgan   meva-qog‘ozlarga   o‘zining
mashg‘ulotdan   nima   kutayotganligini   yozadi   va   doskadagi   daraxtga   shu
«meva»larini yopishtiradi. 
II. ASOSIY QISM. 
1. "Buzuq telefon" mashqi. 
Maqsad:   Ma’lumot   uzatishdagi   buzilishlami   anglashga   o’rgatish.
Ma’lumotni   anglangan   holda   idrok   qilish   va   faol   tinglash   uslubini
o'zlashtirish. 
Yo‘riqnoma:   Ushbu   mashqda   6   kishi   ishtirok   etadi.   Bunda   5   kishi
xonadan tashqarida turadi, 
1   kishi   xonada   qoladi.   Trener   xonada   qolgan   odamga   og‘zaki   topshiriq
aytadi.   Bu   odam   iloji   boricha   hamma   topshiriqni   eslab   qoladi   va   ikkinchi
(xonadan   tashqarida   turganlardan   biriga)   odamga   aytadi.   Ikkinchi   odam
uchinchisiga, uchinchisi to'rtinchisiga va h.k. Qolganlar ma’lumotlar qanday
uzatilishini kuzatib turdi. Keyin jarayon muhokama qilinadi. 
Mashq   so‘ngida   odatda   maTumotning   buzilishi   kuzatiladi.
MaTumotlaming   bir   kishidan   ikkinchi   kishiga   o‘tishi   natijasida   u   qanchalik
o'zgarib   ketishi   paydo   bo‘ladigan   mish-mish   gaplarga   asos   boTishi   aytib
o‘tiladi.  
2. "Avtobusda"   o‘yini   Maqsad:  Talabalarda   muloqot   madaniyatini
shakllantirish, shaxslararo munosabatlami ijobiy rivojlantirish. 
Ko‘rsatma:   Ishtirokchilardan   biri   avtobusdagi   bezori   rolini   o'ynaydi,
qolganlar   esa   yoiovchilar.   Bezori   avtobusdagi   ikkita   o'rindiqni   egallab   olib,
biriga   o‘zi   o'tiribdi,   biriga   esa   magnitofonini   qolgan.   U   hech   kimga   joy
bermoqchi   emas.   Ishtirokchilaming   har   biri   bezori   bilan   til   topishib   uning
yoniga   o’tirishga   harakat   qilib   ko‘rishi   kerak.   Shart   shuki   —   maqsadga
janjalsiz erishish lozim.  
3. “Yomg’ir» psixogimnastik mashqi  
Maqsad: Ishtirokchilar o‘rtasida samimiylik, iliqlik muhitini yaratish.  Ko‘rsatma:   Ishtirokchilar   aylana   shaklida   turib   olishadi.   Bunda   jimlik
hukm   surishi   kerak.   Trener   «hozir   siz   yomg'ir   tovushini   eshitasiz,   lekin
buning   uchun   mening   harakatiarimni   takrorlashingiz   kerak»,-   deydi.  Trener
o’rtada   turib   har   bir   ishtirokchining   oldiga   keladi   va   muayyan   harakatlami
bajarib   ko‘rsatadi.   Harakatlar:   Kafflami   bir-biriga   ishqalash;   Barmoqlami
qirsillatish;   Tizzalami   shapatilash;   Tizzilami   shapatilab,   oyoqlami
do'ppilatish; Qarsak chalib tamomlash.  
4. "Avlodlar o‘rtasidagi nizo" o‘yini 
  Maqsad:   Talabalarda   muloqot   madaniyatini   shakllantirish,   shaxslararo
munosabatlami ijobiy rivojlantirish. 
Ko‘rsatma.   Bunda   uch   kishi   ishtirok   etadi   —   yigit,   qiz   va   katta   yoshli
odam. Avlodlar o'rtasida " Eh, hozirgi yoshlar..." qabilida taqlid uyushtiriladi.
Yigit   va   qizning   vazifasi:   imkon   boricha   xushmuomalalik   bilan   nizodan
qochish.   Ishtirokchilar   orasidan   tanlangan   jyuri   a’zolari   har   bir   talabaning
harakatini baholab boradi.  
5. “Ma’lumotni so’zsiz uzatish” o‘yini  
Maqsad: Talabalarda noverbal muloqot sifatlarini shakllantirish  
Ko‘rsatma: "Hozir bir kishi xonadan tashqariga chiqib turadi, qolganlar
esa   unga   qanaqa   ma’lumotni   aytish   lozimligi   haqida   kelishib   olishadi.   Men
uni   chaqiraman,   shunda   butun   guruh   imo-ishora,   turli   qiliqlar   va   yuz
harakatlari   bilan   unga   shu   informasiyani   uzatishga   harakat   qilishadi.
Chaqirilgan   odamning   vazifasi   —   guruh   unga   aytmoqchi   bo‘layotgan
ma’lumotni anglab olishdan iborat". 
III. YAKUNIY QISM 
I.   “Shirin   tilak”   mashqi   Maqsad:   talabalarga   o’zaro   bir-birlari   bilan
xushmuomala bo'lish sirlarini o’rgatish. 
Ko’rsatma: Hozir har bir ishtirokchi o’zining o‘ng tomonidagi sherigiga
shirin tilak aytadi. 
 2. Qayta aloqa   Maqsad:   Ishtirokchilaming   kutuvlari   amalga   oshganlik   darajasini
aniqlash.  
Ko‘rsatma: Hozir har bir kishi quyidagi savollarga og'zaki javob beradi:
“Men   bugun   treningdan.   .   Barcha   ishtirokchilar   gaplarini   shu   jumladan
boshlab, o'z taassurotlari bilan o‘rtoqlashadilar. 
Trener   ishtirokchilaming   fikrlarini   diqqat   bilan   tinglashi   va   ularga
ishtiroklari   uchun   minnatdorchilik   bildirib,   mashg‘ulot   yakunlanganligini
e’lon qilishi kerak. 
Har   qanday   trening   mashg‘ulotini   tuzishdan   oldin   trener   trening
mashg‘ulotlarini   o‘tkazishning   nazariy   asoslari   bilan   tanishgan   bo'lishi
maqsadga  muvofiqki, bu uninj  tuzayotgan dastur  va  rejasining  guruh uchun
mosligini va pirovard natijada treningrt samarasini ta’minlaydi.  III.bob.Treningni boshlangtcii bosqichi
3.1. Treningni birinchi kuni
Trening   mashg'ulotlarini   olib   borishning   2-bosqichi   boshlang'ich
bosqich   deb   nomlanadi   va   mashg'ulotning   birinchi   kunida   o'tkaziladigan
quyidagi qismlami o'z ichiga oladi:  
1. Guruhiy normalami ishlab chiqish qismi  
2. Tanishuv qismi  
3. Kutishlami aniqlash qismi. 
Har   qanday   trening   treneming   qisqacha   ma’lumot   berishi   bilan
boshlanadi. Bunda u treningni maqsadi, vazifalari, shuningdek, ishtirokchilar
egaltashi   mumkin   bo'lgan   natijalar   haqida   gapiradi.   Ya’ni   bu   jarayonda
ishtirokchilarga   trening   haqida   tushuncha,   uning   qanday   tashkil   qilinishi,
o'tkazilishi   va   ishtirokchilar   trening   oxirida   qanday   natijalarga   erishishi
mumkinligi tushuntiriladi. 
Guruhiy   norma   (tamoyil,   qoida)iarni   ishlab   chiqish.   Trening
mashg'uloti  boshlanganidan  va  treneming  qisqacha   tushuntirishlaridan  so'ng
dastlabki   tashkil   etiladigan   qism—   guruhiy   normalami   ishlab   chiqish   bilan
bog'liq bo'lgan qismdir. 
Guruhiy   normalami   qabul   qilishdan   maqsad   -   guruhda   mashg'ulotning
dastlabki   soatlaridanoq   samimiylik,   o'zaro   ishoncb,   o'zaro   hurmat   muhitini
vujudga   keltirish   va   eng   asosiysi   mashg'ulotning   samarasini   ta’minlashdan
iboratdir. Guruhiy normalani ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida guruh
a’zolari bilan bu normalarga albatta rioya qilish kerakligi to‘g‘risida kelishish
va   guruhning   har   bir   ishtirokchisining   roziligini   olish   kerak.   Buning   uchun
ularga   qoidalarga   rioya   etish   treningni   maqsadiga   erishish   va   qulay
psixologik   iqlimning   yaratilishida   katta   ahamiyatga   ega   ekanligini
tushuntirish lozim. 
Guruhiy   normalar   trener   bilan   guruh   ishtirokchilarining   hamkorligida
ishlab   chiqilishi   shart.   Guruhiy   normalami   ishlab   chiqishda   trener   “Aqliy
hujum” usulidan foydalangan holda fikrlar yig‘ishishi maqsadga muvoftqdir. Mashg’ulot   jarayonida   qanday   qoidalarga   amal   qilish   lozimligi   to‘g‘risida
guruh   a’zolarining   o‘zi   takliflar,   fikrlar   berishi,   bunda   ma’lum   bir   fikmi
berayotgan ishtirokchining bu fikming trening uchun qanday ahamiyatga ega
ekanligini izohlashi maqsadga muvofiqdir, shundan so'ng ishtirokchilar bilan
uning taklifi qabul qilinadi yoki rad etiladi. 
Ayrim   hollarda,   agar   ishtirokchilar   orasidan   fikr   bildiruvchilar
topilmasa,   vaqtni   yo‘qotmasdan   treneming   o‘zi   yo‘naltiruvchi   fikr   sifatida
birorta normani taklif etishi ham foydadan holi bo'lmaydi. 
Trening   mashg'ulotlari   jarayonida   guruhdagi   ishlami   tashkil   qilishga
doir normalar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: 
 Intizom ga qa t'iy rioya qilish y o k i “0 - 0 qoidasi ” normasi.  Bunda
har   b   ir   guruh   a   ’zosi   m   a   sh   g   'u   lo   tg   a   o   ‘z   vaqtida   kelishi,   o   ‘z   vaqtida
ketishi   kerakligi   zarurligini   his   etishi   lozim   va   bunga   qat’iy   amal   qilishi
kerak.   Chunki   trening   mashg’ulotiga   biror-   bir   ishtirokchi   kechikib   qolsa,
mashg'ulot   qoidasiga   ko’ra   mashg’ulotni   boshlash   mumkin   emas,   shuning
uchun   butun   guruh   kechikkan   ishtirokchini   kutishiga   to’g'ri   keladi.   Bunday
holning sodir boTishi esa ayrim ishtirokchilaming jahlini chiqarishi, g'ashiga
tegishi,   mashg'ulotlaming   to'xtab   qolishi   va   turli   noroziliklarga   olib   kelishi
mumkin.  
"Maxfiylik"yoki   “Sir   saqlash”   normasi.   Trening   jarayonida   bayon
etilgan kimningdir, aniqrog'i guruhdagi biror-bir ishtirokchining hayotiga oid
ma’lumotlar, fikrlar, hissiyotlaming ifodalanishi, o‘yin va mashqlami bajarish
jarayonida   noqulay   holatlarga   tushib   qolishlar   trening   doirasidan   chetga
chiqmasligi   lozim.   Negaki   kishining   shaxsiga   oid   bunday   ma’lumotlaming
mashg'ulot   chegarasidan   chetga   chiqishi   uning   uchun   turli   kutilmagan
tnoxushliklami keltirib chiqarishi mumkin.  
"Shu   yerda   va   hozir"   normasi.   Guruhdagi   muomala-munosabat
mashg'ulot jarayoniga bevosita aloqador, ya’ni ayni payt bilan bog'liq bo'lishi
zanir.   Hattoki   ishtirokchilardan   birortasi   o'tgan   zamondagi   voqeani   hikoya
qilayotganda ham, iming shu yerda va ayni paytda nimani his qilayotganligi muhim   ahamiyat   kasb   etishini   unutmaslik   lozim.   Bundan   tashqari,   ham
trener,   ham   har   bir   ishtirokchi   o'zining   har   qanday   muammolarini   unutib,
o'zini  faqat  "shu  yerda va  hozir" holatida  his  qilishi  trening samarasi  uchun
asosiy omillardan biridir. 
Fikrni birinchi shaxs tomonidan bayon etish normasi.   Bunda doimo
mulohazalar   "Menimcha...",   "Mening   fikrimcha...",   "Mening
o’ylashimcha..."   qabilida   bayon   etilishi   maqsadga   muvofiqligi   uqtirilishi
kerak.  
"Yagona   mikrofon"   normasi.   Biror   ishtirokchi   o‘z   fikrini
bildirayotganida,   boshqalar   unga   diqqat   bilan   quloq   solishi   va   uning   gapini
boTmasligi,   bir-birining   shaxsini   o’zaro   hurmat   qilishi   lozim.   Kimdir
gapirayotganida   boshqa   birovning   unga   quloq   solmasligi   so'zlovchining
shaxsiyatiga   tegishi   va   u   keyingi   bahslarda   o‘z   munosabatini   bildirishdan
bosh  tortishiga  olib  kelishi  mumkin.  Bu  esa  trening  samarasiga  salbiy  ta’sir
ko'rsatishi ehtimolini keltirib chiqaradi.  
"Trenningda   boshidan   oxirigacha   qatnashish”   normasi.   Bu   norma
ishtirokchilarda   mas’uliyatni   vujudga   keltirish   uchun   zarur   bo’lgan
tamoyildir.   Agar   ishtirokchilardan   kimdir   biror   kun,   hatto   biror   soat
mashg'ulotni   qoldiradigan   bo'Isa,   bu   nafaqat   uning   o‘zi,   balki   guruh   uchun
ham,   trener   uchun   ham   mashg'ulot   effektining   pasayishiga   olib   keladi.
Umuman   ishtirokchilar   birbirlariga   do’stona   munosabatda   bo’lishi,   bir-
birlarining hissiyotlarini hurmat qilishlari kerak. Agarda ketishi kerak bo’lib
qolsa albatta trener va guruhni ogohlantirishi lozim.  
"Ixtiyoriylik”   normasi.   Trening   mashg’ulotida   o’z   mulohazalarini
bayon   etish,   inunozaralarda,   о ‘yin   va   mashqlarda   ishtirok   etishda
ixtiyoriylikni   joriy   qilish   muhim   ahamiyatga   ega.   Ya’ni   jarayonlarda
ishtirokchilar   ixtiyoriy   ishtirok   etmasdan   biri-   biriga   “mulozamat   qilishi”
vaqtning yo'qotilishi va muhitning buzilishiga olib keladi.  
"Vaqtni   tejash"   yoki   “Reglamentga   rioya   qilish”   normasi.   Guruh
ishtirokchilari   trening   mashg'uloti   davomida   fikrlarini   imkon   qadar   qisqa, lo‘nda ifodalashi, muvzusi doirasidan chetga chiqib ketmasligi lozim. Chunk
gapni   aylantiravcrish,   gapni   uzoqdan   boshlab   olib   kelish,   bir   tikmi   qayta-
qayta   takrorlayvcrish   kabi   hollar   guruh   ishtirokchilarining   g'ashiga   tegishi
bilan birga treningda eng qirnniatli bo'lgan vaqtni bekorga sarflanishiga olib
keladi.   Bu   esa   ishtirokchilaming   noroziligiga   va   ular   orasida   do'stona
muhitning buzilishiga olib kelishi mumkin 
  "Shaxsni baholamaslik" normasi.   Trening mashg‘ulotlari  jarayonida
har   bir   ishtirokchi   o‘z   fikr-mulohazalarini   va   hissiyotlarini   bayon   qilishi
mumkin,   biroq   bunda   boshlovchi   va   qolgan   ishtirokchilar   hikoyadagi
vaziyatnigina   muhokama   qilishlari   hamda   so‘zlovchining   o‘sha   paytdagi
xulq-atvori,   xatti-harakatini   baholashdan   qochishlari   kerak.   Masalan,   "o‘sha
paytda siz jahlga berilmasligingiz yoki bunday demasligingiz kerak edi" kabi
jumlalaming   qo‘   llanilishi   ishtirokchining   e’tiroziga   sabab   bo‘lishi   bilan
birga   qolgan   ishtirokchilar   o‘z   fikrlarini   va   muammolarini   bayon   etishda
ochiq   gapirishdan   tortinishlari   mumkin.   Shuning   uchun,   “bunaqa   vaziyatda
men   bunday   qilardim   yoki   degan   bo‘lardim”   kabi   variantlarda   so'zlashish
yoki fikrini bildirish so'raladi. 
Yuqorida   sanab   o'tilgan   normalaming   barchasi   hamma   treninglarda
qo‘llanilishi   shart   emas.   Normalarni   qabul   qilishda   guruhning   tuzilishi,
trening mashg'ulotning davomiyligi kabilar ham e’tiborga olinishi maqsadga
muvofiqdir. 
Sanalgan   normalardan   tashqari   trener   tomonidan   quyidagilar   alohida
ta’kidlab o'tilishi shart:  
• Birovning   fikrini   umuman   noto‘g‘ri   deb   hisoblagan   yoki
unga qo‘shilmagan holatda ham uning gapini bo‘lishga, to‘xtatib
qo'yishga yoki ustidan kulishga hech kimning haqqi yo‘q.  
• Ishtirokchilar   bir-birini   masxaralashi   yoki   g'ururiga
tegadigan gaplar aytishi mumkin emas.  
• Ishtirokchilar   ham,   boshlovchi   ham,   agar   savol   uning
shaxsiy hayotiga tegishli bo'lsa, javob bcrmaslik huquqiga ega.   • Boshlovchiga   savollar   va   fikrlar   anonim   tarzda   berilish
imkoniyati   yaratilishi   shart.   Lekin   bu   haddan   tashqari
chegaradan   chiqish   imkonini   bermasligi,   ya’ni   boshlovchining
shaxsiyatiga   tegish   kabilarga   yo‘l   qo‘yilmasligi   ta’minlanishi
kerak. 
Normalarni   mashg‘ulot   o‘tkazishdan   avvalroq   katta   qog'ozga   yozib,
xonaga osib qo'yish yoki guruh a’zolari bilan birgalikda "Aqliy hujum" usuli
orqali aniqlashtirib olish maqsadga muvofiq. 
Bu   trener   va   ishtirokchilar   orasidagi   birinchi   guruhiy   kelishuv
hisoblanadi.   Bunda   shu   narsa   muhimki,   har   bir   kishining   fikrini   albatta
eshitish, nima uchun bu tamoyilga xayrixohligi yoki noroziligini izohlashini
so'rash   lozim.   Tamoyillami   tasdiqlashni   ovozga   qo'yish   kerakmas.   Chunki
agar   kimdir   guruhning   fikriga   norozi   bo   ladigan   bo'lsa,   uni   ko‘ndirishga
harakat qilish yoki guruh boshqa qarorga kelishi lozim bo'ladi. Uning fikrini
inobatga olmaslik esa guruhdagi pisixologik iqlimga salbiy ta’sir etishi aniq.
Ya’ni fikri inobatga olinmagan ishtirokchida norozilik holati paydo bo'ladi va
bu   uning   treningdagi   butun   ishtiroki   davornida   noroziligini   namoyon   qilib,
qolganlarga  xalaqit  berishiga   olib  kelishi   mumkin.  Bundan  tashqari  agar  bu
shaxs   o‘zini   past   baholovchi   shaxs   boisa,   unda   ruhiy   tushkunlik,   o‘z-o‘zini
baholashning pasayishi va h.k.lar ham paydo bo'lish ehtimolini tug'diradi.  
3.2. Treningda tanishuvni tashkil qilish  
Trening   mashg'ulotining   birinchi   kunida   o'tkazilishi   lozim   bo’lgan
asosiy   qismlardan   biri   -   guruh   a’zolarining   bir-biri   bilan   va   trenerlar   bilan
tanishuvidir.   Bu   qism   trener   tomonidan   taklif   etiladigan   turli   xil   o'yinlar
orqali   amalga   oshiriladi.   Demak,   tanishuvni   turli   xil   usulda   tashkil   etish
mumkin, lekin tanishuv qismining inohiyati bitta boTadiki, har bir ishtirokchi
o'zini   shu   guruhda   boshqalar   qanday   tanishini   yoki   uni   qanday   nom   bilan
atashlarini   istasa,   o'zini   shunday   tanishtirishi   mumkin.   Tanishuv   boqichini
tashkil   etishda   guruhda   mavjud   bo'lishi   mumkin   bo'lgan   quyidagi   3   ta   tipik
vaziyatga alohida e’tibor qaratish lozim bo'ladi.  Bular:   ❖ Ishtirokchilar   bir-birlari   bilan   mutloqo   notanish
bo'lishi va trener ham ulami tanimasligi holati. 
❖ Ishtirokchilar   bir-birlarini   yaxshi   tanishi,   lekin
trener ular uchun umuman yangi odam - notanish bo'lishi.  
❖ Ishtirokchilar  ham trener ham  o'zaro tanish bo'lgan
holat. 
Birinchi   xolatda   tanishuv   qismi   ancha   vaqtga   cho'ziladi.   Chunki   bu
jarayonda quyidagi ba’zi muhim vazifalami aniqlash zarur boiadi:  
-Trener   va   ishtirokcbilar   bir-bir!ari   bilan   tanishib   ismlarini   eslab
qolishiari kerak;  
-o‘zaro bir-birlarini qo’llab-quvvatlashni bis qilishlari kerak;  
-ishtirokchilaming o'zlarini namoyon qilishlariga sharoit yaratish kerak. 
Bu   bosqichni   trener   va   ishtirokchilaming   shunchaki   bir-birlarining
ismini bilishi bilan bog’iq boTgan rasmiyatchilik deb qabul qilmaslik kerak.
Ishtirokchilaming tanishuv qismi - ulaming o’tkazilayotgan mashg'ulotga va
ayni   paytdagi   muhitga   moslashish   jarayoni   boiib,   ulardagi   hayajon   va
noqulaylik holatlarini bartaraf etishning eng qulay va samarali yo'Iidir. 
Mashg'ulot avvalida trener o‘zini auditoriyaga tanishtirib, qaysi 
tashkilot yoki umotlami (yoqtirgan rangi, qiziqishlari va h.k.) aytadi. 
Trener haqida ishtirok- chilarda paydo bo‘lgan ilk tasawur keyingi 
ishlar natijasiga, trener va guruh a’zolari o'rtasidagi munosa- batlar 
xarakteriga va albatta, mashg’ulotning yakuniga, samaradorligiga ham 
o‘z ta’sirini ko’rsatadi. 
Tanishuvda   ishtirokchilar   imkon   darajasida   doira   shaklida   yoki   aynan
bir-birlariga   yuzlangan   holatda   o’tirishlari   tavsiya   etiladi.   Chunki   bunday
o'tirish   ular   orasida   samimiylik   muhitini   yuzaga   keltirib,   o‘zaro
munosabatlami jipslashtiradi. 
Tanishuv   qismini   tashkil   qilish   uchun   juda   ko'plab   o'yinlar   mavjud
boTsada, umuman trening jarayonlarida quyidagi usullar ko'proq qoTlanilishi
mutaxassislar tomonidan qayd etib o‘tilgan.   1. Intervyu   usuli.   Bunda   ishtirokchilar   trener
tomonidan   juftliklarga   bo’lib   chiqiladi.   Juftliklarga
bo’inganlaridan so‘ng ular bir-birlaridan intervyu oladilar. 
Buning uchun ularga 10-15 minut vaqt beriladi. Bii vaqt davomida ular
bir-birlaridan   ipinday   ma’lumotlami   so‘rashlari   lozimligi   trener   tomonidan
tavsiya etilgan savollar asosida boTishi yoki ishtirokchilaming o‘z ixtiyoriga,
istagiga   havola   etilishi   ham   imimkin.   Sheriklar   bir-birlari   to‘g‘risida
ma’lumot to‘plab boTganlaridan so‘ng har bir juftlikni navbat bilan maxsus
joyga taklif  etiladi  va har  bir ishtirokchi o‘zining slierigini  guruh a’zolariga
iloji boricha batafsilroq tarzda tanishtirishi lozim boTadi. 
Bu   usulning   qulayligi   shundaki,   butunlay   notanish   boTgan   kishilar
orasida   o’zini   noqulay   his   etayotgan   ishtirokchilar   o‘zlari   uchun   birinchi
tanish orttirish unkoniga ega bo’adilar.  
2. Videoyozuv   (videotasma)   usuli   —   bunda   trener
tomonidan har bir ishtirokchi  alohida jihozlangan xonaga taklif
etiladi va u guruh a’zolariga o‘zi haqda uimalami aytib berishni
istasa,   shuni   gapiradi.   Barcha   ishtirokchilar   o‘zi   haqdagi
maTumotlami   videotasmaga   tushirib   boTganlaridan   so‘ng,
ulaming   hammasi   xonaga   taklif   etiladi   va   tasma   yozuvi   qo‘yib
beriladi. 
Bu usulning qulayligi shundaki, u tortinchoq, o‘ziga past baho beruvchi
yoki   turli   sabablar   bilan   o'zini   boshqalarga   tanishtirishni   istamaydigan
ishtirokchilar bilan lanishuvni tashkil etishda juda qulaydir.  
3. Kartochkalar   usuli   —   har   bir   ishtirokchi   trener
tomonidan tarqatilgan maxsus kartochkaga o‘zi to‘g‘risida nima
ma’lumotni   berishni   istasa,   o’shani   yozadi.   K.artochkalami
tablichkaga o’xshatib hamma o‘z oldiga qo’yib qo’yishi, oldiga
yoki   orqasiga   ilib   olishi   ham   mumkin.   Hamma   bir-birining
kartochkasini o‘qib o‘zaro lunishadi.  Tanishuv qismida ishtirokchilar bir-birlarining ismini  bilish bilan birga,
har   bir   ishtirokchi   o’zining   ismi,   hayotidagi   muhim   narsalar   haqida   o‘ylab
ko'rish va buni ovoz chiqarib aytish imkoniga ega boTadi. 
  "Qor   uyumi"   o’yini   orqali   tashkil   etiladigan   tanishuvlarda   esa
guruhdagi   qo’shnisining   aytganini   takrorlash   uchun   eshitishning,   avniqsa
o’zidan   oldingi   kishini   eshitislming   qiyinligini   his   qilish   imkoni   beriladj.
Ko'pchihk   ishtirokchilar   o’zidan   oldingi   ishtirokchi   nima   deganligini
eshitmaydi,   chunki   u   eshitishdan   ko’ra   o‘zi   nima   deyishi   kerakligi   haqida
o'ylaydi.   Muhokamada   trener   tomonidan   ishtirokchi   "diqqat   markazida"
bo‘lganida o‘zini qanday his qilganligi so'raladi. 
Ko'pincha   treninglarda   tanishuv   jarayonida   ishtirokchilardan   ismini
aytish   bilan   birga   muloqotga   kirishish   jarayoniga   salbiy   va   ijobiy   ta’sir
etuvchi jihatlarini ham aytib o'tish so‘raladiki, bu ma’lumot trener uchun har
bir ishtirokchining individual jihatlarini bilishga ham xizmat qiladi.  
3.3. Ishtirokchilarning kutishlarni aniqiash. 
Trening mashg‘ulotiga kelayotgan har bir ishtirokchi o‘z muamolarining
hal   bo‘lishini   kutib   mashg‘ulotga   umid   bilan   kelishi   sir   emas.   Buni   bilgani
holda   trener   tanishuvdan   so‘ng   guruh   a’zolarining   har   biridan   treningdan
nimalar   kutayotganligini   so‘rab   chiqadi.   Bu   qismning   ahamiyatli   jihati
shundaki,   ishtirokchiga   o‘z   muammosini   gapirtirishga   dastlabki   turtki
berilishi   bilan   birgalikda   trener   ularning   kutishlarini   bilib   olganidan   so‘ng
shunga muvofiq o'zining dasturi va rejasiga o‘zgartirishlar kiritishi mumkin. 
Kutishlarni   aniqiash   bosqichida   guruh   a’zolari   aylana   bo'ylab   o'tir-
ganlari holda o‘zlarining treningdan nima kutayotganligini, o‘zini xavo- tirga
solayotgan  holatlar  yoki   ularga  yoqmayotgan  jihatlar  yuzasidan  e’tirozlarini
aytib chiqishlari so'raladi. 
Trener   barcha   ishtirokchilarning   fikrlarini   ularga   baho   bermasdan,
muhokama   qilmasdan,   hayron   boT-   masdan,   xayrixohlik   bilan   eshitishi   va
har   bir   ishtirokchiga   o‘z   kutuvini   boshqalar   bilan   baham   ko'rgani   uchun
minnatdorchilik bildirishi lozim.  Mana shu jarayonlar to'liq bajarib bo'linganidan so'nggina guruh ishlash
uchun tayyor hisoblanadi va trener asosiy mashg'ulotlami boshlashi mumkin.
Ya’ni asosiy bosqich - ishni olib borish bosqichiga o'tish mumkin bo'ladi.  Foydalanilgan adabiyot
1. Костина   Г.Д.,   Пискунова   Н.Н.   Сборник   деловых   игр   по   курсу
"Организационное поведение". М.,«1998. 
2. Костецкий В.Э. Дин»мика общения в условиях групповой дискуссии:
Лвтореф. дис.... канд. психол. наук. М., 1991.  
3. Кочюнас   Р.   Психотерапевтические   группы:   теория   и   практика.   М.,
2000.  
4. Кузнецова Е.В. Развитие межличностной невербальной коммуникации
средствами   социально-психологического   тренинга:   Автореф.   дис....   канд.
психол. наук. М., 1996.  
5. Литвак М. Е., Мирович М. О., Золотухина- Аболнна Е. В. «Бинтование
душевных ран или психотерапия?». Ростов-на-Дону Феникс 2006.  
6. Лидере А.Г. Психологический тренинг с подростками. М., 2003.  
7. Макшанов   С.И.   Принцип   психологического   тренинга   //   Журнал
практического психолога. 1999. №3. С. 13-38.  
8. Методы практической психологии общения: Сб. статей. М., 1997.  
9. Никольская Н.И. Опыт проведения ролевых игр в процессе подготовки
профконсультантов  службы  занятости // Психол. журн. 1998. №2. Т. 19. С. 97
105.  
10. Немиринский О.В. Личностный рост в терапевтической группе.
М., 1999. 
11. Петровская   Л.А.   Теоретические   и   методические   проблемы
социально- психологического тренинга. М., 1992.  
12. Петровская   Л.А.   Компетентность   в   общении.   Социально-
психологический тренинг. М., 1993.  
13. Райх   В.   Системы   телесно-ориентированной   психотерапии   и
психологии тела  //  Хрестоматия по  телесно-ориентированной психотерапии и
психотехнике / Под ред. В.Ю.Баскакова. М., 1993.  
14. Взгляд на психотерапию. Становление человека. М., 1994. 
15. Рудестам К. Групповая психотерапия. М., 1993.  
16. Сартон Г.Н. Тренинг самостоятельности у детей. Москва 2001 
17. Самоухина   Н.В.   Первые   шаги   школьного   психолога:
психологический тренинг. 
Финке 2002   18. Семенова   М.   Тренинг   эмоциональной   устойчивости   педагога.
М., 2007

Treningning muhim jihatlari Kirish I.bob.Treningni asosiy bosqichi 1.1. Trening mashg‘ulotlarini olib borish usullari 1.2. Treningda “Ma’ruza” usuli va uni tashkil etish 1.3. "Aqliy hujum" (breynstorming) usuli 1.4. Bahs-munozara usuli 1.5. “Keys metodi” II.bob. Treningni tashkiliy bosqichi 2.1. Guruhni tashkil etish bosqichi 2.2. Treningni tashkil etishda muhim jihatlar 2.3. Trening uchun dastur va rejaning ahamiyati III.bob.Treningni boshlangtcii bosqichi 3.1. Treningni birinchi kuni 3.2. Treningda tanishuvni tashkil qilish 3.3. Ishtirokchilarning kutishlarni aniqiash Foydalanilgan adabiyot

Kirish "Shaxsni baholamaslik" normasi. Trening mashg‘ulotlari jarayonida har bir ishtirokchi o‘z fikr-mulohazalarini va hissiyotlarini bayon qilishi mumkin, biroq bunda boshlovchi va qolgan ishtirokchilar hikoyadagi vaziyatnigina muhokama qilishlari hamda so‘zlovchining o‘sha paytdagi xulq-atvori, xatti-harakatini baholashdan qochishlari kerak. Masalan, "o‘sha paytda siz jahlga berilmasligingiz yoki bunday demasligingiz kerak edi" kabi jumlalarning qo‘llanilishi ishtirokchining e’tiroziga sabab bo‘lishi bilan birga qolgan ishtirokchilar o‘z fikrlarini va muammolarini bayon etishda ochiq gapirishdan tortinishlari mumkin. Shuning uchun, “bunaqa vaziyatda men bunday qilardim yoki degan bo‘lardim” kabi variantlarda so‘zlashish yoki fikrini bildirish so‘raladi. Yuqorida sanab o‘tilgan normalarning barchasi hamma treninglarda qo‘llanilishi shart emas. Normalarni qabul qilishda guruhning tuzilishi, trening mashg‘ulotning davomiyligi kabilar ham e’tiborga olinishi maqsadga muvofiqdir. Sanalgan normalardan tashqari trener tomonidan quyidagilar alohida ta’kidlab o‘tilishi shart:  Birovning fikrini umuman noto‘g‘ri deb hisoblagan yoki unga qo‘shilmagan holatda ham uning gapini bo‘lishga, to‘xtatib qo‘yishga yoki ustidan kulishga hech kimning haqqi yo‘q.  Ishtirokchilar bir-birini masxaralashi yoki g‘ururiga tegadigan gaplar aytishi mumkin emas.  Ishtirokchilar ham, boshlovchi ham, agar savol uning shaxsiy hayotiga tegishli bo‘lsa, javob bermaslik huquqiga ega.  Boshlovchiga savollar va fikrlar anonim tarzda berilish imkoniyati yaratilishi shart. Lekin bu haddan tashqari chegaradan chiqish imkonini bermasligi, ya’ni boshlovchining shaxsiyatiga tegish kabilarga yo‘l qo‘yilmasligi ta’minlanishi kerak. Normalarni mashg‘ulot o‘tkazishdan avvalroq katta qog‘ozga yozib, xonaga osib qo‘yish yoki guruh a’zolari bilan birgalikda "Aqliy hujum" usuli orqali aniqlashtirib olish maqsadga muvofiq.

Bu trener va ishtirokchilar orasidagi birinchi guruhiy kelishuv hisoblanadi. Bunda shu narsa muhimki, har bir kishining fikrini albatta eshitish, nima uchun bu tamoyilga xayrixohligi yoki noroziligini izohlashini so‘rash lozim. Tamoyillarni tasdiqlashni ovozga qo‘yish kerakmas. Chunki agar kimdir guruhning fikriga norozi bo‘ladigan bo‘lsa, uni ko‘ndirishga harakat qilish yoki guruh boshqa qarorga kelishi lozim bo‘ladi. Uning fikrini inobatga olmaslik esa guruhdagi pisixologik iqlimga salbiy ta’sir etishi aniq. Ya’ni fikri inobatga olinmagan ishtirokchida norozilik holati paydo bo‘ladi va bu uning treningdagi butun ishtiroki davomida noroziligini namoyon qilib, qolganlarga xalaqit berishiga olib kelishi mumkin. Bundan tashqari agar bu shaxs o‘zini past baholovchi shaxs bo‘lsa, unda ruhiy tushkunlik, o‘z-o‘zini baholashning pasayishi va h.k.lar ham paydo bo‘lish ehtimolini tug‘diradi. Treningda tanishuvni tashkil qilish . Trening mashg‘ulotining birinchi kunida o‘tkazilishi lozim bo‘lgan asosiy qismlardan biri – guruh a’zolarining bir-biri bilan va trenerlar bilan tanishuvidir. Bu qism trener tomonidan taklif etiladigan turli xil o‘yinlar orqali amalga oshiriladi. Demak, tanishuvni turli xil usulda tashkil etish mumkin, lekin tanishuv qismining mohiyati bitta bo‘ladiki, har bir ishtirokchi o‘zini shu guruhda boshqalar qanday tanishini yoki uni qanday nom bilan atashlarini istasa, o‘zini shunday tanishtirishi mumkin. Tanishuv boqichini tashkil etishda guruhda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan quyidagi 3 ta tipik vaziyatga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Bu bosqichni trener va ishtirokchilarning shunchaki bir-birlarining ismini bilishi bilan bog‘liq bo‘lgan rasmiyatchilik deb qabul qilmaslik kerak. Ishtirokchilarning tanishuv qismi - ularning o‘tkazilayotgan mashg‘ulotga va ayni paytdagi muhitga moslashish jarayoni bo‘lib, ulardagi hayajon va noqulaylik holatlarini bartaraf etishning eng qulay va samarali yo‘lidir. Mashg‘ulot avvalida trener o‘zini auditoriyaga tanishtirib, qaysi tashkilot yoki muassasadan ekanligini va o‘zi haqidagi ayrim ma’lumotlarni (yoqtirgan rangi, qiziqishlari va h.k.) aytadi. Trener haqida ishtirokchilarda paydo bo‘lgan ilk tasavvur keyingi ishlar natijasiga, trener va guruh a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar

xarakteriga va albatta, mashg‘ulotning yakuniga, samaradorligiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Tanishuvda ishtirokchilar imkon darajasida doira shaklida yoki aynan bir-birlariga yuzlangan boshqagi shakllarda o‘tirishlari tavsiya etiladi. Chunki bunday o‘tirish ular orasida samimiylik muhitini yuzaga keltirib, o‘zaro munosabatlarni jipslashtiradi. Tanishuv qismini tashkil qilish uchun juda ko‘plab o‘yinlar mavjud bo‘lsada, umuman trening jarayonlarida quyidagi usullar ko‘proq qo‘llanilishi mutaxassislar tomonidan qayd etib o‘tilgan. Intervyu usuli . Bu usul eng keng qo‘llaniladigan usul bo‘lib, ikki xil shaklda o‘tkazilishi mumkin: Sheriklar bir-birlari to‘g‘risida ma’lumot to‘plab bo‘lganlaridan so‘ng har bir juftlikni navbat bilan maxsus joyga taklif etiladi va har bir ishtirokchi o‘zining sherigini guruh a’zolariga iloji boricha batafsilroq tarzda tanishtirishi lozim bo‘ladi. Bu usulning qulayligi shundaki, butunlay notanish bo‘lgan kishilar orasida o‘zini noqulay his etayotgan ishtirokchilar o‘zlari uchun birinchi tanish orttirish imkoniga ega bo‘ladilar. Bu usulning qulayligi shundaki, u tortinchoq, o‘ziga past baho beruvchi yoki turli sabablar bilan o‘zini boshqalarga tanishtirishni istamaydigan ishtirokchilar bilan tanishuvni tashkil etishda juda qulaydir. Kartochkalar usuli — har bir ishtirokchi trener tomonidan tarqatilgan maxsus kartochkaga o‘zi to‘g‘risida nima ma’lumotni berishni istasa, o‘shani yozadi. "Qor uyumi" o‘yini orqali tashkil etiladigan tanishuvlarda esa guruhdagi qo‘shnisining aytganini takrorlash uchun eshitishning, ayniqsa o‘zidan oldingi kishini eshitishning qiyinligini his qilish imkoni beriladi. Ko‘pchilik ishtirokchilar o‘zidan oldingi ishtirokchi nima deganligini eshitmaydi, chunki u eshitishdan ko‘ra o‘zi nima deyishi kerakligi haqida o‘ylaydi. Muhokamada trener tomonidan ishtirokchi "diqqat markazida" bo‘lganida o‘zini qanday his qilganligi so‘raladi. Ko‘pincha treninglarda tanishuv jarayonida ishtirokchilardan ismini aytish bilan birga muloqotga kirishish jarayoniga salbiy va ijobiy ta’sir etuvchi jihatlarini ham

Ko'chirib oling, shunda to'liq holda ko'ra olasiz