logo

Triazinning Cu (II) ioni bilan hosil qilgan komplekslarini kvant kimyoviy o‘rganish

Yuklangan vaqt:

20.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3364.974609375 KB
Triazinning Cu (II) ioni bilan hosil qilgan komplekslarini kvant
kimyoviy o‘rganish  
MUNDARIJA
KIRISH3
II   BOB.  ADABIYOTLAR SHARHI
6
2.1. s-triazin va o’tish metallaridan hosil qiladigan komplekslar sintezining 6
2.2.   s-triazin   va   metall   kationlaridan   komplekslarning   hosil   bo’lish
reaksiyalari 5
2.3.  2,4,6-tris (piridin-2-il)-s-triazin (TPTZ) koordinatsion kimyosi. 8
2.4. Cu-TPTZ komplekslarning hosil bo’lish imkoniyatlari. 10
2.4. Ni (II)-TPTZ komplekslari sintezi va amaliy ahamiyati 13
2.5.   1,3,5-   tipidagi   triazine   ligandlaridan   komplekslar   sinteziga   umumiy
yondoshuv 
2.6. II bob bo‘yicha xulosalar 21
III   BOB.   S-TRIAZIN   LIGANDLARI   VA   METALL
KATIONLARIDAN   KOMPLEKS   HOSIL   BO’LISHI   KVANT
KIMYOVIY O’RGANISH  
 23
  3.1. Kvant kimyoviy usullarning umumiy tavsifi 23
3 .2.Turli xil emperikmas va emperik usullar 26
3.3.Xartri-Fok usuli 29
3.4. Regression analiz va ststistik parametrlar 30
IV   BOB.   KOMPLEKSLARNI   KVANT   KIMYOVIY   USULLARDA
O‘RGANISH NATIJALARINING MUHOKAMASI 45
4.1. Cu 2+
  va Ni 2+
  kationlari bilan 1,3,5-tris-(betta oksoetil) geksagidrokso-
s-triazinning hosil qiladigan komplekslarni kvant kimyoviy o’rganish 44
4.2. 2,4,6-tris(pirid-2-il)-s-triazin, salitsil kislota va cu (II) kationidan 
kompleks hosil bo‘lishini kvant kimyoviy o’rganish 52
V.  XULOSALAR 59
VI. ADABIYOTLAR  60
1 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi   va   ahamiyatini   asoslash.   So’ngi   yillarda   o’tish
metallarining   kationlari   va   organik   ligandlar   asosida   supramolekulyar   tizimli
komplekslar   sintezi   keskin   sur’atlarda   ortdi.   Bu   turdagi   komplekslar   orasida
kooperativ   o’z-o’zini   yig’ish   mexanizi   orqali   hosil   qilingan   2D   yoki   3D   metall-
supramolekulyar   birikmalar   alohida   ahamiyatli   bo’lib,   hozirgi   kunda   ularning
qo’llanilish sohalari  ortib bormoqda. Metall  supramolekulyar birikmalar sintezida
“mehmon-mezbon”   orasidagi   kovolentsiz   o’zaro   ta’sirlarda   metall   ionlarini
muvofiqlashtirish, substrat molekulalari selektivligini oshirish orqali hosil qilingan
orgona-noorganik gibrid kokristallar optik va dielektrik, yuqori adsorbsion sig’imli
nanog’ovak   materiallar,   fotokatalitik   reaksialarda   selektiv   katalizatorlar,   faza
o’zgarishida yuqori luyumisint, ferroelektrik hamda ferromagnit kabi noyob fizik-
kimyoviy xossalarga ega.
s-triazinning   turli   funksion   guruh   saqlavchi   hosilalari   va   oraliq   metall
ionlaridan   hosil   bo lgan   komplekslar   keng   amaliy   ahamiyatga   ega   bo’lib,   fan   vaʻ
tixnikaning   turli   sohalarida   amaliy   ahamiyatga   ega.   Jumladan,   s-triazin   va   oraliq
metall   ionlari   tomonidan   hosil   qilingan   ba'zi   komplekslar   yorug'lik   chiqaradigan
xususiyatlarga   ega.   Ular   optik   materiallarda,   fotodiot   hamda   tranzistorlarda,
lazerlarda   va   energiyani   samarali   konvertatsiya   qilish   yoki   ma'lum   bir   to'lqin
uzunligidagi   yorug'lik   chiqarishni   talab   qiladigan   qurilmalarda   ishlatiladigan
materiallardir.   s-triazin hosilalari va metall kationlaridan hosil bo'lgan komplekslar
noyob   xususiyatlarga   egaligi   bois   elektronika   va   “smart”   materiallarni   olishda
o’rni beqiyos. Melamin  yoki siyanurik kislota kabi  s-triazin hosilalari  mukammal
kimyoviy   barqarorlik   va   noyob   elektron   xususiyatlarni   namoyish   qiluvchi   qattiq,
tekis va aromatik tuzilishga ega. Ushbu organic ligandlar mis, kumush yoki platina
kabi   metall   kationlari   bilan   komplekslar   hosil   qilganda,   kengaytirilgan
funksionallik   va   moslashtirilgan   xususiyatlarga   ega   yangi   materiallarga   olish
imkonini beradi. 
2 Metall   kationlar   s-triazin   ligandlaridan   olin   komplekslar   zaryad   tashuvchi
sifatida,   yaxshilangan   elektr   o'tkazuvchanlik   xossalarga,   orbitallarning   energiya
darajasi va tarmoqli bo'shliqlarining qisqaligi, shuningdek bu turdagi komplekslar
ko'rinadigan va yaqin infraqizil hududlarda yutilish va emissiyani o'z ichiga olgan
mukammal optik xususiyatlarni nomoyon qiladi.
s-triazin   ligandlari   va   metall   komplekslari   ko'pincha   boshqa   materiallarga
qaraganda termik hamda mexanik barqarorlikka ega. s-triazin ligandlari va metall
kationlarini   o'z-o'zini   yig'ish   mexanizmi   orqali   olingan   komplekslari   tartiblangan
va   muntazam   tuzilishga   ega   bo’ladi.   Ushbu   o'z-o'zini   yig'ish   xususiyati   elektron
qurilmalar   va   smart   materiallarni   ishlab   chiqish   uchun   zarur   bo'lgan
boshqariladigan   morfologiyaga   ega   bo'lgan   yupqa   plyonkalar   va   qoplamalarni
ishlab chiqarish imkonini beradi.
s-triazin   hosilalari   va  metall   kationlaridan   hosil   bo'lgan  komplekslar  noyob
xususiyatlarga   ega   gibrid   materiallar   bo’lganligi   bois   optoelektronikada   smart
materiallar   issiqlikdan   himoyalovchi   qoplamalar   olishda,   tibbiyotda   dori
vositalarini tashib o’tkazishda qo’llaniladigan ilovalar tarkibiga kiradi. Bu turdagi
gibrid   komlekslarni   hosil   bo’lishini   kvant   kimyoviy   usullarda   o’rganish   ularning
sintezi modellashtirish hamda loyihalash orqali xossalari oldindan ma’lum bo’lgan
komplekslar olish imkonini beradi.
Ishning   maqsadi   metall   kationlari   va   ligant   sifatida   s-triazin   hosilalaridan
komplekslar   hosil   bo’lishini   kvant   kimyoviy   usullarda   o’rganish   orqali   xossalari
oldindan ma’lum bo’lgan komplekslarning maqsadli sintezni amalga oshirish.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi  vazifalarni  bajarish kerak:
o s-triazin   hosilalri   va   metall   kationlaridan   komplekslarning   fizik-kimyoviy
xossalari bayon qilingan manbalar, internit resurlari bilan tanishish;
o s-triazin   hosilalari   ligatlarini   yarim   emperik,   emperikmas   va   DFT   kabi
kvant   kimyoviy   usullar   asosida   optimallashtirilgan   molekula   strukturasi   asosida
elektron zichlik taqsimoti orqali reaksion markazlarni aniqlash; 
3 o ba’zi o’tish metallari kationlarining organik ligant 1,3,5-tris-(betta oksietil)
geksagidro-s-triazin   bilan   hosil   qiladigan   mikrokristalli   komplekslarining
strukturaviy   barqarorligi,   zaryad   o’tkazish   effektlari,   molekulada   HUMO   hamda
LUMO   energiyalarini   aniqlash   orqali   ularning   tarmoq   bo’shlig’i   kengligini
hisoblab toppish;
Tadqiqot   ob'ektlari   Cu 2+
  va   Ni 2+
  kationlari   hamda   organik   ligant   sifatida
triazinning turli hosilalari asosida olingan  ko’p dentatli gibrid komplekslar.  
Tadqiqot   predmeti.     o’tish   metallari   kationlari   va   s-tiazin   hosilalari   hosil
qiladigan   komplekslarning   strukturaviy   barqarorligi,   zaryad   o’tkazish   effektlari,
molekulada   elektron   zichlik   taqsimoti   orqali   reaksion   markazlarning   holati,
atomlar orasidagi masofa kabi fizik kattaliklar.  
Hisoblash   usullari.   Metall-organik     komplekslarning     optimallashtirilgan
strukturasi   bo’yicha   molekulada   zaryad   zichligining   taqsimotini   hisoblash   yarim
emperik   (PM3),   elektrostatik   potensial,   reaktivlik   deskriptorlari,   barqaror
ergiyalarining   qiymatlari   zichlikning   funksional   nazariyasi   (DFT)   Monti-Karlo
algoritmi   hamda   B3LYP/6-31G**   bazis   to’plamini   qo’llab   amalga   oshirildi.
Molekulyar   orbital   energiyalarini   hisoblashlarga   oson   kirish   uchun   HUMO   va
LUMO darajalarining qiymatlari olindi.
Nashrlar.    
1. Xodjayorova   G.   Ergashosh   Sh.,   Uzokov   J.R.,   Mukhammadiyev   N.Q
Quantum chemical study of the synthesis of a chilate complex based on ni
(II)   cation   and   1,   3,   5-tris-(betta   oxoethyl)   hexahydrooxo-s-triazine
//Science and innovation. – 2024. – V. 3. – №. A3. – P. 75-82.
2. Ergashosh   Sh.,   Uzokov   J.R.,   Mukhammadiyev   N.Q   Evaluation   of   the
effectiveness   of   using   virtual   learning   technology   in   teaching   chemistry
//Science and innovation. – 2024. –  V . 3. – №. A4. –  P . 150-155.
4 II. ADABIYOTLAR SHARHI
2.1. s-triazin va o’tish metallaridan hosil qiladigan komplekslar sintezining 
Triazinlar   uchta   uglerod   va   uchta   azot   atomidan   tashkil   topgan   olti   a'zoli
aromatik geterosikllardir. Triazinlarning asosiy getero halqalarida azot atomlarning
joylashishiga   qarab:   1,2,3-triazin   (1),   1,2,4-triazin   (2),   1,3,5-triazin   (3)   va   2,4,6-
triazin kabi izomerlari mavjud bo’lib, ular orasida kompliks birikmalar kimyosida
1,3,5-triazin va 2,4,6-triazinlar ligandlar sifatida amaliy ahamiyatga ega [1-5].
  s-triazin hosilalari supramolekulyar birikmalar va kompleks hosil bo’lishida
quyidagi xususiyatlarga ega: funktsional  xilma-xillik: s-triazin hosilalari aromatik
halqaning   turli   holatlarida   kiritilishi   mumkin   bo'lgan   keng   funktsional   guruhlarni
namoyish   etadi   [6].   Ushbu   funktsional   xilma-xillik   eruvchanlik,   barqarorlik   va
elektron   xususiyatlar   kabi   fizik   kimyoviy   xossalarni   nomoyon   qiladi.   s-triazin
yadrosidagi   o'rnini   bosuvchi   moddalarni   o'zgartirish   orqali   tadqiqotchilar   aniq
ilovalar   uchun   hosil   bo'lgan   birikmalarning   reaktivligi   va   xususiyatlarini
moslashtirishi mumkin [7].
Xelatlovchi   ligandlar:   s-triazin   hosilalari   metall   ionlari   bilan   koordinatsion
komplekslar hosil qilib, xelatlovchi ligandlar vazifasini bajarishi mumkin. s-triazin
halqasidagi   azot   atomlari   metall   ionlari   bilan   muvofiqlasha   oladigan
taqsimlanmagan   juft   elektronlarga   ega,   natijada   ular   ishtirokida   barqaror
komplekslar   hosil   bo'ladi.   S-triazin   hosilalarining   xelatlash   qobiliyati   ularni   turli
sohalarda,   jumladan   koordinatsion   kimyo,   kataliz   va   metall-organik   gibrid
materiallar olishda katta amaliy ahamiyatga ega [8].
Bundan tashqari s-triazin hosilalari “mezbon-mehmon” tipli supramolekulyar
birikmalar   hosil   bo’lishida   ishtirok   etadi.   S-triazin   hosilalari   mehmon
molekulalarini   o'z   bo'shliqlari   ichida   qamrab   olish   imkoniyatiga   ega   “mezbon”
molekulalari   sifatida   ishlaydi.   s-triazin   mezbon   va   mehmon   molekulalari
o'rtasidagi   qo'shimcha   vodorod   bog'lanishi   va   p-p   o’zaro   ta’sirlar   hisobiga
5 supramolekulyar   komplekslarning   shakllanishiga   imkon   beradi.   Bu   xususiyat
molekulyar   tanib   olish,   dori   vositalarini   yetkazib   berish   va   sezish   kabi   ilovalar
uchun ishlatiladi [9].
Shuningdek,   s-triazin   hosilalari   supramolekulyar   polimerlar   yoki   gel
tarmoqlarini hosil qilish uchun o'z-o'zini yig'ish mexanizmi orqali supramolekulyar
polimerlar   hosil   qilish   imkoniyatlariga   ega.     Bu   turdagi   polimer   kompozitlarda
vodorod, donor- aksiptor bog'lar, va kovolentsiz o’zaro ta’sirlar  hisobiga bir, ikki
D, 2D va 3D o'lchovli supramolekulyar tuzilmalarni hosil  qilishi mumkin. Ushbu
supramolekulyar polimerlar noyob xossalarga xususan: mexanik, optik va elektron
xususiyatlarni namoyish etib, ularni materialshunoslik va nanotexnologiyada o’rni
beqiyos [10].
Funktsional materiallar: s-triazin lotinlarining barqarorligi, funktsional xilma-
xilligi  va  o'z-o'zini  yig'ish qobiliyati  kabi  noyob xususiyatlarining  kombinatsiyasi
funktsional   materiallarning   rivojlanishiga   olib   keldi.   Ushbu   materiallar   organik
elektronika,   fotokataliz,   energiyani   saqlash   va   sezish   kabi   turli   sohalarda
qo'llanilishini   topadi.   Masalan,   s-triazin   hosilalari   organik   yarim   o'tkazgichlar,
bo'yoqlar va katalizatorlarning tarkibiy qismlari sifatida ishlatilgan, bu esa samarali
qurilmalar va materiallarni loyihalash va ishlab chiqarish imkonini beradi.
Sintetik   metodologiya:   s-triazin   hosilalari   ham   organik   sintezda   qimmatli
oraliq   moddalar   bo'lib   xizmat   qiladi.   S-triazin   yadrosi   murakkab   birikmalar   va
funktsional   materiallarni   sintez   qilish   imkonini   beradigan   nukleofil   almashtirish,
elektrofil almashtirish va o'zaro bog'lanish reaktsiyalari kabi turli xil o'zgarishlarga
duch   kelishi   mumkin.   Turli   xil   sintetik   metodologiyalarning   mavjudligi
moslashtirilgan xususiyatlarga ega yangi s-triazin hosilalarini loyihalash va sintez
qilish imkoniyatlarini kengaytiradi [11-15].
2.2.  s-triazin va metall kationlaridan komplekslarning hosil bo’lish
reaksiyalari
s-triazin   hosilalari   taqsimlanmagan   elektron   juftlarga   ega   azot   atomlari
hisobiga   qiziqarli   xelatlovchi   moddalardir.   Ushbu   ligandlar   va   ularning   metall
komplekslari  turli  xil  ilovalarni  ishlab chiqishda  katta ta'sir  ko'rsatadigan  “smart”
6 materiallar   bo'lib,   koordinatsion   kimyo   sohasini   rivojlantirishdagi   o’rni   beqiyos.
Gomogen   katalitik   transformatsiyalarda   qisqich   ligandlari   kimyoviy   va   termal
barqarorlikni   oshiradi,   bu   esa   katalitik   sikl   davomida   metallning   yuvilishini
minimallashtirishga   xizmat   qiladi   [16-18].   Bundan   tashqari,   ular   metall   markaz
uchun elektron xususiyatlarni nozik sozlash qobiliyatini taklif qildilar va shu bilan
ularning muvofiqlashtirish kimyosi  va qo'llanilishi, ayniqsa s-triazin yadrosini  o'z
ichiga   olgan   qisqich   ligandlari   ko'lamini   kengaytirdilar.   Ushbu   sharhda   ushbu   s-
triazin   pincer   ligandlarining   ba'zi   umumiy   sintetik   protokollari   va   ularning   turli
sohalarda  turli   xil  ilovalar  bilan  metall  komplekslari  muhokama  qilinadi.  Bundan
tashqari, ularning strukturaviy xilma-xilligi va turli metall ionlari bilan ligandlarni
muvofiqlashtirish xatti-harakatlari ham o'rganildi [20].
Polipiridil   hosilalari   koordinatsion   kimyoda   ligandlar   va   bir   nechta
supramolekulyar   tuzilmalarni   yaratish   uchun   qurilish   bloklari   sifatida   keng
qo'llaniladi.[21]   Ko'pgina   polipiridil   hosilalari   tijoratda   mavjud   va   boshqalar
to'g'ridan-to'g'ri   yo'lda   sintez   qilingan.   2,4,6-tris(piridil)-s-ning   bir   nechta
simmetrik   izomerlari   triazinlar   3-rasmda   chizilgan.   Uch   qavatli   simmetrik
izomerlar   2,4,6-tris(piridin-2-il)-s-triazin   (2-TPT   yoki   TPZT)   5,  2,4,6-tris(piridin-
3-il)-s-triazin (3-TPT) 6 va 2,4,6-tris(piridin-4-il)-s-triazin (4-TPT) 7 koordinatsion
kimyoda keng ishtirok etgan[22]. 
1.1-rasm. 2,4,6-tris(piridil)-s-triazin 5-7 ning uch simmetrik izomerlari
2,4,6-tris(piridin-2-il)-striazin
2.3. 1.3. 2,4,6-tris (piridin-2-il)-s-triazin (TPTZ) koordinatsion kimyosi.
7 2,4,6-tris (piridin-2-il)-s-triazinning ba’zi o’tish metallari bilan koordinatsion
bog’lar   hosil   qilish   markazlari   1.2-rasmda   keltirilgan.   TPTZ   ligandlari   va   o'tish
metallari   hosil   qilgan   komplekslar   asosan   analitik   maqsadlarda   foydalaniladi.   Bir
nechta   o'tish   metall   va   lantanid   ionlari   TPZT   bilan   reaksiyaga   kirishib,   metall
komplekslarini   hosil   qiladi.   TPTZ   ning   turli   xil   muvofiqlashtirish   rejimlari   1.2-
rasmda   tasvirlangan.   TPTZ   tridentat   (A1)   yoki   bidentat   vazifasini   bajarishi
mumkin. A1 va B1 holatda kompleks hosil bo’lish imkoniyatlari eng yuqoridir.
1.2-rasm.   TPZTning metallar bilan bir yadroli (A1 va B1), ikki yadroli
(C2, D2, E2 va F2) vai uch yadroli(G3 va H3) kompleks  hosil bo’lish
imkoniyatlari 
8 TPTZ ligandlari (C2, D2, E2 va F2) tomonidan taqdim etilgan tridentat,
bidentat va monodentat koordinatsiya joylari kombinatsiyasi yordamida ikki
yadroli   komplekslarning   keng   turlarini   olish   mumkin.   Ligandlarda   metall
markazining TPTZga o'tishi triazin halqasining birinchi muvofiqlashtirilgan
metall   markazining   induktiv   ta'siri   va   vodorod   atomlari   va   potentsial
kiruvchi metall ionlari o'rtasidagi sterik to'qnashuv tufayli o'chirilishi tufayli
qiyinlashadi.   Binobarin,   uch   yadroli   komplekslarni   hosil   qilish   uchun
TPTZning keyingi  muvofiqlashtirish  yanada qiyinroq, masalan,  TPTZ  ning
uchta metall markazlari (G3 yoki H3 shakllari) bilan muvofiqlashtirish juda
kam uchraydi.
2.4. Cu-TPTZ komplekslarning hosil bo’lish imkoniyatlari.  
Mis   metali   hosil   qilgan   komplekslar   ko'plab   fiziologik   jarayonlarda
ishtirok   etadi.   Shuningdek,   u   barqaror   energiya,   kimyoviy   transformatsiya,
organik   yorug'lik   chiqaradigan   diod   (OLED)   yoki   yorug'lik   chiqaradigan
elektrokimyoviy   hujayralar   (LEC)   texnologiyasini   o'z   ichiga   olgan   ko'plab
ilovalarga   ega.   [Cu(TPTZ)2](PF6)2   kompleksning   TPTZ   qisqich   ligand
bilan   sintezi,   farmakologiyasi   va   DNK   bilan   bog'lanishini   o'rganib   chiqdi.
Voltametrik,   elektron   yutilish,   raqobatbardosh   floresan   titrlash   va   gel
elektroforez tahlilini o'z ichiga olgan bir qator texnikalar mavjud edi.
1.3-rasm.   Bir yadroli  [Cu(TPTZ)2](PF6)2 kompleksining hosil bo’lish
sxemasi
s-triazin   va   Cu(II)   ktionlaridan   hosil   bo’ladigan   komplekslarIkki   va   uch   yadrili
komplekslari ham amaliy ahamiyatga ega bo’lib, DNKning metall kompleksi bilan
9 bog'lanishini   tekshirish   uchun   ishlatilgan.   Tetrazolin   tuzi   3-(4,5-dimetiltiazol-2-il)-
2,5-difeniltetrazolin   bromid   (MTT)   tahlili   9   ning   ko'krak   bezi   saratoniga   (MCF-7)
qarshi   IC50   =   1,98   mkM   bilan   solishtirganda   ajoyib   faolligiga   ega   ekanligini
ko'rsatdi.
1.4-rasm.   TPTZ molekulasida vodorod atomlarining sterik cheklovlar
birinchi metallni muvofiqlashtirishdan keyin kiruvchi metall (M2).
markazi (M1) 
1.5-rasm. Ikki  yadroli  [Cu(TPTZ)
2 ](PF
6 )
2  kompleksining hosil bo’lish
sxemasi
21-asrda insoniyat  oldida turgan eng muhim texnik va ilmiy muammolardan
biri   toza,   xavfsiz   va   barqaror   energiya   bilan   ta'minlashdir.   Quyosh   energiyasi
dunyo ehtiyojlarini energiya bilan ta'minlash imkoniyatiga ega, chunki u samarali
va   arzon   hisoblanadi.   Bu   borada   s-triazin   hosilasi   hisoblanga   TPTZ   va   Cu   (II)
10 kationlridan   hosil   bo’ladigan   ko’p   yadroli   komplekslarning   ahamiyati   katta
hisoblanadi.
1.6-rasm.Turt yadroli [Cu2(TPTZ)(CH3CN)(C2H4)]2 kompleksining sintezi
1.7-rasm. Bazi oraliq metal kationlari va TPTZ dan hosil bo’ladigan
komplekslarning sintez sxemasi
11 Hashimoto   va   Kamiya   guruhi   yuqori   darajada   rivojlangan   samarali   va
barqaror   noyob   yer   metallari   modifikatsiyalangan   kovalent   triazine   kabi   uglerod
nanozarralari   bilan  gibridlangan  ramkalar   elektrokimyoviy  oksidlanish-qaytarilish
uchun katod katalizatorini sintez qilishdi Bu metall triazin ilovalarini  tadqiqotning
yangi   sohasini   ochdi   kabi   ko'plab   reaksiyalar   uchun   samarali   katod   katalizatorlar
nitrat   va   karbonat   angidridni   kamaytirish.   Maekawa   va   boshqalar.   2016   yilda
mumkin   bo'lgan   muvofiqlashtirishni   o'rganib   chiqdi   TPTZ   ligandlari   boshqa
ligandlarning rejimlari metal hisoblanadi. Umumiy muvofiqlashtirish rejimi TPTZ
ligand tridentat qisqich ligandli komplekslardir [23-26].
1.8-rasm. Bazi oraliq metal kationlari va TPTZ dan hosil bo’ladigan komplekslar
2.4. Ni (II)-TPTZ komplekslari sintezi va amaliy ahamiyati
f-blokli   neytral   N-   va/yoki   O-donor   ligandlari   elementlar   ajoyib   qiziqish
bilan   komplekslarni   hosil   qiladi.   So'nggi   o'n   yillikda   ajoyib   rivojlanishga   guvoh
bo'ldi ko'pgina ilovalarda ularning ta'siri tufayli tibbiy diagnostikada sensorlar yoki
organik   katalizatorlar   sintez.   2012   yilda   ba'zi   Ni   (II)   -   TPTZ   komplekslari   sintez
qilindi   Hadadzade   va   boshq   [27].   Floresan   va   magnit   Ushbu   komplekslarning
xususiyatlari   o'rganildi.   34   va   35-sonli   komplekslarning   koordinatsion
geometriyasi   uchun   rentgen   nurlari   monokristal   diffraktsiya   texnikasi   bilan
tasdiqlangan   buzilgan   oktaedr.   p-p   va   n-p   emissiya   zonalari   TPTZ   floroforining
energiya   uzatish   yo'li   bilan   so'ndirildi   metall   komplekslarga   aylantirilganda
jarayon.   Shuningdek,   bu   komplekslar   paramagnit   sezgirlikni   ko'rsatdi.   TPTZ
12 imtiyozli strukturasi xelatlash sifatida ishlatilgan ko'p metallar uchun agent. Guven
va uning hamkasbi  xabar berishdi  yangi Ni (II) - TPTZ ning rentgen monokristal
tuzilishi keltirilgan [27-28].
1.9-rasm. Ni (II)-triazin komplekslarning hosil bo’lish sxemasi
Ag(I)-TPTZ   komplekslari   Hozirgi   vaqtda   metall   ionlarining   ko'pchiligi
muhim rol o'ynaydi biologik funktsiya va kabi ko'plab biologik tizimlar oqsillarni
barqarorlashtirish, ko'plab qoidalarni ishlatish va hujayra funktsiyalarini yakunlash
kurslari. Masalan, kumush (I) komplekslari tibbiyot sohasida sifatida ishlatilgan
yangi tug'ilgan chaqaloqlarda kon'yunktivitning oldini olish uchun ko'z tomchilari
chaqaloqlar,   siğil   va   makkajo'xori   davolash   uchun   kaustik   sifatida.   Bundan
tashqari,   shunday   edi   kosmetika   va   ingredientlarni   saqlash   uchun   ishlatiladi
shuningdek, mikroblarga qarshi va antitumor faoliyatini kuchaytiradi. 65-68] 2007
yilda Zhou va boshqalar. sintezi  va xarakteristikasi  haqida xabar  berdi 3D yuqori
nosimmetrik izostrukturaviy muvofiqlashtirish polimer AgX (X = ClO4 , BF4 ,
va   PF6   )   37   va   38   TPTZ   bilan   (10-sxema).   Ustida   boshqa   tomondan,   dimerik
koordinatsion   polimer   qachon   CF3COOAg   tuzi   ishlatilgan.   Anion-p   o'zaro   ta'sir
o'ynaydi   muvofiqlashtirishni   yig'ishda   hal   qiluvchi   rol   o'ynaydi   polimerlar[28]
13 Keyinchalik   2007   yilda   Xu   va   boshqalar.   sintezi   haqida   xabar   berdi   va   o'z-o'zini
yig'ish   yo'li   bilan   uchta   Ag   (I)   kompleksini   tavsiflash   [Ag2(m-dppm)2(MeCN)2]
(SbF6)2   bilan   TPTZ,   bu   yerda   m-dppm   bis(difenilfosfino)metan).   Bularning
yig'ilishida p-p o'zaro ta'sirlari hal qiluvchi rol o'ynaydi koordinatsion komplekslar
39-41[70] (11-sxema). Barcha komplekslar
eritmada   ham   yaxshi   lyuminestsent   xususiyatlarga   ega   va   qattiq   holat.   Lin   va
boshqalar.   2009   yilda   3D   muvofiqlashtirishning   sintezi   va   tavsifi,   shuningdek
topologik tahlili haqida xabar berdi. polimer 42 AgCN ning solvotermik reaksiyasi
bilan   TPTZ.   Kompleks   kuchli   luminesans   ko'rsatishi   aniqlandi   naqshlar   (12-
sxema).[71] Keyinchalik 2009 yilda Jiang va Xong boshchiligidagi tadqiqot guruhi
termal barqaror spiral zanjir va sakkiz yadroli Ag (I) muvofiqlashtirishning sintezi
va   tavsifi   haqida   xabar   berdi.   sariq   lyuminesans   bilan   43-45   tarmoqlar.   Kriogen
haroratda   kristall   holatda   g'ayrioddiy   sariq   kuchli   lyuminestsentlik   namunalarini
ko'rsatadigan   topologiya   va   lyuminestsent   xususiyati   o'rganildi   (13-sxema)[29]
Najafpour   va   boshqalar.   2010   yilda   birlamchi   oksidlanish   uchun   yangi   Ag   (I)   -
TPTZ komplekslarini ishlab chiqdi va sintez qildi.
1.10-rasm. Ag kationi va triazine ligandlaridan kompleks hosil bo’lish sxemasi
TPTZ   ligandining   koordinatsion   kimyosini   o'rganishni   davom   ettirishda
TPTZ   ligandlari   bilan   ko'plab   Mn(II)   komplekslari   metallning   arzonligi   va   atrof-
muhit   uchun   zararsizligi,   shuningdek,   uning   ko'plab   katalitik   dasturlarda   ta'siri
14 tufayli   sintez   qilindi.   Tabiatdagi   metalloferment   Najafpour   va   boshqalar.   2012
yilda   [Mn(TPTZ)(OH2)3](CF3SO3)2.EtOH   oksidlovchi   sifatida   karbamid
vodorod   peroksidi   (UHP)   ishtirokida   ko plab   sulfidlarni   sulfoksid   analoglarigaʻ
oksidlanishi   uchun   katalizator   sifatida   foydalangan   aerob   holati   sintez   qilishdi.
Katalizator   tizimi   past   samaradorlikka   ega   bo'lib,   a'lo   selektivlikka   ega   bo'lib,
tegishli   sulfoksidlar   tarkibidagi   alifatik   va   aromatik   sulfidlarning   keng   qamrovi
bilan isbotlangan [30].
Oksidlanish reaksiyalari uchun yuqori faol katalizatorni ishlab chiqish qiyin,
Najafpur   va   boshqalar.   okson   ishtirokida   Mn   (II)   -   TPTZ   metall   kompleksi   50
yordamida   nanostrukturali   marganets   oksidi   ishlab   chiqilgan   va   sintez   qilingan.
Metall   katalizatori   yuqori   faolligi   va   spirtlarni   tegishli   aldegidlarga   oksidlanishi
uchun selektiv ekanligini isbotladi.
1D   o'tish   metallini   koordinatsion   polimerlar   massa   va   molekulyar   tizim
o'rtasida vositachilik qiluvchi noyob xatti-harakatlarga ega. Yagona zanjirli magnit
materiallar   2002   yilda   kashf   etilgan   va   joriy   qilingan[30].   Ushbu   tadqiqot
sohasidagi eng yorqin misol keltirildi
Zhang va boshqalar tomonidan. 2015 yilda.[79] Ular Mn3(TPTZ)2(OAc)6]
51   umumiy   formulasi   bilan   markazlashgan   simmetrik   chiziqli   uch   yadroli
kompleksni   sintez   qildilar;   Keyinchalik,   labil   asetat   ko'prigi   ligandlari   uchta  [Mn
(CN) 6] 3 molekulasi bilan almashtirildi - lentaga o'xshash zanjir arxitekturasining
g'ayrioddiy   kompleksi   52.   Ushbu   arxitektura   xususiyati   zanjirlararo   va   zanjir
ichidagi antiferromagnit bog'lanishlarga olib keladi. 5,1 K dan past bo'lgan magnit
tartiblash   diapazoni,   shuningdek   kuchli   energiya   to'sig'i   40,5   (7)   K   bo'lgan   past
haroratlarda bitta zanjirli magnitlar.
Xuddi   shu   tadqiqot   sohasida   Vang   va   boshqalar.   NaN3   ishtirokida
Mn(NO3)2 bilan favqulodda TPTZ tridentat ligandidan boshlab azido-ko'prik bilan
ikki yadroli Mn(II) kompleksini ishlab chiqdi. Sintezlangan kompleksning magnit
xossalari  53 ko'prik sifatida azido ioni  bilan bog'langan qo'shni  marganets ionlari
bilan   antiferromagnit   bog'lanishni   ko'rsatdi[32].   Marganetsning   turli   oksidlanish
darajalari   turli   sohalarda   marganetsni   o'z   ichiga   olgan   birikmalarning
15 xususiyatlarini   aniqlash   va   ishlashida   hal   qiluvchi   qoida   o'ynaydi,   masalan,
magnitlanish,   biomimetik/biologik   kataliz   va   biotibbiyot.   2018   yilda   Lazarou   va
boshqalar.   turli   Mn(II)   tuzlari   bilan   bir   nechta   Mn-TPTZ   54-56   komplekslarini
ishlab   chiqdi   va   sintez   qildi.   Etti   va   oltita   muvofiqlashtirilgan   marganets
komplekslari olindi va elektron paramagnit spektroskopiyasi qo'shimcha o'rganildi.
Ko'p   yadroli   komplekslar   gazni   saqlash,   optik   qurilmalar   va   molekulyar
magnitlanish   kabi   ko'plab   ilovalarda   juda   muhim   ahamiyatga   ega.   Sianid   ligand
ikki   xil   hetero-metal   ionlarini   bog'lash   va   paramagnit   metall   ionlari   o'rtasida
samarali   bog'lash   uchun   ko'prik   sifatida   ishlatilgan.   Shu   munosabat   bilan,
Aleksandru va boshqalar. ikkita heterodinuklear ishlab chiqilgan va sintez qilingan
siyano-tarkibli   [CrIII(AA)   (CN)4]—   birlik   [AA   =   2-aminometilpiridin   (ampi)   va
1,10-fenantrolin (fen)] metalloligand sifatida foydalanish orqali komplekslar. 
1.11-rasm. Mn (II) triazine ligandalridan kompleks hosil bo’lish sxemasi
Har   bir   marganets   (II)   ioni   [MnII(TPTZ)(H2O)(NO3)   (m-NC)CrIII(ampy)
(CN)3]   57   va   [MnII(TPTZ)(H2O)   (NO3)(m-NC)   CrIII(fen)(CN)3]   58   kompleksi
buzilgan   beshburchak-bipiramidal   geometriya   bilan   yetti-   koordinatsiyalangan.
Xrom   (III)   va   marganets   (II)   ionlarining   ushbu   komplekslardagi   yagona   siyano
ko'prik orqali magnit o'zaro ta'siri antiferromagnitdir va ularning kattaligi Mn-N-C
siyano   burchagi   qiymati   bilan   bog'liq   bo'lishi   mumkin   [82]   (   20-sxema).   So'nggi
16 o'n yilliklarda saratonni davolashda metall komplekslari paydo bo'ldi. Hassoon va
boshqalar. TPTZ ligandli 59 va 60 mononuklear Mn(II) komplekslari majmuasini
ishlab   chiqdi.   Metall   komplekslari   (MCF-7),   (HeLa)   va   (HeP-2)   va   (HePG2)
saraton hujayralari liniyalariga qarshi  in vitro baholandi; Bundan tashqari, ular S.
Aureusga   qarshi   potentsial   antibakterial   faollikni   ko'rsatdilar,   C.   albicans   va   E.
coli[33]. Mostafa guruhi TPTZ (22-sxema) bilan 61-63 63-sonli buzilgan oktaedral
metall   (Mn(II),   Cr(III)   va   Ru(III))   komplekslarini   sintez   qildi   va   tavsifladi[34].
Mualliflar   metall   komplekslari   DNKni   bog'lash   tajribalari   asosida   saraton
kasalligini davolashda samarali bo'lishi mumkinligini e'lon qilishdi.
1.12-rasm. ko’p yadroli Mn-tptz kompleksining hosil bo’lish sxemasi
2.5. 1,3,5- tipidagi triazine ligandlaridan komplekslar sinteziga umumiy
yondoshuv 
s-triazinlarni   olish   uchun   turli   xil   sintetik   yo'llar   taklif   qilingan   (qarang.1-
rasm).   Ulardan   ba'zilari   triazin   yadrosini   to'g'ridan-to'g'ri   bir   xil   yoki   turli   o'rnini
bosuvchi   moddalar   bilan   olish   yoki   o'zgartirish,   mos   ravishda   simmetrik   yoki
assimetrik almashtirilgan triazinlarni ishlab chiqarishga asoslangan. Boshqalar esa
kattaroq   va   murakkab   molekulyar   tuzilmalarni   olish   uchun   almashtirilgan
triazinlarni   o'zgartiradilar   [35].   Ikkala   sintetik   yo'lning   kombinatsiyasi   turli
17 sohalarda qo'llaniladigan ko'p miqdordagi triazin ishlab chiqarishga olib keldi, shu
jumladan quyosh batareyalarida qo'llanilishi uchun yangi organik materiallar [ 36].
Ajoyib rentabellikda nukleofil aromatik o'rnini bosishga qodir bo'lgan yuqori
elektrofil   triazin   hosilasidan   foydalanish   yuqoridagilarga   yaxshiroq   alternativadir.
Bu erda siyanurik xlorid bu xususiyatni muvaffaqiyatli bajaradi va uning arzonligi
va   yuqori   tijorat   mavjudligi   bilan   birgalikda   almashtirilgan   s   -triazinlarni   olish
uchun   keng   qo'llaniladigan   xom   ashyo   hisoblanadi   [37].   Kimyoviy   jihatdan
siyanurik   xlorid   xlor   atomlariga   ega   bo'lib,   ular   nukleofil   aromatik   almashtirish
reaktsiyalarida   yaxshi   ajralib   chiqadigan   guruhlar   bo'lib   xizmat   qiladi,   proton
beruvchi   nukleofillar   bilan   reaksiyada   almashtirilgan   triazinlar   va   xlorid   kislota
hosil   qiladi.   Ushbu   metodologiyaning   afzalligi   nukleofil   almashtirishni   nazorat
qilishdir,   chunki   halqadagi   almashtirish   ortishi   bilan   har   bir   xlor   atomining
reaktivligi   pasayadi.  Shunday  qilib,  birinchi   almashtirish  odatda  0 °  C  da amalga
oshiriladi,   chunki   u   ekzotermikdir.   Keyinchalik,   ikkinchi   almashtirish   xona
haroratida amalga oshirilishi mumkin va uchinchi almashtirish yuqori haroratlarda
(>60 ° C) amalga oshiriladi.Sxema 2[ 24 , 28 ]. Shunday qilib, reaksiya muhitidagi
haroratni   diqqat   bilan   nazorat   qilish   orqali   siyanurik   xloriddan   trialinlangan   s   -
triazinlarni olish mumkin. Bundan tashqari, turli xil turdagi nukleofillar (masalan,
aminlar, spirtlar, tiollar va boshqalar) jarayon davomida o'rnini bosuvchi vositalar
sifatida   ishlatilishi   mumkin,   buning   natijasida   ko'plab   imkoniyatlar   va   triazin
hosilalari baholanadi va u orqali olinadi.
Suzuki   o'zaro   bog'lanish   va   Stille   o'zaro   bog'lanish   reaktsiyalari.   Stille
reaksiyasida   asosan   tributilstannanlar   (R   =   butil)   ishlatiladi,   Suzuki   reaksiyasida
esa bor kislotalar (Y = OH), boronat efirlari (Y = OR) va boranlar (Y = R) standart
reagentlardir.
18 Quyosh   xujayrasi   ilovalari   uchun   almashtirilgan   triazinlarni   tayyorlashga
qaratilgan ishlarda Suzuki va Stille ning siyanurik xloridga asoslangan muftalarini
o'z ichiga olgan bir nechta sintetik yo'llar haqida xabar berilgan [38 ]. Bular orasida
Liu   va   boshqalar.   (2011)   o'zlarining   sintetik   yo'lida   4-difenilaminofenilboron
kislotasi   va   triazin   hosilasi   o'rtasidagi   Suzuki   o'zaro   bog'lanishidan
foydalanganlar.Sxema   8A)   triazin   asosidagi   fotosensibilizatorlarning   prekursorini
olish.   Ushbu   reaksiyada   ular   palladiy   (II)   kompleksidan   ([1,1′-
bis(difenilfosfino)ferrotsen]   dikloropalladiy   (II,   PddppfCl   2   deb   qisqartirilgan)
foydalandilar   ),   bu   katalizatorni   katalizlash   uchun   in   situ   palladiy   (0)   turlariga
qaytarildi.   reaktsiya.   70%   hosil   olish   uchun   asosiy   sharoitlar,   o'rtacha   harorat   va
qisqa   reaktsiya   vaqtlari   etarli   edi.   Shunga   o'xshash   ishda   [39-42],   xuddi   shu
mualliflar  72%  rentabellikda  yulduz shaklidagi   triazin  asosidagi  bo'yoqlarni   olish
uchun bir  xil  katalitik tizimdan foydalangan holda 4-formilfenilboron kislotasi  va
ikki o'rinli siyanurik xlorid o'rtasidagi o'zaro bog'lanishdan foydalanganlar  
2.6. I bob bo’yicha xulosa
Umumiy   xulosa   qilib   aytganda   s-triazin   ligandlari   va   metal   kationlaridan
hosil   boladigan   komplekslar   sintezida   “mehmon-mezbon”   orasidagi   kovolentsiz
o’zaro   ta’sirlarda   metall   ionlarini   muvofiqlashtirish,   substrat   molekulalari
selektivligini   oshirish   orqali   hosil   qilingan   orgona-noorganik   gibrid   komplekslar
19 optik va dielektrik, yuqori adsorbsion sig’imli nanog’ovak materiallar, fotokatalitik
reaksialarda   selektiv   katalizatorlar,   faza   o’zgarishida   yuqori   luyumisint,
ferroelektrik   hamda   ferromagnet   materiallar,   issiqlikdan   himoyalovchi   samarali
qoplamar,   tibbiyot   hamda   farmatsevtikada   dori   vositalarini   tashuvchi   konteyner
kabi noyob fizik-kimyoviy xossalarga ega materiallardir.
20 III BOB. S-TRIAZIN LIGANDLARI VA METALL KATIONLARIDAN
KOMPLEKS HOSIL BO’LISHI KVANT KIMYOVIY O’RGANISH 
3.1. Kvant kimyoviy usullarning umumiy tavsifi
Kvant   kimyoviy   usullari   hisoblash   kimyosida   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega
hisoblanadi,   bu   olimlarga   molekulalar   va   materiallarning   atom   va   molekulyar
darajadagi   xatti-harakatlarini   tushunish   va   xossalari   oldindan   ma’lum   bo’lgan
birikmalarning   maqsadli   sintezini   amalga   oshirish   imkonini   beradi.   Kvant
kimyoviy usullar asosan hisoblash toifalariga qarab asosan to'rtta toifani bo’linadi.
1. Hatri-Fok usuli.
2. Yarim imperik usullar
3. Zichlikning funksional usullari
4. Yuqori darajali ab initio usullari
2.1-rasm. Kvant kimyoviy usullarning sinflanishi
Kvant   mexanikasi   asosida,   xuddi   klassik   mexanikada   Nyuton   tenglamasi
qanchalik   katta   ro’l   o’ynasa,   Shredenger   tenglamasi   ham   shunchalik   katta
ahamiyatga   ega.   Olingan   tajribali   faktlarni   umumlashtirish   natijasida,   xuddi
21 Nyuton   tenglamasi   singari   Shredenger   tenglamasi   ham   hech   qaysi   fizik
teoriyalardan ajratilmagan va postulat hisoblanadi [45].
Potensial   energiya   U   va   massa   mk   ega   bo’lgan   o’zaro   ta`sir   etuvchi
zarrachalar   to’plami   N   uchun   dekard   koordinata   sistemasida   quydagi   ko’rinishga
ega:
                    −	ℏ2
2	∑k=1
N	1
m	[
∂2ψ	
∂xk2+∂2ψ	
∂yk2+∂2ψ	
∂zk2]+Uψ	=iℏ∂ψ
∂t                   (2.1)     
buyerda   ψ(x,   y,   z,   t)   –   zarrachalar   va   vaqtning   koordinata   sistemasidagi   to’lqin
funksiyasi,   U   –   potensial   energiya   operatori.   Jamlanish   hamma   zarrachalar
bo’yicha amalga oshadi.
Turg ’un   holat   vaqtga   bog’liq   bo’lmagan   Shredenger   tenglamasi   yordamida
qanoatlantiradi:
           	
−	ℏ2
2	∑k=1
N	1
m	[
∂2ψ	
∂xk2+∂2ψ	
∂yk2+∂2ψ	
∂zk2]+Uψ	=	Eψ                        (2.2)
E   parametrning   turg’un   Shredenger   tenglamasida   xususiy   qiymati   mavjud.
Turg’un   holat   uchun   Shredenger   tenglamasini   yechish   orqali   E   paramertrning
xususiy (ehtimoliy)   qiymatini va unga mos keluvchi yechim – xususiy funksiyasi
topiladi.
Har   qanday   Shredenger   tenglamasi,   mos   keladigan   aniq   sistema   uchun   E
paramertning cheksiz ko’p qiymati mavjud. Bu qiymatlar bo’lishi mumkin doimiy
(erkin   harakatlanuvchi   zarrachalar   uchun)   va   diskret,   agar   zarrachalar   fazoning
kam   qismida   lokallashgan   bo’lsa,   E   ning   diskret   qiymati   deb   energetik   sathlar
aytiladi.
Operator   belgilaridan   foydalanib,   Shredenger   tenglamasi   qisqartirilgan
ko’rinishda yozish mumkin:
                     




 

 

 
	

 EU
zym
kkkN
k )1
2(
22
22
22
12	
ℏ
                         (2.3)
22                                      ĤΨ = ЕΨ ,
bu yerda       Η	=−	ℏ2
2	∑k=1
N	1
m	[
∂2ψ	
∂xk2+∂2ψ	
∂yk2+∂2ψ	
∂zk2]+U
                                (2.4)
– Gamilton operatori yoki gamilton zarrachalar sistemasi.
1970-1980-yillar   kvant   kimyosining   hisoblash   usullari   rivojlanish   davri
bo’ldi.   Natijada   modda   geometriyalarini   hisoblash,   orqali   maxsulotlar   va   o’tish
holati   turg’unligini   baholash,   ya`na   reaksiya   koordinatalarini   yonalishi   bo’yicha
sirt potensial anergiyasini hisoblash imkoni paydo bo’ldi. Eksperiment yordamida
olinadigan   bu   turdagi   axborotlar   ko’pchilik   reaksiyalar   uchun   ko’p   bosqichli
jarayonlar   xarakteri   tomonidan   chiqarilgan,   alohida-alohida   elementar
bosqichlarning sinxron kechishi va oraliq maxsulotlarning juda kichik vaqt turg’un
bo’la olishi kabi sezilarli murakkabliklarni bosib o’tish orqali bog’langan [46].
Kvant   kimyosining   hisoblash   usullarining   rivojlanish   usullarining
rivojlanishi   va   tezkor   elektron   hisoblash   mashina   (EHM)   larining   paydo   bo’lishi
ko’pchilik   organik   brikmalarning   xarekteristikalarini,   shu   bilan   birga   beqaror,
hamda   o’tish   holatlarini   hisoblash   imkonini   berdi.   Bu   hisoblarning   ainiqligi
termokimyoviy   standartlarning   qoniqtira   oladi.   Shning   uchun   kvant   kimyoviy
hisoblar   hozirgi   kunda   murakkab   organik   reaksiyalarning   mexanizimlarini
o’rnatish   uchun   ma`lumotlar   olishda   fizik-kimyoviy   usullardan   biri   sifatida
foydalanilmoqda [47].
  Mavjud   matematik   modellashtirishning   “struktura   –   faollik”   usullarini
shartli ravishda uch guruhga bo’lish mumkin.
Birinchi guruh erkin energiyalarning chiziqliligi va Xench usuli, Kubin usuli
va “diffuzion yo’l” kabi yo’nalishlarni o’zida saqlagan prinsiplardan foydalanishga
asoslangan [48].
Ushbu   guruhga   additiv-statistik   usullar:   Fri-Uilson,   Fuyit-Ban,   Kammarat-
Yau   va   shu   kabi   usullar   kiradi.   Erkin   energiyalar   chiziqliligi   prinsipini   amalga
oshiraoladigan  modellar tuzish uchun regression analiz usullaridan foydalaniladi.
23 Ikkinchi   guruh   o’rganilayotgan   hodisalar   haqidagi   boshlang’ich   tasavvurlar
olish   uchun   barcha   ma`lumotlarni   statistik   qayta   ishlanadi,   ya`na   keyinchalik
foydalanish   uchun   qulay   holatga   keltiriladigan   usullarni   birlashtiradi.   Bu   guruh
usullari ba`zida “gipotezalar generatsiyasi” usullari nomi bilan ataladi. U quuydagi
usullarni birlashtiradi: uning barcha modefikatsiyalarida faktorli taxlil, chiziqli aks
ettirish usullari, ba`zid esa bu guruhga additiv-statistik usullar ham qo’shiladi [49].
Uchinchi   guruh   namunalarni   aniqlash   teoriyalari   algoritimlaridan
foydalanishga   asoslangan,   turli   xil   statistik   va   evristitik   prosseduralar   yordami
bilan obyektlarni klassifikatsiyalashga asoslangan usullarni o’zida mujassam etadi.
Ushbu guruhga turlicha diskriminantli  taxlil  usullari  mantiqiy elementlar  ostonasi
va ularning modefikatsiyasi, mantiq algebrasining usullari kiradi.
2.2.Turli xil emperikmas va emperik usullar
Amaliyotda   asosan,   ham   yarim   emperik,   ham   emperikmas   usullardan
foydalaniladi.   Ular   matritsa   elementlrini   hisoblash   meodikasida,   ya`ni
elektronlarning   o’zaro   va   atom   yadrolari   ta’sirini   yorita   beraoladigan
tenglamalarida   farq   qiladi.   Yarim   emperik   usullarda   bu   maqsad   uchun   emperik
yaqinlashish   formulalari   va   tajribalardan   olingan   atomlarning   parametrlaridan
foydalaniladi.   Emperikmas   usullarda   bevosita   matritsa   elementlarining   analitik
hisobi amalga oshiriladi.
Yarim   emerik   hisoblarda,   80-90   –   yillari   asosan   valent   yaqinlashishlarda
olib   borilgan:   DQTHO,   DQQHO   va   IADQHO,   DQTHO/2,   DQTHO/BU,
МDQQHO, MPDP, АМ1  50].
Barcha yarim emperik usullarning o’ziga xosligi bular quydagilar.
Ba`zi   bir   elektronlar   guruhi   yaqqol   ravishda   qralmaydi.   Misol   uchun
hisoblashlarda   faqatgina   valent   elektronlar   (valent   yaqinlashish)   yoki   faqat   П   –
elektronlar (П – elektron yaqinlashish) hisobga olinadi.
Ba`zi   bir   gamilton   a`zolari   hisobga   olinmaydi   yoki   qandaydir     emperik
parametrlar orqali yoritiladi.
24 Elektron   energiyasini   hisoblash   uchun   kerak   bo’lgan   integrallar   qatori   yo
nolga teng deb qabul qilinadi, yo boshqa integrallar yoki emprik parametrlar orqali
ifodalanadi.
Ko’rinib   turibdiki   yarim   emperik   usullarda   yaqinlashish   ixtiyoriy   bo’la
olmaydi.   Asosiy   holat,   o’zaro   ta`sir   va   effektlar   aniq   hisobga   olinadigan
emperikmas   yo’nalishlarda,   yarim   emperik   usullar,   MO   Л KAO   saqlanishi   shart.
Nuqtayi nazardan qaraganda, qator yaqinlashishlar darajalar bo’lishi mumkin.
Yaqinlashish   tufayli,   hisoblar   natijasi   koordinatalarning   aylanish   o’qi
singari, xuddi AO gibridlanishi ham invariantmas bo’lib qoladi.
Yaqinlashishlar   qaysiki   koordinata   o’qi   bo’ylab   nisbatan   aylanish
invariantligini saqlaydi, ammo AO gibridlanishi bo’yicha invariantlikni buzadi.
Yaqinlashishlar   koordinata   o’qlari   aylanishiga   nisbatan   va   AO
gibridlanishiga nisbatan invariantli.
Yaqinlashish, har qanday AO bazislarning ortogonal qayta hosil qilish hisobi
invariantligini saqlaydigan. 
Emperikmas   usullar   barcha   usullarda   barcha   matritsa   elementlari,
elektronlarning   va   atom   yadrolarining   va   elektronlarning   o’zaro   ta`sirini   analitik
hisoblar   yordamida   muhim   integrallar   ba`zi   bir   AO   bazislarida   hisoblanadi.
Atomlardagi   elektron   zichlik   taqismlanishini   yanada   aniqroq   hisoblashda
sleytercha AO, ya`ni  exp(-αr), rexp(-αr), xexp(-αr), yexp(-αr)  tipidagi  funksiyalar
yordamida amalga oshirish mumkin. Biroq sleytercha orbitallar bilan integrallarni
hisoblash juda qiyin, qaysiki molekula uchun fokian tarkibiga kiradi.
Shuning  uchun  Shuning  uchun   AO  bazis   sifatida  asosan  gauss  funksiyalari
olinadi:
s orbitallar uchun:  exp(-αr2);   
p orbitallar uchun:  xexp(-αr2), yexp(-αr2), zexp(-αr2);
d   orbitallar   uchun:   x2exp(-αr2),   y2exp(-αr2),   z2exp(-αr2),   xyexp(-αr2),
xzexp(-αr2), yzexp(-αr2). [6, 7, 8].
Bu   oddiy   gauss   funksiyalar   deb   ataladi.   Buning   yordamida   metritsa
elementlarini   nisbatan   oson   hisoblash   mumkin,   ammo   ular   kam   bo’lganida
25 atomlarda   va   molekulalarda   elektron   zichlik   taqsimlanishini   yomon   hisoblaydi.
Shunga   bog’langan   holda   gauss   orbitallardan   sleter   orbitallarga   nisbatan   ko’proq
olishga   tog’ri   keladi.   Asosan   o’zaro   guruhlashgan   bazislar   nomli,   qaysiki   har   bir
bazis   orbital   bir   nechta   primitiv   gauss   funksiyalardan   iborat   bo’lgan   chiziqlilikni
namoyon etadi.
Organik moddalarning reaksion qolibiliyatini va tuzulishini o’rganish uchun
Popl   va   hamkorlari   tomonida   taklif   etilgan   bazislar   nisbatan   keng   foydalaniladi:
minimal  bazis  OST-3GF,  valent-parchalanish   bazislari  3-12GF, 4-31GF, 6-31GF,
valent-parchalanish bazislari qutubli orbitallar bilan 6-31GF* va 6-31GF**, valent-
parchalanish bazislari diffuz s va p orbitallar bilan 3-21+GF va 4-31+GF.
3.3. Xartri-Fok usuli
Zamonaviy   kvant   kimyosining   asosida   statsionar   holat   uchun   Shredenger
tenglamasi   yotadi.   Uni   asosan   adiabatic   yaqinlashishlar   bilan   yechiladi,   ya`ni   bu
yaqinlashishda   yadro   va   elektron   to’lqin   funksiyalarini   bo’lish   va   yadro   hamda
elektron   harakatlari   uchun   alohida-alohida   tenglamani   ishlash   mumkin.   Bu
yaqinlashishda   Shredenger   tenglamasi   elektron   to’lqin   funksiyasi   uchun   quydagi
ko’rinishda yoziladi:
                                                Hψ	=	Eψ                                  (2.5)
bu yerda,
H   –   gamilton   operatori   yoki   sistema   gamiltoni,   ya`ni   kinetik   va   potensial
energiyalar operatorlari summasi,
Ψ   =   Ψ(x1,   x2,   …   xn)   –   n   ta   zarrachalarda   iborat   bo’lgan   sistema   uchun
to’lqin funksiyasi va bu zarrachalarning fazoda joylashuvi va spinlariga bog’liq,
E – to’la energiya.
Ammo   bu   tenglamani   yechimi   faqatgina   bir   elektronli   sistemalarni
qanoatlantiradi.   Shuning   uchun   kavnt-kimyoviy   hisoblar   yaqinlashgan   usullardan
foydalaniladi.   Bular   orasida   80-yillarda  nisbatan   keng   tarqalgani   Xartri-Fok   usuli
yoki   o’zaro   kelishgan   maydon   usulidir.   Bu   usulda   atom   yadrosi   maydonnida
harakatlanadigan   har   bir   elektronning   holatlari   fazoda   o’rnatilgan   va   boshqa
26 elektronlar   bilan   effektiv   maydonda.   Xartri-Fok   usulining   asosiy   kamchiligi   –
fazoning   ba`zi   bir   nuqtasida   eletronning   toppish   ehtimoli,   boshqa   elektronlarning
joylashgan   joyiga   bog’liq   emas,   qaysiki   fazoda   taqsimlanishi   bir   atomli   to’lqin
funksiyalariga   berilgan.   Bir   xil   spinli   ikki   elektronning   fazoning   bir   nuqtasida
bo’lishi   man   etilmagan.   Haqiqatda   esa   bir   xil   spinli   elektonlar   fazoning   bir
nuqtasida bo’lmaslikga intiladi, hattoki ular bir biriga juda yaqin joylashgan bo’lsa
ham.   Korrelyatsion energiya deb atash qabul qilningan ushbu effektlarni hisobga
olinmasligi   elektronlar   o’zaro   ta`sir   energiyasini   molekula   to’liq   energiysaining
keskin oshishiga olib keladi.
Bu   usulning   asosiy   mazmuni   –   biologik   faollikning   emperik   modelidir,
o’rganilayotgan jarayonni erkin energiyasi brikma fizik – kimyoviy parametrlariga
chiziqli   bog’liqligiga,   qo’llanishga   bog’liq   bo’lmagan   deb   qaralagan   holatga
asoslandi. Shuning uchun ham Xench usuli “erkin energiyalar chiziqliligi nisbati”
nomi   bilan   ham   mashhur.   Usul   kimyoviy   brikmalar   gomologik   qatoridagi
moddalar   fizik   –   kimyoviy   ko’rsatkichlari   va   biologik   faollikni   aniqlaydigan,
faktorlar   bilan   korelyatsiya   mavjudligi   haqidagi   taxminlarga   asoslanadi.   Bundan
tashqari   transport   xossalari   va   faol   markzlar   ta`siri   bilan   bog’liq   bo’lgan   barcha
fizik kimyoviy faktorlari. Uchta tashkil qiluvchilardan – gidrofob, eletron va sterik
iborat   bo’lgan   ta`siri   bilan   bog’langan.   Ushbu   har   bir   tashkil   qiluvchilarning
hissasi  mos   keladigan  o’rinbosar  konstantalar   ya`ni  gomologik  qatorning  birinchi
a`zosi   va   ko’riladigan   brikmalar   bilan   xossalari   orasidagi   farqlari   yoritadigan
yordami   bilan   xarakterlanadi.   Brikmalarning   gidrofobligi   moddalarning   suv   va
faza,   moddellashuvchi   spirt,   asosan   nomal   oktil   spirt   orasidagi   tqsimlanish
logorifim koefisenti bilan yoritiladi. 
1964-yilda   Xech   va   Fudjita   [50]   ikki   gipotezani   Gammet   tenglamasi   [51]
bilan   birlashtirish   yo’li   bilan,   struktura   va   faollik   orasidagi   bog’liqlik   bo’yicha
izlanishlarda   nisbatan   keng   qo’llanilish   topgan   nisbatga   erishdi.   Ular
postulatlashtirdiki,   bunda   biologik   javob   (BJ)   tezligi   ucha   ko’pytiruvchining
hosilasi   hisoblanadi.   Ularning   soniga:   A   –   biologik   aktiv   molekula   berilgan   vaqt
intervalida retseptorga erishish ehtimoli, C – biologik aktiv modda konsentratsiyasi
27 va   KX   –   biologik   aktiv   modda   bilan   retseptor   reaksiyasi   tezligi.   A   va   C
parametrlarning   hosilalari   “effektiv   konsentratsiyalar”   nomini   oldi   va   reaksiya
zonasida   retseptorga   yopishadigan   modda   konsentratsiyasini   o’zida   mujassam
etadi. 
Ba`zi bir boshqa parametrlar
Erkin   energiyalarning   chiziqliligi   nisbati   bilan   bog’liq   bo’lgan   izlanishlar
yo’lida   boshqa   fizik-kimyoviy   parametrlar   qo’llanilgan   edi.   Bu   parametrlarning
ko’pchiligi   birikma   molekulyar   strukturasi   haqida   tog’ridan   tog’ri   ma`lumot
beradi. Bularga quydgilar, masalan, molekulyar massa va aniq bir turdagi atomlar
miqdori.   Izlanishlar   yo’lida,   parameter   sifatida,   molekula   qutubliligini
xarakterlaydigan   molekulyalar   refraksiyadan   foydalanildi   [53].   Xanshning   so’ngi
tahlilida turli xil tipdagi  parametrlar, spektroskopik  konstantalar va indiktorlrning
qo’llanilishi qarab chiqilgan. Indikator parametrlar – bu molekulada mavjud ba`zi
bir   substruktur   guruhlarni   ko’rsatadi.   Bundan   tashqari   substruktur   va   indikator
parametlar   o’rniga   eksperimental   parametrlardan   foydalanilish   bilan   bog’liq
izlanishlar ham olib borilgan.
3.4. Regression analiz va ststistik parametrlar
Asosan   biologik   sinovlarning   ma`lumtlari   aniqligi   fizik-kimyoviy
xarakteristikalarga   qaraganda   nisbatan   kamroq   aniqlikga   ega   bo’ladi.   Shuning
uchun regressiyalarda qo’llanilishi bo’yicha biologik ma`lumotlar bog’liq sifatida,
fizik-kimyoviy   parametrlar   esa   bog’liq   bo’lmagan   sifatida   olinadi.   So’ngra   eng
kichik   kvadratlar   taomili   o’tkaziladi   va   keltirilgan   modellar   adekvatligi   haqida
hokum   chiqarish   mumkinligiga   asoslangan   statistik   mapamertlar   hisoblanadi.
Odatda regression analiz bog’liq bo’lmagan o’zgaruvchini qo’shish va bir vaqtning
o’zida statistik me`zonlar o’zgarish xarakterini tekshirish orqali amalga oshiriladi.
Bunday   amaliyotning   maqsadi   –   statistik   ahamiyatli   korelyatsion   bog’liqlikni
tuzish   uchun   yetarli   bo’lgan   o’zgaruvchilar   minimal   sonini   izlashdir.   Bunday
dasturning   avtonatlashtirlgan   variant   ishda   berilgan.   Usul   shunday   usulda
ishlaydiki,   qadamning   har   bir   bosqichida,   usulning   sifatini   maksimal   drajada
28 yaxshilaydigan o’sha qo’llaniluvchi qo’shib boriladi. Yangi o’zgaruvchini qoshish
tajribaviy   bog’liqlikni   ifodalashda   ahmiyatli   yaxshilash   berilgunch   davom
ettiriladi. Analogik ravishda har bir qadamda har bir qo’llaniluvchining tekshiruvi
alohida-alohida   o’tkaziladi   va   oldin   kiritilgan   qo’llaniluvchilar   mustasno.
Qo’llanilishlarning   tanalsh   barcha   tadbiri,   O’zgaruvchilarni   tanlashining   barcha
prosedurasi alohida olingan idintifisirlangan eng yaxshi o’zgaruvchi degan taklifga
asoslangan.   Bu   taxmin   har   doim   ham   oqlanmaydi,   ayniqsa   agar   qo’llaniluvchilar
orasida kuchli bog’lanish mavud bo’lsa.
Additiv modelda taxmin qilinadiki, birikmaning biologik javobi, qo’shimcha
ravishda   hecha   qanaqa   umumiy   o’rtacha   faolliksiz,   o’rinbosarlar   faolliklari
summasi ko’rinishida berilishi mumkin.
Bu   model   taxminlarga   asoslanganki,   ushbu   o’rinbosarning   hissasi   shu
holatlardagi   strukturada   joylashgan,   ko’riladigan   o’rinbosar   qaysi   brikmada
mavjudligiga   qaramasdan   har   doim   bir   xil.   O’rinbosar   hissasining   o’lchami   ko’p
miqdordagi   chiziqli   regression   analiz   yordamida   hisoblanadi.   Regressiya
chiziqlarini   tuzish   uchun   faqatgina   brikma   molekulyar   strukturasi   va   biologik
faollik   haqidagi   ma`lumot   bo’lishi   zarur,   hechqanaqa   fizik-kimyoviy   parametrlar
foydalanilmaydi.
Fri-Vilson   usulida   ma`lumotlar   analizida   har   bir   birikma   uchun   chiziqli
tenglama   tuziladi,   parametrlari   esa   eng   kichik   kvadratlar   usuli   yordamida
hisoblanadi.   Bu   yerda   ham   Xech   usuli   anlizidagi   statistik   kriteriylar   qo’llaniladi.
Agar   hisoblangan   statistik   kriteriyalar   qoniqtirilgan   deb   hisoblansa   va   shu   bilan
birga additiv sxemalar qo’llanilishiga asoslangan bo’lsa, bunda bu holatda olingan
chiziqli   nisbatlar   parametrlarini   brikmalarning   biologik   faolliklari   kattaliklarini
qaytarish  mumkin,  boshlang’ich  tanlovni   tashkil  etuvchilargacha.   Shu  bilan   birga
chiziqli bog’liqlikdan kuchli og’ishlar darhol identifikatsiyalanmasligi mumkin. Va
nihoyat   eng   muhim   natija   shundan   iboratki,   barcha   bo’lishi   mumkin   bo’lgan
jamlammalar   va   boshlang’ich   o’rinbosarlarni   almashtirish   yo’li   bilan
brikmalarning   muhim   parametrlarini   hisoblab   oldindan   aytish   mumkin.
29 Brikmalarning   turli   xil   holatlarida   joylashgan   turli   o’rinbosarlarning   biologik
faollikka qo’shgan nisbiy hissasi, tartiblashtirilgan bo’lishi mumkin.
Fri-Vilson   usulining   asosiy   kamchiligi   shundan   iborat-ki,   barcha
o’rinbosarlarni   yoritib   berish   uchun   juda   katta   miqdordagi   qo’llaniluvchilar   talab
etiladi.   Bundan   tashqari   ba`zida   ifodalangan   matritsalar   bilan   ishlashga   to’g’ri
keladi.   Shunday   qilib   Fri-Vilson   usulidan   foydalanishda   foydalanuvchilarga   ikki
imkoniyatdan   birini   tanlashga   to’g’ri   keladi,   yo   ko’p   miqdordagi   hosilalar   bilan
foydalanish,   yoki   o’rinbosarlar   sonini   va   ularning   strukturadagi   o’rnini   cheklash.
Tanlov natijasi aniq, berilgan masalaning spesifikatsiyasi bo’yicha aniqlanadi.
Erix   Xyukkel   tomonidan   1931-yil   taklif   etilgan   birinchi   yarim   emperik
kvant-kimyoviy   usul.   Hozirgi   kunda   u   faqatgina   eng   muhim   ravishda
molekulalarning   π   –   bog’lanishlar   xossalarni   sifatiy   baholashda   foydalaniladi.
Miqdoriy   hisoblarda   ushbu   usulning   1961-yil   G.   Xoffman   tomonidan   amaliyotga
joriy   qilingan   va   keng   tarqalgan   Xyukkel   nomini   olgan   varianti   ishlatilmoqda.   U
oddiy,   nisbtan   tezroq   va   shu   bilan   birga   nisbatan   aniq   yarim   emperik   kvant-
kimyoviy   usul   hisoblandi.   Undan   foydalanish   asosan   molekulyar   orbitallar
analizida, ularning formasi (shakli) va ketma ketligini aniqlashda cheklanadi.
Elektron-elektron   ta`sirlashishlar   bu   usulda   yaqqol   ko’rinishda   hisobga
olinmaydi,   H   matritsa   diagonal   elementlari   ionlashish   potensiallari   bilan
approksimlashadi,   dioganal   bo’lmagan   a`zolar   uchun   esa   yaqinlashishlardan   biri
ishlariladi.
Bunday   yo’nalish   zaryadni   nisbatan   bir   tekisda   taqsimlangan   sistemalarni
hosoblashda,   misol   uchun   uglevodorodlarda   yaxshi   natija   beradi.   Biroq   hatto
shunday   holatlarda   ham   chigalliklar   uchrab   turadi.   Misol   uchun,   mos   ravishda
hisoblarni   bashorat   qilish   bilan,   benzol   katta   moqdorda   issiqlik   ajratib   uch
molekula   atsetilenga   parchalanishi   kerak.   Getera   atom   saqlagan   sistemalarga
kelsak,   ular   uchun   adekvatliroqi   integrallashgan   kengaytirilgan   Xyukkel   usulir.
Shu   usulda   gamiltonning   aynan   shu   markazdagi   zaryadga   bog’liqligi   hosibga
olinadi, shu bilan birga bog’liqlik chiziqlilikga yondoshadi [55].
30 Dorivor   moddalarni   konstruktrlash   usullaridan   dastlabki   shartlaridan   eng
asosiylaridan   biri   –   o’xshash   strukturalardagi   brikmalarda   o’xshash   tipdagi
biologik   faollikga   ega,   asosidagi   taxmin.   Struktur   o’xshashlik   haqidagi   aniq   bir
tushncha   berish   juda   qiyin,   prametrlarning   ko’pligi   va   turli   xiligidan   ko’rinib
turibdiki brikmalar bog’lovchi strukturalari bilan ular biologik faolliklari, emperik
parametrlar   nisbati   haqida   xulosa   qilishda   foydalaniladi.       Hozirgacha
koordinatalarni   o’qishga   mo`ljalalngan   usul   va   qurish   usuli   kabi   nisbatlarda
nisbatan keng tarqalgan usul regression analiz edi. Bunday yo’nalishni sababi, turli
xil  fizik, kimyoviy yoki  biologik birikish reakasiyalari  bilan struktur  parametrlari
brikmalarini birlashtiradigan emperik nisbatlarni qurishdan iborat. Bu usul asosan
uncha uzun bo’lmagan gomologik qator brikmalarini o’rganishda effektiv sanaladi.
Obrazlarni   aniqlash   usuliga   ko’plab   monografiyalar   bag’ishlangan.   Bu
shubhasiz   fakt,   u   ko’plab   qo’llaniladigan   aniqlash   usullarining   aksi   hisoblanadi.
Obrazlarni   aniqlash   usullarining   kimyoviy   masalalarga   qo’llanilishi   1960-yillar
o’rtalarida   mass-spektral   izlanishlar   bilan   birga   boshlangan.   Shundan   keyin   bu
turdagi   analogik   ishlar   kimyoning   boshqa   ko’plab   sohalarida   ham   qo’llanila
boshladi.
  Bu   usullarning   qiziq   bir   xususiyati   shundan   iboratki,   ular   aynan   ko’p
o’lchamli   ma`lumotlar   bilan   ishlay   olishi   mumkin,   ya`ni   har   bitta   ob`yek
namoyishetish uchun uchtadan ko’proq parametrlar ishlatiladi. Bundan tashqari bu
usullar   bilan,   turli   xil   manbalardan,   yana   yoriladigan   xarakterga   ega   bo’lgan
bog’lar   orasida   ma`lumotlardan   olingan   ma`lumotlarni   analiz   qilish   mumkin.
Muvofiq  keladigan  yo’nalishda  obrazlarni   aniqlash   usullari,  boshlang’ich  ko’plab
ma`lumotlari   shu   parametrlari,   qaysiki   o’rganiladigan   xossalarni   yoritishga
ahamiyatli   bo’lgan   tanlash   kriteriyalarini   o’rnatish   imkonini   beradi.   Keyinchalik
bu   to’plam   yordamida   nisbatan   ahamiyatli   bo’lishi   mumkin   bo’lgan   belgilar
keyingi izlanishlar yo’nalishi to’g’risidagi ko’rsatma olinishi mumkin.
Obrazlarni aniqlash usullari haqida muhokamani boshlashdan oldin ob`yekt
yoki   ob`yektlar   guruhi   klassifikatsiyasi   ostida   nima   nazarda   tutilganligini
tushuntirish   shart.   Klassifikatsiyalash   jarayonida   ob`yektlar   guruhini   bir   nechta
31 kategoriyalarga   bo’lish   to’g’risida   qoida   hosil   bo’ladi,   aniqlashda   jarayonida   bu
klassifikatsiyalash   qoidasi   noma`lum   ob`yektni   ko’rilayotgan   kategoriyalardan
biriga   kiritish   uchun   qo’llaniladi.   Klassifikatsiyalash   qoidasi   amaliy   natijalarni
analiz   qilish   natijasida   olingan   ba`zi   bir   gipotezalar   ko’rinishida   o’rnatiladi.   Bu
gipotezalar   to’g’riligini   tekshirish   ularni,   qaysiki   yordamida   klassifikatsiyalash
qoidasi  olingan, ma`lumotlar  guruhiga qo’shmasdan turib, ob`yektlarda tekshirish
orqali   amalga   oshiriladi.   Omadli   sinovlari   bo’lgan   holatda   gipoteza   to’g’ri
hisoblanadi.   Klassifikatsiyalash   jarayoni   o’zida   nafaqat   klassifikatsiyalash
qoidasini   ishlab  chiqishda  va  uning  kayinchalik  uchun aniqlashda   qo’llashni  ham
qamrab   oladi.   Quyidagi   oddiy   misolda   obrazlarni   aniqlash   masalasi   asosiy
xususiyati bo’yicha ko’rib chiqamiz.
Klassifikatsion qoidani tuzish uchun misol sifatida quydagi xayoliy masalani
ko’rib   chiqaylik.   Taxmin   qilaylik   klinika   labaratoriyasida   qon   analizida   anomal
qon hujayralarini aniqlash jarayonini avtomatlashtirmoqchimiz. Qondagi leykimik
hujayralarni sog’ qon hujayralaridan optik o’tkazuvchanlik asosida ajrata oladigan
optik   qabul   qiladigan   tajribaviy   sistema   tuzib   ko’rayik   (rasim   2.1.1).   Agar
hujayraning   shaffofligi   Xo   darajasidan   oshsa,   u   holda   bu   hujayrani   leykimik
hujayralar qatoriga kiritamiz deb qabul qilaylik.   
4-rasim. Obratallarni aniqlash optik sistemasi sxemasi
32 Modomiki   bu   turdagi   klassifikatsiya   ishonchligi   juda   past   va   qo’shimcha
belgilarni   qidirish   kerak,   bunda   turli   hujayra   tiplarini   orasidan   bilinib   turardigan.
Taxmin   qilaylik   leykimik   hujayralar   normal   hujayralarga   qaraganda   nisbatan
yorqin ifodalangan hujayra strukturasiga ega. Bunday holatda kamerani namunalar
keskin o’zgarishiga to’g’irlash mumkin va shunday holatda har bir hujayra uchun
namunalar   etalon   to’plamini   strukturlanish   xarakteristikasini   olish.   Natijada   2.1.2
rasimda   ko’rsatilgan   ikki   o’lchamli   diagrammani   olamiz.   Belgilarni   tanlash
usulining   maqsadi   –   nisbatan   kam   sondagi   baelgilar   bilan   kattaroq   effektga
erishishdir.   Kerakli   sondagi   belgilar   miqdorini   kamaytirish   klassifikatsiyalash
jarayonini   yengillashtiradi   v   aba`zi   bir   holatlarda   esa   natijalar   ishonchliligini
oshiradi.
33 5-rasim. Hujayralar obrazlarini fazoda ikki belgiga – hujayralarning 
strukturlanish va shaffoflik asosida ikki sinfga bo’lish.
Obrazlarni   aniqlashni   barcha   prosedudasi   uchta   ketma-ket   operatsiyalarda
taxlanadi:   o’zgarish,   oldindan   qayta   ishlash   va   klassifikatsiya.   Bu   operatsiyalarni
qo’llash   natijasida   o’lchamlar   fazosi,   belgilar   fazosi   va   kassifikatsiyalaydigan
qoidasi   shakillanadi.   Orazlarni   aniqlash   barcha   prosseduralarni   uch   bosqichga
bo’lish   birmuncha   shartli   sanaladi,   modomiki   qabullar,   foydalanadigan
bosqichlardan   birida,   ko’pincha   yutuq   bilan   foydalanishi   mumkin   va   ishlovning
boshqa bosqichlarida ham.
Oldindan qayta ishlash
Oldindan qayta ishlash usullari yordamida boshlang’ich ma`lumotlarni qayta
o’zgrtirish  amalga  oshiriladi.  Oldindan qayta  ishlash   usullariga quydagilar  kiradi:
mashtablashtirish,   normallashtirish   va   klasterizatsiyani   qayta   o’zgartirish,
belgilarni saralash, ko’p o’lchamli skeyling va chiziqli bo’lmagan aks.
Uncha katta bo’lmagan, bir bog’  va karrali bog’lar saqlagan, stabil  organik
molekullar geometrik parametrlarini kvant kimyoviy hisoblash natijalarini statistik
34 analiz   ma`lumotlari   1.1   jadvalning   A   ilovasida   keltirilgan.   Jadvalda   molekula
geometriyasini   emperikmas   usul   yordamida   qanchalik   aniqlik   bilan   hisobash
mumkinligi va hisoblarning natijalari bazisning tanlovi bog’liqligiga qarab qanday
o’zgarishi   keltirigan.   Minimal   va   valent-bo’lingan   bazislar   qo’llanilganda   tajriba
bilan mos keladigan yaxshi natijalar olinishga e`tibor berilishi kerak.
Valent   burchaklar   hisoblanishi   bilan   ish   murakkablashib   boradi.   Agar
molekulada   taqsimlanmagan   elektron   juftlar   bo’lmasa,   u   holda   valent-bo’linish
bazisida   tajriba   bilan   yaxshi   moslikga   keltiradi,   ammo   taqsimlanmagan   elektron
juftli  molekulalarda valent  burchakni  hisoblash  uchun bazisda  qutubli  orbitallarni
ishga tushirish kerak. 
Organik   molekulalar   geometriyasini   hisoblashda   emperikmas   usullar   bilan
bir   qatorda   yarim   emperik   usullar   ham   keng   ishlatiladi.   Ular   orasida   ko’pchilik
brikmalar   tiplari   uchun   nisbatan   aniq   natija   beradigani   AM1,   MPDP   va
MDQQHO/3   usullari.   Molekulalarning   barcha   geometrik   paramertlari   MPDP
motodi bilan amaliyot natijasi yaxshi mos tushadi ( 1.2 jadval ).
2.1-Jadval
Emperikmas usul bilan valent bog’lar uzunligini va valent burchaklar
qiymatini hisoblashdagi absolyut xatolar.
Emperikmas   hisob   bazislarda Xatolar
Valent   bog ’ lar
uzunligi ,  nm Valent burchak,
grad
OST-3GF 0,002-0,003 3-4
Valent – bo’linish bazislari, eksponetsialsiz 
bazislar, qutubli bo’lmagan orbitallar 
kengaytirilgan bazislari 0,001 H
2 O, NH
3
tipidagi
molekullar
valent
burchaklarining
kuchli oshishi
Valent-bo’lingan va eksponetsialsiz bazislar 
qutuli orbitallar bilan 0,0011 1-2
35 Xartr - Fok   chegarasi 0,005 1-2
Elektron korrelyatsiya hisobga olingan katta 
bazislar Amaliyot bilan juda yaxshi 
kelishadi
1 - eslatma – hisoblangan qiymat odatda amaliy kattalikdan kichik
2.2-Jadval
MPDP va MDQQHO/3 usullari yordamida valent bog’lar va valent
burchaklarni hisoblashdagi absolyut xatolarning qiymatlari
Geometrik parametrlar Hisoblashlar 
soni Absolyut xatolik
MPDP MDQQHO /3
Valent bog’lanish, nm
Barcha bog’lar tiplari 228 0,0014 0,0022
С-Н 56 0,0009 0,0019
С-С 96 0,0012 0,0016
N-H 9 0,0006 0,0019
N-C 17 0,0010 0,0029
N-N 9 0,0032 0,0074
O-H 7 0,0011 0,0010
O-C 22 0,0016 0,0025
O-N 8 0,0026 0,0026
O - O 3 0,0117 0,0043
Valent burchak, grad
Barcha burchaklar tiplari 91 2,8 5,6
С  bo’lgandagi burchaklar 62 2,0 4,4
N bo’lgandagi burchaklar 15 3,2 7,1
О  bo ’ lgandagi   burchaklar 9 8,5 10,7
Bisiklik birkmalarda 
tekisliklar orasidagi burchak 5 1,6 5,9
Odatda   organic   molekullarning   ionlanish   potensialini   Kupmans   teoryasi
asosida   hisoblanadi,   bunda   PI   elektronni   yopiq   qobiq   bilan   boshlang’ich
36 molekullarning   xartri-fok   orbitallari   energiyasi   bilan   bog’laydi.   Ko’pchilik
brikmalar   uchun   hisoblar   bu   yaqinlashishda   amaliyotli   vetrilakli   PI   bilan
qoniqtiradigan   kelishuvni   beradi   va   shuning   uchun   fotoelektron   spektroskopiya
ma`lumotlarini   interpetasiyasida   keng   foydalaniladi.   Bundan   tashqari   Kupmans
teoremasi   bo’yicha   PI   hisoblari   ba`zi   bir   organic   brikmalar   reaksion   qobiliyatini
o’rganishda foydalaniladi.
Ko’pchilik   matbuotda   e`lon   qilingan   ishlarning   ko’pchiligi   PI   bo’yicha
hisoblar MDQQHO/3 va MPDP usullari yordamida amalga oshirilgan. 
Reagentlar   yaqinlashuvidagi   molekulalar   aro   ta`sirlashish   energiyasini
shartli ravishda uchta qiymatlar guruhiga bo’lish mumkin: kulon, orbital va sterik.
Kulon-kulon   ta`sir   energiyasi   reagent   atomlaridagi   elektron   zichligi   yoki   zaryadi
taqsimlasnishiga bog’liq. Shuning uchun ba`zi bir reaksiyalarda atomlar orasida va
reaksiya   oxirgi   masulotlar   zaryadlari   orasida   korrelyatsiyani   topib   bo’layapdi.
Nukleofil   reagentlar   ko’proq   musbat   zaryad   bilan   lokllashgan   atomlarga   kelib
birikadi, a elektrofil reagentlar aksincha ko’proq manfiy zaryad bilan lokallashgan
atomg kelib birikadi.
Oxirgi   maxsulotlar   va   atomlar   zaryadlari   orasidagi   korrelyatsiyalari   amaliy
tajribalarni   tushuntirishda   keng   qo’llaniladi.   Odatda   kvant   kimyosida   zarydlarni
hisoblashda   Malliken   tomonidan   taklif   etilgan   elektron   ko’chib   o’tish   analizidan
foydalaniladi.   Bu   yaqinlashishda   atomdagi   zaryad   quydagi   formula   bilan
hisoblanadi:
                              qA	=	ZA	−∑	PijSij                                          (2.6)
Bu   yerda   summa   A   atom   barcha   i   va   j   orbitallar   bo’yicha   olinadi;   ZA   –
yadro   zaryadi;   Pij   –   zaryadlar   va   bog’lar   tartibi   matritsasi;   Sij   –   qoplanish
integrallari   matritsasi.   Yarim   emperik   usullarda   asosan   soddalashtirilgan
formuladan foydalaniladi:
                                      	
qA	=	ZA	−∑	Pij                                   (2.7)              
37 Bu   yaqinlashish   bo’yicha   hisoblangan   atomlarda   zaryadlar   o’lchami
emperikmas   hisoblarda   bazis   tanloviga   kuchli   bog’liq,   yarim   emperikda   esa   usul
tanloviga   bog’liq.   Turli   xil   bazislarda   va   turli   xil   usullar   yordamida   hisoblangan
atomlar   zaryadi   qiymati   1,5   –   2   marta   farq   qilishi   mumkin,   ammo   sifatli   natija
(zaryadning   belgisi   va   nisbiy   o'lchami)   odatda   o'zgarmasdan   qoladi.   Emperikmas
hisoblarda   atomlar   zaryadi   bazis   kengyishilarida   odatda   absolyut   qiymatgacha
oshadi. 
Molikulalarning   hosil   bo’lish   issiqligi   fundamental   termokimyoviy   kattalik
hisoblanadi. Biroq ularning qiymati ko’pchilik organic brikmalar uchun noma`lum,
shuning uchun bu kattaliklarning kvant kimyoviy hisoblash organic kimyo nuqtayi
nazarida qaraganda katta ahamiyatga ega.
Yarim emperik MDQQHO/3 va MPDP usullari parametrlari shunday tanlab
olinganki, organik moddalarning hosil bo’lish issiqliklari qiymati tajriba natijalari
bilan   yaxshi   moslik   berishiga   qaratilgan.   Molekulani   hosil   bo’lish   issiqlikini
hisoblashdagi  o’rtacha xatolik MDQQHO usulida 38 kJ/mol, MPDP usulida – 25
kJ/mol ga teng.
Molekul hosil bo’lish issiqligi va atomlashtirish issiqligini emperikmas usul
bilan hisoblash nisbatan murakkabroq. Hattoki uncha katta bo’lmagan molekulalar
uchun emperikmas 6-31GF* bazisida hisoblanganda, hosil bo’lish issiqligi qiymati
100 kJ/mol gacha oshirib yuborish bilan xatolikga olib keladi. Bu foydalanadigan
bazisning   to’liqmasligi   va   elektron   korrelyatsiya   energiyasini   hisobga   olmaslik
bilan   bog’lanadi.   Molekula   o’lchami   ortib   borishi   bilan   hosil   bo’lish   issiqligi
emperikmas   hisobda   xatolar   oshib   borsada,   biroq   sezilarli   darajada   bo’lsada
sistematik xarakter kasb etadi. Shuning uchun ularni aditiv sxema bo’yicha so’ngi
natijalar korrelyatsiyasi yordamida yamaytirish mumkin.
2.4-jadval
Molekula hosil bo’lish issiqligini emperikmas usullar bilan hisoblash uchun
korrektriluvchi parametrlar
Atom Usul
OST-3GF 3-21GF 6-31GF*
Н -0 ,57429 -0,56908 -0,56912
38 С -37,40983 -37,67347 -37,88940
N -53,74645 -54,14898 -54,46617
O -73,77352 -74,36308 -74,78492
Bunday   tuzatishlarni   sirt   potensial   energiyasini   hisoblashda   foydalanib
bo ’ lmaydi ,   ma ` lumki   reaksiya   davomida   strukturalar   hosil   bo ’ ladi   va   bu
strukturalardagi   ba ` zi   bog ’ lar   qisman   uzilgan ,  ba ` zilari   esa   qisman   hosil   bo ’ lgan   va
bunday   atomlar   orasida   valent   bog ’ lanish   bo ’ ladi   deb   aytib   bo ’ lmaydi ,   bunday
atomlar   orasida   esa   bo ’ lmaydi .   Biroq   buday   tipdagi   tuzatishlarni   reaksiya   issiqlik
effektlaarini   hisoblashda   va   ko ’ pchilik   amaliy   masalalarni   yechishda   foydalanish
mumkin .
Issiqlik   effekti   kattaligi   kimyoviy   reaksiya   yoki   alohida   elementar   bosqichi
borishini   termodinamik   jihatdan   bo ’ lishi   mumkinligini   baholash   imkonini   beradi .
Har qanday holatda ham issiqlik effektlar haqidagi ma`lumotlar organic brikmalar
reaksion   qobiliyatini   o’rganishda   keng   qo’llaniladi.   Shuni   ham   e`tiborga   olish
kerakki issiqlik effektlarni hisoblash kvant kimyosi uchun g’oyat murakkab masala
sanaladi,   chunki   bu   kattalikni   to   4   kJ/mol   aniqlikgacha   (kimyoviy   aniqlik)   bilish
kerak.
Reaksiya MPDP Amaliy
СН
3 С≡H → СН
2 =С=CH
2 12 6
C H
3 C C H
105 86CH3C	CH2
26 32	
(транс)                         (гош	)
2 2
4 4
23 12
13 -5
2 8
31 31
5 4
42 -23
С
2 Н
5 NH
2  → (СН
3 )
2 NH 27 30
39 H	
 N	
 N	
 H	
H	
 N=N	
H8 0
СН
3 СN → СН
3 NС 170 60
С
2 Н
5 OH → СН
3 OСН
3 48 49	
CH	3CH	=O	O
113 113
СН
3 СOOН → НСOOСН
3 67 87	
H	H	N	
O	 	 O	N	O 	
O
7 2
Yarim   emperik   usullar   ichidan   nisbatan   keng   ishlatiladigani   MDQQHO   va
MPDP   usullari ,   buning   ustiga   MPDP   usuli   aniqroq   natijalar   beradi .   Jadval   1.6
ilova   A   da   ba`zibir   izomerlanish   reaksiyalari   uchun   shu   usul   bilan   hisoblangan
issiqlik   effektlari   berilgan.   Bu   ma`lumotlardan   ko’rinib   turibdiki   ba`zi   bir
reaksiyalar   uchun   tajribalar   natijalari   bilan   mosligini   ko’rishimiz   mukin,   ammo
ba`zi bir holatlar uchun xatolik juda katta.
Organik   moddalarni   issiqlik   effektlarini   emeperikmas   hisoblar   bilan
hisoblashda   tanlangan   usulning   ahamiyati   juda   katta.   Valent-bo’linish   bazislarida
to’yingan molekulalar bilan boradigan reaksiyalar uchun xatolik 40 kJ/mol atrofida
bo’ladi,   agar   molekulada   karrali   bog’lar   yoki   kuchlangan   bog’lar   bo’lsa,   u   holda
xatolik odatda 2 marta atrofida ortadi.
Reaksiya  mexanizimi  haqida  ko'proq  ma`lumot   olish  uchun  ko’p  o’lchamli
sirt   potensial   energiyasini   (PPE)   ya`ni   to’la   energiyani   atom   yadrolarining
koordinatalariga bog’liqligi hisoblash kerak. Reaksiya mexanizimlarni o’rganishda
nisbatan qiziqarli va muhimi PPSsidagi statsionar nuqtalar hisoblanadi. Bu termin
ostida   PPE   dagi   minimumlar   va   izli   nuqtalar   tushiniladi   (rasim   2.1.5.1,   2.1.5.2).
Statsionar   nuqtalarda   to’la   energiyaning   hosilasi   barcha   bog’liq   bo’lmagan
koordinatalar bo’yicha nolga teng.
To’la   energiyalar   minimumi   nuqtasida   ikkinchi   matritsa   hosilalari   faqat
ijobiy xususiy qiymatga ega, izli nuqtalarda esa – bitta salbiy qiymatga ega. To’la
energiyalar minimum barqaror strukturalar va intermediatalarga, izli tuqtalar esa –
oraliq holatlarga mos keladi.
Ikki   o’lchamli   PPE   ning   oddiy   ko’rinishi   2.1.5.2   rasimda   ko’rsatilgan.   Bu
yerda minimumlar boshlang’ich reagentlarga va reaksiya oxirgi maxsulotlariga, izli
40 nuqtalar   esa   oraliq   holatga   mos   keladi.   Rasimda   minimumlar   punktir   chiziqlar
bilan   birlashtirilgan,   PPE   da   yuzaning   tubi   bo’ylab   izli   nuqta   orqali   o’tadi.   Bu
chiziq   ikki   o’lchamli   fazoda   reaksiyalarni   boorish   yo’lini   yoki   reaksiya   yo’lida
reagentlar   harakari   trayektoriyasini   ko’rsatadi.   Ko’pchilik   reaksiyalar   uchun   PPE
nisbatan murakkabroq ko’rinishga ega.
1.7   va   1.8   jadvallarda   A   ilovaning   1-5   sxemalarda   ko’rsatilgan
reaksiyalarning oraliq holatlarini parametrlarini hisoblangan qiymatlari keltirilgan.
Sxemalarda   MPDP   va   KMPDP   usullarida   (MPDP   usuli   elektron   korelyatsiya
hisobga   olinigan   holatda),   emperikmas   usullar   bilan   Xartri-Fok   yaqinlashishlarda
elektron korrelyatsiya hisobga olinmagan holatda va hisobga olingan holatda.
Sxema I                                 Sxema II                        Sxema IIIH2CCH2	HCCH3	
CHCH + H2	H2CC + H2	
1	
2	3	4	
5	
H2CO	транс-HCOH	
CO + H2	
6	
7	8	
9	цис-HCOH	
H3COH	
HCOH + H2	CH2 + H2O
10
12	11	
H2CO + H2
Sxema IV                                                                Sxema  V	
H2CCO	CH2 + CO	
HCCHO	
13	
14	
15	
HCCOH	
16	
20	19	CCHOH	
CH2CHCH3	
H2CO + CO	
21
24
22	
H2 + 2 CO	
CH3CHCH2	
HOCHO	
цис-OCHCHO	
OCHOH	
23	
цис-OCHCHO	
18	17	
H2C
C	O	
 O	
HC	CH
2.6-Jadval
Sxemalar 1-5 lardagi reaksiyalarning aktivlanish energiyalarining
( kJ/mol) hisoblanishi.
Reaksiya MPDP KMPDP XF KXF1
1 400 331 344 327
2 523 420 483 419
3 627 589 638 559
4 343 316 315 286
5 396 271 212 202
41 6 458 390 437 402
7 405 299 455 361
8 84 96 119 131
9 538 502 550 -
10 568 540 483 430
11 458 382 411 436
12 425 347 426 403
13 453 323 348 378
14 341 349 338 353
15 318 268 278 262
16 78 38 26 23
17 360 201 218 161
18 444 352 397 326
19 609 467 538 428
20 370 238 254 200
21 399 372 452 390
22 286 280 250 186
23 403 310 420 -
24 437 275 319 259
Kuch   doimiyligini   hisoblashda   kvant   kimyosida   ham   yarim   emperik,   ham
emperikmas   usullardan   hardoim   keng   miqyosda   ishlatiliadi.   Har   qanday   holatda
ham birinchi navbatda geometriya optimallashtiriladi, ya`ni insbatan barqaror, to’la
energiya   minimumiga   javob   beradigan   konfosmatsiya   aniqlanadi,   keyin   esa   to’la
energiyaning   ikkilamchi   hosilalari   hisoblanadi,   tabbiy   koordinatalari   bo’yicha,
kerak bo’lgan holatda esa – kubli va bikvadrat a`zolari bo’yicha.
Minimal   sleyter   bazisidan   foydalanilganda   esa   eksperiment   bilan
hamjihatlikda   g’oyat   o’rtacha   natija   olinadi.   Yarim   emperik   usullar   uchun   esa
deformatsion tebranishlar bir qadar zaryadlangan chastotalar 
42 Poliemperik   usullar   uchun   valent   tebranish   elektron   tebranishga   qaraganda
deformatsion   teberanish   chastotasi   pasayishi   xarakterli.   Shunga   bog’liq   holda
ko’chilik   xatolar   sistematik   xarakrega   ega,   kuch   maydonlari   yoki   inkrementlar
ma`lum tiplari uchun emperik tanlangan mashtabli korrektrlovchi ko’paytuvchilar
kiritish yo’li bilan ularni keskin kamaytirish erishiladi.
MDQQHO/3   va   MPDP   usullari   bilan   hisoblashda   Dyuar   va   Ford   [23]
sistema   inkrementlarni   tanlab   olishdi,   alohida   atom   gruhlari   yoki   bog’lardagi
valent, deformatsion va torsion tebranishlar uchun spesifik bo’lgan; juda ham katta
miqdorda qanotlantiradigan natijalar aniqligi haqida misollar namoyish etilgan.
Nisbatan   mantiqiy   qilib   kuchlanish   doimiyliklaring   mazmuni
korrektrlashtirlashtirilgan   holatda   namoyish   etiladi   va   shu   yo’l   davomida   ijobiy
natijaga erishiladi. Hozirgi zamonda bir nechta korrektirlaydigan ko’paytiruvchilar
usulik to’plami ishlatiladi. Nisbatan keng tarqalganlari quydagilar:
1. Faqat   diaganal   kuchlanish   koeffisentlari   korrektirofkasi,   digonal
bo‘lmaganlari o'zgarishsiz qoldiriladi.
2.   Barcha   diagonal   bo’lmagan   kuchlanish   doimiyliklari   uchun   bitta
umumiy korrektirlaydigan ko’paytirgichdan foydalanish.
Korrektirlaydigan   ko’paytirgichlarni   ahamiyatini   faqat   diagonalli   a`zolar
uchun tanlash, diagonal bo’lmagan koeffisentlar uchun esa tegishli diagonal
kattaliklaridan xuddi o’rtacha geoetrik deb hisoblanadi.
43 IV BOB. KOMPLEKSLARNI KVANT KIMYOVIY USULLARDA
O‘RGANISH NATIJALARINING MUHOKAMASI
4.1.  Cu 2+
 va Ni 2+
 kationlari bilan 1,3,5-tris-(betta oksoetil) geksagidrokso-s-
triazinning hosil qiladigan komplekslarni kvant kimyoviy o’rganish
Hisoblash   usullari.     Cu 2+
  va   Ni 2+
  kationlarini   1,3,5-tris-(betta   oksietil)
geksagidro-s-triazindan   hosil   bo’ladigan   supramolekulyar   xilat   komplekslarining
eng   barqaror   konfarmatsion   strukturasi   bo’yicha     kvant   kimyoviy   hisoblashlar
amalga oshirildi. Metall-organik   komplekslarning   optimallashtirilgan strukturasi
bo’yicha   molekulada   zaryad   zichligining   taqsimotini   hisoblash   yarim   emperik
(PM3),   elektrostatik   potensial,   reaktivlik   deskriptorlari,   barqaror   ergiyalarining
qiymatlari   zichlikning   funksional   nazariyasi   (DFT)   Monti-Karlo   algoritmi   hamda
B3LYP/6-31G**   bazis   to’plamini   qo’llab   amalga   oshirildi.   Molekulyar   orbital
energiyalarini   hisoblashlarga   oson   kirish   uchun   HUMO   va   LUMO   darajalarining
qiymatlari olindi. Barcha kvant kimyoviy hisoblashlar  Intel Core(TM) i3-2350 M
protsessor,   1,68   gigagersli   kompyuterda   Gaussian   09   va   HyperChem   dasturlarida
amalga oshirildi.
Cu 2+
,   Ni 2+
  kationlari   va   1,3,5-tris-(betta   oksietil)   geksagidro-s-triazindan
xilat komplekslarining hosiil bo’lish reaksiya sxemasi qo’yidagicha:
Reaksiya   sxemasidan,   Me-L     (Me:   Cu 2+
,Ni 2+
)   orasida   koordinatsion
bog’larning hosil bo’lishi   Me-1N; Me-3N orasida H-L bog’larining hosil bo’lishi
esa   8O-10H;     o’rtasida   vujudga   keladi.   Komplekslar   sintezida   molekulyar
44 strukturaning   shakllanishi   va   koordinatsion   bog’lar   hosil   bo’lishiga   dispersiya
effekti (DE)hamda electron korelyatsiyasi (EK)   eng katta ta’sir ko’rsatadi. Metall
–organik   xelatlar   molekulasida   triazin   tipidagi   planar   ligantlar   uchun   dispersiya
kuchlari singlet spin holatlari uchun nisbatan kuchsizdir. Biroq, triazin ligandlar va
metal   kationlari   uchun     hisoblab   topilgan   dispersiya   effiktlari   yuqori   bolishi
aniqlangan. Buning sababi metal ionining yuqori elektrostatik potensiali va manfiy
zaryadlangan   eksinal   legand   hisobiga   koordinatsion   bog’lar   hosil   bo’ladi.   Bu
o’zaro   ta’sir   o’z   navbatida   vujudga   kelgan   oktaedrik   strukturaning   barqarorligini
sezilarli   darajada   oshiradi.   1-rasmda   Cu(II),   Ni(II)   va   1,3,5-tris-(betta   oksietil)
geksagidro-s-triazindan   hosil   bo’lgan   komplekslarning   oktaedr   strukturasi
Gaussian 09 dasturida  DFT/B3LYP/6-31G**(p,d) basis to’plamini qo’llagan holda
hisoblab chiqilgan holati keltirilgan [56].
3.1.rasm. Triazin tipidagi ligand hamda Cu (II) ( a ) va Ni (II) ( b ) komplekslari
atrofida elektrostatik potensial zaryadning taqsimlanishi
Rasmdan,   Cu   (II)   va   eksinal   ligand   triazin   hosilasidan   hosil   bo’lgan
oktaedrik strukturada ( a ) korrelyatsiyasi (electron korelyatsiyasi) hisobiga vujudga
keladigan   electron   tanqisligi   mintaqasi   borligini   ko’rish   mumkin   (ko’k   ranglar).
Ni(II) va treazin hosil bo’lgan strukturada esa manfiy zaryadlangan eksinal ligand
hamda   metal   ionining   o’zoro   kuchli   ta’siri   hisobiga   mustahkam   bog’lar   hosil
bo’lishini   ko’rish   mumkin.   Bu   o’z   navbatida   markaziy   metal   ioni   va   legand
o’rtasida qo’shimcha ionli tortishish vujudga kelganligidan dalolat beradi.
Modellashtirilgan   mono   dentantli   komplekslarning   optimallashtirish   va
molekula parametrlarini hisoblashda kvant kimyoviy usullar (yarim emperik PM3
45 va   DFT/B3LYP/6-31G**(p,d))   qo’llash   orqali   amalga   oshirilgan.   Geometrik   va
molekulyar   parametrlar   ikkala   usulda   ham   hisodblandi   hamda   olingan   natijalar
atom   va   atomlar   guruhi   orasida   hosil   bo’lgan   bog’larning   standarti   bilan
solishtirildi (1-jadval).
1-jadval
Cu (II)-L kompleksning geometrik parametrlarini yarim emperik (PM3) va  DFT
((B3LYP/6-31G(d,p)) usullarida hisoblangan qiymati
Kimyoviy
bog’lar Standart
[28] PM3 DFT Ab initio
Bog’ uzunligi (A°)
Cu-1N 2.328 1.840 (0.488) 1.773 (0.555) 2.197 (0.131)
Cu-3N 2.375 2.007 (0.368) 2.105 (0.270) 2.265 (0.110)
8O-10H 2.007 1.877 (0.130) 1.874 (0.133) 1.922 (0.085)
10O-14H 2.042 1.898 (0.106) 1.868 (0.136) 1.998 (0.044)
Bog’lanish burchagi (°)
Cu-1N 80.27 86.75 (-6.48) 86.34 (-6.07) 84.12 (-3.85)
Cu-3N 173.87 169.61 (-74.34) 172.32 (1.55) 171.79 (2.08)
8O-10H 89.51 100.38 (-10.87) 99.71 (-10.20) 94.06 (-4.55)
10O-14H 172.23 176.28 (-4.05) 172.00 (0.23) 173.18 (0.95)
Jadvaldan, Cu-1N,   uchun PM3, DFT va Ab Initio   usullaridan foydalangan
holda   hisoblab   topilgan   bog'lar   orasidagi   masofalar   (A°)   mos   ravishda   1,840Å;
1,773Å; 2,197Å; Cu-3N uchun esa 2,007 A°; 2,105 A°;  2,265 A° ni tashqil qilishi
aniqlandi.
Shuningdek,   Ni(II)-1,3,5-tris-(betta   oksietil)   geksagidro-s-triazindan   hosil
bo’lgan kompleksning geometric parametrlari 2-jadvalda keltirilgan.
2-jadval
Ni (II)-L kompleksning geometrik parametrlarini yarim emperik (PM3) va   DFT
((B3LYP/6-31G(d,p)) usullarida hisoblangan qiymati
Kimyoviy
bog’lar Standart
[28] PM3 DFT Ab initio
Bog’ uzunligi (A°)
Ni-1N 1.994 2.005 (-0.011) 2.131 (-0.137) 1.921 (0.073)
Ni-3N 1.995 1.927 (0.068) 1.771 (0.224) 1.957 (0.038)
8O-10H 2.007 1.877 (0.130) 1.874 (0.133) 1.922 (0.085)
10O-14H 2.042 1.898 (0.106) 1.868 (0.136) 1.998 (0.044)
Bog’lanish burchagi (°)
46 Ni-1N 85.27 78.35 (6.92) 101.79 (-16.52) 88.82 (-3.55)
Ni-3N 90.24 80.49 (9.75) 79.52 (10.72) 86.54 (3.70)
8O-10H 89.51 100.38 (-10.87) 99.71 (-10.20) 94.06 (-4.55)
10O-14H 172.23 176.28 (-4.05) 172.00 (0.23) 173.18 (0.95)
Ni-1N   va   Ni-3N   orasida   vujudga   kelgan   koordinatsion   bog’lar   orasidagi
masofa 2.005 A° ; 2.131 A°; 1.921 A° hamda 1.927 A°; 1.771 A°; 1.957 A° dan
iborat ekanligini ko’rsatdi. Odatda DFT usulida hisoblash asosida olingan bog’lar
uzunligining   qiymatlari     yarim   emperik   usulda   olingan   qiymatlarga   qaraganda
ekspremental yo’l bilan olingan qiymatlarga yaqin chikqishini kouzatish mumkin.
Eng   yuqori   egallangan   molekulyar   orbital   (HOMO)   va   eng   past   band
bo'lmagan   molekulyar   (LUMO)   chegara   molekulyar   orbitallari   (FMO)   deb
nomlanadi.  FMOlar   optik  va   elektr   xususiyatlarida,   shuningdek,   kvant   kimyosida
muhim   rol   o'ynaydi   [57].   HOMO   elektron   yetishmaydigan   molekulaga   elektron
berish   qobiliyatini   ifodalaydi;   bu   ham   ionlanish   potentsiali   bilan   bog'liq.
Ligandning   metall   bilan   bog'lanish   qobiliyati   HOMO   energiya   qiymatlarining
oshishi   bilan   ortadi.   LUMO   elektronni   qabul   qilish   qobiliyati   sifatida   (ya'ni
elektronga   yaqinlik   bilan   bog'liq;   elektronga   boy   molekuladan   elektronni   qabul
qilish qobiliyati), bu shuningdek, birikmaning elektronga yaqinlik qobiliyati haqida
ma'lumot beradi [58]. 
Gaussian 09  dasturida olingan FMO grafiklari shuni ko'rsatadiki, Cu (II) va
Ni   (II)ning   1,3,5-tris-(betta   oksietil)   geksagidro-s-triazin   bilan   hosil   qilgan   xilat
komplekslarining   HOMO   va   LUMO   MO   lar     PM3,   DFT   va   Ab   initio   usullarida
hisoblangan energiyalari 3.2-rasmda keltirilgan.
47 3.2-rasm. Ni(II) va triazin  hosilasidan olingan kompleksning  HUMO va
LUMO MO bo’yicha energiya taqsimoti
Yarim   empirik   va   DFT   usullari   yordamida   Ni(II)   kompleksi   uchun
hisoblangan   FMO   energiyalari   (EHOMO,   ELUMO   va   EHOMO-LUMO)   -8,77,   -
3,85   va   4,92eV;   -8,08,   -3,23   va   5,45;   PM3,   PM6   va   DFT   uchun   mos   ravishda   -
0,75, 1,42 va 2,17eV. Ekanligini ko’rish mumkin.
  Cu(II)   kompleksi   uchun   FMO   -8,95,   -3,85   va   5,10eV;   -8,55,   -2,78   va
5,77eV; PM3, PM6 va DFT uchun mos ravishda -0,59, -2,54 va 1,95eV. DFT da
hisoblangan   energiya   bo'shlig'i   mono   Cu(II)   kompleksining   mono   Ni(II)
kompleksiga   qaraganda   qattiqroq   va   termodinamik   jihatdan   barqaror   ekanligini
aniqlandi.
Shuningdek,   Gaussian   09   dasturi   yordamida   PM3,   Ab   Initio   va
DFT/B3LYP/6-31G**(p,d))   usullari   yordamida   xelat   komplekslarning
elektrofillik/nukleofillik   (ō),   kimyoviy   potentsial   ( μ
),   kimyoviy   barqarorligini   ( )ɳ
kabi   geometric   parametrlarini   hisoblash   orqali   molekulalarning   tuzilishini   va
ularningreaksion   qobilyati   baholandi.   Ma’lumki,   ligandlarning   elektrofillik
qobilyati   ō   =   m2/2     asosida   hisoblash   mumkin.   Ushbu   geometric   parameter	
ɳ
qo'shimcha elektron zaryad olganida energiya barqarorligini o'lchaydi. Elektrofillik
elektrofilning   qo'shimcha   elektron   zaryad   olish   qobiliyatini   va   tizimning   atrof-
muhit   bilan   elektron   zaryad   almashishga   qarshiligini   o'z   ichiga   oladi.   Biroq,
48 tadqiqotlar   shuni   ko'rsatdiki,   elektrofillik/nukleofillik   indeksi   molekulalarning
kimyoviy   reaktivligini   tahlil   qilishning   juda   foydali   struktura   tavsifi   hisoblanadi
[16];   FMO   energiyalaridan   foydalangan   holda   kimyoviy   potentsial   va   kimyoviy
barqarorlik quyidagicha ifodalash mumkin: m=1/2 (EHOMO + ELUMO) va  =1/2ɳ
(-EHOMO  +  ELUMO)  [17-18].  DFT,  PM3  va  Ab  Initio  usullaridan   foydalangan
holda   hisoblangan   kimyoviy   potentsial   qiymatlari   Cu(II)   triazin   hosilasidan
olingan   kompleks   uchun   mos   ravishda   -0,335/-0,330,   -6,31/-6,495   va   -5,655/-
6,050eV;   hamda   Ni(II)   dan   olingan     kompleks   uchun   esa   mos   ravishda-1,565/-
0,595,   -6,400/-6,075   va   -5,665/-6,640.   Kimyoviy   faollik   elektrofil   potentsial   va
kimyoviy   potensialning   yuqori   qiymati   ( μ
)   bilan   tavsiflanadi,   u   qo'shimcha
elektron   zaryad   olish   qobiliyatiga   ega,   bu   esa   o’z   navbatida   kimyoviy
reaktivlikning yaxshiroq tavsiflovchisi hisoblanadi [19-20].
Xelat   komplekslarning   PM3,   Ab   Initio   va   DFT/B3LYP/6-31G**(p,d))
usullari yordamida Kimyovoy potensiali ( μ
), depol momenti, elektrofillik qobilyati
kimyoviy   barqarorligi   va   moddalarning   umumiy   energiyalari   kabi   geometric
parametrlari hisoblandi (3-jadval)
3-jadval
Cu (II)-L, Ni (II)-L kompleksning geometrik parametrlarini
Dibol
momenti
(Debay) μ
(eV) Ƞ
(eV) σ
(eV) E
(a.u) S.E
(kcal/mol)
Cu (II)-L kompleks
DFT
6,56±0,14 -3,345±0,95 1,08±0,23 0,462±0,01 -418,546 -5,62·10 2
PM3
3,80±0,48 -5,816±0,19 2,460±0,14 0,206±0,04 -305,72 -3,52·10 2
Ab I
6,44±0,45 -10,44±0,45 2,425±0,34 0,186±0,09 -226,46 -1,18·10 2
Ni (II)-L kompleks
DFT
5,77±0,54 -2,565±0,38 0,996±0,56 0,513±0,05 -614,37 -8,46·10 2
PM3
2,31±0,65 -6,420±0,84 2,550±0,31 0,196±0,05 -284,12 -6,20·10 2
Ab I
5,56±0,18 -8,48±0,23 2,88±0,86 0,173±0,07 -210,29 -2,14·10 2
Ikki kompleks [CuL] va [NiL] uchun DFT da hisoblangan jami energiyalar
mos ravishda -418,546 va - 614,132 a u; depol momenti mos ravishda 15,78; 13,77
debayga teng ekanligini ko’rish mumkin. 
49               
3.3-rasm. Cu (II)  (a) va Ni (II)  (b) ionlari va triazin hosilasi orasida hosil bo’lgan
komplekslarning sirt potensial energiyasining  Gaussianda hisoblangan qiymatlari
Komplekslarning   turli   kvant   kimyoviy   hisoblashdan   olingan   geometric
parametrlarining   qiymatlari   bir   biridan   qisman   farq   qiladi.   Bu   qatorda   kimyoviy
faollik,   ( σ , eV
),   kimyoviy   potensial   ( μ , eV
)   va   umumiy   energiya   qiymatlari
bog’lanishini 3-rasmda ko’rish mumkin. Rasmdan, Cu(II), Ni (II) ionlari va triazin
hosilasi   iborat   komplekslar     uchun   kimyoviy   potensial   hamda   depol   moment
qiymatlari bo’yicha o’zgarishi keltirilgan [59]. 
Shuningdek,   Gaussian   09   dasturida   DFT   usuli     yordamida   Cu   (II)
kompleksning IQ spektrlari olindi (4-rasm). 
3.3-rasm.   Triazin hosilasi va Cu 2+
 kationlaridan olingan kompleksning IQ spektrlari
Kompleksning   IQ   spektrlaridan   1600-100   sm -1
  sohalarda   hosil   bo lganʼ
yo qori   intensivli   cho qqilar   1,3,5-tris-(betta   oksietil)   geksagidro-S-triazin   C-H	
ʼ ʼ
bog larining valent tebranishi hisobiga, 3600-3300 sm
ʼ -1
  diapazondagi chuqqilar esa
50 OH   guruhlarining   valent   tebranishlari   hisobiga   hosil   bo lganliklariani   ko rishʼ ʼ
mumkin. Spektrlarning 900-600 sm -1
 Cu 2+
 kationlari va OH guruhlari hisobiga hosil
bo lgan   Cu-O   bog larining   difarmatsion   tebranishidan   hosil   bo lgan   chuqqilar	
ʼ ʼ ʼ
mavjudligi aniqlandi.
s-triazin   va   Ni   (II)   kationi   o'rtasida   hosil   bo'lgan   supramolekulyar   tizimli
kompleksda Xirshfeld sirt tahlili   asosida molekulalararo o'zaro ta'sirlarning tabiati,
murakkab   kovalent   bo'lmagan   o'zaro   ta'sirlar   CrystalExplorer   17,5   dasturi
yordamida o’rganildi (3.4-rasm).
Rasmdan   d(norm)   xaritasida   ba'zi   qizil   dog'lar   (a)   mavjudligini   ko’rish
mumkin. Bu qizil dog'lar qo'shni molekulalar bilan qisqa kovalent bo'lmagan o'zaro
ta'sirlarda ishtirok etadigan hududlar bilan bog'liq. 
3.4-rasm. Ni (II) va 1,3,5-tris-(betta oksietil) geksagidro-s-triazindan olingan
komplekslarning Xirshfeld yuzasi va Xirshfeld barmoq izlari
Eng   muhim   kovalent   bo'lmagan   o'zaro   ta'sirlar   Ni….O   va   O….H   atomlari
orasida vujudga kelganligi aniqlandi. Ikki o’lchovli Xirshfeld barmoq izlaridan esa
(b)   Ni….O   kovalent   bo’lmagan   o’zaro   ta’sirlar   64,8%   ni   (rasmda;   ko’k   rangli
hududlar),   O….H   atomlar   orasidagi   kovalent   bo’lmagan   o’zaro   ta’sirlar   8,8%   ni
(rasmda; rangsiz rangli hududlar) tashkil qilishi aniqlandi.
4.2. 2,4,6-tris(pirid-2-il)-s-triazin, salitsil kislota  va cu (II kationidan
kompleks hosil bo‘lishini kvant kimyoviy o’rganish
51 Cu2+   kationi   va   2,4,6-tris(pirid-2-il)-s-triazindan   kompleks   hosil   bo’lish
reaksiya sxemasi qo‘yidagicha:
Reaksiya   sxemasidan,   Me-L     (Me:   Cu 2+
)   orasida   koordinatsion   bog’larning
hosil   bo’lishi     Cu-12N;   Cu-17N;   Cu-19N;   Cu-28N;   Cu   -32N;   Cu-39N   atomlar
orasida   bog’larning   hosil   bo’lishi   hisobiga   kompleks   hosil   bo’lishini   ko’rish
mumkin   (1-rasm).   Kompleks   sintezida   molekulyar   strukturaning   shakllanishi   va
koordinatsion   bog’lar   hosil   bo’lishiga   dispersiya   effekti   (DE)   hamda   elektron
korelyatsiyasi   (EK)   eng   katta   ta’sir   ko’rsatadi.   Metall–organik   komplekslarning
molekulasida triazin tipidagi planar ligantlar uchun dispersiya kuchlari singlet spin
holatlari   uchun   nisbatan   kuchsizdir.   Biroq,   triazin   ligandlar   va   metall   kationlari
uchun     hisoblab   topilgan   dispersiya   effiktlari   yuqori   bo’lishi   aniqlangan.   Buning
sababi   metall   ionining   yuqori   elektrostatik   potensiali   va   manfiy   zaryadlangan
eksinal   legand   hisobiga   koordinatsion   bog’lar   hosil   bo’ladi.   Bu   o’zaro   ta’sir   o’z
navbatida  vujudga kelgan  oktaedrik strukturaning barqarorligini   sezilarli  darajada
oshiradi.
52 3.5-rasm. Kompleksning optimallashtirilgan molekula strukturasi
DFT   hisoblariga   ko’ra,   Cu-N   atomlari   orasida   vujudga   kelgan
koordinatsiyon bog’lar uzunligi 1,913÷2,104 Ao bo’lishi aniqlandi. (4-jadval).
4-jadval
Cu-N  koordinatsiyon bog’lar uzunligi  (A°)
Cu-12N 1 , 926   ±  0,05
Cu-17N 2 , 007   ±  0,03
Cu-19N 1,938  ±  0,03
Cu-28N 2,104  ±  0,04
Cu-32N 1 , 9 13  ±  0,08
Cu-39N 1 , 9 47  ±  0,02
Koordinatsion   bog’lar   orasidagi   burchaklar:   57,3 o  
÷94,5 o
  teng   bo’lishi
hisoblab topildi.
Shuningdek,   DFT   usulida     eng   yuqori   band   bo’lgan   molekulyar   orbital
(HOMO) va eng quyi bo’sh molekulyar (LUMO) orbitallar energiyasi hisoblandi.
Hisoblash   natijalariga   ko’ra       Cu 2+
  kationi   va   2,4,6-tris(pirid-2-il)-s-triazi   hosil
bo’ladigan kompleksning HUMO energiyasi E=-2,153 eV ga, LUMO molekulyar
orbital energiyasi esa, E=-0,0205 eV ga teng ekanligi aniqlandi. Chegara orbitallar
orasidagi taqiqlangan hudud energiyasi esa ∆E =2,132 eV tengligi hisoblab topildi.
Shuningdek,   C u2+
  kationi   va   2,4,6-tris(pirid-2-il)-s-triazin   hosil   bo’ladigan
kompleksning   Xirshfeld   sirt   tahlili   asosida   molekulalararo   o'zaro   ta'sirlarning
53 tabiati,  murakkab   kovalent   bo'lmagan  o'zaro  ta'sirlar  CrystalExplorer   17,5  dasturi
yordamida o’rganildi.
3.6-rasm. TPTZ-Cu kompleks molekulasi atrofida elektrostatik potentsial
taqsimoti va dispersiya kuchlari
Rasmning   turli   sohalarida   rang   gradienti   murakkab   molekulada   musbat   va
manfiy zaryadlarning taqsimlanishini ko'rsatadi. Molekulaning yashil rangli hududi
molekulaning   dominant   manfiy   zaryad   zichligi   bo'lgan   qismini,   qizil   rangli
hududlar   esa   musbat   zaryadlangan   hududlarni   ko'rsatadi.   Bu   holda   zaryadlarning
taqsimlanishi   TPTZ   ligandlari   va   Cu   (II)   ionlari   o'rtasida   elektrostatik   o'zaro
ta'sirlar mavjudligini ko'rsatadi. TPTZ ligandning ko'k hududlarida manfiy zaryad
mavjudligi   pridil   molekulasidagi   azot   atomlariga   tegishli   ekanligini   ko'rish
mumkin.   Ushbu   manfiy   zaryadlangan   hududlar   odatda   Lyus   kislotasi   vazifasini
bajaradigan   taqsimlanmagan   elektron   qabul   qiluvchi   Cu   (II)   kationi   bilan
koordinatsion   aloqani   hosil   qilishi   mumkin.   Shuningdek,   bular
muvofiqlashtiruvchi   parklarning   shakllanishi   va   barqarorligi   uchun   asosiy
harakatlantiruvchi kuchlardir.
54 V. XULOSALAR
1. s-triazin   hosilalari   va   ba’zi   o’tish   metallarning   kationlaridan   kompleks
hosil   bo’lishi,   komplekslarning   fizik-kimyoviy   xossalari   haqida
ma’lumotlar to’plandi, o’rganildi va tahlil qilindi.
2. Cu 2+
  kationi   va   1,3,5-tris-(betta   oksietil)   geksagidro-s-triazindan   hosil
bo’lgan komplekslarning fizik kattaliklari  yarim emperik (PM3) va  DFT
((B3LYP/6-31G(d,p)) usullarida hisoblab topildi.
3. DFT   hisoblash   bo’yicha   Cu 2+
  kationi   va   1,3,5-tris-(betta   oksietil)
geksagidro-s-triazin orasida vujudga keladigan koordinatsion bog’larning
uzunligi  2.131 A o
, bog’ burchagi esa 101.79 o
 teng ekanligi aniqlandi.
55 4. Cu 2+
  kationi   va   2,4,6-tris(pirid-2-il)-s-triazi   hosil   bo’ladigan
kompleksning   HUMO   energiyasi   E=-2,153   eV   ga,   LUMO   molekulyar
orbital energiyasi esa, E=-0,0205 eV ga teng ekanligi aniqlandi. Chegara
orbitallar   orasidagi   taqiqlangan   hudud   energiyasi   esa   ∆ E
=2,132   eV
tengligi hisoblab topildi.  
VI. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Lara   F.   J.   Enhanced   bistability   by   guest   inclusion   in   Fe   (II)   spin
crossover   porous   coordination   polymers   //Chemical   Communications.   –
2012. – V. 48. – №. 39. – P 4686-4688. 
2. Rodríguez-Velamazán J. A. et al. A switchable molecular rotator: neutron
spectroscopy study on a polymeric spin-crossover compound //Journal of
the American Chemical  Society. – 2012. – Т. 134. – №. 11. – С. 5083-
5089.
3. Nemec I., Herchel R., Trávníček Z. The relationship between the strength
of hydrogen bonding and spin crossover behaviour in a series of iron (III)
56 Schiff base complexes //Dalton Transactions. – 2015. – Т. 44. – №. 10. –
С. 4474-4484.
4. Chen   X.   Y.   Temperature,   light   and   solvent-induced   spin   transition   in   a
3D   2-fold   interpenetrated   PtS-type   porous   coordination   polymer
//Chemical   Communications.   –   2013.   –   Т.   49.   –   №.   93.   –   С.   10977-
10979.
5. Mondal   D.   J.   Solvent-induced   reversible   spin-crossover   in   a   3D
Hofmann-type   coordination   polymer   and   unusual   enhancement   of   the
lattice   cooperativity   at   the   desolvated   state   //Inorganic   Chemistry.   –
2020. – Т. 59. – №. 18. – С. 13024-13028.
6. Dey B., Mondal A., Konar S. Effect of Ligand Field Strength on the Spin
Crossover   Behaviour   in   5 X SalEen   (X=   Me,   Br   and   OMe)   Based   Fe‐ ‐
(III) Complexes //Chemistry–An Asian Journal. – 2020. – Т. 15. – №. 11.
– С. 1709-1721.
7. Kumar   B.   Spin State   Modulation   in   FeII Based   Hofmann Type	
‐ ‐ ‐
Coordination   Polymers:   From   Molecules   to   Materials   //The   Chemical
Record. – 2022. – С. e202200135.
8. Steinbauer   J.,   Biermann   S.,   Bhandary   S.   Role   of   charge   transfer   in
hybridization-induced   spin   transition   in   metal-organic   molecules
//Physical Review B. – 2019. – Т. 100. – №. 24. – С. 245418.
9. Wörner   H.   J.   Charge   migration   and   charge   transfer   in   molecular
systems //Structural Dynamics. – 2017. – Т. 4. – №. 6. – С. 061508.
10. Hauser   A.   Light-induced   spin   crossover   and   the   high-spin→   low-spin
relaxation //Spin crossover in transition metal compounds II. – 2004. – С.
155-198.
11. Köbke   A.  et   al.  Reversible   coordination-induced   spin-state   switching   in
complexes on metal surfaces //Nature nanotechnology. – 2020. – Т. 15. –
№. 1. – С. 18-21.
12. Heitz   M.   C.,   Ribbing   C.,   Daniel   C.   Spin-orbit   induced   radiationless
transitions   in   organometallics:   Quantum   simulation   of   the   intersystem
57 crossing processes in the photodissociation of HCo (CO) 4 //The Journal
of chemical physics. – 1997. – Т. 106. – №. 4. – С. 1421-1428.
13. Shafikov M. Z. Modulation of intersystem crossing rate by minor ligand
modifications   in   cyclometalated   platinum   (II)   complexes   //Inorganic
Chemistry. – 2016. – Т. 55. – №. 15. – С. 7457-7466.
14. Karak   P.,   Chakrabarti   S.   The   influence   of   spin–orbit   coupling,
Duschinsky   rotation   and   displacement   vector   on   the   rate   of   intersystem
crossing   of   benzophenone   and   its   fused   analog   fluorenone:   a   time
dependent   correlation   function   based   approach   //Physical   Chemistry
Chemical Physics. – 2020. – Т. 22. – №. 42. – С. 24399-24409.
15. Sousa   C.   et   al.   Deactivation   of   Excited   States   in   Transition Metal‐
Complexes:   Insight   from   Computational   Chemistry   //Chemistry–A
European Journal. – 2019. – Т. 25. – №. 5. – С. 1152-1164.
16. Seguel G. V., Rivas B. L., Paredes C. Study of the interactions between
copper   (II)   acetate   monohydrate   and   orotic   acid   and   orotate   ligands
//Journal of the Chilean Chemical Society. – 2010. – Т. 55. – №. 3. – С.
355-358.
17. Karak   P.,   Chakrabarti   S.   The   influence   of   spin–orbit   coupling,
Duschinsky   rotation   and   displacement   vector   on   the   rate   of   intersystem
crossing   of   benzophenone   and   its   fused   analog   fluorenone:   a   time
dependent   correlation   function   based   approach   //Physical   Chemistry
Chemical Physics. – 2020. – Т. 22. – №. 42. – С. 24399-24409.
18. De   Souza   B.   et   al.   Predicting   phosphorescence   rates   of   light   organic
molecules using TD-DFT and the path integral approach to dynamics //J.
Chem. Theory Comput. – 2019. – Т. 15. – С. 1896-1904.
19. Kepenekian   M.   Toward   reliable   dft   investigations   of   mn-porphyrins
through   caspt2/dft   comparison   //Journal   of   Chemical   Theory   and
Computation. – 2011. – Т. 7. – №. 11. – С. 3532-3539.
58 20. Levine   D.   S.   CASSCF   with   extremely   large   active   spaces   using   the
adaptive sampling configuration interaction method //Journal of chemical
theory and computation. – 2020. – Т. 16. – №. 4. – С. 2340-2354.
21. Ignatius   I.   C.   et   al.   Synthesis,   crystal   growth   and   characterization   of
novel   semiorganic   nonlinear   optical   crystal:   Dichloro   (beta-alanine)
cadmium (II) //Optik. – 2014. – V. 125. – №. 18. – P. 5144-5147.
22. Saghatforoush   L.   et   al.   Mononuclear,   tetranuclear   and   polymeric
cadmium (II) complexes with the 3, 6-bis (2-pyridyl)-1, 2, 4, 5-tetrazine
ligand:   Synthesis,   crystal   structure,   spectroscopic   and   DFT   studies
//Polyhedron. – 2016. – V. 119. – P. 160-174.
23. Soliman   S.   M.   et   al.   Syntheses   and   structural   investigations   of   penta-
coordinated   Co   (II)   complexes   with   bis-pyrazolo-s-triazine   pincer
ligands,   and   evaluation   of   their   antimicrobial   and   antioxidant
activities //Molecules. – 2021. – V. 26. – №. 12. – P. 3633.
24. Sherif O. E., Abdel-Kader N. S. DFT calculations, spectroscopic studies,
thermal   analysis   and   biological   activity   of   supramolecular   Schiff   base
complexes //Arabian Journal of Chemistry. – 2018. – V. 11. – №. 5. – P.
700-713.
25. Fathalla E. M. et al. Supramolecular Structure and Antimicrobial Activity
of   Ni   (II)   Complexes   with   s-Triazine/Hydrazine   Type   Ligand
//Inorganics. – 2023. – V. 11. – №. 6. – P. 253.
26. Shao D. et al. Field-Induced Single-Ion Magnet  Behaviour in Two New
Cobalt   (II)   Coordination   Polymers   with   2,   4,   6-Tris   (4-pyridyl)-1,   3,   5-
triazine //Inorganics. – 2017. – V. 5. – №. 4. – P. 90.
27. Dubler,   E.;   Gyr,   E.   New   metal   complexes   of   the   antitumor   drug   6-
mercaptopurine.   Syntheses   and   X-ray   structural   characterizations   of
dichloro(6-mercaptopurinium)copper(I),   dichlorotetrakis(6-
mercaptopurine)cadmium(II),   and   bis(6-mercaptopurinato)cadmium(II)
dehydrate. Inorg. Chem. 1988, 27, 1466–1473. 
59 28. Fathalla E. M. et al. Supramolecular Structure and Antimicrobial Activity
of   Ni   (II)   Complexes   with   s-Triazine/Hydrazine   Type   Ligand
//Inorganics. – 2023. – V. 11. – №. 6. – P. 253.
29. Uzokov   J.   R.,   Mukhamadiev   N.   K.   Sorption   characteristics   of   the
mesoporous   sorbents   based   on   tetraethoxysilane   and   titanium   oxide
//European Journal of Molecular & Clinical Medicine. – 2020. – Т. 7. –
№. 07. – С. 656-660.
30. Diyarov   A.   A.     Mukhamadiev,   N.   Q.,   &   Uzokov,   J.   Synthesis   of
mesoporous   sorbents   on   the   basis   of   Al2O3   and   their   textural
characteristics //Central Asian Journal of Medical and Natural Science. –
2022. – Т. 3. – №. 3. – С. 511-518
31. Saghatforoush   L.   et   al.   Mononuclear,   tetranuclear   and   polymeric
cadmium (II) complexes with the 3, 6-bis (2-pyridyl)-1, 2, 4, 5-tetrazine
ligand:   Synthesis,   crystal   structure,   spectroscopic   and   DFT   studies
//Polyhedron. – 2016. – V. 119. – P. 160-174.
32. Jia   W.   G.   et   al.   Two   cadmium   (II)   complexes   with   oxazoline-based
ligands   as   effective   catalysts   for   C–N   cross-coupling   reactions
//Inorganica Chimica Acta. – 2015. – V. 427. – P. 226-231.
33. Ulugboyeva   G.   O.   Uzokov,   J.   R.,   Mukhammadiyev,   N.   Q.,   &
Mukhamadiyev, A. N. Amorphous silica gel as a surfactant for saponins:
support, synthesis,  and  texture characteristics   //Central  Asian  Journal   of
Medical and Natural Science. – 2023. – Т. 4. – №. 2. – С. 601-607
34. Bourliva A. Removal of Cu2+ and Ni2+ ions from aqueous solutions by
adsorption   onto   natural   palygorskite   and   vermiculite   //Clay   Minerals.   –
2018. – Т. 53. – №. 1. – С. 1-15.
35. Mamaziyaeva   S.,   Uzokov,   J.   R.,   Mukhammadiyev,   N.   Q.,   &
Mukhamadiyev,   A.   N.   Synthesis   and   their   texture   characteristics   of
mesoporous   silica   gel   as   surfactant   supporting   rutin   //Central   Asian
Journal of Medical and Natural Science. – 2023. – Т. 4. – №. 2. – С. 608-
614
60 36. Medlycott   E.   A.,   Udachin   K.   A.,   Hanan   G.   S.   Non-covalent
polymerisation   in   the   solid   state:   halogen–halogen   vs.   methyl–methyl
interactions   in   the   complexes   of   2,   4-di   (2-pyridyl)-1,   3,   5-triazine
ligands //Dalton Transactions. – 2021. – №. 4. – P. 430-438.
37. Arzimurodova X. Ismatov, D. M., Uzokov, J. R., Mukhamadiyev, A. N.,
Mukhamadiev,   N.   Q.,   &   Fattoyeva,   N.   H.Quantum   chemical   evaluation
of   complex   formation   of   Co   (II)   ions   with   quercetin   molecule   //Central
Asian Journal of Medical and Natural Science. – 2022. – Т. 3. – №. 3. –
С. 338-344.
38. Uzokov   J.   R.,   Mukhamadiev   N.   K.   Sorption   characteristics   of
mesoporous   composite   SiO2·   TiO2   //Central   Asian   Journal   of   Medical
and Natural Science. – 2021. – Т. 2. – №. 5. – С. 494-498.
39. Uzokov   J.   R.,   Mukhamadiev   N.   K.   Sorption   characteristics   of
mesoporous   composite   SiO2·   TiO2   //Central   Asian   Journal   of   Medical
and Natural Science. – 2021. – Т. 2. – №. 5. – С. 494-498.
40. Usmonova   H.,   Uzokov,   J.   R.,   Mukhamadiev,   N.   Q.,Study   of   structural
and   electronic   properties   of   (ZnO)   n   (n=   10÷   30)   nanoclusters   using
quantum   chemical   methods   //Central   Asian   Journal   of   Medical   and
Natural Science. – 2022. – Т. 3. – №. 6. – С. 428-434.
41. Ignatius   I.   C.   et   al.   Synthesis,   crystal   growth   and   characterization   of
novel   semiorganic   nonlinear   optical   crystal:   Dichloro   (beta-alanine)
cadmium (II) //Optik. – 2014. – Т. 125. – №. 18. – С. 5144-5147.
42. Saghatforoush   L.   et   al.   Mononuclear,   tetranuclear   and   polymeric
cadmium (II) complexes with the 3, 6-bis (2-pyridyl)-1, 2, 4, 5-tetrazine
ligand:   Synthesis,   crystal   structure,   spectroscopic   and   DFT   studies
//Polyhedron. – 2016. – Т. 119. – С. 160-174.
43. Usmonova   H.,   Uzokov   J.R.,   Mukhamadiev   N.Q.,   Mukhamadiev   A.N.
Study   of   structural   and   electronic   properties   of   (ZnO)   n   (n=   10÷   30)
nanoclusters   using   quantum   chemical   methods   //central   asian   journal   of
medical and natural science. – 2022. – Т. 3. – №. 6. – С. 428-434.
61 44. Uzokov   J.   R.,   Mukhamadiev   N.   K.   Sorption   characteristics   of   the
mesoporous   sorbents   based   on   tetraethoxysilane   and   titanium   oxide
//European journal of molecular and clinical medicine. – 2020. – Т. 7. –
№. 7. – С. 656-660.
45. Sherif O. E., Abdel-Kader N. S. DFT calculations, spectroscopic studies,
thermal   analysis   and   biological   activity   of   supramolecular   Schiff   base
complexes //Arabian Journal of Chemistry. – 2018. – Т. 11. – №. 5. – С.
700-713.
46. Uzokov J. et al. Synthesis of SiO2· xZrO2 nanoporous sorbents and their
texture and sorption characteristics //Science and innovation. – 2023. – Т.
2. – №. A6. – С. 43-57.
47. Fathalla E. M. et al. Supramolecular Structure and Antimicrobial Activity
of   Ni   (II)   Complexes   with   s-Triazine/Hydrazine   Type   Ligand
//Inorganics. – 2023. – Т. 11. – №. 6. – С. 253.
48. Shao D. et al. Field-Induced Single-Ion Magnet  Behaviour in Two New
Cobalt   (II)   Coordination   Polymers   with   2,   4,   6-Tris   (4-pyridyl)-1,   3,   5-
triazine //Inorganics. – 2017. – Т. 5. – №. 4. – С. 90.
49. Arzimurodova   X.   et   al.   Quantum   chemical   evaluation   of   complex
formation of Co (II) ions with quercetin molecule //Central Asian Journal
of Medical and Natural Science. – 2022. – Т. 3. – №. 3. – С. 338-344.
50. Dubler,   E.;   Gyr,   E.   New   metal   complexes   of   the   antitumor   drug   6-
mercaptopurine.   Syntheses   and   X-ray   structural   characterizations   of
dichloro(6-mercaptopurinium)copper(I),   dichlorotetrakis(6-
mercaptopurine)cadmium(II),   and   bis(6-mercaptopurinato)cadmium(II)
dehydrate. Inorg. Chem. 1988, 27, 1466–1473. 
51. Fathalla E. M. et al. Supramolecular Structure and Antimicrobial Activity
of   Ni   (II)   Complexes   with   s-Triazine/Hydrazine   Type   Ligand
//Inorganics. – 2023. – Т. 11. – №. 6. – С. 253.
62 52. Diyarov   A.   A.   et   al.   Synthesis   of   mesoporous   sorbents   on   the   basis   of
Al2O3   and   their   textural   characteristics   //Central   Asian   Journal   of
Medical and Natural Science. – 2022. – Т. 3. – №. 3. – С. 511-518.
53. Saghatforoush   L.   et   al.   Mononuclear,   tetranuclear   and   polymeric
cadmium (II) complexes with the 3, 6-bis (2-pyridyl)-1, 2, 4, 5-tetrazine
ligand:   Synthesis,   crystal   structure,   spectroscopic   and   DFT   studies
//Polyhedron. – 2016. – Т. 119. – С. 160-174.
54. Jia   W.   G.   et   al.   Two   cadmium   (II)   complexes   with   oxazoline-based
ligands   as   effective   catalysts   for   C–N   cross-coupling   reactions
//Inorganica Chimica Acta. – 2015. – Т. 427. – С. 226-231.
55. Lin   W.   et   al.   Supramolecular   engineering   of   chiral   and   acentric   2D
networks.   Synthesis,   structures,   and   second-order   nonlinear   optical
properties   of   bis   (nicotinato)   zinc   and   bis   {3-[2-(4-pyridyl)   ethenyl]
benzoato} cadmium //Journal of the American Chemical Society. – 2022.
– Т. 120. – №. 50. – С. 13272-13273.
56. Uzokov   J.   R.,   Mukhamadiev   N.   K.   Sorption   characteristics   of   the
mesoporous   sorbents   based   on   tetraethoxysilane   and   titanium   oxide
//European journal of molecular and clinical medicine. – 2020. – Т. 7. –
№. 7. – С. 656-660.
57. Medlycott   E.   A.,   Udachin   K.   A.,   Hanan   G.   S.   Non-covalent
polymerisation   in   the   solid   state:   halogen–halogen   vs.   methyl–methyl
interactions   in   the   complexes   of   2,   4-di   (2-pyridyl)-1,   3,   5-triazine
ligands //Dalton Transactions. – 2021. – №. 4. – С. 430-438.
58. Mamaziyaeva   S.   et   al.   Synthesis   and   their   texture   characteristics   of
mesoporous   silica   gel   as   surfactant   supporting   rutin   //Central   Asian
Journal of Medical and Natural Science. – 2023. – Т. 4. – №. 2. – С. 608-
614.
59. Husenov, F. N., Uzokov, J. R., Mukhammadiyev, N. Q., Tashmatova, R.
V., & Mukhamadiyev, A. N. (2023). Synthesis of mesoporous Al2O3 and
63 study   of   its   sorption   properties.   Central   Asian   Journal   of   Medical   and
Natural Science, 4(2), 596-600.
64 65 66

Triazinning Cu (II) ioni bilan hosil qilgan komplekslarini kvant kimyoviy o‘rganish MUNDARIJA KIRISH3 II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 6 2.1. s-triazin va o’tish metallaridan hosil qiladigan komplekslar sintezining 6 2.2. s-triazin va metall kationlaridan komplekslarning hosil bo’lish reaksiyalari 5 2.3. 2,4,6-tris (piridin-2-il)-s-triazin (TPTZ) koordinatsion kimyosi. 8 2.4. Cu-TPTZ komplekslarning hosil bo’lish imkoniyatlari. 10 2.4. Ni (II)-TPTZ komplekslari sintezi va amaliy ahamiyati 13 2.5. 1,3,5- tipidagi triazine ligandlaridan komplekslar sinteziga umumiy yondoshuv 2.6. II bob bo‘yicha xulosalar 21 III BOB. S-TRIAZIN LIGANDLARI VA METALL KATIONLARIDAN KOMPLEKS HOSIL BO’LISHI KVANT KIMYOVIY O’RGANISH 23 3.1. Kvant kimyoviy usullarning umumiy tavsifi 23 3 .2.Turli xil emperikmas va emperik usullar 26 3.3.Xartri-Fok usuli 29 3.4. Regression analiz va ststistik parametrlar 30 IV BOB. KOMPLEKSLARNI KVANT KIMYOVIY USULLARDA O‘RGANISH NATIJALARINING MUHOKAMASI 45 4.1. Cu 2+ va Ni 2+ kationlari bilan 1,3,5-tris-(betta oksoetil) geksagidrokso- s-triazinning hosil qiladigan komplekslarni kvant kimyoviy o’rganish 44 4.2. 2,4,6-tris(pirid-2-il)-s-triazin, salitsil kislota va cu (II) kationidan kompleks hosil bo‘lishini kvant kimyoviy o’rganish 52 V. XULOSALAR 59 VI. ADABIYOTLAR 60 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi va ahamiyatini asoslash. So’ngi yillarda o’tish metallarining kationlari va organik ligandlar asosida supramolekulyar tizimli komplekslar sintezi keskin sur’atlarda ortdi. Bu turdagi komplekslar orasida kooperativ o’z-o’zini yig’ish mexanizi orqali hosil qilingan 2D yoki 3D metall- supramolekulyar birikmalar alohida ahamiyatli bo’lib, hozirgi kunda ularning qo’llanilish sohalari ortib bormoqda. Metall supramolekulyar birikmalar sintezida “mehmon-mezbon” orasidagi kovolentsiz o’zaro ta’sirlarda metall ionlarini muvofiqlashtirish, substrat molekulalari selektivligini oshirish orqali hosil qilingan orgona-noorganik gibrid kokristallar optik va dielektrik, yuqori adsorbsion sig’imli nanog’ovak materiallar, fotokatalitik reaksialarda selektiv katalizatorlar, faza o’zgarishida yuqori luyumisint, ferroelektrik hamda ferromagnit kabi noyob fizik- kimyoviy xossalarga ega. s-triazinning turli funksion guruh saqlavchi hosilalari va oraliq metall ionlaridan hosil bo lgan komplekslar keng amaliy ahamiyatga ega bo’lib, fan vaʻ tixnikaning turli sohalarida amaliy ahamiyatga ega. Jumladan, s-triazin va oraliq metall ionlari tomonidan hosil qilingan ba'zi komplekslar yorug'lik chiqaradigan xususiyatlarga ega. Ular optik materiallarda, fotodiot hamda tranzistorlarda, lazerlarda va energiyani samarali konvertatsiya qilish yoki ma'lum bir to'lqin uzunligidagi yorug'lik chiqarishni talab qiladigan qurilmalarda ishlatiladigan materiallardir. s-triazin hosilalari va metall kationlaridan hosil bo'lgan komplekslar noyob xususiyatlarga egaligi bois elektronika va “smart” materiallarni olishda o’rni beqiyos. Melamin yoki siyanurik kislota kabi s-triazin hosilalari mukammal kimyoviy barqarorlik va noyob elektron xususiyatlarni namoyish qiluvchi qattiq, tekis va aromatik tuzilishga ega. Ushbu organic ligandlar mis, kumush yoki platina kabi metall kationlari bilan komplekslar hosil qilganda, kengaytirilgan funksionallik va moslashtirilgan xususiyatlarga ega yangi materiallarga olish imkonini beradi. 2

Metall kationlar s-triazin ligandlaridan olin komplekslar zaryad tashuvchi sifatida, yaxshilangan elektr o'tkazuvchanlik xossalarga, orbitallarning energiya darajasi va tarmoqli bo'shliqlarining qisqaligi, shuningdek bu turdagi komplekslar ko'rinadigan va yaqin infraqizil hududlarda yutilish va emissiyani o'z ichiga olgan mukammal optik xususiyatlarni nomoyon qiladi. s-triazin ligandlari va metall komplekslari ko'pincha boshqa materiallarga qaraganda termik hamda mexanik barqarorlikka ega. s-triazin ligandlari va metall kationlarini o'z-o'zini yig'ish mexanizmi orqali olingan komplekslari tartiblangan va muntazam tuzilishga ega bo’ladi. Ushbu o'z-o'zini yig'ish xususiyati elektron qurilmalar va smart materiallarni ishlab chiqish uchun zarur bo'lgan boshqariladigan morfologiyaga ega bo'lgan yupqa plyonkalar va qoplamalarni ishlab chiqarish imkonini beradi. s-triazin hosilalari va metall kationlaridan hosil bo'lgan komplekslar noyob xususiyatlarga ega gibrid materiallar bo’lganligi bois optoelektronikada smart materiallar issiqlikdan himoyalovchi qoplamalar olishda, tibbiyotda dori vositalarini tashib o’tkazishda qo’llaniladigan ilovalar tarkibiga kiradi. Bu turdagi gibrid komlekslarni hosil bo’lishini kvant kimyoviy usullarda o’rganish ularning sintezi modellashtirish hamda loyihalash orqali xossalari oldindan ma’lum bo’lgan komplekslar olish imkonini beradi. Ishning maqsadi metall kationlari va ligant sifatida s-triazin hosilalaridan komplekslar hosil bo’lishini kvant kimyoviy usullarda o’rganish orqali xossalari oldindan ma’lum bo’lgan komplekslarning maqsadli sintezni amalga oshirish. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish kerak: o s-triazin hosilalri va metall kationlaridan komplekslarning fizik-kimyoviy xossalari bayon qilingan manbalar, internit resurlari bilan tanishish; o s-triazin hosilalari ligatlarini yarim emperik, emperikmas va DFT kabi kvant kimyoviy usullar asosida optimallashtirilgan molekula strukturasi asosida elektron zichlik taqsimoti orqali reaksion markazlarni aniqlash; 3

o ba’zi o’tish metallari kationlarining organik ligant 1,3,5-tris-(betta oksietil) geksagidro-s-triazin bilan hosil qiladigan mikrokristalli komplekslarining strukturaviy barqarorligi, zaryad o’tkazish effektlari, molekulada HUMO hamda LUMO energiyalarini aniqlash orqali ularning tarmoq bo’shlig’i kengligini hisoblab toppish; Tadqiqot ob'ektlari Cu 2+ va Ni 2+ kationlari hamda organik ligant sifatida triazinning turli hosilalari asosida olingan ko’p dentatli gibrid komplekslar. Tadqiqot predmeti. o’tish metallari kationlari va s-tiazin hosilalari hosil qiladigan komplekslarning strukturaviy barqarorligi, zaryad o’tkazish effektlari, molekulada elektron zichlik taqsimoti orqali reaksion markazlarning holati, atomlar orasidagi masofa kabi fizik kattaliklar. Hisoblash usullari. Metall-organik komplekslarning optimallashtirilgan strukturasi bo’yicha molekulada zaryad zichligining taqsimotini hisoblash yarim emperik (PM3), elektrostatik potensial, reaktivlik deskriptorlari, barqaror ergiyalarining qiymatlari zichlikning funksional nazariyasi (DFT) Monti-Karlo algoritmi hamda B3LYP/6-31G** bazis to’plamini qo’llab amalga oshirildi. Molekulyar orbital energiyalarini hisoblashlarga oson kirish uchun HUMO va LUMO darajalarining qiymatlari olindi. Nashrlar. 1. Xodjayorova G. Ergashosh Sh., Uzokov J.R., Mukhammadiyev N.Q Quantum chemical study of the synthesis of a chilate complex based on ni (II) cation and 1, 3, 5-tris-(betta oxoethyl) hexahydrooxo-s-triazine //Science and innovation. – 2024. – V. 3. – №. A3. – P. 75-82. 2. Ergashosh Sh., Uzokov J.R., Mukhammadiyev N.Q Evaluation of the effectiveness of using virtual learning technology in teaching chemistry //Science and innovation. – 2024. – V . 3. – №. A4. – P . 150-155. 4

II. ADABIYOTLAR SHARHI 2.1. s-triazin va o’tish metallaridan hosil qiladigan komplekslar sintezining Triazinlar uchta uglerod va uchta azot atomidan tashkil topgan olti a'zoli aromatik geterosikllardir. Triazinlarning asosiy getero halqalarida azot atomlarning joylashishiga qarab: 1,2,3-triazin (1), 1,2,4-triazin (2), 1,3,5-triazin (3) va 2,4,6- triazin kabi izomerlari mavjud bo’lib, ular orasida kompliks birikmalar kimyosida 1,3,5-triazin va 2,4,6-triazinlar ligandlar sifatida amaliy ahamiyatga ega [1-5]. s-triazin hosilalari supramolekulyar birikmalar va kompleks hosil bo’lishida quyidagi xususiyatlarga ega: funktsional xilma-xillik: s-triazin hosilalari aromatik halqaning turli holatlarida kiritilishi mumkin bo'lgan keng funktsional guruhlarni namoyish etadi [6]. Ushbu funktsional xilma-xillik eruvchanlik, barqarorlik va elektron xususiyatlar kabi fizik kimyoviy xossalarni nomoyon qiladi. s-triazin yadrosidagi o'rnini bosuvchi moddalarni o'zgartirish orqali tadqiqotchilar aniq ilovalar uchun hosil bo'lgan birikmalarning reaktivligi va xususiyatlarini moslashtirishi mumkin [7]. Xelatlovchi ligandlar: s-triazin hosilalari metall ionlari bilan koordinatsion komplekslar hosil qilib, xelatlovchi ligandlar vazifasini bajarishi mumkin. s-triazin halqasidagi azot atomlari metall ionlari bilan muvofiqlasha oladigan taqsimlanmagan juft elektronlarga ega, natijada ular ishtirokida barqaror komplekslar hosil bo'ladi. S-triazin hosilalarining xelatlash qobiliyati ularni turli sohalarda, jumladan koordinatsion kimyo, kataliz va metall-organik gibrid materiallar olishda katta amaliy ahamiyatga ega [8]. Bundan tashqari s-triazin hosilalari “mezbon-mehmon” tipli supramolekulyar birikmalar hosil bo’lishida ishtirok etadi. S-triazin hosilalari mehmon molekulalarini o'z bo'shliqlari ichida qamrab olish imkoniyatiga ega “mezbon” molekulalari sifatida ishlaydi. s-triazin mezbon va mehmon molekulalari o'rtasidagi qo'shimcha vodorod bog'lanishi va p-p o’zaro ta’sirlar hisobiga 5