logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. USMON NOSIR IJODIDA AN’ANA VA NOVATORLIK

USMON NOSIR IJODIDA AN’ANA VA NOVATORLIK

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

387 KB
Ko'chirib olish
USMON NOSIR IJODIDA AN’ANA VA NOVATORLIK MUNDARIJA: KIRISH .......................................................................................................................................................... 3 1.1. Usmon Nosir ijodida lirik qahramon va muallif “men”i. XX asr 30-yillarida eng ko‘zga tashlangan ijodkorlardan biri Usmon Nosir sanaladi. O‘z davrida Turob To‘la shoir ijodini “Chaqmoqqa” o‘xshatgan edi. Mana shu chaqmoq o‘z ruhiyatida qiyinchiliklar bilan o‘tgan bolaligini, o‘smirlik yillarini, umri davomida uchragan, uchratgan insonlarini, turli-tuman taqdirlarni, ularning dardlarini, tashvishlarini, o‘ylarini, orzularini va armonlarini qamrab oldi. Natijada. xalq dardi bilan yashagan shoir lirikasida bularning barchasi aks sado berib turdi. Shoir she’riyatidagi lirik qahramon shu jihatdan alohida ahamiyatga ega. Lirik qahramon haqida fikr yuritilganda muallif “men”i, bilan farqlash lozim sanaladi. Aristotel bu haqda esa quyidagicha xulosaga keladi. Ya’ni lirik qahramon muallif “men”idir deydi. Gegel esa o‘zining “Lirik poeziya” asarida “lirik subyekt” atamasini ishlatadi. V.G.Belenskiy ham Gegel fikrlariga qo‘shilgan holda sub’yekt deb ataydi. Bundan tashqari u “shoirning shaxsiyati birinchi o‘rinda turadi, faqat u orqaligina biz hamma narsani qabul qilamiz va anglaymiz” deydi. Jamol Kamol esa “Lirik she’riyat”da “lirikada – birinchi shaxs men” orqali amalga oshadi, deb hisoblaydi. Lirika esa olamni ana shu shaxs orqali aks ettiradi deb hisoblaydi. “Adabiy tur va janrlar”da ta’kidlanishicha: “Men” tushunchasini dastlab N.G.Chernishevskiyning Rostovchina she’rlari haqida yozgan taqrizida ishlatilgan. Taqriz muallifi bu haqda shunday degan edi: “Bundan beshak ma’lum bo‘ladiki: 1)lirik she’rning “men”i har doim ham bu she’rni yozgan muallif “men”ining o‘zi deb bo‘lavermaydi; 2) lirik she’rdagi “men”da mavjud bo‘lgan qiliqlar, holatlar va hislarni shoirning o‘ziga nisbat berishda nihoyatda ehtiyot bo‘lishi kerak va bu lirik “men”ning his-tuyg‘ulari va harakatlarini ijobiy tarixiy-adabiy omillar tushunishdan o‘zga narsa emas”. Demak, yuqoridagi fikrlarga e’tibor qaratilsa, lirik qahramon muallifning o‘zi ham yoki o‘zga shaxs ham bo‘lishi mumkin. Bu haqda O.Sharafiddinov quyodagi fikrlarni keltirib o‘tadi. O.Sharafiddinov S.Mamajonovning “Lirik qahramon – shoirning o‘zi emas” , degan fikriga e’tiroz qilib deydiki, “Menimcha S.Mamajonov ikkita masalani – lirikaning ob’yekti, predmeti va bu ob’yektni ifodalash masalasini aralashtirib yuborgan”… “shoir, “men” bilan birga yana bir lirik qahramon” “o‘ylab chiqarish uchun zarurat yo‘q” degan haqli e’tirozni bildiradi. ............................................................................................... 9 G.N.Pospelov lirik qahramonni Gegel izidan borib, “lirik sub’yekt” deb ataydi. U shunday degan edi: “lirik meditatsiya sub’yekti o‘zining atamashunoslik jihatdan tayin etilishini talab qiladi. Uni ko‘pincha “lirik qahramon” deb atashadi. Biroq bunday belgilash predmetning o‘ziga xos xususiyatlariga mos kelmaydi. Qahramon – so‘zi keng ma’noda tushuniladi – bu, asardagi harakat etuvchi shaxsdir, meditative lirika esa harakatni, uni maishiy turmushdagi aniqlikda tasvirlamaydi. Bu еrda lirik personaj atamasi ham muvaffaqiyatsiz chiqadi. Personaj – bu maishiy turmush jihatidan individuallashtirilgan shaxsdir, meditativ lirikada esa bunday individuallashtirish yo‘q”. .......................................................................... 10 1 2 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jahon adabiyotshunosligida jadid davri adabiyoti va jadid adabiyoti vakillarining ijodini o‘rganish eng qiziqarli va bahstalab masalalardan biriga aylangan. Chunki bu davr adabiyoti ikki qutb orasidagi yangilanish bo‘sag‘asi sanaladi. U Sharq va G‘arb adabiyoti an’analarini o‘zida jamlagan hamda o‘ziga xos novatorlikka asoslangan. Shu nuqtayi nazardan bu davr ijodkorlarini ijodini o‘rganish va ularning asarlariga bugungi adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan baho berish asosiy muammolaridan biridir. Ayniqsa, Usmon Nosir ijodini an’ana va novatorlik asosida o‘rganish va u yaratgan asarlarning ahamiyatini shu nuqtayi nazardan asoslash o‘zbek adabiyotshunoslikdagi dolzarb masala hisoblanadi. Usmon Nosir o‘zbek adabiyotida 1930-yillardan boshlab kirib kelgan bo‘lsa-da, biroq tez fursat ichida eng yosh qalamkash sifatida dovruq qozona oldi. U yaratgan asarlar esa ham Sharq, ham G‘arb an’analarini o‘zida jamlagan asar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Ayniqsa, asarlaridagi novatorlik hamda o‘ziga xoslik fenomen darajasiga ko‘tarildi. Umuman, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.Mirziyoyev: “Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ko‘proq his etadigan kim - yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning ularning qalbida doimo aks sado berib tursin”. 1 Ushbu fikrlarini amalda qo‘llashda ham mazkur tadqiqot dolzarblik kasb etadi. Darhaqiqat, o‘zbek xalqining ma’naviy-axloqiy ideallarining o‘sib borishi, umuminsoniy qadriyatlarimizning tiklanishi adabiyotimizda ham o‘z aksini topib bormoqda. Shu bilan bir qatorda 1 Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: O‘zbekiston NMIU, 2017. 55-b. 3 yoshlarning ma’nan еtuk inson sifatida qaror topishida jadid vakillarining o‘rni ham beqiyosligini unutmaslik lozim. Adabiyotni esa har doim ma’nan еtuklikka erishishning kaliti sifatida tushunishimiz va ijodkorlarining asarlari orqali jamiyat yoshlarini tarbiyalashimiz lozimligini ko‘rsatadi. Zero, O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Agar biz O‘zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug‘ kelajagini ulug‘lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo‘lsak, avvalambor, buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni, buyuk ijodkorlarni tarbiyalashimiz kerak. Nega deganda, ulug‘ adib Cho‘lpon aytganidek, adabiyot yashasa millat yashaydi”. 2 Ushbu qarashlar ham mazkur tadqiqot ishining dolzarbligini ko‘rsatadi. Mamlakatimiz Prezidentining 2017 - yil 12 - yanvardagi «Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida»gi F-4789 -son Farmoyishi, 2017 - yil 16 - fevraldagi PF-4958-sonli «Oliy o‘quv yurtlaridan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni, 2017 - yil 18 - apreldagi PQ–28-29-son Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida Adiblar xiyobonini barpo etish to‘g‘risida”gi q arori, 2017 - yil 17 - fevraldagi PQ-2789-son «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy- tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, 2017 - yil 13 - sentyabrdagi PQ- 3271-son «Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida»gi qaror lar i va mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. 2 I. Karimov. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –T: “Ma‘naviyat”. 2008. 140-b. 4 Tadqiqot ob’yekti va predmetining belgilanishi. Usmon Nosirning 1968-yilda nashr etilgan “Tanlangan asarlar”i, 1965-yilda nashr etilgan “She’rlar” to‘plami hamda 2018-yilda nashr etilgan “Yurak sensan mening sozim” to‘plamlari asosiy manba sifatida olindi. Tadqiqotning predmetini 1930-yillarda eng jo‘shqin ovozga ega bo‘lgan ijodkor Usmon Nosirning adabiy merosini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Usmon Nosir ijodini an’ana va novatorlik mezonida tadqiq etish, ijodkorning poetik mahoratini aniqlash, u yaratgan dostonlarni bugungi adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan baholash mazkur tadqiqotning asosiy maqsadini tashkil etadi. Tadqiqotning vazifalari :  Usmon Nosir she’riyati, dostonlari hamda dramatik asarining bugungi adabiyotshunoslikdagi ahamiyati;  shoir yaratgan poetik obrazlar tabiati, uning g‘oyaviy-badiiy vazifasi;  lirik qahramon va muallif “men”i va uning tadqiqi;  she’riyatining janr xususiyatlari hamda shoirning individual uslubi;  she’riyatida an’ana va novatorlikni aniqlashda peyzajning ahamiyati;  lirik qahramon va uning ruhiyatini yoritishda muallif pozitsiyasi ko‘rsatish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mazkur tadqiqotda Usmon Nosir ijodi ilk an’ana va novatorlik masalasi asosida o‘rganilmoqda. Shoir she’riyatining poetikasi o‘z davri ijodkorlari hamda bugungi davr ijodkorlari asarlari bilan qiyosiy tahlil etiladi. Ulardagi lirik qahramon ruhiyatiga e’tibor bergan holda she’riyatining nazariy asoslari o‘rganiladi hamda an’ana va novatorlik bo‘yicha o‘ziga xos uslubiy qirralariga e’tibor qaratiladi; Usmon Nosir yaratgan she’rlardan tashqari dostonlari hamda dramatik asarlarini an’ana va novatorlik asosida tadqiq etiladi. Ulardagi obrazlarga e’tibor bergan holda ijodkorning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlanadi; She’rlar, drama va dostonlar yozilgan davrni va ulardagi zamon va makon voqeligi tahlil etiladi; 5 Shoir qalamga olgan davr siyosatining kamchiliklarini, mustamlaka tuzum oqibatlarini, millatimizga xos ijobiy va salbiy jihatlarga to‘xtalib o‘tiladi. Mavzu bo ‘ yicha qisqacha adabiyotlar tavsifi. O‘zbek she’riyatida an’ana va novatorlik masalasi izchil o‘rganilib kelinayotgan dolzarb masalalardan biridir. Ko‘plab tadqiqot va maqolalarda bu muammo u yoki bu jihatdan tadqiq etilgan. Jumladan: B.Sarimsoqov, Ya.Qosimov, B.Aliyev, B.Norbekov, I.To‘lakov, J.Jumaboyeva, U.Hamdamov singari adabiyotshunos olimlarning tadqiqotlari, shuningdek, professor K.Yo‘ldoshevning qator maqolalari xarakterlidir 1 . I.To‘lakov, B.Norboyev dissertatsiyalarida lirik qahramon ruhiyati haqida fikr yuritilgan. Ammo an’ana va novatorlik masalasi asosiy mezon sifatida o‘rganilmagan. B.Aliyev va J.Jumaboyevalarning tadqiqotlarida mazkur masala umumiy tarzda tadqiq etilganligi bilan ajralib turadi. M.Yo‘ldosheva va A.Hayitov dissertatsiyalarida esa lirik qahramon masalasi bilan bog‘liqlikda tadqiq etiladi. Ko‘proq 90-yillar she’riyatida ruhiyatdagi evrilishlar va ruh falsafasini anglashga bo‘lgan izlanishlar tashkil etadi. O‘zbek she’riyatida o‘ziga xos ovozga ega bo‘lgan shoir Usmon Nosir ijodi bo‘yicha ham talaygina ishlar amalga oshirilgan. Usmon Nosir ijodining dastlabki tadqiqotchisi sifatida Abubakr Rajabiyni ta’kidlash mumkin. Uning “Usmon Nosir (hayoti va ijodi)” mavzusida yozgan nomzodlik dissertatsiyasida shoirning hayoti va ijodi, uning ijodiy merosiga e’tibor qaratiladi. Shoirning adabiy merosini adabiyotshunoslardan N.Karimov, I.G‘afurov, B.Karimov, N.Rashidova, N.Umurzoqovalarning olib borgan tadqiqotlari ham muhim. Biroq ushbu tadqiqotlarda ham an’ana va novatorlik asosiy mezon sifatida birinchi planga chiqarilmaydi. 1 Sarimsoqov B.Dostonlarda psixologik tasvirning xarakteri haqida ba’zi mulohazalar || Po’lkan shoir.O’zbek xalq ijodi bo’yicha tadqiqotlar.2-kitob.-Toshkent : Fan, 1976.-B.106-114; Qosimov Ya.O’zbek she’riyatida poetik fikrning yangilanish jarayoni(60 yillar shoirlar avlodi ijodi misolida ):Filol:fan.nomz…diss.-T.:1993; Aliyev B.Hozirgi o’zbek she’riyatda psixologizm problemasi: Filol.fan.nom..diss.T.: 1994; To’lakov I.Hozirgi o’zbek lirikasida davr va qahramon talqini : Filol.fan.doktori…dis.-T.: 1994; G’afurov I. Lirikaning yuragi. – Toshkent: 1982-222 b. 6 Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqotning amaliy ahamiyati, avvalo, XX asr boshlaridagi o‘zbek adabiyoti, xususan, jadid adabiyotiga oid qarashlar, Usmon Nosir ijodida an’analar, undagi yangiliklar ya’ni novatorona qarashlarni takomillashtirish, bu boradagi tadqiqotlar xususida fikr bildirish hamda janrlardagi yangiliklar asosida shoir ijodini tadqiq etishda ilmiy- nazariy manba sifatida xizmat qiladi. Tadqiqotning nazariy ahamiyati, avvalo, dissertatsiya xulosalari va tavsiyalaridan XX asr adabiyoti tarixi, jadid adabiyoti fanlaridan innovatsion darslik va o‘quv qo‘llanmalarini yaratish, ma’ruza va seminar mashg’ulotlari mazmunini takomillashtirish, fakultativ darslar va maxsus kurslar ishlab chiqishda foydalanish, magistrlik dissertatsiya ishining materiali oliy o‘quv yurtlari umumta’lim maktablari, kollej va akademik litseylar uchun mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti, she’riyat bo‘yicha beriladigan kurs ishlari, mustaqil ta’lim topshiriqlarini yozishda yaxshi samara berishi mumkinligi bilan asoslanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Mazkur tadqiqotda Usmon Nosir ijodida an’ana va novatorlik masalasi ilk bor maxsus tadqiqot ob’yekti sifatida o‘rganilmoqda. Shoir she’riyatida janrlar va ularning tabiati tadqiq etilib, boshqa ijodkor asarlari bilan qiyosiy tahlil etiladi. Ishda uning o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rni, asarlarining ahamiyati, ularda an’analar ifodasi, yangiliklarga bo‘lgan munosabat ya’ni novatorligi, o‘ziga xos badiiy uslubi, janrlarga munosabati, doston hamda dramatik asar yaratishdagi mahorati, liqik qahramon ruhiyati va shoir “men”i masalalari o‘rganiladi. Shuningdek obraz yaratishdagi mahorati, obrazlarning poetik g‘oyaga nisbatan muvofiqlik darajasi, badiiy tasvir me’yori masalalari tadqiq etiladi. Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . 84 sahifani tashkil qiladi. 7 I BOB. USMON NOSIR POETIKASI 8 1.1. Usmon Nosir ijodi da lirik qahramon va muallif “men”i. XX asr 30-yillarida eng ko‘zga tashlangan ijodkorlardan biri Usmon Nosir sanaladi. O‘z davrida Turob To‘la shoir ijodini “Chaqmoqqa” o‘xshatgan edi. Mana shu chaqmoq o‘z ruhiyatida qiyinchiliklar bilan o‘tgan bolaligini, o‘smirlik yillarini, umri davomida uchragan, uchratgan insonlarini, turli-tuman taqdirlarni, ularning dardlarini, tashvishlarini, o‘ylarini, orzularini va armonlarini qamrab oldi. Natijada. xalq dardi bilan yashagan shoir lirikasida bularning barchasi aks sado berib turdi. Shoir she’riyatidagi lirik qahramon shu jihatdan alohida ahamiyatga ega. Lirik qahramon haqida fikr yuritilganda muallif “men”i, bilan farqlash lozim sanaladi. Aristotel bu haqda esa quyidagicha xulosaga keladi. Ya’ni lirik qahramon muallif “men”idir deydi. Gegel esa o‘zining “Lirik poeziya” asarida “lirik subyekt” atamasini ishlatadi. V.G.Belenskiy ham Gegel fikrlariga qo‘shilgan holda sub’yekt deb ataydi. Bundan tashqari u “shoirning shaxsiyati birinchi o‘rinda turadi, faqat u orqaligina biz hamma narsani qabul qilamiz va anglaymiz” deydi. Jamol Kamol esa “Lirik she’riyat”da “lirikada – birinchi shaxs men” orqali amalga oshadi, deb hisoblaydi. Lirika esa olamni ana shu shaxs orqali aks ettiradi deb hisoblaydi. “Adabiy tur va janrlar”da ta’kidlanishicha: “Men” tushunchasini dastlab N.G.Chernishevskiyning Rostovchina she’rlari haqida yozgan taqrizida ishlatilgan. Taqriz muallifi bu haqda shunday degan edi: “Bundan beshak ma’lum bo‘ladiki: 1)lirik she’rning “men”i har doim ham bu she’rni yozgan muallif “men”ining o‘zi deb bo‘lavermaydi; 2) lirik she’rdagi “men”da mavjud bo‘lgan qiliqlar, holatlar va hislarni shoirning o‘ziga nisbat berishda nihoyatda ehtiyot bo‘lishi kerak va bu lirik “men”ning his-tuyg‘ulari va harakatlarini ijobiy tarixiy-adabiy omillar tushunishdan o‘zga narsa emas” 1 . Demak, yuqoridagi fikrlarga e’tibor qaratilsa, lirik qahramon muallifning o‘zi ham yoki o‘zga shaxs ham bo‘lishi mumkin. Bu haqda O.Sharafiddinov quyodagi fikrlarni keltirib o‘tadi. O.Sharafiddinov S.Mamajonovning “Lirik qahramon – shoirning o‘zi emas” 2 , degan fikriga e’tiroz qilib deydiki, “Menimcha S.Mamajonov ikkita masalani – lirikaning ob’yekti, 1 Adabiy turlar va janrlar. 2-jild.-Toshkent: Fvn, 1992, 61-62-betlar. 2 Mamajonov S. Poeziyada lirik qahramon masalasi. // Sharq yulduzi, 1961, 9-son. 9 predmeti va bu ob’yektni ifodalash masalasini aralashtirib yuborgan”… “shoir, “men” bilan birga yana bir lirik qahramon” “o‘ylab chiqarish uchun zarurat yo‘q” 3 degan haqli e’tirozni bildiradi. G.N.Pospelov lirik qahramonni Gegel izidan borib, “lirik sub’yekt” deb ataydi. U shunday degan edi: “lirik meditatsiya sub’yekti o‘zining atamashunoslik jihatdan tayin etilishini talab qiladi. Uni ko‘pincha “lirik qahramon” deb atashadi. Biroq bunday belgilash predmetning o‘ziga xos xususiyatlariga mos kelmaydi. Qahramon – so‘zi keng ma’noda tushuniladi – bu, asardagi harakat etuvchi shaxsdir, meditative lirika esa harakatni, uni maishiy turmushdagi aniqlikda tasvirlamaydi. Bu еrda lirik personaj atamasi ham muvaffaqiyatsiz chiqadi. Personaj – bu maishiy turmush jihatidan individuallashtirilgan shaxsdir, meditativ lirikada esa bunday individuallashtirish yo‘q” 4 . U.To‘ychiyev o‘zining “O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari” asarida lirik qahramonning oltita muhim bo‘lgan belgilarini ko‘rsatib o‘tadi. Bular quyidagilardir: 1. Lirik qahramon subyektivlik (“men”) saltanati shohidir, ya’ni ob’yektiv dunyoni sub’yektib dunyo orqali bayon qiluvchi kishidir; 2. U “qalb dialektikasi” yoki “ichki reaksiya” sohibi (bu hol ma’qullash yoki rad qilish orqali ayon bo‘ladi); 3. Bular hammasi lirik qahramonning kechinmasi tarzida ro‘y beradi (kechinmasi ko‘ngilda og‘ir kechishi mumkin); 4. Lirik qahramon emosional-hissiy fikrlovchi (meditativ) insondir, fikri hissiyot, ehtiros (goho jazava) orqasiga yashiringan bo‘ladi; 5. Lirik qahramon o‘zi yaxshi, ezgu niyat, g‘oya va ideallari bilan ilg’or shaxs, hayotiy, umuinsoniy, tarbiyaviy va estetik qarashlar jihatidan ta’sir etuvchi Xizr kabidir; u “sharhi holat” egasi, uni tinglovchilarniham shu o‘z holatiga soluvchidir; 3 Sharafiddinov O. Zamon, qalb, poeziya. –Toshkent: Fan, 1962, 22-24-betlar. 4 Pospelov G.N. Lirika sredi literaturn ы x rodov. -M., 1964, с .71. 10 6. Lirik qahramon realistik kechinma, his-tuyg‘ular harakatidan iborat bo‘lgan lirik syujet, lirik kompozitsiya va lirik konflikt qatnashuvchisidir 5 . Adabiyotshunos D.Qur’onov “Adabiyot nazariyasi asoslari” darsligida quyiga fikrlarni bildiradi” “Ko‘pincha lirik qahramon deganda shoirning o‘zi tushuniladiki, bu u qadar to‘g‘ri emas. Zero, shoir o‘zining kechinmalarini tasvirlashi ham, go‘yo o‘zganing ruhida evrilgan holda “o‘zga shaxs” kechinmalarini tasvirlashi ham mumkin bo‘ladi. Bu o‘rinda yana bir muhim masala shuki, she’rda shoir hatto o‘z kechinmalarini tasvirlagan holda ham lirik qahramon bilan real shoir orasida tenglik alomati qo‘yib bo‘lmaydi” 6 . D.Quronov ta’kidlaganidek lirik qahramon bilan shoir – muallif munosabati masalasi hanuz bahsligicha qolmoqda. Bu masalada ko‘pchilik e’tirof etgan qarash shuki, ularning orasiga tenglik alomati qo‘yib bo‘lmaydi. Ayni chog‘da, lirik qahramonni shoirdan mutlaqo boshqa hodisa sifatida tushunish ham to‘g‘ri emas: u shoir shaxsi bilan bog‘liqlikda idrok etiladi. Shunday bo‘lganda ham, lirik qahramon shoirning aynan o‘zi emas: u “men”dan yaratilgan boshqa bir “men”dirki, shuning uchun ko‘pincha lirik qahramon va shoir munosabati prototip va xarakter munosabatlariga qiyosan tushuniladi. Ya’ni lirik qahramon bilan shoirni bir-biridan butkul ajratish ham, tamom qo‘shib yuborish ham mumkin emas, ular “ajralmas qo‘shilmaslik”dir degan xulosani adabiyotshunos D.Qur’onov beradi. Demak, lirik qahramon “men” (“biz”) nomidan so‘zlab, ob’yektiv olamni sub’yekt orqali aks ettituvchi, boshqa adabiy turlarga qaraganda his-hayajon va lirizmga ko‘priq suyanuvchi, “yolg‘iz” lirik obrazlardir. O‘zbek adabiyotining XX asr 20-30 yillarida o‘z she’rlari bilan hayratlantira olgan shoir Usmon Nosir yaratgan lirik qahramon ko‘pincha shoirning “men”i orqali ifoda etiladi. Shoir yaratgan lirik qahramon ga e’tibor qaratilsa, qalb haroratini butun borlig ‘ icha o‘z o‘quvchisiga yuqtira olish qudratiga ega bo‘lgan qahramonga duch kelish mumkin . U o‘z hissiyotlarini jo‘shib so‘zlaydi. Bu jo‘shqinlikni esa Lermontov, Geyne, 5 To‘ychiev U. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2011, 308-bet. 6 Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. –Toshkent: Akademnashr, 2018, 383-bet. 11 Pushkin asarlaridan oladi. Ularni o‘rganadi. Mahoratini egallash barobarida o‘zi ham tasvir me’yorlarini kengaytira boradi. Uning eng mashhur she’ri bo‘lgan “Yurak”ka murojaat etsak ham bu jo‘shqinlikni his etishimiz mumkin bo‘ladi: Yurak, sensan mening sozim, Tilimni nayga jo‘r etding. Ko‘zimga oyni berkitding, Yurak, sensan ishqibozim Senga tor keldi bu ko‘krak, Sevinching toshdi qirg‘oqdan Tilim charchar, ajib, gohi Seni tarjima qilmoqdan. 6 Yurak ishqibozligi. Ajib holat. Ishqqa mubtalo oshiq holatining aksini birgina so‘zga, ishqibozga joylaydi. Yurakning sozga aylanishi esa, albatta oshiq ko‘ziga dunyo go‘zalligidan dalolatdir. To‘g‘ri, shoirning lirik qahramoni tuyg‘ularni marvarid donalaridek qalb gavharidan olib bir ipga teradi. Shu bois ko‘ziga go‘zal ko‘ringan dunyoga oy ya’ni tun sig‘maydi. Oshiqning qalbi singari dunyo ham nurli ko‘rinish, yorug‘lik kasb etadi. Albatta, bu holatda ko‘krak tor keladi, sevinchi esa ko‘krak qirg‘oqlaridan toshadi, oshiqning bu holatini tasvir etishga esa til ojiz. Jonlangan til bu holatni tasvirlashga o‘zida so‘z topa olmay charchaydi. Biz she’rning ikkinchi va uchinchi bandini o‘qir ekanmiz, lirik qahramon oddiy oshiq emasligini anglay boshlaymiz. Bu oshiq Vatan tuyg‘usidan mast bo‘lgan qahramondir. U Vatan oldidagi burchini oliy burch deya bilganligi bois yurakka qayta-qayta murojaat etishdan charchamaydi. Vatanning har bir quchgan zafari oshiq uchun o‘ynoqi dilbarga aylanadi. Ayniqsa, so‘nggi bandidagi holat kashfiyot darajasida. Vatan oldidagi burchini oliy maqsad deb bilganligi bois “Yoril, chaqmoqqa aylan sen, // Yoril! Mayli, tamom o‘lsam” deb hayqira oladigan 6 Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 11-bet. 12 qahramon. Yorilish darajasi va holatidagi hissiyot, tuyg‘u qolaversa kayfiyat, ruhiyat o‘quvchini larzaga soladi. O‘lim oldida ham mardlarcha sharaf bilan chaqmoq singari holatni barcha ham birdek tassavvur eta olmaydi. Bu holatni anglash uchun esa lirik qahramon ruhiyati va tuyg‘usiga to‘g‘ri baho bera olish lozim. O‘tkir Rashid ushbu she’r haqida fikr bildirar ekan, u quyidagi xulosaga keladi: “O‘z ijodini Vatan xizmatiga bag‘ishlagan shoir o‘z yuragiga – ijodiga shunday buyruq beradi . Shoir o‘z she’rlarini mana shu g‘oya bilan sug‘ordi” 7 . N.Umurzoqova esa o‘z tadqiqotida quyiga mulohazalarni beradi: “Yurak” she’rida shoirning g‘oyaviy - badiiy niyati, lirik “men” ruhiyatini ochuvchi poetik obraz “yurak”dir. She’rda yurak lirik qahramon ruhiyatini, uning o‘ziga xos nozik qirralrini ifodalashda moddiy va ma’naviy vositaga aylanadi. She’rning birinchi to‘rtligida ma’naviy asos, ya’ni “yurak” istioraga aylangan holda soz, nay, oy kabi poetik timsollar bilan birgalikda muayyan estetik maqsadni ifodalashga xizmat qiladi. Ya’ni, yurak sozga, oyga aylanib lirik qahramon kechinmalarini o‘ziga xos kuy va ohanglarda kuylovchi…. oshiqqa aylantiruvchi kuchga aylanadi. She’rning ilk satrlarida tug‘ilgan yurak obrazi misradan-misraga o‘tib mukammallashadi” 8 . Umuman, shoir she’riyatiga e’tibor qaratilsa, unda barcha tasvirlar jo‘shqinlik kasb etadi. Shoirning “Gulzor” deb boshlanuvchi she’riga e’tibor qaratamiz: Gulzor – chaman, yur bog‘larga Eltay еtklab, Binafshalar terib beray Senga etaklab… Chakkangga taq! To‘lib tursin, Oydek yuzlaring Kunday yorug‘, tunday qora 7 O‘tkir Rashid. So‘zboshi. Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 7-bet. 8 Umirzoқova N. Usmon Nosir she’riyatida ruҳiyat tasviri. Fil.fan.darajasini olish uchun yozilgan disser.avtoreferati. –Toshkent, 2005, 8-bet. 13 Ekan ko‘zlaring 9 . Shoir qo‘shma vazndan foydalangan holda o‘z ruhiyatini Gulzor deb atalmish bog ‘ ga ochadi. Biroq bu Gulzor oddiy gulzor emas. Bu adabiyot deb atalmish bog‘dir. Demak, original obrazga duch kelamiz. Unda shoir o‘z o‘rnini topish uchun lirik “men” orqali barcha tasvirlarni jamlaydi. Albbata, bu jamlashda xalq og‘zaki ijodidan ham unumli foydalanadi. “Chakkanga taq, chakkangga” deb nomlanuvchi xalq qo‘shig’ining misralarini she’riga singdirib yuboradi. Albatta, bir etak binafsha terish ham xalq qo‘shiqlarini yodga soladi. An’analardan foydalangan shoir original yo‘ldan borib, mana endi bog‘ ya’ni gulzorga nisbatan ifoda etadi. Gulzorni o‘rtoq sifatida tasvir etadi. Yuqoridagi she’rdagi singari ushbu she’rda ham Vatan tushunchasi barcha tushunchalardan yuqoriroq turadi. Chunki bu she’rda ham Vatan chorlasa, she’rlarini, shoirligimni qo‘yib, shinel keyish darajasidagi vatanparvar qiyofasi aks etadi. Ushbu she’rning e’tiborli jihati shundaki, shoir noan’anaviy tasvir orqali ya’ni: “Qonim she’r bo‘lib oqsin-da, // Men qayta ichay.” she’rni qon bilan birlashib ketishi va bu holat uning hayotining mazmuni ekanligi e’tirof etadi. Ilhom deb atalmish hissiyotni lirik kayfiyatga joylagan shoir Vatan oldidagi burchi bilan bog‘laydi. Natijada Vatan uchun jon fido etuvchi obrazga aylanadi. Demak, Usmon Nosir she’riyatidagi lirik qahramon har ikki she’rda ham Vatanparvar yigit obrazida gavdalanadi. Usmon Nosir she’riyatida tabiat qo‘ynida kezgan va unga maftun bo‘lgan obraz ham muhim ahamiyatga ega. Shoir bu obraz orqali hayotni sevuvchi va undan kuch oluvchi obrazni o‘quvchiga taqdim etadi. “Dengiz oyna kabi” she’ri fikrimizga yorqin misoldir: Dengiz oyna kabi yaltirar, To‘lqinlarga suqim oqadi. Oqqush mungli-mungli oh urar, Hazin kuyi dilga yoqadi. 9 Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 24-bet. 14 O‘tiraman – ko‘nglim osuda, Boshim uzra barglar shitraydi. Soyalari limmo-lim suvda Tanga-tanga bo‘lib titraydi 1 0 . Darhaqiqat, kechga yolg‘iz dengiz atrofida kezish va tabiatning bu olamini kashf etish lirik qahramon ichki kechinmalarini hamohang tasvirlash shoir dunyoqarashiga yo‘l ochadi. Shoir dengizning so‘lim tabiatini kashf etar ekan, undagi o‘zgarish dengizning ma’sum holatini yodga soladi. Chunki misralardagi oyning parishonxol qizga mengzashi hamda sochlarini yozib o‘ynashi dengizdagi aks ta’sir orqali namoyon bo‘ladi. To‘g‘ri shoir jonlantirishdan unumli foydalanadi. Umdagi o‘xshatish han original. Shu asosda dengiz va uning tabiatini chizish orqali kechki oqshom tarovatini ham bera oladi. Go‘yoki vaqt tasviri orqali makonni tasvirlash shoirga yangi tuyg‘ularni tuyishga yordamlashadi. Xullas, Usmon Nosir yaratgan lirik qahramon Vatanparvar qahramon sifatida bo‘y ko‘rsatadi. Hamda bu qahramon qalbidagi inja tuyg‘ular tabiatning nurli ko‘rinishlari bilan aks etib, kelajakdan umidvor shaxs sifatida gavdalanadi: Hayot hali mening oldimda, Aqlim o‘sar, fikrim yuksalar. Ammo, ko‘rganlarim yodimda Hammasi ham butunlay qolar. O‘sha paytda qaysidir kulki, Qaysi biri berar hayajon. Bu she’rimning boisi shuki: Fikr – bola, bola – o‘suvchan 1 2 . Usmon Nosir yaratgan har bir she’rda muallif “meni” aniq sezilib turadi. U hayotni qanday ko‘ra olayotgan bo‘lsa shunday ifodalaydi. Goho bu ko‘rinish 1 0 Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 9-bet. 1 2 Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 19-bet. 15 ijodni ham yodga soladi. Shoir o‘z ijodiga murojaat etayotgandek tasavvur uyg‘otadi. Olcha bog‘laridan esgan shamol Betlarimga yumshoq urilur. Oy nurini to‘kib, o‘ynasa tol Bargdek titrab ko‘ngil qo‘zg’alur. Qo‘zg‘alur-da… orom bilmay picha, Tog‘ bulog‘i kabi urar jo‘sh… Shunda meni ochoqlaydi kecha; (O, u qanday shirin, issiq tush! ) 1 3 Shoir “men” orqali tuyg‘ularni ifoda etar ekan, u pezajdan unumli foydalanadi. Butun tuyg‘uni tabiat tasviri, uning holati orqali berishga muvaffaq bo‘ladi. Holat tasviri va hissiyot omuxtalashgan holda ajib tuyg‘uga eshik ochadi. Usmon Nosir juda mayin hissiyotni berishga intiladi. Shu bois yaralgan misralar kishi ongini tinchlantiradi. Ruhiyatini yangi tuyg‘ular bilan sug‘oradi. Shodliik tuyg‘usini she’rning oxirgi misralariga joylar ekan, barcha holatni shu shodlik singari yo’naltiradi. Usmon Nosir o‘z ruhidagi shodlikka o‘quvchini oshno qiladi. O‘zining ko‘nglidan o‘tayotgan tuyg‘u bilan maslakdosh etadi. U ruhidagi yorug‘likni boricha beradi. O‘z ko‘zi bilan ko‘rgan kuzatgan tabiat birlashadi va shirin, totli tuyg‘uga yo‘l ochadi. Umuman, Usmon Nosir avtopsixologik xarakterga ega lirik qahramonni yaratadi. Shu bois lirik qahramon har doim shoirning “men”i bo‘lib bo‘y ko‘rsataveradi. “Iste’dod shunday bir gavharki, u dengiz tubida, sadaf ichida ham - gavhar, iste’dod shunday bir zilol irmoqki, uning har qatrasida daryolarning qudrati, ummonlarning teranligi bor. Iste’dod shunday bir gulki, uning har bir ochilmagan gunchasida chamanlarning bo‘yi va tarovati bor.” 1 Usmon Nosir iste’dodi ana shunday gavhar, shunday irmoq, ana shunday g‘uncha edi. 1 3 Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 29-bet. 1 Vohidov E. Shoiru she’ru shuur. – Toshkent: Yosh gvardiya, 1987, 51 – bet. 16 Xulosa qilib aytganda, Usmon Nosir yaratgan lirik qahramon har doim kelajakdan umidvor shaxs sifatida gavdalanadi. Shoir ko‘proq “men” orqali barcha tuyg‘u va holatlarni beradi. Bu esa avtopsixologik xarakterga ega bo‘lgan she’riyat sifatida tasvirlanadi. 1.2. Peyzaj va ruhiy holat sentizi. Ijodkorni ilhomlantira oladigan vositalardan biri peyzajdir. Shu bois barcha ijodkorlar tabiat tavsiriga qayta-qayta murojaat etaverishadi. Umuman, peyzaj poetik manzara yaratishning mihim vositasi. Bu haqda M.Narziyeva o‘zining “Badiiy qiyofa va manzara yaratishning adabiy-poetik tadqiqi (Abdulla Oripov she’riyati misolida)” tadqiqotida peyzaj xususida batafsil to‘xtaladi. Biz o‘z dissertatsiyamizda ana shu tadqiqotdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanamiz. Unda keltirilishicha, “Peyzaj” fransuzchadan olingan bo‘lib ( paysage ) , “ mamlakat ”, “ yurt ”, “ joy ”, “yer” ma’nolarini anglatadi. Badiiy asarga oid adabiyotlarda peyzajning asar tuzilishida muhim rol tutishi ta’kidlanadi. U matnning g‘oyaviy-mazmuniy hamda makon va zamonda tashkillashuviga xizmat qiladi. U uslub va ma’noviy xususiyatga ko‘ra ajraladi. Adabiyotshunoslikda esa tabiat tasviri tushuniladi. “ Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug’ati ” da berilishicha , “ Badiiy asarda aks ettirilgan joy, tabiat tasviri bo‘lib, u yozuvchining metodi va uslubi bilan bog‘liq holda turlicha vazifalarni o‘taydi ” 1 L.I.Temofeyevning ko‘rsatishicha, “…peyzaj - badiiy matnda yozuvchi metodi va uslubiga bog‘liq holda turli vazifalarni bajaruvchi tabiat ko‘rinishlari tasviridir ” 2 . B.Galiyev esa peyzaj “asardagi harakat vaqti va joyini belgilovchi va ma’lum kayfiyat hosil qiluvchi tabiat tasviri”, deb Hisoblaydi. 3 . M.N.Epshteyn peyzajni “o‘zaro bog‘liq bo‘lgan predmetli detallar tizimida tabiatning yaxlit tasvirlanishi” sifatida tasvirlaydi 4 . T.N.Guryev esa 1 Hotamov N., Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati. - Toshkent:O‘qituvchi, 1979, 228 - bet. 2 Timofeev L.I., Turaev S.V. Slovar literaturovedcheskix terminov. –M.: Prosveщenie. 1974 , 216 - s. 3 Galanov, B.E. Jivopis slovom. Portret. Peyzaj. Ve щ [Tekst] /B.E. Galanov. – M: Sovetskiy pisatel, 1974 ,.185 - s. 4 Epshteyn, M.N. «Priroda, mir, taynik vselennoy…»: Sistema peyzajn ы x obrazov v russkoy poezii [Tekst] / M.N. Epshteyn. – M. : V ы sshaya shkola, 1990 , 114 - s. 17 peyzajni tabiat manzarasi deb talqin qiladi. 5 . Rassomlik san’atiga e’tibor qaratilsa, manzara ya’ni peyzaj janr sifatida e’tirof etiladi 6 . Biroq adabiyotshunoslikda peyzaj janr sifatida ifoda etilmaydi. Demak, yuqoridagi firlardan ayon bo‘ladiki, peyzaj tabiatning badiiy asardagi tasviridir. N.B.Murodaliyev badiiy asardagi peyzajning uch elementi, bosqichi mavjudligini qayd etadi. Bular quyid a gilardan iborat: a) peyzaj detal ; b) peyzajli tasvir ; c) peyzajli asar. Muallifning fikricha, “o‘zida emotsional mazmun, estetik baho va muallif pozitsiyasini qamrab olgan obrazli detal” peyzajli detal deyiladi 7 . Adabiyotshunos K.V.Piragevning ta’kidlashicha, peyzaj, avvalo, “vatanga muhabbat tuyg‘usiga to‘lib toshgan bo‘lishi kerak. Shundagina u milliy peyzaj hisoblanadi” 8 . Ammo talqinlar qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, adabiyotshunoslikda mazkur terming berilgan ta’riflarni umumlashtirsak, uning ko‘p ma’noda qo‘llanilishi ma’lum bo‘ladi. L.M.Krupchanov badiiy asar tilida qo‘llaniluvchi peyzajning vazifalarini quyidagicha talqin qiladi: Peyzaj harakat aylanuvchi emosional holatni hosil qilishi mumkin; a) Peyzaj insonning hayoti va turmushini belgilaydigan, ya’ni insonning mehnatiga qo‘shimcha joy bo‘lgan sharoit sifatida namoyon bo‘lishi mumkin; b) Peyzaj qahramonning ma’lum ruhiy holatiga diqqatni tortishi yoki tabiatning kontrastli yoki o‘xshash manzaralarini hosil qilish yordamida uning xarakteridagi u yoki bu xususiyatlarini yaqqol ifodalashi mumkin; 5 Gureva, T.N. Nov ы y literaturn ы y slovar. – Rostov na Donu:Fenik , 2009. 213 – s. 6 Bekmirov J. Manzara janrini tasviriy san’atdagi o‘rni va tarbiyaviy ahamiyati. Academic research in educational sciences, 2021, 243 bet. 7 Muradalieva, N.B. Romanticheskiy peyzaj v literature [Tekst] /N.B. Muradalieva. – Baku, 1991. 139–s. 8 Pigarev, K.V. Russkaya literatura i izobrazitelnoe iskusstvo. Ocherkio russkom natsionalnom peyzaje seredinы XIX v. [Tekst] /K.V. Pigarev. – M., 1972. 7 – s. 18 c) Tabiat ko‘pincha inson va u bilan o‘zaro ta’siridagi kuzatuvchi bo‘lgan tirik jon sifatida namoyon bo‘ladi; d) Peyzaj asarning emosional ma’nosini kuchaytiradi va uning g‘oyaviy mazmunini teranlashtiradi, yozuvchining asosiy fikri ifodalanishida imkoniyat yaratadi; e) Peyzaj ta’sirni kuchaytiruvchi vositalardan, davrlaridan, syujet elementlaridan biri, ya’ni u badiiy asar ta’sirini kuchayishiga uzviy ravishda kirishi mumkin; f) Peyzaj badiiy asar mazmuniga yozuvchi tasvirlagan milliy ijtimoiy voqelik qismi sifatida kirishi mumkin; g) Peyjaz ijtimoiy; ramziy va allegorik; kompozitsion yoki ramkaga soluvchi; poetik yoki estetik rol o‘ynashi mumkin 9 .” 1 0 Yuqoridagi tadqiqotlarni inobatga oladigan bo‘lsak, demak, peyzaj keng tushuncha sanaladi. Usmon Nosir o‘z ijodida ajoyib tabiat tasvirini o‘z o‘quvchisiga taqdim etadi. Biroq, bu tasvir shoir ijodida oddiy holatda berilmaydi. Balki sentretlashgan formada ifoda etiladi. Y a’ni shoir ruhiy kechinmalarni tabiat tasviri bilan hamohanglikda efoda etadi. Bu albatta, o‘sha davr uchun novatorlik hisoblanar edi. Fikrimiz isboti uchun shoirning “Tiflis oqshomi” she’riga e’tibor qaratamiz: Yulduzlar yonar… gurji qizlarning Ko‘zlari kabi. Aragvadan esgan mayin еl o‘ynar, Burglar – asabiy… Tun misolida oq bulut suzar Sudralib bari. Osmon – kashtali chodir… uzoq chetlari 9 Krupchanov, L.M. Teoriya literat ur ы : uchebnik / L.M. Krupchanov. – M,2012. 360 – s. 1 0 Narziyeva M . Badiiy qiyofa va manzara yaratishning adabiy - poetik tadqiqi ( Abdulla Oripov she ’ riyati misolida ). Filol . fan . bo ’ yicha fals . dokt . disser . – Samarqand , 2022 y . 19 Kuradan nari. Lermontov sevgan Pushkin qoyalarin Ko‘rsaydim deyman, Och bag‘rimni to‘shlariga bossam, To‘ysaydim deyman. Tiflis oqshomi sutdek… ko‘zim to‘ymas Har yon boqmoqdan. Qaytmasdan, “Ko‘z yoshi” shalolasidek Tomchilamoqdan!.. 1 0 Ushbu she’rda shoir Tiflisning so‘lim tabiatini qalb prizmasi orqali o‘quvchisiga taqdim etadi. Shoir qiyoslash asosida shaharning moviy osmonini qizlarning qora ko‘zlari misolida ta’riflaydi. To‘g‘ri, shoir nigohidagi shahar oqshom og‘ushida. Bu tasvir esa shoir nigohlari orqali jonlanadi. Metaforik tafakkur Pushkin va Lermontovning bu go‘shada ifodalashga qo‘l keladi. She’rni o‘qish jarayonida shoir tabiat tasvirini chizish uchun o‘xshatishlardan, jonlantirishlardan foydalanganligiga guvoh bo‘lamiz. Asosan, Tiflisning tabiatini taqdim etar ekan, uni o‘z tuyg‘usi orqali jonlantiradi. Bu aynan shoir nigohi va uning ruhiyati bilan bog‘liq xotiralar ekanligiga shubha qilmaymiz. Demak, shoir tabiat orqali o‘z his-tuyg‘ularini ham beradi. Shu bois tabiat va hislarni omuxtalashgan holda kuzatamiz. Usmon Nosir she’riyati an’ana va yangiliklardan otilib chiqqan ijod sanaladi. Bu ijod jarayonida uning ruhiyatidagi evrilishlar alohida ahamiyat kasb etadi. Birgina “Yurak”ning o‘zidagi harorat va u berayotgan jo‘shqin kayfiyat barchaga birdek yo‘qadi. Bu harorat, bu kayfiyat U.Nosirning aksariyat she’riyatidagi ruhiy kayfiyatlardan sanaladi. U bor borlig‘icha, jo‘shib, qalban his 1 0 Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 31-32-б. 20 etgan kechinmani qog‘ozga tushirgan. She’riyatini o‘qish zamirida hatto shoshilib yozgandek taassurot ham qoladi. Xuddi o‘z qismatini oldindan bilgandek, shoshib yozadi. Biroq tasvirdagi suratlantirish, undagi mazmun kishini hayratlantiradi: Yodimdadir uzoq Shamol, Yodimdadir, u tinch oqshom. Suv betiga egilgan tol Shivir-shivir qilib behol So‘zlaganday edi boqsam. Shunda sen ham etib kelding, O, dengizning oq qunduzi, Ko‘l bo‘yidan chechak terding, Estalik deb menga berding, Esingdami, Shimol qizi? Usmon Nosir bu kechinmani hozir his etayotgandek tasvirlaydi. Ayniqsa, kechinma zamiridagi harorat tabiat jilosi bilan omuxtalashgan holda beriladi. U tabiatni shugday tasvirlaydiki, butun go‘zlallik shu tasvirga jo bo‘lgandek. She’r xotiraga asoslangan bo‘lsa-da, biroq ruhiyat bu kechinmani hozir his etayotgandek. Shoir har doim shunday haroratli kechinmani taqdim etishi va o‘quvchi qalbini bunga oshufta etishini sezish ham maroqli. Shoir Shimol tasvirini bersa-da, unda an’analarga yondashishlik ham kuzatiladi. Aslida, an’ana ham deyish biroz irish tuyuladi. Xalqchillikka xos xususiyatni berish kuzatiladi. Ya’ni “Suv betiga egilgan tol”ning kuzatayotgan inson qiyofasiga kirishi va ko‘rib turgan hodisalarni “Shivir-shivir qilib” so‘zlashi xalqchillik asosida yuzaga chiqqan kechinmalardir. She’riyat o‘zining oltin jilosiga ega. Shu bois har bir ijodkorda bu jilo yangi qirralari bilan tovlanadi. O‘zbekiston Qahramoni Abdulla Oripov ham o‘z she’riyatiga “Uchinchi odam” obrazini kiritadi. Yoki O‘zbekiston Xalq shoiri Muhammad Yusufda ham uchinchi odam tasviri uchraydi. Usmon Nosir esa uchinchi odam sifatida tabiatning bir bo‘lagi bo‘lgan tolni tanlaydi. Uning shivir- 21 shiviri esa o‘quvchiga erish tuyuladi. Unda hech bir g‘arazni, mish-mishlarni kuzatib bo‘lmaydi. U sof tuyg‘uligicha xotiradan joy oladi. Usmon Nosir yaratgan kechinmalarning aksariyati biografik xususiyatga ega. U kechinmani o‘z bag‘ridan, o‘z qalbidan oladi va taqdim etadi. Uning bag‘ridagi issiq taft esa xotiralarga asoslanadi: Quyosh kabi jahonga mashhur, Yoshligimning hamrohi Xumor. Men bilaman, ko‘nglimiz bahor, Men bilaman, shirin bu umr. Men bilaman yillar еl kabi Tez o‘tadi... To‘ymay qolaman. Shunda xayolimni sel kabi O‘tmish bosar... Esga olaman. Ham kelajak, ham bukun, ham u. O‘tmish bo‘lgan shonli onlarni Bizning shodlik uchun janglarda Daryo-daryo oqqan qonlarni. Usmon Nosir fenomenida shunday holat kuzatiladiki, u o‘tgan o‘tmishni, tarixni gapirsa-da, biroq kelajakdan xabar berayotgandek go‘yo. Shu bois shoshayotgandek, shu bois tasvirni ilhomlantirayotgandek, shu bois hayotga to‘ymayotgandek. O‘tmish va kelajak o‘rtasida ko‘prik qurayotgandek. Shoshish zamirida o‘z qismatiga ko‘nikkandek. Biroq kelajakning buyukligi oldida qismatining ahamiyati yo‘qolayotgandek. Bu tasvir va bu tasavvurlar kishini uyga toldiradi. Usmon Nosir she’riyatiga boshqacha nazar solishga undaydi. Shoir nigohidagi tasvir va qalbidagi harorat bir butunlikka aylangandek. Shoir “Bizning shodlik” deb atashi ham o‘sha kunlar (Usmon Nosir nazdidagi baxtli onlar) va bugungi kunlarni anglashilishiga yordam beradi. Daryo chayqaldi sabodan, Oyning nuri chil-chil sinadi. 22 Dengiz kabi moviy havoda Yulduzlarning sayri tinadi Muhammad tur, Muhabbat, uyg‘on, - Deydi sekin mehribon ona. Shirin tushlar ko‘rib to‘ymagan. Muhabbatxon uyg‘onar, yana... Shoir jonlantirishdan unumli foydalangan. U daryo, oy, yulduzlarni jonlantiradi. Jonlanish asnosida tabiatning go‘zal tarovati, tongi namoyon bo‘ladi. Tong tasvirini shunday musaffolikda bera oladiki, tasavvurda xuddi erkalayotgandek xotirani joylaydi. Shoir har bir kechmishni mehr bilan tasvirlaydi. Bu mehrni esa o‘z qalbidan olib tortiq qiladi. Biografik kechinmaga asoslanganligi bois o‘quvchi bu jarayonni his etib turadi. Tong tasviridagi ilk go‘zallik, albatta, oy bilan bog‘lanadi. U o‘z pardasini asta tortib olayotgan jarayonni shoir nuri sinishiga mengziydi. Oyning nuri sinish oqibatida yulduzlar ham o‘z sayrini nihoyalaydi. Qiziq holat. Dengiz, oy va yulduzni bir chiziq orqali tasvir etadi. Unda birgina tong shamoli saboning esishi natijasida butun jarayon o‘zgarib ketadi. Sabo dengizni chayqatish asnosida oy o‘z aksini ko‘rolmaydi, nurlari chil-chil sinadi, shu bois yulduzlar ham o‘z sayrlarini tugatayotgandek. Asl haqiqatdan o‘sib chiqqan manzarani o‘quvchisiga o‘z ko‘zi bilan ko‘rgandek tasavvurni beradi. She’rning ikkinchi bandidagi quyuq tasvir esa inson va hislarni bog‘lab yuborayotgandek. Shoir inson ya’ni go‘zal qiz tasvirini tong bilan bog‘lashi ham ajib holat. Uyqudan to‘ya olmagan tasvir esa hayotga to‘ya olmagan tasavvurlar bilan bog‘lanadi. Biroq undagi jo‘shqinlik kelajakdan umidvor inson kayfiyatini beradi. Chunki satrlardagi kayfiyat: “Salqin havo asta qo‘yar lab//Oppoq betlariga ko‘chada//Ko‘rmoq uchun uni ataylab//Yakka yulduz qopti kechadan//” fikrimizni dalillaydi. Chunki yakka yulduzni visol uchun qolishi va bu detalni aniq markazdan joy olishi kishini hayratga soladi. Shoir original yo‘ldan borgan. U tong 23 yulduzini visol bilan bog‘lash asnosida yangi tasvirni bera oladi. Bu esa shoir fenomenidan darak beradi. Umuman, Usmon Nosir yaratgan har bir satr o‘z favqulotdaligi bilan kishini hayoratga soladi. Undagi ko‘tarinki kayfiyat esa yuqimlidir. X ullas, shoir fenomeni o‘quvchi qalbidan joy olibgina qolmay, uni ilitadi, unga harorat bag‘ishlaydi, yangi sururni baxshida etib, kayfiyatni tortiq qiladi. I BOBDAN CHIQARILGAN XULOSALAR: 1. Usmon Nosir XX asr o‘zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri sanaladi. U adabiyotga juda tez kirib kelib, nom qozongan bo‘lsa-da, uning adabiy merosi kata hajmda emas. Shoirdan bizga bir qancha she’rlar. Dostonlar hamda dramatik asar qoldi. Ushbu merozning barchasida shoirning fenomeni kuzatiladi. 2. Usmon Nosir she’riyatiga e’tibor qaratilsa, unda muallif “men”idan ko‘proq foydalanganligi kuzatiladi. Asosan, she’riyatida lirik qahramon muallifninf o‘zidan. U barcha she’rlarida o‘z ruhiyatining evrilishlarida kechayotgan hissiyotni o‘quvchisiga taqdim etadi. 3. Shoir she’riyatida peyzaj еtakchilik qiladi. Biroq ushbu hodisa oddiy holatda berilmaydi. Asosan, peyzaj tasviri shoir uchun ruhiyarti ifoda etuvchi vositaga aylanadi. Shu bois uning lirikasida ruhiyat tasvirini peyzaj tasviri orqali senkretik holati kuzatiladi. 24 II BOB. SHOIR IJODIDA AN’ANA VA YANGILIK MEZONLARI 2.1. An’anaviy obrazlardan foydalanish mahorati. Adabiyot dunyoga kelgandan to hozirga qadar inson xarakterini, qalbini tasvirlash bilan shug’ullanmoqda. “Muhabbat ul o‘zi eski narsa, lekin har bir yurak uni yangilaydi”, - degan (H.Toqtosh) haqiqatga tayansak, “So‘z san’atida hamma bir- birining shogirdi hisoblanadi, ammo har kim o‘ziga xos yo‘ldan boradi”, - degan yozuvchi M.Prishvin so‘zini isbotlaydi. Har bir davr adabiyoti barkamol insonning qanday bo‘lishi kerakligi muammosini o‘z tushunchasi, g‘oyasi orzusi, ijtimoiy- siyosiy qarashlari talabi, tajribasidan kelib chiqib kun tartibiga qo‘yadi; namunali qahramonlar yaratadi. Shu xislati bilan u mumtoz adabiyotning davomchisi, rivojlantiruvchisidir. Jahoniy muammolarni yuksak insoniylik, ma’naviylik bilan yorituvchi, “O‘lmas so‘z yaratish yo‘lidagi zahmatkash” (E.Vohidov)dir; beqiyos qudratga va salohiyatga ega tarbiyachidir, bu, o;z navbatida, badiiyat vorisligi tufayli yuzaga kelgan yangi bosqichdir. Traditsiya (an’ana) (yunoncha tradicia – o‘tkazish, topshirish, berish) – an’ana deganda “dunyoni badiiy idrok etish sohasida davrdan-davrga, bo‘g‘indan- bo‘g‘inga o‘tib kelgan adabiy tajribalarni ko‘zda tutamiz. Ya’ni tradi t siya keksa bo‘g‘in ijodiy laboratoriyasida sinalgan, jilosi o‘chmaydigan vositalarni yosh bo‘g‘inga topshirishdir. Amalda traditsiya – g‘oyat katta bir xazina, uning turli-tuman javohirlari bor. Unda har kim o‘ziga keragini, birov syujet qurishdagi mahoratini, birov yorqin xarakterlar yaratishni, birov qahramonlar psixologiyasini tasvirlashni, boshqa birov romantik parvozni va hokazolarni oladi, o‘rganadi. Shu yo‘sinda tradisiyadan o‘rganish ma’lum ma’noda, badiiy tadqiqotga aylanadi” 1 . “Demak, har qanday ijodkor o‘zidan oldin o‘tgan salaflari va badiiy еtuk zamondoshlarining ijodlarini, yuksak tajribalarini, mahorat sirlarini o‘rganish orqali kamol topadilar. Shuning uchun ham Abdulla Qahhor “Klassiklardan 1 Yunusov M. Barhayot an’analar. – Toshkent: G‘fur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1969, 17- betyu 25 o‘rganish degan so‘z klassik asarlardagi… mehrigiyoni topishga o‘rinish, topishdan iborat” – deydi. O‘rganish – taqlid qilish emas, balki ta’sirlanish, ta’sirlanishning tahlil va tadqiq jarayonidagi badiiy kashfidir” 2 . Har bir adabiyot milliy an’analarga egaligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi. “Har bir milliy adabiyotda asrlar mobaynida yig’ilib kelgan estetik tajriba – hayotning qanday tomonlarini hamda qanday usullar va vositalar bilan tasvir etish sohasidagi ijobiy yutuqlar – adabiyotshunoslikda adabiy traditsiya (an’ana) deb ataladi. Adabiyotda hayotni tasvirlash borasida yangi tarixiy sharoitda ochilgan yo‘llar, tasdiq topgan yangi usul va vositalar adabiy novatorlik deb ataladi” 3 . An’ana xalq og‘zaki ijodidan oqib kiruvchi buloq singari. U mumtoz adabiyotni boyitishga sabab bo‘lgan vosita. U.To‘ychiyev o‘zining “ O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari ” deb nomlanuvchi asarida quyidagi fikrlarni bildiradi: “ Navoiyning otasini “ kichik baxshi ” deb atashgan, u ko‘p she’rlarni yoddan bilgan, adabiyotni sevgan. Navoiyning bir tog‘asi ham shoir bo‘lgan, shu sababli, mashhur shoirlar Navoiy xonadonida tez-tez to‘planib turishgan. Alisher Shayx Sa’diyning “Bo‘ston”, “Guliston” asarlarini sevib o‘qigan , Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarini yoddan bilgan. Natijada 7-8 yoshida she’r yoza boshlagan. An’ananing kuchi shu darajada ediki, Alisher dastlabki she’rlarini fors-tojik tilida yozgan. Chunki o‘sha davrda shu an’ana va ruh еtakchi edi. Navoiy ham yoshligida ishni avval, asosan fors shoirlarini o‘rganishdan boshladi ” 4 . Shu bois keyinchalik u yaratgan asarlar an’analarga boy badiiylik namunalari sifatida muvaffaqiyot qozondi. “Biror san’atkorning tradisiyasini davom ettirish konkret tarixiy sharoit taqozosiga bog‘liq” 5 . O‘shanday tarixiy sharoit XV asrda ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bu albatta xamsachilik an’analari bilan bog‘lanadi. Nizomiy, Amir Xusrav Dehlaviy “Xamsa” yozdi. Ma’lum bo‘lishicha, forsiyda Nizomiy, o‘zbekchada 2 Umurov H. Adabiyot qoidalari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2002, 147-bet. 3 Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. – Toshkent: O‘qituvchi, 1980, 196-bet. 4 To‘ychiev U. O‘zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2011, 374-bet. 5 Mamajonov S. Saylanma. – Adabiy-tanqidiy maqolalar. –Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1981, 476-bet. 26 Navoiy “Xamsa”si dong chiqardi. S huning uchun ham akademik N.I.Konrad shunday deydi: “Alisher Navoiy degan shunday shoir bo‘lganligidan quvonamiz! Bizga shunday shoirni sovg‘a etgan o‘zbek xalqiga katta rahmat deymiz. Uni o‘rganibgina qolmaymiz, balki u haqda o‘ylaymiz ham. Va o‘qibgina qolmaymiz, balki u haqda o‘ylaymiz ham. Uni o‘zimizniki qilib olamiz! U buyuk bir Renessans davridan boshqa bir Renessansga – tarixiy ma’nodagi yanada kattaroq Renessansga keldi” 6 . Albatta, badiiylik an’anasiz bo‘lishi mumkin emas. “Adabiy traditsiya yozma va og‘zaki adabiyotda davr sinovidan yaxshi o‘tgan eng nodir g‘oyaviy- badiiy meros va tajribani zamon talabi va estetik saviyasi jihatidan ijodiy o‘zlashtirishdir” 7 . An’ana o‘zini qachon, qanday, qanaqa, qayda foydalanishni soqit qilmaydi. An’anani o‘z vaqtida foydalanmaslikning milliy adabiyot taraqqiyotiga salbiy ta’sir etishi ko‘p uchraydi. An’ana, asosan, adabiyotning mazmun va shakli sohasiga tegishlidir, u milliy va baynalminal bo‘ladi, an’ananing bu ikki ko‘rinishi bir-birini boyitadi. An’ana xalq hayoti yo yozuvchining o‘z oilaviy turmushi bilan aloqadorlikda namoyon bo‘ladi. Uning kerak bo‘lishi hayotiylik bilan bog‘liq. An’ananing qo‘llanilishi xalq taqdiriga ijobiy ta’sir etadi. U yozuvchining hayotiga, xalqqa munosabatini ham ko‘rsatadi. Demak, u yoki bu an’anani davom ettirishni hayot, davr taqozo etadi, xalq ongini o‘stirishni, ba’zi kishilarni qayta tarbiyalash ishini, biron estetik qadriyatni qayta tiklash yumushini ado etadi. Ana shu sababli yozuvchida hayot va davr bilan ro‘baro‘ keladi. Adabiyotshunos E.Xudoyberdiyev ta’kidlaganidek: “Har qanday taraqqiyotda o‘zaro bog‘liqlik, davomiylik, an’anaviylik bo‘ladi. Adabiy taraqqiyotdagi har bir yangi, ulkan hodisa ham o‘tmishdagi eng yaxshi an’analarning ijodiy davom ettirilishi natijasida yuzaga keladi. Adabiyot taraqqiyotida g‘oyalar, tiplar va badiiy tasvir vositalari doirasidagi an’anaviylikni farqlash zarur. Bu uch sohadagi an’anaviylik o‘ziga xosligi bilan bir-biridan farqlanib turadi. Agar g‘oyalar sohasidagi an’anaviylik, asosan, dunyoqarashi bir- 6 Konrad N.I. Zapad i Vostok. –M., glavnaya redaksiya Vostochnoy literatur ы , 1972, s.289. 7 O‘zbek adabiyoti tanqidi tarixi. Ikki tomlik, ikkinchi tom. –Toshkent: Фан, 1987, 107-бет. 27 biriga yaqin bo‘lgan yozuvchilar ijodida ko‘zga tashlansa, tasviriy vositalar borasidagi an’anaviylikni turli g‘oyaviy yo’nalishdagi ijodkorlar asarlarida ham uchratish mumkin. Ikkinchi hol xuddi til kabi turli g‘oyaviy maqsadlarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan badiiy tasvir vositalari va usullari taraqqiyotining ichki qonuniyatlari bilan izohlanadi” 8 . Badiiy tasvir vositalari sohasidagi an’anaviylik o‘ziga xos xususiyatga egadir. Har bir yozuvchi o‘z asarining mazmunini ifodalash maqsadida ko‘plab til vositalarini ishga soladi. Bu vositalar g‘oyalardan farqli o‘laroq, ijtimoiy yo’nalishlari turlicha bo‘lgan yozuvchilarning asarlarida qo‘llanilishi mumkin. Har bir asar yozuvchilar muayyan tasvir usulini tanlaganlarida badiiy mazmunini chuqurroq ochishga xizmat qiluvchi muqobil shakl topishga intiladilar. Biroq ba’zida bir xil tasvir usulining, ifodaviy vositalarning o‘zi qandaydir boshqa mazmunni yuzaga chiqarishga muvofiq kelgan hollar ham uchraydi. Shunday qilib, adabiyot va san’at taraqqiyotidagi an’anaviylik har bir san’atkor uchun zamonaviy, muhim va zarur bo‘lgan ijtimoiy adabiy ehtiyojlar taqozosi bilan yuzaga keladi. An’ana o‘zlashtirishgina emas, balki rivojlantirishni ham talab qiladi, natijada u yangilanadi, boyiydi, taraqqiy etadi, lekin u sayqallanmasligi lozim. Adabiy hodisa yangi bo‘lsagina u an’anaga aylanadi. Shu sababli, an’ana asosida yangilik turadi, shuning uchun an’ana moda, sxema, shtampga aylanmasligi mumkin, yangilik kashf etish an’ana negizida sodir bo‘ladi, yangilik an’anani buzish emas, balki rivojlantirishdir. Yangilik adabiyotga yangi mavzu, yangi qahramon, yangi badiiy vosita, yangi fikr, yangi so‘z va yangi ifoda olib kirishi lozim. Bu hol badiiy mahorat asosida turadi. Shu nuqtai nazar orqali Usmon Nosir ijodiga razm solamiz. Usmon Nosir yaratgan she’rlardagi an’ananing eng xarakterli xususiyati mehr-muhabbat tushunchalari bilan bog‘liqdir. Biz har doim an’anaviy obraz sifatida mumtoz adabiyotda uchraydigan yor, oshiq va raqib obrazlarini anglaymiz. Biroq xalq og‘zaki ijodi hamda mumtoz adabiyotda shunday obrazlar uchraydiki, 8 Xudoyberdiev E. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Sharq, 2008, 219-bet. 28 bu – mehr-muhabbatni o‘zida ifoda etuvchi ona hamda safarda yo‘ldosh bo‘la oluvchi – yo‘lchi obrazlaridir. Asosan, ona obrazi “Toqtoshni o‘qib” bag‘ishlovi asosida yaratilgan “Birinchi xat” turkumiga kirgan she’rlarida kuzatiladi: Uxla, qo‘zim, uxla, oppog‘im, Ishongan bog‘im. Suyangan tog‘im alla-yu, alla… Uxla, qo‘zim, uxla, jigarim, Uxla, akarim. Uxla shakarim, alla-yu, alla… 9 Shoir ona obrazini oddiy holatda bermaydi. Mehrga to‘yingan qalb egasi sifatida suratlantiradi. Biz ushbu misralarni o‘qir ekanmiz, unda o‘z farzandiga bo‘lgan mehr nechog‘lik qalbini egallaganligiga guvoh bo‘lamiz. Shoir ona obrazini yaratar ekan, uni o‘z farzandi yonida o‘tirib, uxlatayotgan holati hamda mehr bilan alla qo‘shig‘ini kuylayotgan ayolda duch kelamiz. Psixologik kayfiyat orqali obrazni jonlantirgan shoir xalq og‘zaki ijodidagi digarim, akarim so‘zlarini qo‘llaydiki, bu an’ana bulog‘idan otilib chiqqan misra bo‘lib yangray boshlaydi. Yoki xalq og‘zaki ijodidagi alla qo‘shig‘ini yangi ohangda ifodalashi ham shoirning o‘ziga xosligidan dalolatdir. Demak, Usmon Nosir o‘z ijodida obrazlarni yaratishda ham an’analardan foydalana oladi. Yuqorida ta’kid etganimizdek, shoir ijodida yo‘lchi obrazi ham mavjud. Ushbu obrazni biz “Yo‘lchi” she’ri orqali ham anglashimiz mumkin: Yo‘lchiman, manzilim dengizdan nari, Lojuvard ufqning tubiga yaqin. Ko‘nglimda dardlarim daryodek oqin, Chayqalar ko‘zlarim tikilgan sari. O, yo‘llar! Chu qora toychog‘im! Chu, qora yo‘rg’am! 9 Usmon Nosir. Yurak, sensan mening sozim. –Tosgkent: Yangi asr avlodi, 2018, 44-bet. 29 Murodga qasd qilib yugurgan еtur. Bo‘ronni sevmasa, dil nechun tepur? Tiriklik ne kerak bemehnat, beg’am?! Chu, qora yo‘rg’am! 1 0 Usmon Nosir o‘z lirik qahramonini yangi manzil sari otlantirgan. U kelajakka qarab olg’a qadam bosmoqda. Albatta, har bir qahramon singari ushbu obrazning yaqin bo‘lgan do‘sto mavjud, bu qora yo‘rg’a. shoir xalq og‘zaki ijodidagi dostonlardan foydalangan. Aynan dostonlarda biz qahramonning yo‘lga otlanayotganida uning do‘sti sifatida ot obraziga duch kelamiz. Demak, Usmon Nosir ham an’analarga sodiq qolgan holda yondashgan va bu obrazni o‘z she’riyatiga kirita olgan. She’rning asosini ushbu jonivorga ritorik munosabat orqali kuzatamiz. Ushbu obraz, ya’ni yo‘lchi obraziga I.G‘afurov ham e’tibor qaratadi. Munaqqid Usmon Nosirni “Yo‘lchi” deb ataydi. “U har bir she’rida bizga yo‘lchi siymosida gavdalanadi. U o‘zini yo‘lchi deb atashni yaxshi ko‘radi” 1 1 . Ushbu obraz haqida N.Umrzoqova tadqiqotida quyidagi mulohazalarni bildiradi: “Ma’lumki, Usmon Nosirning borayotgan yo‘li, bu avvalo, ulug‘ dargoh – she’riyat olami sari eltuvchi yo‘l edi. U shu yo‘l sari butun kuchini, g’ayratini sarflab safarga otlandi. “Yo‘lchi” she’rida o‘zini shu yo‘lda “qora toychog‘iga” minib, ulug‘ niyat bilan uzoq safar yo‘lini ko‘zlagan yo‘lchi deb biladi. Uning “qora toychog‘i”, “yo‘rg’asi” esa o‘z she’rlaridir” 1 2 . Demak, tadqiqotchi Umrzoqovaning nazdida yo‘l adabiyot, she’riyatdir. Bizningcha yo‘l ushbu she’rda kelajakdir. Shoir o‘z ijodida yor obrazini mahorat darajasida ifodalay olgan. U yorni bir musavvir singari chizadi. Bir faylasuf singari kuzatadi. Kuzatishi natijasida yor portreti ruhiy holat hamohangligida tasvirlanadi. Fikrimiz isboti sifatida Usmon Nosirning “Qizlar” turkumiga kirgan “Oyimjon” she’riga nazar tashlaymiz: “O‘lgur, qahrab qolgur, xirmoni 1 0 Usmon Nosir. Yurak, sensan mening sozim. –Tosgkent: Yangi asr avlodi, 2018, 26-bet. 1 1 G’afurov I. Lirikaning yuragi. –Toshkent: Yosh gvardiya, 1982, 172-bet. 1 2 Umirzoqava N. Usmon Nosir she’riyatida ruhiyat tasviri. Filyufanyunomyudisseryuavtoreferatiyu -Toshkent, 2005, 10-bet. 30 Muncha shirin-shakar bo‘libsan? Koshki yuzingga aks solgan, Zuhro yulduz asti o‘chmasa Koshki, betingga tiniqlik Begona lablarga ko‘chmasa. 1 3 Shoir Oyimjon ismli qizni portretini chizar ekan, unga bo‘lgan munosabatini ham o‘z misralarida berib boradi. Ayniqsa, “Koshki, shunday chiroy sen uchun// Moling bo‘lib qolsa umrbod” misralari fikrimizni isbotlaydi. Shoir Oyimjondan go‘zallik tark etishini istamaydi. Shu bois unga iliq munosabatda bo‘ladi. She’rni o‘qir ekanmiz, bog‘dagi voqelikni kuzata boshlaymiz. Bog‘ning ko‘rki bo‘lgan uzum ham qizga qiyoslanishi, biroq yulduz o‘chishi bilan olamni zulmat qoplashi va bu zulmat qizning kelajagi singari qorong‘ulikda aks etishi esa o‘sha davr qizlarining hayotiga ishora edi. 20-yillarda qizlarning chimmatga o‘ralishi, kelajagi haqida ham orzu qila olmasliklari she’rda yorqin tasvirlangan. Bu tasvirlarni, ayniqsa, quyidagi misralar quyuqlashtirgan: “U, falakdan uzilib tushgan// Quyosh edi… Va lekin asir!”. She’r ikki qismga ajralgan. Birinchi qismda Oyimjonning bugungi kuni tasviri akslantirilgan bo‘lsa, ikkinchi qismda esa Oyimjonning o‘g‘li bilan tasviri o‘z ifodasini topgan. She’rning ikkinchi qismida ham bu obrazning portreti bog‘ bilan hamohanglikda suratlantirilgan. Biroq ikkinchi qismda ham bu obrazning ro‘shnolik ko‘ra olmaganligi uzum hamda bog‘ detallari orqali berilgan. Usmon Nosir yaratgan “Qizlar” turkumidagi qizlar, bizningcha, prototip asosida yaratilgan obrazlardir. Chunki turkumning birinchi she’rini Xumor ismli qizga bag‘ishlanib, shoir uni o‘rtoq, deya ataydi. Bu obraz yor obraziga aylana olmagan. Shoir unda safdosh, zamondosh, hamfikr bir inson sifatida talqin etadi. Qiz obraziga bo‘lgan bunday munosabat shoirning novatorligidan dalolatdir. Chunki, o‘sha davrda yaratilgan biror she’rda qizga nisbatan o‘rtoqlik tushunchasi o‘z ifodasini topa olmaydi. Demak, shoir bu obrazga ham novatorona yondashadi. 1 3 Usmon Nosir. Yurak, sensan mening sozim. – T.: Yangi asr avlodi, 2018, 36 bet. 31 Turkumda Muhabbat ismli qizga bo‘lgan munosabat ham bor. Muhabbatni o‘z ismiga monand tarzida tasvirlagan shoir uning husni malohatiga kechadan qolgan yakka-yu yagona yulduzni oshiq sifatida jonlantiradi. Shu bois: “Ko‘rmoq uchun uni ataylab,// Yakka yulduz qopti kechadan!” Shoir bu obrazni o‘z kelajagini “Muhabbatni quchdi kombinat”da topadi. She’rda Muhabbat she’r parisi va ilhomi sifatida e’zozlanadi. Shoirning “Qizlar” nomli turkum she’rlarida qiz xatidan parchalar muhim ahamiyatga ega. E’tibor qaratilsa, xalq og‘zaki ijodi hamda mumtoz adabiyotda ruhiyatni yorqinroq ifoda etish uchun ushbu detaldan foydalanadi. Shoir ham qizlarning ruhiyatini ochish uchun bu detalni turkumga kiritadi. Biroq real hayotda, ayniqsa, XX asr boshlarida barcha qizlar ham xat orqali o‘z hasb-u holini bayon qilavermas edi. Shoir ushbu holatni to‘g‘ri anglaydi. Shu bois bu xatlar bir obrazga yoki bir qizga tegishli emas. Qiz xatidan parchalar deb nomlangan bo‘lsa ham nomaning yozilgan yili yoki muallifini aniq ifodalamaydi. Xatlarga murojaat etamiz: Sen qalbimda o‘chmas suratsan, Qanday qilib seni sog‘inmay? Suvlar go‘yo menga oqin-may, Qarayman-da, dil ovutaman! Qizlarning maktubi har doim ham dil izhori sifatida asosiy detal bo‘lib xizmat qilgan. Shoir mana shu detaldan unumli foydalanadi. Qizlarning dil izhori bo‘lib yangragan xat, uning orzulari tasvirlashda shoirga qo‘l keladi. Biz xatlarni o‘rganar ekanmiz, ularning barchasiga yangi bir ruh, yangi bir tuyg‘uga duch keldik. Xatlar bir-birini takror etmaydi. Unda kelajak xususida ham o‘z qarashlariga ega bo‘lgan qizlar ruhiyati yoritilgan, shu kabi qarashlar esa xat tuchunchasini yangilay olgan xususiyatlardan sanaladi. Usmon Nosir xalq og‘zaki ijodidan unumli foydalanadi. Xalq og‘zaki ijodidagi namunalardan an’anaviylikni yarata oladi. Uning “Gulzor - chaman” deb boshlanuvchi she’riga nazar tashlaymiz: 32 Gulzor – chaman. Yur, bog‘larga Eltay еtaklab, Benafshalar terib beray Senga etaklab… Chakkanga taq! To‘lib tursin Oydek yuzlaring. Kunday yorug‘, tunday qora Ekan ko‘zlaring. Tingla erkam, o‘rtog‘imsan, Ko‘nglimni ochay, Qonim she’r bo‘lib oqsin-da, Men qayta ichay. Istaymanki, oqar qonim Tamom bo‘lmasin. Istaymanki, sevar yorim Tashlab ketmasin 1 4 . Ushbu she’rga e’tibor qaratilsa, shoir xalq og‘zaki ijodi qo‘shiq janridagi misralarni she’rga singdirganligini anglab olish qiyin emas. Chunki misralardagi binafsha bilan bog‘liq bo‘lgan holat ya’ni “chakkanga taq” buyruq istak maylidagi fe’l xalq og‘zaki ijodidan olingandir. Bu qo‘shiq bolalar folklori bilan bog‘liq. Demak, shoir an’analardan unumli foydalanadi hamda ushbu jarayonda o‘ziga xoslikni ham bera oladi. Ya’ni an’nanadan yangilik kashf etadi. Bu kashfiyot xalq. Vatan obrazlarini she’rga singdirilishida kuzatiladi. Xullas, Usmon Nosir xalq og‘zaki ijodi an’analaridan, mumtoz adabiyotda o‘rin egallagan obrazlardan unumli foydalanadi. O‘z she’rlarida ushbu obrazlarni kiritibgina qolmay, balki yangi qarashlar bilan boyitadi. Natijada, shoirning o‘ziga xos qarashlari an’analarda ham kuzatiladi 1 4 Usmon Nosir. She’rlar.-Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 24-bet. 33 2.2. Yangilik mezonlari va maromlari. Yozuvchi asar yozishdan oldin milliy adabiyot tarixini, uning an’analarini, unda nima boru, nima yo‘qligini bilishi kerak. Adabiyotga yangi g‘oya, yangi qahramonlar olib kirishi lozim. Shunday qilib, badiiylik mezoni an’ana va novatorlikda o‘z ifodasini yana bir bora topadi. An’anadan uzilib qolgan yangilik faqat eksprement natijasidir va u kitobxon didiga muvofiq kelmaydi, chunki did o‘tmish va hozirgi kun tajribasidan tug‘iladi, ayni holda, kelajakka tutashdir. Usmon Nosir ijodi ham an’analarni o‘zida ifoda etgan va yangilikka boyligi bilan kelajakka tutashgan ijoddir. “Ulug‘ san’atkorlar badiiy ijod tajribasiga tayanganlari va o‘sha tajribaning eng yaxshi tomonlarini o‘z asarlarida mujassamlashtirganlari holda, har doim biron yangilikka erishganlar, yangi fikrni ilgari ilgari surganlar yoki go‘yo hammaga tanishdek tuyulgan masalalarni yangicha yoritganlar. Ularga yangicha yondashganlar. Ilmiy tafakkur taraqqiyotidagi kabi badiiy ijodda ham o‘tmish adabiy tajribasi va malakasi yangi-yangi avlodlar tomonidan o‘zlashtirilib, tanqidiy ravishda qayta ishlanib, boyitilib, chuqurlashtirilib va yangi bosqichga ko‘tarilib kelingan. Shu tufayli, o‘tmishdagi eng yaxshi, ilg’or an’analarni davom ettiruvchi san’atkorlar badiiy ijod taraqqiyotiga o‘z hissalarini qo‘shgan novatorlar (yangilik yaratuvchilar) sifatida ham namoyon bo‘ladilar” 1 5 . Novatorlik (lotincha novator – yangilanib turuvchi) “san’at va adabiyotda g‘oyaviy-badiiy jihatdan yangilik yaratish jarayoni, mazmun va shaklni yangi imkoniyatlar hisobiga boyitish demakdir. Real voqelikda, poetik fikrda , tasviriy vositalarda hali hech kim ishlatmagan va ko‘rmagan tomonlarini birinchi bo‘lib ishlatish, ko‘rish qobiliyatiga ega bo‘lishdir. Qisqasi novatorlik – yangi hayotiy munosabatlar in’ikosi, yangi tiplar, yangi his-tuyg‘ular, yangi janrlar va obrazlar, yangi qofiyalar va vazn rang-barangligi, xullas, hammasi… novatorlik xalqimizga shodlik va ilhom manbayi bo‘lib xizmat qiladigan idealarning yashash usuli, ifodalanish tarzi, mazmunning tashkil qilinishi, strukturasidir” 1 6 . 1 5 Xudoyberdiev E. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent: Sharq, 2008, 222-bet. 1 6 Yunusov M. Barhayot an’analar. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1969, 70- bet. 34 “Kunduz kechasidan, kechasi kunduzdan kelib chiqqanidek, novatorlik traditsiyadan, traditsiya novatorlikdan kelib chiqadi. Boshqacha qilib aytsak, traditsiyada novatorlikning “uchquni, urug’i” yashiringan bo‘lsa, novatorlikda traditsiyaning unsurlari yashaydi. Ya’ni traditsiya bag‘rida oldingisiga nisbatan mukammalroq yangi traditsiya yuzaga keladi. Ular doim vobastalikda, bir butunlikda voqe bo‘ladi ” 1 7 . Usmon Nosir o‘zbek jadid adabiyotida o‘ziga xos qalam tebratgan va yangilik kirita olgan ijodkordir. Shoir an’analar bilan bir qato rda yangi-yangi yo’nalishlarda, shakllarda, janrlarda qalam tebrata olgan shoirlar sirasiga kiradi. Uning novatorligi, avvalo, oq she’rlarida kuzatiladi. “Oq she’r – lirikada qofiyasiz yozilgan she’r janri. Mavzusi, vazni cheklanmagan, asosan barmoq sistemasida yozilmoqda. Uni aruzda ham yozish mumkin” 1 8 . “Oq she’rda misralar bo‘g‘in miqdori bir xil bo‘lishiga amal qilinadi” 1 9 . “Oq she’rda vazn, inversiya, tovush takrori, misradorlik saqlanadi. Oq she’rning strofik jihatdan ikki xili bor. Birida misralar bandlarga ajratilmaydi, boshqasida ajratiladi” 2 0 . Usmon Nosir ham mana shu yo‘ldan borib o‘zining “Bobomning falsafasi” she’rini yaratadi: “Dunyo – u, Dunyo – bu, Bil bolam! Boboginang bor edi qari. Sen bilmaysan. U o‘lib ketgan, Moma seni yo‘rgaklagan kech U derdi: “Taqdirga o‘shqirmang, Zo‘rlik ham, insof ham xudodan” 2 1 . 1 7 Umurov H. Adabiyot qoidalari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2002, 147-bet. 1 8 Adabiy tur va janrlar. – Toshkent: Fan, 1992, 207-bet. 1 9 Ulug’ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018, 227-bet. 2 0 Adabiy tur va janrlar. – Toshkent: Fan, 1992, 207-bet. 2 1 Usmon Nosir. She’rlar. – Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 65-bet. 35 Shoir oq she’r talablariga binoan vazn, inversiya, tovush takrorlarini saqlaydi. Shu bilan bir qatorda siqiqlikka erishish uchun u qofiyadan foydalanmaydi. Bu esa o‘z navbatida nasrga yaqinlashtiradi. Yuqoridagi she’rga e’tibor qaratilsa, shoir dialog ko‘rinishidan ham foydalanadi. Bu esa falsafiy mushahadakorlikka yo‘l ochadi. “Adabiy tur va janrlar”da yozilishicha oq she’rning ilk mualliflaridan biri Usmon Nosirdir. “U “Shafaq o‘chay deb qoldi” degan oq she’rida kelajakka intilishga undadi. Usmon Nosir “Lug’atimda so‘zim ancha ko‘p” (1934) nomli oq she’rida o‘zini qushday еngil, shodon his etadi, sentabrning sokin kechasini onamday yumshoq, beozor deb ta’riflaydi” 2 2 . Adabiyotshunos H.Umurov ta’kidlashicha, oq she’rning asosiy alomati – misralardagi bo‘g‘inlar tartibi (xuddi barmoqdagidek) bir xil bo‘ladi, turoqlanishi har xil bo‘ladi, o‘zaro qofiyalanmaydi. Munaqqid misol tariqasida U.Nosirning “Yurak” she’rini keltiradi. (Qarang 2 3 ) Biroq ushbu fikrga to‘liq qo‘shilib bo‘lmaydi. Chunki oq she’r birgina turoqlanish bilan farqlanmaydi. Oq she’rda hatto misralardagi bo’ginlar ham bir xillik kasb etmasligi mumkin. Usmon Nosirning novatorligini publisistik minbar she’riyatida kuzatish ham mumkin bo‘ladi. “Ijtimoiy-publisistik lirika deb muayyan davrlarda ijtimoiy masalalarga bag‘ishlab yozilgan asarlarga aytiladi” 2 4 . Adabiyotshunos A.Ulug‘ov publisistik she’riyat xususida quyidagi fikrlarni keltirib o‘tadi: “Publisistik lirika hayotning ijtimoiy-siyosiy hodisalariga munosabat bildirish asosida maydonga keladi. Turmushning dolzarb muammolariga kishilar e’tiborini jalb etish publisistik lirika mohiyatini tashkil etadi. Bu kabi she’rlarda chaqiriq, da’vat ohanglari asosiy o‘rin tutadi. Publisistik she’rlarda muayyan ijtimoiy-siyosiy holat, muammo alohida ta’kidlanadi” 2 5 . Shoir publisistikaga urg’u berar ekan, shu yo‘l orqali hayotni, uning go‘zalligini ta’riflashni bosh maqsad qilib oladi: 2 2 Adabiy tur va janrlar. – Toshkent: Fan, 1992, 208-bet. 2 3 Umurov H. Adabiyot qoidalari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2002, 141-bet. 2 4 Jamol Kamol. Lirik she’riyat. – Toshkent: Fan, 1986, 58-бет. 2 5 Ulug’ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018, 222-bet. 36 Ko‘chalarda quyosh bayram etar, El – orkestr o‘ynaydi xursand. Bilasanmi, bu to‘p qayga ketar? Qolma! Orqasidan yugur san! Qolma! Osmon ko‘m ko‘k bayroq kabi Bosh ustingda yoyilgan hamon. Tutqich bermay xuddi simob kabi Olg‘a qarab tashlanar har on. Tinglaysanmi temir qadamlarni? Eh, qayday ko‘p oldindagi to‘p! Yugur! Qichqir! Bermagin damlarni, Sevin, sevintirgan, degan xo‘p!.. 2 6 Ushbu she’r publisistik ruhda bo‘lib, bag‘ishlov asosida yaratilgan. Shoir kelajakni oq rangda ko‘rganligi bois singlisiga xalqdan ajralmaslikni uqtiradi. She’r “Senga singlim” deb nomlanadi. Shoir singlisiga xitob qilar ekan, ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlarni kelajakning nurli qatlamlari deb hisoblaydi. Shu bois barcha yangiliklarni jo‘shqinlik bilan qabul qiladi, natijada esa singlisiga shunday bir xitob qiladiki, bu xitobda xalqning qizg’in hayoti va uning ortidan yugurayotgan qahramon gavdalanadi. Bu chaqiriq singari jaranglaydi. She’rni o‘qir ekanmiz, kelajakdan umidvor bo‘lgan obrazga duch kelamiz. Shoirning “Haqiqat qalami” deb nomlangan muxbirlarga bag‘ishlovi ham muhim sanaladi. Ushbu she’r nafaqat publisistik ruhda yaatlgan, balki sarbast asosida ekanligi bulan ham ajralib turadi, she’rga e’tibor qaratamiz: Qo‘lingda tinmay o‘ynar Haqiqatchi qalaming. Umid kuyini tinglar 2 6 Usmon Nosir. She’rlar. – Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 40-bet. 37 Qalbingda yo‘q alaming. Haqiqatni yozasan Borliqni sen kezasan, Zolim ko‘nglin ezasan, Erkin yo‘lni chizasan. Qadamingda zo‘r umid Har vaqt chqnab toshadi. Ko‘nglingdagi zo‘r belgi Istak tog‘in oshadi. 2 7 Shoir muxbirlarni haqiqatni kuylovchilar sifatida e’tirof etadi. Shu bois she’rda qalami o‘tkir inson sifatida talqin etiladi. Ko‘ngillarga qarshi bormay haqiqatni barilla aytuvchi shaxs sifatida kuzatar ekan, ularning qalbini haqiqat olovi ila ilhomlangan dil ekanligiga shubha qilmaydi. Erkni baralla ayta olgan shaxs qiyofasini gavdalantirar ekan, ularni zolimlarni eguvchi inson deya e’tirf etadi. Darhaqiqat, jurnalistika sohasiga e’tibor qaratilsa, ularning tig’i ya’ni qalami har doim haqiqatga oshno predmet sifatida talqin etilgan. Ayniqsa, XX asrning 20- 30-yillaridagi jurnalistika sohasida faoliyat olib brogan jadidlar o‘lka hayotidagi har bir jarayonni qalamga olishga harakat qilishgan. Turkiston hayoti va uning tarixi, davr qavromi asosida talqin etilib borilgan. Usmon Nosirning ushbu she’ri esa, ularning jurnalistik faoliyatiga berilgan baho desak adashmaymiz. Demak, Usmon Nosir o‘zi ijod etish barobarida adabiy jarayondan ham yaxshigina xabardor bo‘lgan. Xalq hayotini kuzatgan. Natijada, yuqoridagi kabi qarashlar satrlarga muhrlangan. Shoirning novatorligi sonet janrida ham kuzatiladi. Adabiyotshunos N.Shukurov “Sonetlar” maqolasida ushbu janr xususida quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Sonet qat’iy shakl belgilarga ega bo‘lgan lirik asardir. U 14 misradan iborat bo‘lib, uchta to‘rt misralik, bitta ikki misralik banddan, ba’zan esa ikkita to‘rt misralik, ikkita uch misralik banddan tashkil topadi. Shakldagi bunday qat’iy 2 7 Usmon Nosir. Yurak sensan mening sozim. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018, 67-bet. 38 belgilar poetik fikrni g‘oyat quyuqlashtirilgan holda ifodalashga imkon beradi. Sonetning uch bandi davomida fikr izchil rivojlanadi. Yoki detallashtiriladi, shundan so‘ng keluvchi oxirgi ikki misrada esa poetik fikrga yakun yasaladi” 2 8 . «Adabiyotshunoslikka kirish» darsligida ham shunga yaqin fikrlarga duch kelish mumkin 2 9 . « Adabiy tur va janrlar » ning U.To‘ychiyev tomonidan yozilgan ikkinchi tomida sonnet to‘g‘risida quyidagicha ma’lumot beriladi : « Sonet o’n to‘rt misrali band, rus adabiy-ilmiy ,manbalarida lirik janr deb ko‘rsatilgan… to‘rtligini katrena, uchligini terseta deyiladi » 3 0 . Demak, janr xususiyatiga e’tibor qaratilsa, sonet 14 misrali she’rdir. Usmon Nosir ham shu shakldan ya’ni janrdan unumli foydalanadi. Uning “Ayriliq” she’riga e’tibor qaratamiz: Uchdi yulduz barg kabi, Qarab qolding sen. Men ketarman “xat yoz” deb So‘rab qolding sen. Oydin edi u kecha, Sen ham oy eding. Ko‘zingda yosh, ko‘ksimga Yig’lab bosh qo‘yding. Sochlaringni siladim “Ko‘zim, Muhabbat, Kelaman, - deb – oppog‘im, Kelaman, albat!” O‘sha kecha so‘ng marta 2 8 Shukurov N. Bu olam sahnida .Sonetlar.T., G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1982. – 192 b. 2 9 Adabiyotshunoslikka kirish. -T., «O‘qituvchi», 1984.- 217 b. 3 0 Adabiy turlar va janrlar.Uch tomlik, 2-tom. -T., Fan, 1992.- 188 b. 39 O‘pding betimdan… 3 1 Shoirning ushbu she’rida hijron tuyg‘ulari tasviri asosiy planga chiqarilgan. Ushbu she’r mavzu jihatdan ham shakl jihatdan ham sonet janri asosidadir. She’rning mazmunida muhabbat aks etsa, shaklida esa 14 misra kuzatildai. Misralari uch to‘rtlik va bir ikkilik shaklidadir. Umuman, Usmon Nosir ushbu janrda barakali ijod etgan. Usmon Nosir sonet janrini o‘zbek adabiyotda yuqori cho‘qqiga ko‘tara olgan ijodkor hisoblanadi. H.Mirzayev “Hozirgi o‘zbek sonetlarida milliy kolorit va umuinsoniy qadriyatlar” nomli tadqiqotida bu haqda batafsil to‘xtaladi. Biz ana shu tadqiqotdan to‘g‘ridan to‘g‘ri foydalanishga harakat qilamiz: “U.Nosirning “Nil va Rim” asari sonetdan iborat. Unda qadimgi Rim tarixi va siyosatiga nazar solinib, tarixiy voqelik sgoirona ehtiros vositasida gavdalantiriladi. Shuning uchun shoirning o‘zi ham tagsarlavhada “Tariz kitobidan” deya izoh beradi. Garchi she’rlar katren va tersetlarga maxsus bo‘linmagan bo‘lsa-da (balki noshirlarning xatosidir), lekin unda ma’lum fikrning o‘rtaga tashlanishi, kulminasiyasi, xulosasi kabi aniq ko‘rinib turgan belgilar “Nil va Rim”ning sonet janrida yozilganligini ko‘rsatadi. Balki mavzu Rim, italyan tarixiga aloqadorligi uchun shoir she’rni sonet janriga (sonetning kelib chiqishi Italiyaga taqaladi) yozgan bo‘lishi mumkin. Sonetlar turkumi boshqa sonet gulchambarida bo‘lganidek avvalo, muddao bayon etiladi. Keying sonetlarda esa ana shu muddaoning ro‘yobga chiqishi kuzatiladi. Lampam yonur… Yaralangan qanoqdek og‘ir O‘y bosadi. Yuragimga go‘yo sel yog‘ir, - Degan qisqacha ekspozitsiyadan so‘ng muddao bayoniga o‘tiladi. O‘tmish, kelajak, bugun shoir ko‘z o’ngida gavdalanib, insoniyat taqdiri haqida o‘yga botadi, yillar, yo‘llar, odamlarni tushunmoq istaydi . Sariq qumlar orasida qon rangli quyosh – Ko‘tarilar, Nil oqadir – qullar to‘kkan yosh. 3 1 Usmon Nosir. She’rlar. – Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 13-бет. 40 Faryodlarga chidolmaydi еr bilan osmon . Ro qayerda? Azirisa ? Qiynaydi Tifan ! Kimga yig‘lab , kimdan madad kutsin bemor qul ? Erki qulfdir, hayoti qulf, bor xudolar qulf ! Kosasida suv yo‘q, quruq xaltasi – non yo‘q ! Botayotgan quyosh kabi rangida qon yo‘q . Ko‘zida ko‘z yo‘q, belida bel yo‘q, hayhot! Fir ’ avn uni chumoliday ezadi: voydod !.. Fir ’ avnning hukmi qattiq, fir’avn xo‘jayin . Xudolarga u manzurdir, hayoti tayin . Neki qilsa, o‘zi bilar, o‘zi hukmron , Misr bo‘ylab Nil oqadir – qullar to‘kkan qon ! 3 2 Birinchi bandda ekspozitsiya tabiat manzarasi va qullar faryodi vositasida poetiklashtiriladi. Bosh fikr o‘rtaga tashlanadi. Ikkinchi banning birinchi misrasi tugun, qolgan misralari voqea rivoji. Uchinchi band esa kulminatsiya hisoblanadi, ya’ni tasvirning eng baland, avj nuqtasi. Xulosa esa yuqoridagi bandlarga nisbatan sokin, hayotiy faktning ifodasi: zulm va zo‘rlik bor joyda inson hayotiga munosabat hamisha bir xil kichadi. Turkumning keying she’rlarida Misr Firavnlaridan tortib, Minis, Ramzes, Kleopatra, Sezar kabilarning hukmronligi davrida insonga munosabat o‘zgarmaganligi, qullar qulligicha qolib ketganligi obrazli ifodasini topadi. Qudratli Rim imperiyasiga g‘ulg‘ula slogan qullar isyoni, o‘zligidan, insonligidan xabar topgan tutqunlarning so’nmas yodi, ularning erkka, ozodlikka bo‘lgan 3 2 Nosir Usmon, Nil va Rim, “Unutmas meni bog‘im”, She’rlar, dostonlar, she’riy drama//So‘zboshi E.Vohidovniki// Toshkent, Adabiyot va san’at nashriyoti, 1988 y. - 21-22 b. 41 intilishlari ulug‘lanadi, ular ruhi oldidagi qarzdorlik hissi lirik qahramon o‘ylarida, qalbida jo‘sh uradi” 3 3 . Xullas, Usmon Nosir o‘zbek adabiyotiga yangi janrlar asosida novatorlikni yarata oldi. Bu kabi xususiyatlarni uning barcha she’rlarida hamda dostonida ham kuzatish mumkin bo‘ladi. II BOBDAN CHIQARILGAN XULOSALAR: 1. Usmon Nosir o‘z she’riyatida an’analardan unumli foydalandi. U goh xalq qo‘shiqlaridan foydalansa, gohida esa obrazlardan foydalandi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodidagi alla kabi qo‘shiqlarga yangi ohang berishi, shu bilan bir qatorda allada xalq jonli tilidan unumli foydalanishi, she’rning ritmini o‘ziga xos tarzda namoyan bo‘lishiga olib keldi. 2. Shoir bolalar folkloridan ham foydalanishi natijasida uynoqi misralar yarata oldi. Ayniqsa, ushbu jihat “Yur, tog‘larga chiqaylik” deb boshlanuvchi she’rida aniq namoyon bo‘lgan. 3. Usmon Nosir mumtoz adabiyotda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan yor (qiz) obrazini o‘ziga xos talqinda berdi. Usmon Nosir yaratgan obraz kelajakdan umid qiluvchi hamda kelajakka ishonchla boquvchi obraz qiyofasiga ega. Biroq shoir lirikasida hayotda o‘z o‘rnini topa olmagan qiz obrazi ham uchraydi. 4. Shoir obrazlarning ruhiyatini yoritishda ko‘proq xat detalidan foydalangan. Bu esa uning asarlarini xalq og‘zaki ijodi hamda mumtoz adabiyotga yaqinlashtirgan. 5. Usmon Nosir ijodida novatorlik ham kuzatiladi. U o‘zbek adabiyotiga oq she’rni olib kirdi. Natijada, bu janr asosida o‘zbek adabiyotida ko‘plab lirik asarlar yaratildi. 6. Shoir ijodida sonnet janri alohida ahamiyatga ega. U sonnet janrida barakali ijod etgan hamda o‘zbek adabiyotida yangi qirra hosil qila olgan. Hatto “Nil va Rim” dostoni ham sonet janri talablari asosida yaratilgan. Bu kabi xususiyat esa o‘z davri uchun novatorlik edi. 3 3 H.Mirzayev Hozirgi o’zbek sonetlarida milliy kolorit va umuinsoniy qadriyatlar. Fil.fan.bo’yicha fals.fan.dok.disser. 2022, 59-61-betlar. 42 7. Shoir lirikasida publisistik ruh ham еtakchilik qiladi. U Mayakovskiy izidan borib, minbar she’riyatini yatara olgan shoirdir. Biroq publisistik she’riyatida ham shoirning ruhiyati va uning jamiyat haqidagi qarashlari еtakchilik qiladi. 43 III BOB. USMON NOSIR DOSTONCHILIGI 3.1.Dostonlarda mavzu va mazmun yangilanishi. Liro-epik xususiyatga ega bo‘lgan janrlardan biri doston sanaladi. “Doston – O‘rta va Yaqin Sharq xalqlari, shu jumladan, turkiyzabon xalqlar og‘zaki va yozma adabiyotidagi katta hajmga ega bo‘lgan liro-epik asarlar. Xalq og‘zaki ijodi tarkibidagi doston va yozma adabiyot namunasi sanalmish dostonlar bir xil atalishidan qat’iy nazar, yaratilishi, shakliy xususiyatlari, ijro qilishi jihatlari bilan farqlanadi. Xususan, og‘zaki ijod dostonlari ma’lum nisbatda navbat talashib kelgan nasriy va she’riy matnlardan tashkil topadi. She’riy qismlar erkin band tuzilishi va qofiyalanishga ega bo‘ladi. Yozma adabiyotdagi dostonlar faqat she’riy shaklda bo‘lib, odatda bir xil – masnaviy tarzda qofiyalanadi. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari turkiy yozma dostonchilikning ilk yirik namunasidir” 1 . “Adabiyotshunoslik nazariyasi”da keltirilishicha: “Doston” va “poema” terminlari o‘zbek adabiyotshunosligida ko‘pincha bir-birining muqobili sifatida qo‘llaniladi. Bu unchalik to‘g‘ri emas. Chunki dostonlar masnaviyda yozilgan, ularda nasriy parchalar ham mavjud bo‘l adi. 2 Adabiyotshunos Sh.Hasanov O‘zining tadqiqotida dostonchilik xususida quyidagi mulohazalarni bildiradi: “Muallif shaxsiyatining doston markazida mustahkam o‘rnashishi janrning barcha tizimlarini, jumladan, uning qurilish xarakterini ham belgilaydi. Muallif shaxsiyatining asar markazini tashkil etishi esa lirikaning asosiy belgisi ekanligi ko‘plab tadqiqotlarda isbotlangan. Lirika unsurlari, epik parchalar va dialog ko‘rinishidagi dramatik manzaralar bilan yaxlit bir butunlikda zamonaviy dostonlarning murakkab qiyofasini gavdalantirmoqda. Obyektiv olamni tasvirlashda lirikaning katta imkoniyatlarga egaligini Gegel bir necha bor uqtirib o‘tadi. “Garchi lirik she’riyat ba’zi hollarda 1 Sallaev F., Qurbonniyozov G. Adabiyotshunoslik atamalarining izohli lug‘ati. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010, 65-66-betlar. 2 Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018, 230-bet. 44 lirik subyekt harakat qilishi lozim bo‘lgan doiralardan chiqib, o‘zining tuyg‘u va o‘ylarini rang-barang obrazlar vositasida muhtasham mazmunga joylasa-da, u biribir o‘zining ichki olami bilan lirikaning xususiyatlariga sodiq qoladi”. Jamiyat va shaxs ichki dunyosidagi ziddiyatlar, manzaralar, umuman davrning eng muhim masalalari epik lirika, ya’ni dostoniy lirikada individual dunyoqarashga ega bo‘lgan shaxs nuqtai nazaridan yoritiladi. Hamda bu xususiyat zamonaviy dostonlarda lirik tur belgilarining ustivor o‘ringa ko‘tarilganligini ko‘rsatib turibdi. G‘arbiy Yevropa poemachiligida lirik tur xususiyatlarining ustivorligi XIX asrning birinchi yarmidan boshlab kuzatiladi. O‘zbek dostonchiligida lirika xususiyatlarining ustuvorligi XX asrning 20-30-yillar orasidagi namunalarida boshlangan bo‘lsa-da, bu yo‘nalish 60-yillarga kelib o‘zining kamolot bosqichlariga ko‘tarildi. Mirtemirning “Surat”, M.Shayxzodaning “Toshkentnoma”, S.Zunnunovaning “Ruh bilan suhbat” kabi asarlarida lirik tur xususiyatlarining еtakchi maqomga ko‘tarilganligi yaqqol namoyon bo‘ladi.” 3 “Xalq og‘zaki ijodida ushbu liro-epik janrning ishqiy romantik, sarguzasht va didaktik doston, deb ataluvchi turlari mavjud. Yozma she’riyatimiz esa ularni “qahramonlik dostoni”, “romantik doston” va “realistik doston” deb uch guruhga ajratadi. Mashhur tarixiy voqelar va tarixiy shaxslar tasviri hamda ular asosida olg‘a suriladigan ijtimoiy-hayotiy saboqlar qahramonlik dostonlarini belgilovchi xususiyatlardir” 4 . Ma’lumki, lirik dostonlar o‘quvchida o‘zgacha kayfiyat paydo qiladi. Buning sababi lirik dostonlarda syujet bor va bu syujetda qahramon ruhiyati, kechinmalari tasviriga alohida o‘rin berilib keng yoritiladi hamda, eng asosiysi, bular barchasi she’riy yo‘lda yoziladi. Baxshilar ham xalq dostonlarini kuylayotganda qahramonlar ruhiyati va voqealarning shiddatli tus olgan o‘rinlarini she’riy yo‘lda aytishni afzal ko‘radilar. Chunki “nasr – og‘ir qadam, nazm – chopag`on”. Bu o‘quvchiga tezroq ta’sir qiladi va yuqumli bo‘ladi. Lirik dostonlar 3 Hasanov Sh. O’zbek dostonchiligi.-Samarqand, Samdu nashri, 2012, 13-bet. 4 Jamol Kamol. Lirik she’riyat. – Toshkent: Fan, 1986, 63-bet. 45 haqida gap borar ekan, hassos shoir Usmon Nosir dostonlari alohida ahamiyat kasb etadi. Shoir qisqa umri davomida “Naxshon”, “Norbo‘ta” kabi mag‘zi to‘liq dostonlar yaratishga ulgurdi. Birgina “Naxshon” dostoni misolida tahlil qilsak, adabiyotshunos olim Ibrohim G‘ofurov yozganidek: “bu doston shunchalar erka ovozga egaki, bamisoli bulbul inson tiliga kirib, ajib qissaxonlik qilayotgandek...” 5 Doston shoirning Armanistonga sayohati, arman xalqlari bilan muloqoti, bu xalq tarixining taassurotlari, Kavkaz va Yerevanda o‘tkazgan kunlari badiiy bo‘yoqlarda mahorat bilan tasvirlangan. Usmon Nosirning “Naxshon” asari bag ‘ ishlov asosida yaratilgan bo‘lib, 1934-yilda yozib tugallangan. Shu bois asar oxirida Yerevan-Samarqand deya izoh berilgan. Asar 1615 misrani tashkil etadi. Doston kompozitsiyasiga e’tibor qaratilsa, unda 34 qismga ajratilganligiga guvoh bo‘lish mumkin, dostonda kirish qismi (mumtoz adabiyot namunalaridek hamd va na’t) yoki asosiy qism kuzatilmaydi, biroq xotima berilgan. Shoir asar bosh qahramonini doston sarlavhasiga olib chiqqan. Doston ekspozitsiyadan boshlanadi. Ekspozitsiyada esa tabiatning so‘lim qiyofasi aks etadi. Lirik qahramon mana shu tabiat og‘ushida o‘z yori visoliga mahtal. Biz lirik qahramon tili orqali tasvirlangan yorning portretiga duch kelamiz. Bu portret albatta, Naxshon portretidir. Naxshon – arman qizi, bosh qahramon. Qizning tasvirini berishda, xarakterini ochishda, tuyg‘ularini ifodalashda Usmon Nosir turli tashbehlardan foydalanadi. Ko‘z tutdim Ko‘zlarim nigoron bo‘ldi, O, dilbar, Siymbarim, yuzlari qirmiz, Kiprigi ko‘ksiga soya solgan qiz, Ko‘z tutdim 5 G‘ofurov I. Qismatning ovozi. “Yoshlik” jurnali, 1998-yil, 13-noyabr soni. 46 Yuragim to‘la qon bo‘ldi. 6 Shoir tashbeh orqali yorning uzun kipriklarini alohida ta’kidlagandek go‘yo. Yor portretini chizar ekan, unga oshiqning munosabatini ham ochib berishdga intiladi. Ya’ni oshiqning qon bo‘lgan yuragi Naxshonning gulzorga oy fonarini yoqishi bilan olovlanadi. Shu bois, Yasha! Deya unga o‘z iliq munosabatini bildiradi. Yor kelishi esa oshiqning ko‘ngliga iliqlik olib kelishi, ruhi esa yashashga intiqlik holatiga tushishi hamda sevinchdan ko‘zlari behol yoshlanishi, she’ri uchun ilhom manbayiga aylanganligi holatlarini ehtirosli tuyg‘ular bilan izohlaydi. Dostonda lirik qahramon kayfiyati bilan bir qatorda o‘tgan umrini yod olish tuyg‘ulari ham shakllanadi. Lirik qahramon yoshligini yodga olar ekan, otadan ajrab еtimlik neligini bilganligi orqali bu tarix uning ruhiyati orqali chizib beriladi. Suv betiga oqqan Hay, sap-sariq barg To‘xta, hayolimni Olib qochmay tur Suv betiga tushgan sap-sariq barg tasviri lirik qahramon ruhiyatiga hamohang. Yetimlik va sariq barg tasvirida o‘xshashlik mavjud. Shoir ana shu o‘xshashlikdan unumli foydalanadi. Bir kun Yomg ‘ irli tun Qop-qora zulmat Chuchvaradek qaynar Ko‘chalarda suv Baxmal kabi qora Ko‘rinmas osmon. Yomg ‘ ir yog ‘ ganda pufakchalar hosil bo‘lishini chuchvaraning suvda qaynashiga o‘xshatgan shoirning iste’dodiga qoyil qolmasdan ilojimiz yo‘q. Bu – 6 Usmon Nosir. Poemalar. –Toshkent: G‘aur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1970, 40-bet. 47 she’riyatda yangicha tasvir. Osmonning baxmal kabi qora deb tasvirlanishida ham ajib badiiyat borki, bu qahramon ruhiyatiga ham bog‘liq. Naxshonning qalbi osmon kabi qora, chuqur g‘amga botgan. Shoir Naxshon siyrati orqali uning hatti harakatlarini ham suratlantiradi. Tun qorong‘u. Zulmat? Hol quridi. Uh... Ochlik еngvordi. Sovuqlik sezdim. Etim “juv” etdi-yu, Ko‘zim berkildi. Holsiz qolim bilan Boshimni tutdim: Peshonamdan ajib Sovuq ter keldi, Boshginamga qildim Bir toshni bolish. Sal o‘tmasdan yurdi Shaboda g‘ir-g‘ir. Qulog‘imga ingan Bir tomchi yomg‘ir Go‘yo bir faqirga Aylardi nolish... Hol qurishi, ochlikni ustun kelishi, etning jo‘njikishi, ko‘z oldi qorong‘ulashi sabab, boshini tutib qolishi hamda peshonasidan ajib ter kelishi holatlari bu badiiyat belgilari bo‘libgina qolmay balki, siyratning akslanishi hamdir. Shoir Naxshon holatini so‘z orqali suratlantirar ekan, unga hamohang tarzda yomg‘irning ham Naxshon ahvoliga achinishi va uning holatiga nola qilayotgandek qulog‘iga shivirlashi shoir mahoratidan dalolat beradi. Siqiq misralarda Naxshon holatini ko‘z o‘ngimizda gavdalantiradi. 48 Shunday kunlarning birida unga mehribonlik bilan bir qo‘l uzatiladi. Yangi oilaga kelgan Naxshon bu oilaning soddadilligi, mehribonligidan juda quvonadi. Eh, uyqusiz tunning Chirik o‘ylari Eh, o‘ylarim - Qanot yozgan kaptarlar. Eh, kaptarlar – Yumshoq, momiq oqparlar, Eh, oq parlar Uching samo bo‘ylari Misralardagi o‘y, xayolning qanot yozgan kaptarga, kaptarlarni oq yumshoq momiq oq parlarga qiyoslanishi va oq parlarning uchib, asta-asta еrga tushishi o‘quvchi ko‘z oldiga ajib manzarani hosil qiladi. Naxshon yolg‘izlikdan ketganiga, panoh topganiga xursand. Xayollari, orzulari endi parlar kabi momiq va oppoq. Uning qalbi uchayotgan parlar kabi osmon qadar cheksiz quvonch hissi bilan to‘la. Mehrli qo‘llari bilan boshini silagan Maro (Sarkisning rafiqasi) bilan Naxshon o‘rtasida shunday suhbat bor: Rostdan, Naxshon uka Tokay bu xo‘rlik Tokay boshimizda Badnoma ko‘lka. Qo‘yki, ozod bo‘lsin Ohudek yayrab, Osmon kabi toza Bo‘lsin bu o‘lka Usmon Nosir arman xalqi misolida o‘z yurtida bo‘layotgan nohaqlik, “badnoma ko‘lka”, xo‘rlikni yozayotgan emasmikan? Axir, aynan o‘sha yillarda Rusiya inqilobi bo‘lish arafasida emasmidi? 49 Shoirlar salkam bashoratchi bo‘ladi, degan gap bor. Ayniqsa, o‘zining taqdirini oldindan ko‘ra bilish shoirlar ijodida uchrab turadi. “Naxshon” dostoni 1935-yilda yozilgan bo‘lsa, shoir 1937-yil “xalq dushmani” sifatida qamoqqa olindi. Dostondagi Sarkisni to‘rtta politsiya kelib olib ketayotganda bir chekkada Maro va Naxshonning yig‘lab turishi Usmon Nosirni ham olib ketishayotganda onasi Xolambibi va singlisi Rohatoyning yig‘lab qolishiga naqadar yaqin… Sevgi, muhabbat hali uylanishga ham ulgurmagan yosh navqiron Usmon Nosir ijodida asosiy mavzulardan. “Monolog” she’rida sevgiga qarshi bosh ko‘targan shoir sevgisiz yashab bo‘lmasligini, har bir tirik jon uning ko‘chasidan o‘tajagini yaxshi anglaydi. Naxshonning yoshgina yuragiga sevgi mo‘ralagan o‘rinlarni shoir juda nozik tasvirlaydi: Ne bu? Nega nuri kiprikni suzdi? Nega o‘z-o‘zidan So‘z yo‘qotdi til. So‘qim oqib ketdi Uning poyiga. Lablarim ham ajib qaltirab turdi. Ashot ismli ishchi, “gazet, kitoblarga harflar teruvchi” bu yigit doston syujet va g‘oyasini ochishda muhim rol o‘ynaydi. Yenguv bizning qo‘lda, Vatan bizniki, Maro qurbon bo‘lgan Qurbonlar aro Yoki bir yuzinchi, Yoki minginchi, Chop, ilgari! Yugur! Oldda jang, Naxshon! 50 Ashot tilidan aytilgan ushbu so‘zlar qahramonning vatanparvar ekanini, jang maydonida qurbonlarning ko‘p bo‘lishini va Vatan uchun qurbon bo‘lgan insonlar jannatiy ekanligi, jangda esa o‘zlarining qo‘li baland kelayotganidan xursandligini, qizga bo‘lgan samimiy tuyg‘ularini, yupatishini ko‘rishimiz mumkin va vatanini jon qadar sevuvchi Naxshon obraziga naqadar mos. Dastonda hech kimda uchramaydigan original tashbehlar, tushunchalar bisyor va ular hech bir o‘quvchini befarq qoldirmaydi: “Naylay kiprigimning nozik uchida, Qayg‘ularning nami – Simob donalar”, “osmon shodligimday toza va baland”, “barglar ko‘nglim kabi qaltirar tinmay”, “damlar soqov kabi mirg‘ayib o‘tar”, “yana ilhom qalbni ignalab tildi”, “ko‘zlarimdan bir juft chashma o‘yasan”, “uch kunlik oy ko‘kda simobday egik”, “Maro keldi ko‘zi soqqadek o‘ynab”, “kaptar qoni kabi shafaq nimqizil” va hokazo. Ona Vatan Usmon Nosir uchun har narsadan qadrli. Vatan xizmatini qilishlik har qanday sharafli ishdan baland. Bu tuyg‘ular nainki ijodida bo‘y ko‘rsatadi, shoirning hayot yo‘li ham Vatan uchun, uning ozodligi uchun xizmat qildi. “Yurak” she’rida “agar Vatan sendan rozi emas bo‘lsa, yorilib chaqmoqqa aylan” degan bo‘lsa, “Naxshon” dostonida Agar Vatan senga Yana “Chiq” desa, Kipriklaringni ham O‘q qilib otgin! deya dushmanga qarshi pistolet bilan kurasha olgan, o‘zida kuch topa olgan Naxshonga qilgan murojaati o‘zi uchun ham, butun o‘quvchilarga ham qaratilgandek, go‘yo. Xullas, Usmon Nosir ijodida “Naxshon” asari alohida ahamiyatga ega. U bolalikdagi еtimlikni o‘z obrazlari ruhiyatiga singdiradi. Shoir an’analarni yuqori darajaga kutarar ekan, Naxshon obrazini kurashuvchan obraz sifatida asarga olib kiradi. U o‘z hayotidagi qiyinchiliklarga qaramasdan, hayotini o‘zgartira olgan shaxs sifatida muhim ahamiyatga ega. 51 3.2. Dostonlarda davr tushunchasi va uning talqini. Adabiyotshunosligimizda mumtoz va yangi davr o‘zbek dostonchiligining ilmiy-nazariy masalalariga bag’ishlangan qator dissertasiyalar himoya qilindi . 6 To‘rt tomlik “O‘zbek sovet adabiyoti tarixi”; uch jildlik “Adabiy turlar va janrlar”ning I -jildi, “XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi” kabi yirik tadqiqotlarda, N.Karimovning “Urushdan keyingi davr o‘zbek sovet adabiyoti”, N.Rahimjonovning “O‘zbek sovet poemasi”, M.Ibrohimovning “O‘zbek sovet poeziyasi janrlarining tarkib topishi” singari monografiyalarida, B.Sarimsoqovning “Epik janrlar diffuziyasi” nomli tadqiqotida, H.Yoqubov, N.Shukurov, S.Mamajonov, O.Sharafiddinov, N.Karimov, U.Normatov, I.G‘afurov, N.Rahimjonov, N.Xudoyberganov, I. To‘lakov, S.Meli kabi adabiyotshunoslarning ilmiy maqolalarida, muayyan ijodkor faoliyatiga bag’ishlangan adabiy portretlarida XX asr o‘zbek dostonchiligining ilmiy-nazariy, g‘oyaviy-badiiy xususiyatlariga oid jiddiy tadqiqotlari mavjud. “Adabiy turlar va janrlar”ning birinchi jildidan o‘rin olgan N.Rahimjonovning “O‘zbek sovet poemasining taraqqiyot jarayoni” deb nomlangan muhim tadqiqoti yangi davr dostonchiligi borasida bildirilgan mulohazalar, qarashlarni umumlashtiruvchi xarakterga ega. Adabiyotshunos yangi tipdagi doston spesifikatsiyasining ilmiy-nazariy xususiyatlarini monografik asosda o‘rganadi, liro-epik poemaning shakllanishi va taraqqiyot bosqichlaridagi еtakchi omillarni ochib berishga erishadi. Istiqlol arafasi va undan keyingi ijtimoiy voqeligimiz doston tabiatiga qator yangi xususiyatlar olib kirdi. Va tabiiyki, bularni ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganish 6 Sharafiddinov O. Uzbekskaya sovetskaya poema (1946-1953 g.) AKD. M., 1955; Turabekova S.“Yazыk i stil poem G.Gulyama. AKD. T., 1962; Muxiddinov U. Problema konflikta i xaraktera v sovremennoy uzbekskoy poemi (1956-1967), AKD. T., 1970; Mamurov M. Traditsii folklora v uzbekskoy sovetskoy poezii 30-x godov. (v aspekti poem)” AKD. Samarkand, 1973; Raximdjanov N. Liricheskaya poema. (po osnovi materialov uzbekskoy poezii 1961-1973 g.) AKD. T., 1975;; Abdikulov T. Uzbekskaya sovetskaya dotskaya poema 30-x godov i folklor, AKD. 1978; Tulakov I. Poeticheskie traditsii i xarakter geroya v uzbekskoy sovestkoy poemi (60-70-ie godы) AKD. T., 1981;; Mustaev K. Poetika sveta i chislovыx znakov-simvolov v uzbekskom i fransuzkom geroicheskom eposax.. AKD. Samarkand, 1994; Hasanov Sh. O‘zbek dramatik dostoni. (Janr manbalari va ularning tarkib topishi). NDA, Samarqand, 1995; Tangiev A. Hozirgi zamon dostonchiligida tarixiy voqelik va shaxs talqini. NDA. –Toshkent, 1995 va boshqalar. 52 janr poetikasining yangi qirralarini ochish imkonini beradi. Tabiiyki, yuqorida qayd etilgan tadqiqotlarda shakl va mazmun, syujet va kompozisiya, xarakter va konflikt kabi qator nazariy masalalar turlicha talqin qilingan. Ayni holat zamonaviy o‘zbek dostoni poetikasini tadqiq etishni taqozo etadi. XX asrning II yarmida qardosh xalqlar adabiyotshunoslari tomonidan muayyan xalq dostonchiligining ilmiy nazariy xususiyatlariga, evolyusion taraqqiyotiga bag‘ishlangan bir qator doktorlik dissertatsiyalari himoya qilindi, monografik tadqiqotlar yuzaga keldi. Xususan, I.Neupokoyevaning qator ishlari, jumladan, “Revolyusionno-romanticheskaya poema pervoy polovinы XIX veka” tadqiqoti yangi davr dostonchiligining muhim ilmiy nazariy asoslarini ochib berganligi bilan qimmatlidir. Tadqiqotda XIX asrning birinchi yarmi revolyu t sion romantiklar san’atining muhim muammolari o‘rganiladi. Yevropa badiiy madaniyatining eng ilg’or yo‘nalishini tashkil etgan bu davr poemachiligi umumevropa kontekstida kuzatiladi. Tadqiqotda o‘z davri mafkurasining ta’sirini sezish mumkin. Jumladan, adabiyotshunosning simfonik kuylardan ham inqilobiy ohanglarni, “xalqning qahr-u g‘azabi sadolari”ni tinglashi ilmiy mulohazalardan ko‘ra badiiy mushohadaga mosroq keladi. M.A.Lazarukning “Beloruskaya poema v XIX i nachalo XX veka” (stanovlenie janra) mavzusidagi doktorlik dissertasiyasida belorus poemachiligining shakllanish jarayonlari, avom ommaning jaydari qo’shiqchiligidan milliy dostonchilik maqomiga еtganligi ilmiy asosini topadi. A.A.Kaspruk XIX asr oxiri XX asr boshlari ukrain poemachiligini tadqiq etar ekan, I. Franko, L. Ukrainka, P.Grabovskiy va boshqa ijodkorlar poemalarining g‘oyaviy-tematik, badiiy-stilistik o‘ziga xosliklariga ko‘proq e’tibor qaratadi. Adabiyotshunos X.Otaxonovaning “Tahavvuli janri doston dar nazmi muosiri tochik” mavzusidagi tadqiqotida XX asr 50-70 yillari tojik dostonchiligining taraqqiyot tendensiyalari o‘rganiladi. X.Otaxonova zamonaviy tojik dostonchiligi 53 tadrijini mumtoz dostonchilikning badiiy-estetik tajribalari bilan qiyoslab tadqiq etadi. Dostonchilik borasida qardosh xalqlar adabiyotshunosligida yuzaga kelgan e’tiborli ishilar sifatida A.Karpovning “Russkaya sovetskaya poema”, S.Kovalenkoning “Xudojestvennыy mir sovremennoy poemы”, V.Kikansning “Sovremennaya sovetskaya poema” asarlarini alohida qayd etib o‘tish lozim. O‘tgan asrning 80-yillariga qadar yozilgan mazkur tadqiqotlar dostonshunoslikning jiddiy yutug‘idir. O‘tgan davr mobaynida ijtimoiy hayotda kechgan o‘zgarishlar, davrning tezkor su’rati bugungi doston tabiatiga ham o‘z izlarini qoldirmoqdaki, bu kelgusida yangidan-yangi tadqiqotlar yuzaga kelishini anglatadi. Janrlar rang-barangligi, ulardagi mushtarak va farqli holatlar, shaklu shamoyilidagi o‘zgarishlar, lirik “men” va obyektiv olam munosabatlari, kompozisiya va syujet qurilishi, janrning tub mohiyatini tashkil etuvchi xalq va Vatan obrazlari, liro-epik tasvir uyg‘unligi va lirik qurilish ustivorligi kabi qator ilmiy-nazariy masalalarning o‘rganilishi dissertasiya mavzusining dolzarbligini ko‘rsatadi. Adabiy turlar va janrlar masalasini adabiyotshunoslik fani qonuniyatlari nuqtai nazaridan tadqiq etish keng ko‘lamda davom etmoqda. Jumladan, Adelina Adalis dramatizmni, Ilya Selvinskiy xarakterni, Vladimir Siban muhitni, Yakov Belinskiy kompozision qurilishni dostonning asosiy xususiyatlarini ro‘yobga chiqaradigan unsurlar sifatida e’tirof etadilar. Keyingi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlar esa mazkur belgilarning barchasini o‘zaro aloqadorlikda o‘rganish kutilgan natijalarini berishi mumkinligini isbotladi. Dostonlardagi syujet va kompozisiya, xarakter va konflikt, dramatizm va lirizmning o‘zaro bog‘liqligi, lirik qahramon masalasi, muhit tasviri singari muammolar bo‘yicha alohida-alohida tadqiqotlar amalga oshirilgan bo‘lsa-da, biroq doston poetikasi mukammal o‘rganildi, deyish mushkul. Yuqorida qayd etilgan masalalar mushtarak holda muayyan davr dostonchiligini tadqiq etishga 54 yo‘naltirilmagan. Qolaversa, bugungi kunda o‘zbek dostonchiligi istiqlol sharofati tufayli yangi davrni boshdan kechirmoqda. Xalq og‘zaki ijodi va mumtoz yozma dostonchilik ohanglarining zamonaviy dostonlar tabiatiga chuqur singib borayotganligi, Sharq va G‘arb she’riyati ilg’or an’analarining omuxtalashib ketayotganligi, tasavvufiy qarashlar va komillik konsepsiyasining kun tartibiga qo‘yilayotganligi, shaxs va borliq, tarix va davr, vaqt va makon masalalarining yangidan yangi talqinlarga tortilayotganligi hamda shafqatsiz realizmning qaror topib borayotganligi mazkur tadqiqotning dolzarbligini asoslaydi. Yarim asr janr tarixi uchun katta davr emas. Lekin ayni shu yillarda janr spesifikasida qator o‘zgarishlar yuzaga keldi, hayotni bir tomonlama tasvirlash prinsiplaridan voz kechila boshlandi hamda inson ruhining erkin harakat-holatiga va uning turfa xil tasviriga e’tibor kuchaydi. Ijtimoiy hayotdagi o‘sish-o‘zgarishlar janr tarixi va taraqqiyotida ham o‘z izini qoldirishi, shubhasiz. Zamonaviy o‘zbek dostoni bizning ko‘z o‘ngimizda yangilanib bormoqda, yangi-yangi poetik qirralari bilan namoyon bo‘lmoqda va tabiiyki, o‘zining mumtoz qadriyatlariga tayanib, jahon she’riyatining tarkibiy bir qismiga aylanmoqda. Doston janri bilan bog‘liq talaygina tadqiqotlar mavjud bo‘lsa-da, biroq ularda davr tushunchasi to‘laqonli aks etmagan. Yoki davr tushunchasi Usmon Nosir ijodi bilan hamohang tarzda tadqiq etilmagan. Biz mazkur ishimizda adabiyotshunoslikdaga mana shu bo‘shliqni to‘ldirishga harakat qilamiz. Usmon Nosirning “Nil va Rim” dostonida davr tushunchasi aniq namoyon bo‘lgan. Bu quldorlik tuzumi davri bilan aks etgan. Shoir quldorlik tuzumini tasvirlar ekan, undagadi barcha tafsilotlat Rim tarixi bilan bog‘lanadi: Lampam yonur… yaralangan qanotdek og‘ir, O‘y bosadi. Yuragimga go‘yo sel yog‘ar. Qiynalaman. Tirashaman. Hushim parishon. O‘tmish, hozir va kelajak ko‘rinar har on. Chirog‘imga parvonadek urinar yillar. 55 To‘rt tarafim to‘lib ketar kuygan qanotga… Xayolimda: kata sahro, men minib otga – Shamoldan tez, bulutlardan еngil chopaman, Kuyib tushgan har qanotdan bir jon topaman. Termulaman o‘lik ko‘zga (nega qo‘rqmayin?). Barchasidan o‘yib olib ko‘zining oyin, Termulaman: qichqiradi yillar, odamlar, Eshitiladi menga ular bosgan qadamlar 1 E’tibor qaratilsa, mazkur doston an’analardan ancha uzoqlashganligi, yangi holat va yangi kayfiyatni o’quvchisiga taqdim etganligi bilan ajralib turadi. Shoir o‘z dostonini mumtoz dostonchilik sifatida, uning an’analari bilan hamohang tarzda yoritishni istamaydi. Shu bois dostonda hamd, na’t singari yoki bag‘ishlovlar uchramaydi. Balki o‘z ruhiyati va hissiyotiga yaqin bo‘lgan tarix manzaralarini chizib beradi. Doston rivoyaviy usulda ifoda etilganligi bois, rivoyat etuvchini shoirning o‘zi deb hisoblashimiz mumkin, demak, Usmon Nosir shoir “men”idan foydalanadi. Dostonning ekspozitsiya deb hisoblaydigan kirish qismida aynan shoir “men”iga duch kelamiz. Bu “men” tarixni zarvaraqlar ekan, undagi jarohatlarni o‘z jarohati sifatida e’tirof etadi. Shu bois shoir qalbi, tarix jahohatlari orqali kuzatiladi. Shoir “men”i bugungi XX asr boshlaridagi shaxs. Shu bois u tarixni kuzatadi. Undagi insonlarning dodi va faryodini eshitgandek, jarohatlarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rayotgandek holatni o’quvchisiga taqdim etadi. Shoirni qiynayotgan, uning ruhini bezovta qilayotgan davr – o‘z davri emas, balki tarizdir. Tarix va kelajak o‘rtasida turgan qahramon ruhiy holati aynan ekspozitsiyada o’z ifodasini topadi. Mazkur ekspozitsiyaga e’tibor qaratilsa, go‘yo shoir o‘z o’quvchisini qonli tarix bilan tanishtirishni xohlagan shaxs sifatida gavdalanadi. Qonli tarixni mana endi ochib berishga intilish namoyon bo‘ladi. Usmon Nosir mazkur dostoniga novatorona yondoshib, 6 sonet asosiga quradi. Albatta, birinchi sonnet doston uchun ekspozitsiyadir. Ikkinchi sonetdan 1 Usmon Nosir. She’rlar.- Toshkent: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965, 42-bet. 56 asar mazmuni va davr jarohatlari aks eta boshlaydi: Sariq qumlar orasidan qon rangli quyosh – Ko‘tarilar. Nil oqadir – qullar to’kkan yosh. Faryodlarga chidolmaydi еr bilan osmon. Ro qayerda? Aziriso? Qiynaydi Tifan! Kimga yig’lab, kimdan madad kutsin bemor qo‘l? Erki qulfdir, hayotu qulf, bor xudolar qulf! Kosasida suf yo’q. quruq xaltasi – non yo’q. Botayotgan quyosh kabi rangida qon yo’q. Ko‘zida ko‘z yo’q, belida bel yo’q, hayhot! Fir’avn uni chumoliday ezadi: voy dod!.. Fir’avnning hukmi qattiq, fir’avn xo’jayin, Xudolarga u manzurdir, hayoti tayin. Neki qilsa, o‘zi bilar, o‘zi hukmron. Misr bo‘ylab Nil oqadir – qullar to’kkan qon! Shoir ikkinchi sonetda tariz jarohatlarini qul obrazi orqali gavdalantiradi. Uning nazdidagi qul ko‘zida ko‘z yo’q, rangida qon yo’q, belida bel yo’q bo‘lgan obraz. Bu davr uchun qullar inson toifasiga kiritilmaganligi bugungi kunda ayni haqiqatdir. Shoir ularning ahvolini ko‘rsatar ekan, ularga undov so‘zlari orqali o‘z munosabatini ham, hayrixohligini ham ta’kidlab o‘tadi. Ayniqsa, dostonda qo‘llar to’kkan qonlar Nilda oqayotga suv sifatida tasvirlanishi birorta kitobxonni befarq qoldirmaydi. Rus adabiyotshunosi M.Baxtin davrni vaqt tushunchasi hamda makon tushunchasida idrok etishni ilgari suradi. Bu haqda u quyidagi fikrlarni bayon etadi: “Bu еrda vaqt tig’izlashadi, badiiy nigohga aylanadi; makon esa vaqt syujet va tarix harakati doiraasida jadallashadi hamda kengayadi. Zamon alomatlari makonda ko‘rinsa, makon zamonda o‘lchanadi va anglanadi. Bunday qorishiq, alomatlar oqimida badiiy xronotop tabiati namoyon bo‘ladi” 2 . Demak, shoirning badiiy nigohidagi Nilning qon daryosiga aylanishi quldorlik tuzumi 2 Bvxtin M. Romanda zamon va xronotop shakllari. Tarixiy poetikasidan ocherklar. (Rus tilidan Uzoq Jo‘raqulov tarjimasi)yu – Toshkent: Akademnashr, 2015, 288-bet. 57 sifatida idrok etilgan bo‘lsa va bu edrok quldorlik davridagi Misrning ma’lum bir tarixiy qiyofasini ochsa, uning tig‘izlashida esa shoir nigohi joy oladi. Shu bois Misr tarixidagi bu voqealarning kichik hajmga lakonizm asosida sig‘dirilishi o‘tmish voqeligini tezlashtirib tasvir etishga xizmat qiladi. Ushbu fikrimizni esa Misrdagi ko‘p xudolikka asoslangan davrni namoyon etish uchun Ro, Aziriso, Tifan, Fir’avn singari obrazlarni kiritilishi natijasida isbotlash mumkin bo‘ladi. Usmon Nosir qalamiga mansub bo‘lgan dostonlardan yana biri “Kirish”dir. Shoir sarlavhani bejizga “Kirish” deb nomlamaydi. U ijodni, she’riyatni nazarda tutadi. Shu bois, ijodga qo‘yilgan qadamlar sabab asar shunday nomlanadi. Dostonning bosh qahramoni shoirning o‘zi. U “men” tilidan ifoda etilgan^ Lirika! Lirikam, O‘yna, ko‘lkalan, Ko‘lkalan yurakning Pokiza nayi! Sen uchun, Sen uchun, Buyuk o‘lkadan Safarbar etilib Keldim atayin. Sevgilim, bu kungi Naylar – qo‘shiqlar Avjlanar chertarak Ertaning sozin. Lirika, Lirikam, Sayroq bulbulim, Senga zafarlarni 58 Kuylamoq lozim! 1 Asarlarda har doim ham vaqt va davr tushunchasi zamon va makonni anglatavermaydi. Ayniqsa gap lirika xususida so‘z ketganda bu kabi jihatlar har doim ham o‘zini oqlayvermaydi. Biroq shoir tafakkuridagi olamni zamon va davr deb qaraydigan bo‘lsak, u idrok etgan tushuncha esa vaqtdir. Shu bois mazkur dostonda davr aniq namoyon bo‘lmasa ham biz uni anglab olishimiz qiyin emas. Yoki makon tushunchasi lirika so‘zi bilan ifoda etilgan bo‘lsa ham, bundan tashqari lirikani shoir chaman, bog‘ga mengzagan bo‘lsa ham bu еrda makon tushunchasi aniq gavdalanadi. Demak, Usmon Nosir bog‘, chaman kabi makon tushunchalari orqali ijodga hamda adabiyotga ishora etadi. Shu bois asarda makon tusunchasi aniq namoyon bo‘ladi. Xullas, Usmon Nosir asarlarida, ayniqsa, dostonlarida davr tushunchasi aniq namoyon bo‘lgan. U, ko‘pincha, shoirning orzu-umidlari bilan bog‘lanib ketgan. Bu kabi xususiyatlar, ayniqsa, shoirning “Kirish” dostonida yaqqol kuzatiladi. III BOBDAB CHIQARILGAN XULOSALAR: 1. Usmon Nosir yaratgan dostonlar bir-birini takrorlamas dostonlardir. Adib o‘z dostonlarini mazmun va mavzu jihatdan yangilaydi. Shunday xususiyatni ayniqsa “Nil va Rim” dostonida kuzatish mumkin. 2. Shoirning “Nil va Rim” dostonida qadim tarixga murojaat etilishi kuzatiladi. Usmon Nosir Misr tarixiga nazar solar ekan, o‘tmishda bo‘lib o‘tgan voqelikni bir-bir tasvirlash orqali quldorlik tuzumi tasviriga o’quvchini oshno etadi. Begunoh oqqa qonlar iskanjasidagi shoirning ruhiy holati esa undov so‘zlar orqali o‘z aksni topadi. Shoir ushbu asarini sonet janri asosiga quradi. Bu esa o‘z davri uchun yangilik edi. 3. Usmon Nosirning “Naxshon” asari bag‘ishlov asosida yaratilgan bo‘lib, 1934-yilda yozib tugallangan. Shu bois asar oxirida Yerevan-Samarqand deya izoh berilgan. Asar 1615 misrani tashkil etadi. Doston 1 Usmon Nosir. Yurak, sensan mening sozim. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018, 69-bet. 59 kompozitsiyasiga e’tibor qaratilsa, unda 34 qismga ajratilganligiga guvoh bo‘lish mumkin, dostonda kirish qismi (mumtoz adabiyot namunalaridek hamd va na’t) yoki asosiy qism kuzatilmaydi, biroq xotima berilgan. Shoir asar bosh qahramonini doston sarlavhasiga olib chiqqan. 4. Usmon Nosir o‘z dostonlarida tasvirlarni aniq еtkazish uchun davr tushunchasiga ham o‘z e’tiborini qaratadi. Natijada, “Nil va Rim” dostonida davr tushunchasi aniq namoyon bo‘ladi. Biroq bu tushunchani shoirning “Kirish” dostonida kuzatmaymiz. Chunki shoirning “Kirish” dostonida davrga nisbatan makon tushunchasi yuqoriroq turadi. Shoir lirikaga murojaat etganligi sababli aniq davrni tasvirlamaydi. Biroq chaman, bog‘ tushunchalari orqali tasavvurdagi makonga imkon yaratadi. 60 UMUMIY XULOSALAR 1. Usmon Nosir XX asr o‘zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri sanaladi. U adabiyotga juda tez kirib kelib, nom qozongan bo‘lsa-da, uning adabiy merosi kata hajmda emas. Shoirdan bizga bir qancha she’rlar. Dostonlar hamda dramatik asar qoldi. Ushbu merozning barchasida shoirning fenomeni kuzatildi. 2. Usmon Nosir she’riyatiga e’tibor qaratilsa. Unda muallif “men”idan ko‘proq foydalanganligi kuzatiladi. Asosan she’riyatida lirik qahramon muallifninf o‘zidan. U barcha she’rlarida o‘z ruhiyatining evrilishlarida kechayotgan hissiyotni o‘quvchisiga taqdim etadi. 3. Shoir she’riyatida peyzaj еtakchilik qiladi. Biroq ushbu hodisa oddiy holatda berilmaydi. Asosan, peyzaj tasviri shoir uchun ruhiyarti ifoda etuvchi vositaga aylanadi. Shu bois uning lirikasida ruhiyat tasvirini peyzaj tasviri orqali senkretik holati kuzatiladi. 4. Usmon Nosir o‘z she’riyatida an’analardan unumli foydalandi. U goh xalq qo‘shiqlaridan foydalansa, gohida esa obrazlardan foydalandi. Ayniqsa, xalq og‘zaki ijodidagi alla kabi qo‘shiqlarga yangi ohang berishi, shu bilan bir qatorda allada xalq jonli tilidan unumli foydalanishi, she’rning ritmini o‘ziga xos tarzda namoyan bo‘lishiga olib keldi. 5. Shoir bolalar folkloridan ham foydalanishi natijasida uynoqi misralar yarata oldi. Ayniqsa, ushbu jihat “Yur, tog‘larga chiqaylik” deb boshlanuvchi she’rida aniq namoyon bo‘lgan. 6. Usmon Nosir mumtoz adabiyotda o‘z o‘rniga ega bo‘lgan yor (qiz) obrazini o‘ziga xos talqinda berdi. Usmon Nosir yaratgan obraz kelajakdan umid qiluvchi hamda kelajakka ishonchla boquvchi obraz qiyofasiga ega. Biroq shoir lirikasida hayotda o‘z o‘rnini topa olmagan qiz obrazi ham uchraydi. 61 7. Shoir obrazlarning ruhiyatini yoritishda ko‘proq xat detalidan foydalangan. Bu esa uning asarlarini xalq og‘zaki ijodi hamda mumtoz adabiyotga yaqinlashtirgan. 8. Usmon Nosir ijodida novatorlik ham kuzatiladi. U o‘zbek adabiyotiga oq she’rni olib kirdi. Natijada, bu janr asosida o‘zbek adabiyotida ko‘plab lirik asarlar yaratildi. 9. Shoir ijodida sonnet janri alohida ahamiyatga ega. U sonnet janrida barakali ijod etgan hamda o‘zbek adabiyotida yangi qirra hosil qila olgan. Hatto “Nil va Rim” dostoni ham sonnet janri talablari asosida yaratilgan. Bu kabi xususiyat esa o‘z davri uchun novatorlik edi. 10. Shoir lirikasida publisistik ruh ham еtakchilik qiladi. U Mayakovskiy izidan borib, minbar she’riyatini yatara olgan shoirdir. Biroq publisistik she’riyatida ham shoirning ruhiyati va uning jamiyat haqidagi qarashlari еtakchilik qiladi. 11. Usmon Nosir yaratgan dostonlar bir-birini takrorlamas dostonlardir. Adib o‘z dostonlarini mazmun va mavzu jihatdan yangilaydi. Shunday xususiyatni ayniqsa “Nil va Rim” dostonida kuzatish mumkin. 12. Shoirning “Nil va Rim” dostonida qadim tarixga murojaa etilishi kuzatiladi. Usmon Nosir Misr tarixiga nazar solar ekan, o‘tmishda bo‘lib o‘tgan voqelikni bir-bir tasvirlash orqali quldorlik tuzumi tasviriga o‘quvchini oshno etadi. Begunoh oqqa qonlar iskanjasidagi shoirning ruhiy holati esa undov so‘zlar orqali o‘z aksni topadi. Shoir ushbu asarini sonet janri asosiga quradi. Bu esa o‘z davri uchun yangilik edi. 13. Usmon Nosirning “Naxshon” asari bag‘ishlov asosida yaratilgan bo‘lib, 1934-yilda yozib tugallangan. Shu bois asar oxirida Yerevan-Samarqand deya izoh berilgan. Asar 1615 misrani tashkil etadi. Doston kompozitsiyasiga e’tibor qaratilsa, unda 34 qismga ajratilganligiga guvoh bo‘lish mumkin, dostonda kirish qismi (mumtoz adabiyot namunalaridek 62 hamd va na’t) yoki asosiy qism kuzatilmaydi, biroq xotima berilgan. Shoir asar boshqahramonini doston sarlavhasiga olib chiqqan. 14. Usmon Nosir o‘z dostonlarida tasvirlarni aniq еtkazish uchun davr tushunchasiga ham o‘z e’tiborini qaratadi. Natijada, “Nil va Rim” dostonida davr tushunchasi aniq namoyon bo‘ladi. Biroq bu tushunchani shoirning “Kirish” dostonida kuzatmaymiz. Chunki shoirning “Kirish” dostonida davrga nisbatan makon tushunchasi yuqoriroq turadi. Shoir lirikaga murojaat etganligi sababli aniq davrni tasvirlamaydi. Biroq chaman, bog‘ tushunchalari orqali tasavvurdagi makonga imkon yaratadi. 63 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: SIYOSIY ADABIYOTLAR: 1. Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: O‘zbekiston NMIU, 2017. 55-b. 2. I. Karimov. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. –T: “Ma`naviyat”. 2008. 140-b. ILMIY VA BADIIY ADABIYOTLAR: 3. Aliyev B. Hozirgi o‘zbek she’riyatda psixologizm problemasi: Filol.fan.nom..diss.T.: 1994 4. G ‘ ofurov I. Qismatning ovozi. “Yoshlik” jurnali, 1998-yil, 13-noyabr soni. 5. G‘afurov I. Lirikaning yuragi. – Toshkent: 1982, -222 b. 6. G‘afurov I. Lirikaning yuragi. –Toshkent: Yosh gvardiya, 1982, 172-bet. 7. H.Mirzayev Hozirgi o‘zbek sonetlarida milliy kolorit va umuinsoniy qadriyatlar. Fil.fan.bo‘yicha fals.fan.dok.disser. 2022, 59-61-betlar. 8. Hamdamov U. Badiiy tafakkur tadriji.-Toshkent Yangi asr avlodi, 2002- B.199 9. Hasanov Sh. O‘zbek dostonchiligi.-Samarqand, Samdu nashri, 2012, 13-bet. 10. Hayitov A.90-yillar o‘zbek lirikasida an’ana va shakliy izlanishlar: Filol.fan.nom… diss. aftoreferati. –T.:2004 11. Jumaboyeva J. XX asr she’riyatida psixologik tasvir mahorati : Filol.fan.doktori…diss. aftoreferati. – T.,1999 12. Norboyev B.hayotni poetik talqin etish tamoyillari va mahorat muammolari: Filol.fan.doktori…diss.avtoreferati.-T.:1996 13. Qosimov Ya. O‘zbek she’riyatida poetik fikrning yangilanish jarayoni(60 yillar shoirlar avlodi ijodi misolida ):Filol:fan.nomz…diss.-T.:1993 14. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. –Toshkent: Akademnashr, 2018, 383-bet. 15. Rajabov A.Usmon Nosir (hayoti va ijodi): Filol.fan.nom… diss. aftoreferati. –T.: 1967. 272 b. 16. Sarimsoqov B. Dostonlarda psixologik tasvirning xarakteri haqida ba’zi mulohazalar // Po‘lkan shoir.O‘zbek xalq ijodi bo‘yicha tadqiqotlar.2-kitob.- Toshkent: Fan, 1976.-B.106-114 64 17. To‘lakov I. Hozirgi o‘zbek lirikasida davr va qahramon talqini : Filol.fan.doktori…dis.-T.: 1994 18. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G‘afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018, 227-bet. 19. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G‘afur G’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018, 222-bet. 20. Ulug‘ov A. Adabiyotshunoslik nazariyasi. – Toshkent: G‘afur g’ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2018, 230-bet. 21. Usmon Nosir. Yurak, sensan mening sozim. –Tosgkent: Yangi asr avlodi, 2018, 44-bet. 22. Yana o‘sha .Iztirob suratlari// “Hurriyat”. -2003.-24 sentabr 23. Yana o‘sha Adabiyot osmoni cheksiz// “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”.2004.-8oktab. 24. Yana o‘sha insoniy tuyg‘ular jilvasi // “Yozuvchi”. -2002.-27 aprel; 25. Yana o‘sha samimiy tuyg‘ular tarovati// “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati”.-2002-1mart. 26. Yo‘ldoshev Q. Ko‘ngil mavjlari // “O‘zbekiston ovozi”.-2001.-10 mart. 27. Yo‘ldosheva M. Hozirgi o‘zbek modrn she’riyatining asosiy xususiyatlari: Filol.fan.nom… diss. aftoreferati. – T.:2004 28. Абдикулов Т. Узбекская советская дотская поэма 30-х годов и фольклор, AKD. 1978 29. Адабиётшуtсликка кириш. -Т., «Ўқитувчи», 1984.- 217 б. 30. Адабий тур ва жанрлар. – Тошкент: Фан, 1992, 207-бет. 31. Адабий турлар ва жанрлар. 2-жилд.-Тошкент: Фвн, 1992, 61-62-бетлар. 32. Адабий турлар ва жанрлар.Уч томлик, 2-том. -Т., Фан, 1992.- 188 б. 33. Б a хтин М. Романда замон ва хроtтоп шакллари. Тарихий поэтикасидан очерклар. (Рус тилидан Узоқ Жўрақулов таржимаси) . – Тошкент: Академнашр, 2015, 288-бет. 34. Бекмиров Ж. Манзара жанрини тасвирий санъатдаги ўрни ва тарбиявий аҳамияти. Academic research in educational sciences, 2021, 243 бет. 35. Воҳидов Э. Шоиру шеъру шуур. – Тошкент: Ёш гвардия, 1987, 51 – бет. 36. Галаtв, Б.Е. Живопись словом. Портрет. Пейзаж. Вещь [Текст] /Б.Е. Галаtв. – М: Советский писатель, 1974,.185 - с. 37. Гурьева, Т.Н. Новый литературный словарь. – Ростов на Дону:Феник , 2009. 213 – с. 38. Жамол Камол. Лирик шеърият. – Тошкент: Фан, 1986, 58-бет. 65 39. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980, 196- бет. 40. Конрад Н.И. Запад и Восток. –М., главная редакция Восточtй литературы, 1972, с.289. 41. Крупчаtв, Л.М. Теория литературы: учебник / Л.М. Крупчаtв. – М,2012. 360 – с. 42. Мамажоtв С. Поэзияда лирик қаҳрамон масаласи. // Шарқ юлдузи, 1961, 9-сон. 43. Мамажоtв С. Сайлаiа. – Адабий-танқидий мақолалар. –Тошкент: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981, 476-бет. 44. Мамуров М. Традиции фолклора в узбекской советской поэзии 30-х годов. (в аспекти поэм)” AKD. Самарканд, 1973 45. Мурадалиева, Н.Б. Романтический пейзаж в литературе [Текст] /Н.Б. Мурадалиева. – Баку, 1991. 139 – с. 46. Мустаев К. Поэтика света и числовых знаков-символов в узбекском и французком героическом эпосах.. AKD. Самарканд, 1994 47. Мухиддиtв У. Проблема конфликта и характера в совремеtй узбекской поэми (1956-1967), AKD. T., 1970 . 48. Пигарев, К.В. Русская литература и изобразительtе искусство. Очеркио русском национальtм пейзаже середины XIX в. [Текст] /К.В. Пигарев. – М., 1972. 7 – с. 49. Поспелов Г.Н. Лирика среди литературных родов. -М., 1964, с.71. 50. Рахимджаtв Н. Лирическая поэма. (по осtви материалов узбекской поэзии 1961-1973 г.) AKD. T., 1975 51. Саллаев Ф., Қурбониёзов Г. Адабиётшуtслик атамаларининг изоҳли луғати. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2010, 65-66-бетлар. 52. Тангиев А. Ҳозирги замон достончилигида тарихий воқелик ва шахс талқини. NDA. –Тошкент, 1995. 53. Тимофеев Л.И., Тураев С.В. Словарь литературоведческих термиtв. – М.: Просвещение. 1974 , 216 - с. 54. Тўйчиев У. Ўзбек адабиётида бадиийлик мезонлари ва уларнинг маромлари. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2011, 308-бет. 55. Тўйчиев У. Ўзбек адабиётида бадиийлик мезонлари ва уларнинг маромлари. –Тошкент: Янги аср авлоди, 2011, 374-бет. 56. Тулаков И. Поэтические традиции и характер героя в узбекской совесткой поэми (60-70-ие годы) AKD. T., 1981 57. Турабекова С.“Язык и стиль поэм Г.Гуляма. AKD. T., 1962; 66 58. Ўзбек адабиёти танқиди тарихи. Икки томлик, иккинчи том. –Тошкент: Фан, 1987, 107-бет. 59. Умирзоқова Н. Усмон Носир шеъриятида руҳият тасвири. Фил.фан.даражасини олиш учун ёзилган диссер.автореферати. – Тошкент, 2005, 8-бет. 60. Умуров Ҳ. Адабиёт қоидалари. – Тошкент: Ўқитувчи, 2002, 147-бет. 61. Усмон Носир. Поэмалар. –Тошкент: Ғаур Ғулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1970, 40-бет. 62. Усмон Носир. Шеърлар.-Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965, 11- бет. 63. Ўткир Рашид. Сўзбоши. Усмон Носир. Шеърлар.-Тошкент: Бадиий адабиёт нашриёти, 1965, 7-бет. 64. Худойбердиев Э. Адабиётшуtсликка кириш. – Тошкент: Шарқ, 2008, 219-бет. 65. Ҳасаtв Ш. Ўзбек драматик достони. (Жанр манбалари ва уларнинг таркиб топиши). NDA, Самарқанд, 1995 66. Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшуtслик терминларининг русча- ўзбекча изоҳли луғати. - Тошкент:Ўқитувчи, 1979, 228 - бет. 67. Шарафиддиtв О. Замон, қалб, поэзия. –Тошкент: Фан, 1962, 22-24- бетлар. 68. Шарафиддиtв О. Узбекская советская поэма (1946-1953 g.) AKD. M., 1955 69. Шукуров Н. Бу олам саҳнида .Сонетлар.Т., Ғафур Ғулом tмидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982. – 192 б. 70. Эпштейн, М.Н. «Природа, мир, тайник вселеtй…»: Система пейзажных образов в русской поэзии [Текст] / М.Н. Эпштейн. – М. : Высшая школа, 1990 , 114 - с. 71. Юнусов М. Барҳаёт анъаналар. – Тошкент: Ғафур Ғулом tмидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1969, 70-бет. 72. Юнусов М. Барҳаёт анъаналар. – Тошкент: Ғфур Ғулом tмидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1969, 17-бет. 67 68 ILOVA 1956-yil sentyabr oyining oxirlarida Masodiqova Xolambibi nomiga xat keldi. «Grajdanka Masodiqova Xolambibiga! Sizga shuni ma’lum qilamanki, o‘g‘lingiz Nosirov Usmonning ishi tekshirib chiqildi. O‘g‘lingiz asossiz hukm qilinganligi aniqlandi. Arizangiz hamda Nosirov Usmonning jinoyat ishi, 1956-yil 3-sentabr kuni o‘tkazilgan tekshiruv materiallari asosida avvalgi hukmni bekor qilish va o‘g‘lingizni batamom oqlash uchun Bosh Harbiy Prokuror nomiga (Moskva shahriga) jo‘natildi. Qaror haqida Bosh Harbiy Prokuror sizga ma’lum qiladi. TurkVO Prokurorining o‘rinbosari, yustitsiya podpolkovnigi (imzo) M. PASTUSHENKO» Xolambibining ko‘p yillar zardobga to‘lib yotgan yuragida umid uchquni paydo bo‘ldi: «U tirik!» Bu uchqunni oktyabr oyining boshida Moskvadan kelgan boshqa bir xat yana alangalatdi. «Sizga ma’lum qilamanki, arizangiz Bosh Harbiy Prokuratura tomon i dan hal qilindi. O‘g‘lingiz Nosirov Usmonga tegishli jinoiy ish qayta ko‘rib chiqish uchun Oliy Sudga jo‘natildi. Natija Sud tomonidan Sizga ma’lum qilinadi. GVP bo‘limining Harbiy Prokurori, Yustitsiya podpolkovnigi (Imzo) PROSHKO». «Demak, Usmonxon tirik. Bironta xatda uning vafoti haqida hech qanday gap-so‘z yo‘q, axir! Xolambibi bu gaplarni tovush chiqarib aytishga qo‘rqar, go‘yo bu so‘zlar aytilsa, umidi barbod bo‘lishi mumkindek, shu umid onaning hayotiga bir oz bo‘lsa-da, nur olib kirgandek edi. Biroq, 1957-yilning aprel oyida kelgan xat… uni qulatdi. 69 «SSSR Oliy Sudining Harbiy kollegiyasidan 1956 y. 30 mart SPRAVKA Hibsga olingunga qadar yozuvchi-shoir bo‘lgan Nosirov Usmonning ayblanish to‘g‘risidagi jinoiy ishi SSSR Oliy SudiningHarbiy kollegiyasi tomonidan 1957-yil 21-martda qayta ko‘rib chiqildi.1938-yilning 5-ktyabrida Harbiy Kollegiya tomonidan Nosirov Usmonga tegishli ish yuzasidai chiqarilgan hukm vujudga kelgan yangi vaziyatlarga ko‘ra, bekor qilindi va jinoyat sostavi yo‘qligi tufayli jinoiy ishning ko‘rilishi to‘xtatildi. Nosirov U. vafotidan so‘ng oqlandi. SSSR Oliy Sudi Harbiy kollegiyasi Sudlovchi hay’atnnig raisi, Yustitsiya polkovnigi (Imzo)« «Vafotidan so‘ng». Oppoq qog‘ozga qora siyohda yozilgan bu sovuq so‘zlar onaning qalbini bir zumda chil-chil qildirdi. 1937-yilning quyuni uning bag‘ridan biryo‘la uch farzandini: Usmonni, kuyovi O‘zbekiston Kompartiyasi Markazqo‘mning sekretari Nuriddin O‘lmasboevni, 23 yoshida vafot etgan qizi Ravzaxonni yulib ketdi. Lekin birgina ilinj — Usmonning tirikligiga bo‘lgan ishonch onaga darmon, dalda edi. Xat bu ishonchni ham tilka-pora qildi. Xolambibi yotib qoldi. O‘sha yili yoz oylarida bir kuni hovliga ozg‘indan kelgan, novcha odam kirib keldi. Ona uni darrov tanidi: bu Usmonning do‘stlaridan biri Ibrohim Nazir edi. U Xolambibi bilan ancha suhbatlashdi. Mehmon ketganidan so‘ng ona o‘rtanib qoldi. «Usmon og‘ir dardga mubtalo bo‘ldi; uning sovuq urgan qo‘l- oyoqlarini kesib tashlashdi, tsinga kasalidan tishlari to‘kilib ketdi… bir burda non yeyishga zor bo‘lib, Magadanda 1952 yili vafot etdi…» deb aytdi Ibrohim Nazir. Uning gaplarini keyinchalik Tojihon Shodieva ham tasdiqladi. Ona uchun umidning oxirgi uchquni ham so‘ndi. «Usmon yo‘q!» Bu xayol uni chayondek chaqardi. O‘sha suhbatlardan so‘ng rangi yanada siniqqan, ko‘rpa-to‘shak qilib yotib qolgan ona hasratini menga, yosh qizaloqqa to‘kardi: «Usmonni olib ketishganiga uch-to‘rt oycha bo‘lgan edi. Tog‘ang qamoqxonadan xat chiqarib, Ibrohim Nazir va Madamin Davronlarda palto bilan etigi borligini aytib, shu 70 narsalarni yetkazishni so‘rabdi. Men ayang (Rohatxon) bilan qo‘shni qiz Dilbarni Arpapoya mahallasiga yubordim. Madamin Davronning singlisi ularni qarshilab olibdi-da, Ibrohimning eshigini taqillatib qizlar kelganligini aytibdi. Shunda Ibrohim eshikni qiya ochib turib: «Men xalq dushmanning singlisi bilan gaplashmayman!» deb paltoni itqitibdi va shoshib eshigini berkitib olibdi. Rohatoy uyga yig‘lab-yig‘lab qaytdi. Ertasi kuni Madaminning singlisi biznikiga kelib, Ibrohimni kechasi olib ketishganligini aytdi. Mana, Ibrohim ham eson-omon qaytibdi. Tog‘ang esa yo‘q…» O‘sha kezlarda Xolambibiga O‘zbekiston Yozuvchilar soyuzidan u yerda 1957-yil 2-iyulda bo‘lib o‘tgan majlisning qaroridan ko‘chirma olib kelishdi. Unda Usmon Nosirni Yozuvchilar soyuzi a’zoligiga tiklash va uning onasi Masodiqova Xolambibiga 6 ming (yangi pul bilan 600) so‘m mablag‘ ajratib berilishi to‘g‘risidagi masalalar ko‘rilgan edi. Ko‘p o‘tmay Xolambibining qo‘liga pul keltirib berishdi. Haykaldek qotib o‘tirgan ona qo‘lidagi bir dasta pulga qarab yig‘lab yubordi. Chunki… Usmon hech yolg‘iz yurmasdi. Uyga ham hech qachon yolg‘iz kirib kelmasdi; yonida hamisha do‘stlari, o‘rtoqlari bo‘lardi. Kunlarning birida u besh-oltita o‘rtoqlarini mehmonga olib keladi. Ona o‘choq boshida ovqat tayyorlash bilan ovora bo‘ladi… Bir payt Usmon tashqariga chiqib, onasiga qo‘shnidan qarz olib bo‘lsa-da, do‘stlariga sigareta topib keltirishni iltimos qiladi. Yaqinda Qo‘qondan ko‘chib kelgan Nosir ota hali ishga joylashmagani sababli. oilada yetishmovchilik bo‘lsa ham, Xolambibi qo‘ni-qo‘shnilardan bironta narsa so‘ragani tortinardi. Ona o‘g‘liga ahvolni tushuntiradi. Shunda Usmon: «Aya, hech uyalma, qarz uziladigan narsa. Hali vaqt keladiki, mening o‘ligim ham seni boqadi!» deydi. O‘sha kuni bu voqeadan voqif bo‘lgan Nosir ota Xolambibining qo‘lidagi bittagina uzugini bir xalta sigaretaga almashtirib, Usmonning o‘rtoqlariga kiritib yuborgan ekan. Shularni eslab ona yuragi vayron bo‘ldi. «Bu pullarni endi nima qilaman?!» deb menga tikilib qolgan buvimning yosh to‘la ko‘zlari hamon dilimni o‘rtaydi. Xolambibining ahvoli tobora og‘irlasha bordi. 85 yoshlik Nosir ota hamon davlat ishida bo‘lib, Sirdaryodagi qamish zavodida direktorlik qilardi, Toshkentga bir 71 haftada bir marta kelib ketardi. Men xasta buvimning yonida ko‘proq bo‘lishga harakat qilardim. Uni hech yolg‘iz qoldirgim kelmasdi. Uning o‘sha kezlarda yuragidan otilib chiqqan alamlari, hasratlari qalbimga o‘rnashib qolgan… 1936 yilning bahori. Usmon Toshkentdan Qo‘qonga kelib Nosir otaga o‘zining do‘sti Nuriddin O‘lmasboevga katta singlisi Ravzaxonni turmushga berish niyati borligini aytadi. Ota rozilik beradi. To‘yni o‘tkazib Usmon Ravzaxonni Toshkentga ko‘chirib keladi. Bir oz vaqt o‘tgach, Usmon Qo‘qondan butun oilasini Toshkentga ko‘chirib kelish niyatida yana Qo‘qonga borib: «Endi hammamiz bir joyda bo‘laylik», deb otasini ko‘ndiradi. 1937 yilning bahorida Usmon oila a’zolarini Toshkentga, Chaqar mahallasidagi bir qarindoshinikiga olib keladi. Ikki oylar do‘sti Nodirbek topgan shu mahalladagi Yo‘ldosh qassob degan kishining uyida ijarada turadilar. Nosir ota hovli axtarish bilan shug‘ullanadi. Shu kezlarda Usmon bir kuni uyga mast bo‘lib qaytdi. Uni o‘rtoqlari — artist Muhsin Hamidov bilan shoir Yusufjon Hamdam olib kelishgan edi. Usmon onasiga: «Bugun meni yozuvchilikdan o‘chirishdi,— deb aytdi.— Nimagaligini o‘zim ham bilmayman». Ona sho‘rlik o‘g‘li millatchilikda ayblanib, Yozuvchilar soyuzida «ishi» muhokama bo‘lganini bilmasdi. Usmonga rahbarlardan biri: «Aybingni bo‘yningga ol, keyin gunohing yengillashadi. Men sening tarafingni olib, oqlab chiqaman. Egilgan boshni qilich kesmaydi, axir!» deb avraganini o‘z qulog‘i bilan eshitgan kishi hozir hayot, lekin iltimosiga ko‘ra, uning ismi-sharifini keltirmadik… Usmon unga ishondi. O‘sha majlisda Usmonni rosa talaydilar… Shunday qilib, endi 24 bahorni qarshilagan shoirning qanotini sindiradilar. Darvoqe, majlis oxirida «ayblanuvchi»ning o‘ziga, shoir Usmon Nosirga so‘z beriladi. U haligi rahbar «aytganini» qilib, aybini bo‘yniga oladi. Lekin qaysi aybini?! O‘zi ham bilmasdi… O‘sha «maslahatchi» dik etib o‘rnidan turadiyu: «Ana, ko‘rdingizmi, u aybini bo‘yniga olyapti! Unga oramizda o‘rin yo‘q. Soyuzdan o‘chirilsin deganlar qo‘l ko‘tarsin!» deydi… Bu ertakka o‘xshaydi. O‘shanda Usmon zog‘lar orasida qolgan bulbulga o‘xshardi. 72 Bir necha kundan keyin Usmon Nosirning uyiga ertalab bir kishi kirib keldi. O‘zini NKVD xodimi o‘rtoq Mansurov deb tanishtirdi. U kitob-qog‘ozlarni tintuv qildi. Uzoq tintuv qildi. Usmon derazaning tepa toqisiga ikki qo‘lini tiragancha indamay turardi. Nogahon eshikdan yig‘lab kirib kelayotgan singlisi Ravzaxonga ko‘zi tushadi. «Singlingiz o‘lsin, aka! Meni nima uchun bu yerlarga olib kelgandingiz, akajon…» deb bo‘zlar edi u. «Rozochka… Rozochka, yig‘lama, singlim!» deydi jovdirab Usmon va singlisini bag‘riga bosadi. Peshonasidan o‘padi. Ravzaxon akasining bag‘rida hushidan ketadi. Usmonga xonadan chiqishga ruxsat yo‘qligi uchun Ravzaxonni uning qo‘lidan olib hovlining narigi betidagi uyga kiritadilar. Tintuv tugagach, Mansurov Usmonni oldiga solib tashqariga chiqadi. Usmon hovlida turgan otasi va Qo‘qondan ulardan xabar olgani kelgan amakisi Ibodjon bilan quchoqlashib xayrlashadi, singillarining peshonasidan o‘padi. Qo‘shni xonada hamon hushidan ketib yotgan singlisi Ravzaxonga ko‘z qirini tashlaydi-da, Mansurov ketidan ko‘cha eshik tomon yuradi. Izidan: «Usmonjon, bolam, ayang o‘lsin!.. Bizni o‘zing kimlarga tashlab ketyapsan?!» deb faryod qilayotgan onasi tomon qayrilib: «O‘lsang o‘laver!..» deb chiqib ketadi. Onaning faryodi bo‘g‘zida qoladi… Shunchalar «bemehr» o‘g‘lining ketidan chiqish yo chiqmasligini bilmay joyida taxta qotadi. Birov shu zum uning yuragini muzday suvga botirib olganday bo‘ladi. Ko‘zidan selday oqib kelayotgan yoshi bir zumda quriydi. Onaning ko‘z o‘ngida Usmon siymosi qo‘lidagi oppoq kepkasini g‘ijimlagan ko‘yi bir umr muhrlanib qoldi… 1936 - yil iyul oyining jazirama kuni ona yuragini roppa-rosa 20 yil kuydirdi. «O‘lsang o‘laver!..» degan so‘zlar o‘sha damda ona yuragiga nishtardek sanchilgan edi. Usmon bu dahshatli so‘zlarni onasining qalbini asrab qolish uchun ataylab aytganini hech kim bilmasdi, albatta. Ona buni ko‘p yillar o‘tgandan keyin ich-ichidan his etdi. 73 Usmonning izi o‘chdi… U bilan birga oila hayotidan shodlig - u baxtiyorlik, tinchlik ketdi. Faqatgina bir narsa qoldi — o‘zaro ahillik, o‘zaro totuvlik. Oila nihoyatda og‘ir ahvolda yashay boshladi. Nosir otaga «xalq dushmani»ning otasi bo‘lgani uchun hech qaerda ish yo‘q, qizlari Rohatxon, Inobatxonlarga hatto maktablarning eshiklari berk, Ravzaxon yana ota-onasi xonadoniga qaytgan. Uning turmush o‘rtog‘i Nuriddin O‘lmasboev Akmal Ikromovning safdoshi sifatida qamalgan. Nosir otaga: «Usmon sizga o‘gay o‘g‘il, undan ariza orqali voz keching. Siz inqilob uchun ko‘p xizmat qilgan odamsiz. Hukumat sizni qo‘llab-quvvatlaydi, ish beradi», deb maslahat beruvchilar ko‘p bo‘ldi. Lekin Nosir ota o‘g‘lining nomini sotmadi, uning begunohligiga umrining oxirigacha ishondi. O‘g‘li bilan, uning halolligi bilan hamisha faxrlandi. Hatto o‘sha og‘ir yillarda ham Usmonning nomini himoya qildi. Oila esa och-nahor yashar edi. Nosir ota qizlari bilan Toshkent qamoqxonasiga bot-bot oziq-ovqat, kiyim-kechak kiritib turishi kerak edi. Biri Usmonga va yana biri kuyovi Nuriddin O‘lmasboevga. Ana shunday og‘ir kunlarda ona uydagi jamiki qog‘oz-kitoblarni yig‘ib qopga soladi-da, pistafurushga topshiradi. Bu qog‘ozlar Usmon Nosirovning hali gazeta, jurnal, kitob sahifalarini ko‘rishga ulgurmagan qo‘lyozmalari edi… Ikki yil muqaddam, 1935 yilda yozilgan «Nil va Rim» she’rida Usmon Nosir shunday degan edi: O‘lim yaxshi, odam agar shunday xor bo‘lsa! Bir parcha non nima o‘zi! Shunga zor bo‘lsa! Biz nochorlik va qo‘rquvni hozir unchalik his etolmaymiz. Lekin o‘sha paytlarda odamlarni g‘aflat chirmab olgan edi.1944-yilning mart oyida Farrux Ahmadiy ismli kishi (u surgundan qaytgach, Muqimiy nomidagi muzikali drama teatrida qorovul bo‘lib ishlagan) Usmonning Sibirdan yozgan xatini singlisi 74 Rohatxonga yetkazadi. Xatda: «Singlim Rohatxon! Eshitdim, O‘tkir Rashid bilan turmush qilibsizlar. Juda xursand bo‘ldim (bu nikoh Usmon Nosirning vasiyati edi — N. R.). Baxtli bo‘linglar. Toshkentga, Yozuvchilar soyuziga «V. I. Lenin», «Shahlo» degan poemalarimni yubordim. Nahotki, butun O‘zbekistonda meni bu yerlardan olib ketadigan bironta do‘st, yoru birodar topilmasa?.. Toshkentga borsam, umrim qamoqda o‘tsa ham mayli edi… Soyuzga ayam iltimos bilan borsin. Mening gunohim yo‘q. Jonim singlim, xatni o‘qigach yoqib yubor!» deyilgan edi. Barcha harakatlar naf bermadi. Bir oz o‘tgach, «Yozuvchilar soyuziga Usmondan paket kelibdi. Unda «V. I. Lenin» va «Shahlo» poemalari bor ekan», degan xabar tarqaldi. Xolambibi o‘sha yillari Yozuvchilar soyuzining rahbarlaridan bo‘lmish kishining huzuriga boradi. O‘g‘li Usmon Nosirni Toshkentga keltirilishi uchun yordam berishlarini iltimos qiladi, o‘g‘lining o‘z qo‘li bilan yozgan poemalarini ko‘rmoqchi bo‘ladi. Onaga o‘g‘lidan kelgan xatu qo‘lyozmalarni ko‘rsatish u yoqda tursin, «Xalq dushmanining onasi bilan gaplashiladigan gap yo‘q!» deb kabinetdan chiqarib yuborishadi. Ona ko‘cha eshigigacha zo‘rg‘a yetib kelib, ostonaga behol o‘tirib qoladi. Uning yoniga yuzida kinoya aralash tabassum bilan Temir Fattoh kelib so‘rashadi; o‘zini go‘yo avvallari onani hech tanimaganday tutadi. Xolambibining dargohi Qo‘qonda ham, Toshkentda ham Usmonning do‘stlari uchun hamisha ochiq edi. Endi esa… Ona dili vayron bo‘ldi. O‘sha damda Xolambibi shu Temir Fattoh, Nosir ota Usmondan voz kechgan do‘stlarini bir kuni koyigani uchun, matbuot sahifasida bu oiladan keyin alamini olajagini bilmagan edi. («Sovet O‘zbekistoni» gazetasi, 1967 yil 24 sentyabr). Bugungi kunda o‘sha voqeani Xolambibining qizi Rohatxon yaxshi eslaydi. O‘shanda u onasining yonida edi. Onaning qalbi ilk bor faryod qiladi va birinchi bor nafratga to‘lib, qarg‘ish yog‘diradi… Oradan ko‘p o‘tmay ona Yozuvchilar soyuzining raisi Hamid Olimjon avtomobil halokatida fojiali vafot etdi degan xabarni eshitadi va Usmonning qo‘lyozmalari taqdirini bilishdan umidini uzadi. 75 * * * Ajdarhoga o‘xshash 1937 yil elning ko‘pgina asl farzandlari qatori hali 25 yoshga to‘lmagan Usmon Nosirni ham yutdi. Uni o‘zbek xalqining bag‘ridan tuhmat, hasad, malomatlar yulib ketdi. Xo‘sh, navqiron, surur osmonida parvoz qilib yurgan shoir qanday qilib birdan «xalq dushmani» tamg‘asini oldi?! O‘ylab o‘yga yetish qiyin. O‘sha dahshatli, ajal yog‘dirgan yillar va voqealarning guvohi bo‘lgan, vaqti kelsa ishtirokchisiga aylangan kishilar bugungi kunda hayot. O‘ylab o‘yga yetolmaysan… Axir o‘shalarning ko‘pchiligi mayda shaxsiy manfaatlarini ko‘zlab xalqning boyligiga, bisotiga chang solganlar-ku! Xalqning ma’naviy dunyosini poymol qilganlar-ku! Mana shunday o‘y-xayollar mening xotiramga Uyg‘unning ulug‘ shoirimiz Hamzaga bag‘ishlangan to‘rt misrasini mixlab qo‘ydi. Uni o‘ldirganlar bilmadi: Mumkin emas uni o‘ldirmoq! U-chi ko‘rki bo‘lib sheriyatning, O‘tiribdi qo‘r to‘kib to‘rda… Ha, faqatgina 24 yoshgacha ijod qilgan Usmon Nosir ham bugungi she’riyatimizning «to‘rida qo‘r to‘kib o‘tiribdi». U oradan juda erta ketdi. Lekin o‘zbek xalqining qalbiga uchqun tashlab o‘tdi. Shuning uchun ham Usmon Nosirni baxtli inson deb aytish mumkin. Hozir qaysi o‘zbek shoirining to‘plamini qo‘lga olmang unda albatta Usmon Nosirga bag‘ishlangan she’r o‘qiysiz. Demak, shoir barhayot! Demak, u o‘lmagan! Usmon Nosir tabiatan juda xushchaqchaq, bag‘ri keng, qo‘li ochiq yigit edi. U bilan bir suhbatda bo‘lgan odam albatta do‘stlashishga intilarkan. Qavm-qarindoshlar ham Usmonni juda hurmat qilishardi. U barchaga barobar mehribon edi. 76 Mana shunday xotiralar, mana shunday o‘y-xayollar meni yoshligimdan Usmon Nosirning izlarini axtarishga undadi. Ongim bilan uning vafot etganligiga ishonsam hamki, qalbim bu fojiani hech qabul qilishni istamasdi. Nazarimda, go‘yo u tirik va men uni albatta topish imkoniyatiga egadek tuyulardi. 1968-yilda Magadan ichki ishlar boshqarmasiga xat yozdim; men tog‘am haqida ma’lumotlaru uning qo‘lyozmalarini izlayotganimni aytdim. U yerdan kelgan javob xatda: «Usmon Nosirov 1941 - yilning oxirlarida Kemerovo oblastiga ko‘chirilgan. Uning keyingi taqdiri haqida ma’lumotlarga ega emasmiz», deb yozilgan edi. 1969-yili Kemerovo ichki ishlar boshqarmasidan kelgan xatdan esa men Usmon Nosirov Marinsk shahri yaqinida 1944-yilgacha, ya’ni vafotigacha istiqomat qilganini bildim. Yuragimda g‘ulg‘ula paydo bo‘ldi. Qaysi sana to‘g‘ri? Qaysi biriga ishonish kerak? Kimga ishonay? O‘sha yerlarda qamoq muddatini o‘tab kelgan Ibrohim Nazir, Tojixon Shodieva va ko‘pgina boshqa guvohlargami yoki bu xatlargami? Ko‘p yillar shu muammo meni qiynadi. Va nihoyat, O‘zbekiston Yozuvchilar soyuzi rahbarlarining ko‘magida men Usmon Nosirning qabrini izlab ketdim. Qabristonni topdim. Kemerovo oblast ichki ishlar boshqarmasi arxivida saqlanayotgan Nosirov Usmonga tegishli «delo»dan O‘zbekiston Yozuvchilar soyuzi nomiga berilgan spravkani olib keldim: 77 «O‘zbekiston Yozuvchilar soyuzi pravleniesi sekretarining yordamchisi o‘rtoq H. Shayxovga . Sizning Nosirov Usmon haqidagi so‘roq xatingiz bo‘yicha shuni ma’lum qilamanki, Nosirov U. Kemerovo oblastining mahbuslar uchun ajratilgan joylariga 1943 - yilning boshida keltirilgan.U uzluksiz ravishda kasalxonaning og‘ir ahvoldagi kasallar bo‘limida bo‘lgan. 1944 - yilning mart oyida vafot etgan. Uni bilgan va davolagan meditsina xodimlari oblastda yashamaydilar. Nosirov Usmon 1944 - yilda Kemerovo oblast, Marinsk rayonining Suslovo qishlog‘idagi qabristonga dafn etilgan. Kemerovo oblasti Ichki ishlar boshqarmasining boshlig‘i (Imzo)L. V. PROSIN» O‘sha muammo biribir muammoligicha qoldi: mish-mishlar to‘g‘rimi yoki davlat hujjatlarimi?Yuragimni hamon gumon kemirardi. Balki boshqa «Nosirov Usmon»dir? Shu sababdan biz shoira Mukarrama Murodova bilan birgalikda Kemerovo oblast Ichki ishlar boshqarmasining boshlig‘i general V. I. Runshikov bilan uchrashdik. Uning yordamida yana bir bora arxiv bilan tanishdik. Hujjatlardagi: «Nosirov Usmon, shoir-yozuvchi, 1912 yili Namanganda tug‘ilgan», degan yozuvlar gumonimizni tarqatdi. Gumonimiz tarqaldi, lekin ko‘nglimizdagi g‘ubor baribir tarqalmadi. Meni hamon bitta jumboq qiynaydi: xo‘sh, Usmon Nosir o‘limiga aynan kimlar aybdor? Aybdorlarning nomlari bordir, axir?! Axir hamma fojialarni «shaxsga sig‘inish» degan mavhum atama ostiga ko‘mib yuborib bo‘lmaydi-ku! O‘zbekiston SSR Davlat Xavfsizligi komitetining raisiga, O‘zbekiston SSR Oliy sudining raisiga Usmon Nosir «delo»si bilan tanishishga ruxsat berishlarini so‘rab qayta-qayta murojaat etdik. Lekin iltimoslarimiz oqibatsiz qoldirildi. Nega?.. Ehtimol, shoir nomini yomonotliqqa chiqarishga «ulush» qo‘shgan ba’zi bir «adabiyot korchalonlari» Usmon Nosir «delosi» oshkor etilishiga qarshilik qilishayotgandir? Balki ular tariximizdagi «oq dog‘lar» yuvilishidan manfaatdor emasdir?.. «Aflotun mening do‘stim, lekin Haqiqat menga qadrliroqdir», degan edi ulug‘ allomalardan biri. O‘ylaymizki, Usmon Nosir 78 «delo»sini arxivda saqlayotgan tashkilot mutasaddilari oshkoralik nasimi esayotgan ushbu kunlarda mardonavorlik bilan Haqiqat tomon yuz buradilar. Chunki hozirgi yoshlar, ayniqsa, adabiyotimizning kenja avlodi haqiqatni bilishlari shart. ESLATMA. Quyida Usmon Nosir qamoqdan I. V. Stalinga yo‘llagan maktub e’lon qilinmoqda. Maktub hozircha shoirning oshkor etilmagan shaxsiy delosidan olindi. «VKP(b) MKning sekretari Iosif Vissarionovich Stalinga shoir Usmon Nosirdan ARIZA Men xalq dushmanlarining bo‘htoniga uchradim. Dushmanlarning mish-mishiga qaraganda, go‘yo men Sizni haqorat qilganmishman, pessimistik (tushkunlik) ruhida she’rlar yozgan emishman. 1937 yili (14 iyul kuni) O‘zSSR NKVD tomonidan hibsga olindim. Tergov aldov usullarini qo‘llab, mening tajribasizligimdan foydalanib yolg‘on aybnomaga meni iqror etish yo‘lini tutdi. 1936 yilning 5 oktyabrida men Harbiy kollegiyaning ko‘chma uchligi oldida menga qo‘yilgan yolg‘on aybnomani batamom rad etdim. Lekin kollegiya Yozuvchilar soyuzining sobiq rahbari tomonidan sud boshlanishi arafasida bo‘ynimga qo‘yilgan boshdan-oyoq bo‘htondan iborat ko‘rgazmaga asoslanib, barcha aybnomalarni inkor etishimga qaramay, ayblash uchun hech qanday faktik material bo‘lmasa ham O‘zSSR JKning 67, 64—14 moddalari bo‘yicha kamina 10 yil qamoq jazosiga hukm qilindi. Jumladan, meni 5 yil siyosiy huquqlardan mahrum etishdi. Bu qaror, bu hukm adolatsizdir.Men 1912 yili tug‘ilganman, bolalar uyida tarbiyalanganman, o‘sha yerda VLKSM safiga o‘tganman. 79 Mening 6 ta she’riy to‘plamim, 4 ta tarjima kitobim chop etilgan. Pushkin va Lermontov ijodiy merosidan qilgan tarjimalarim (o‘zimning asarim singari) juda yaxshi baholangan. Qamoqda o‘tgan 3 yillik umrim mobaynida, barcha qiyinchiliklarga qaramay, men bitta she’riy roman, 3 ta pesa va turkum she’rlar tayyorladim. Men hali yoshman, ijodiy rejalarim bisyor.Menga xalq dushmanlari tuhmat qilishdi!Men mutlaqo asossiz, hech bir aybsiz qamoqda yotibman! Men hayotga qaytishim kerak, ulug‘ Vatanning to‘la huquqli grajdani bo‘lishim kerak! Men Sizdan yordam so‘rayman. (imzo) Usmon Nosir 1940 yil 20 avgus t. Muddatni o‘tash joyimning adresi: Magadan sh. Xabarovsk o‘lkasi, N° 2 Sanoat kombinati». 80

USMON NOSIR IJODIDA AN’ANA VA NOVATORLIK MUNDARIJA: KIRISH .......................................................................................................................................................... 3 1.1. Usmon Nosir ijodida lirik qahramon va muallif “men”i. XX asr 30-yillarida eng ko‘zga tashlangan ijodkorlardan biri Usmon Nosir sanaladi. O‘z davrida Turob To‘la shoir ijodini “Chaqmoqqa” o‘xshatgan edi. Mana shu chaqmoq o‘z ruhiyatida qiyinchiliklar bilan o‘tgan bolaligini, o‘smirlik yillarini, umri davomida uchragan, uchratgan insonlarini, turli-tuman taqdirlarni, ularning dardlarini, tashvishlarini, o‘ylarini, orzularini va armonlarini qamrab oldi. Natijada. xalq dardi bilan yashagan shoir lirikasida bularning barchasi aks sado berib turdi. Shoir she’riyatidagi lirik qahramon shu jihatdan alohida ahamiyatga ega. Lirik qahramon haqida fikr yuritilganda muallif “men”i, bilan farqlash lozim sanaladi. Aristotel bu haqda esa quyidagicha xulosaga keladi. Ya’ni lirik qahramon muallif “men”idir deydi. Gegel esa o‘zining “Lirik poeziya” asarida “lirik subyekt” atamasini ishlatadi. V.G.Belenskiy ham Gegel fikrlariga qo‘shilgan holda sub’yekt deb ataydi. Bundan tashqari u “shoirning shaxsiyati birinchi o‘rinda turadi, faqat u orqaligina biz hamma narsani qabul qilamiz va anglaymiz” deydi. Jamol Kamol esa “Lirik she’riyat”da “lirikada – birinchi shaxs men” orqali amalga oshadi, deb hisoblaydi. Lirika esa olamni ana shu shaxs orqali aks ettiradi deb hisoblaydi. “Adabiy tur va janrlar”da ta’kidlanishicha: “Men” tushunchasini dastlab N.G.Chernishevskiyning Rostovchina she’rlari haqida yozgan taqrizida ishlatilgan. Taqriz muallifi bu haqda shunday degan edi: “Bundan beshak ma’lum bo‘ladiki: 1)lirik she’rning “men”i har doim ham bu she’rni yozgan muallif “men”ining o‘zi deb bo‘lavermaydi; 2) lirik she’rdagi “men”da mavjud bo‘lgan qiliqlar, holatlar va hislarni shoirning o‘ziga nisbat berishda nihoyatda ehtiyot bo‘lishi kerak va bu lirik “men”ning his-tuyg‘ulari va harakatlarini ijobiy tarixiy-adabiy omillar tushunishdan o‘zga narsa emas”. Demak, yuqoridagi fikrlarga e’tibor qaratilsa, lirik qahramon muallifning o‘zi ham yoki o‘zga shaxs ham bo‘lishi mumkin. Bu haqda O.Sharafiddinov quyodagi fikrlarni keltirib o‘tadi. O.Sharafiddinov S.Mamajonovning “Lirik qahramon – shoirning o‘zi emas” , degan fikriga e’tiroz qilib deydiki, “Menimcha S.Mamajonov ikkita masalani – lirikaning ob’yekti, predmeti va bu ob’yektni ifodalash masalasini aralashtirib yuborgan”… “shoir, “men” bilan birga yana bir lirik qahramon” “o‘ylab chiqarish uchun zarurat yo‘q” degan haqli e’tirozni bildiradi. ............................................................................................... 9 G.N.Pospelov lirik qahramonni Gegel izidan borib, “lirik sub’yekt” deb ataydi. U shunday degan edi: “lirik meditatsiya sub’yekti o‘zining atamashunoslik jihatdan tayin etilishini talab qiladi. Uni ko‘pincha “lirik qahramon” deb atashadi. Biroq bunday belgilash predmetning o‘ziga xos xususiyatlariga mos kelmaydi. Qahramon – so‘zi keng ma’noda tushuniladi – bu, asardagi harakat etuvchi shaxsdir, meditative lirika esa harakatni, uni maishiy turmushdagi aniqlikda tasvirlamaydi. Bu еrda lirik personaj atamasi ham muvaffaqiyatsiz chiqadi. Personaj – bu maishiy turmush jihatidan individuallashtirilgan shaxsdir, meditativ lirikada esa bunday individuallashtirish yo‘q”. .......................................................................... 10 1

2

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi . Jahon adabiyotshunosligida jadid davri adabiyoti va jadid adabiyoti vakillarining ijodini o‘rganish eng qiziqarli va bahstalab masalalardan biriga aylangan. Chunki bu davr adabiyoti ikki qutb orasidagi yangilanish bo‘sag‘asi sanaladi. U Sharq va G‘arb adabiyoti an’analarini o‘zida jamlagan hamda o‘ziga xos novatorlikka asoslangan. Shu nuqtayi nazardan bu davr ijodkorlarini ijodini o‘rganish va ularning asarlariga bugungi adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan baho berish asosiy muammolaridan biridir. Ayniqsa, Usmon Nosir ijodini an’ana va novatorlik asosida o‘rganish va u yaratgan asarlarning ahamiyatini shu nuqtayi nazardan asoslash o‘zbek adabiyotshunoslikdagi dolzarb masala hisoblanadi. Usmon Nosir o‘zbek adabiyotida 1930-yillardan boshlab kirib kelgan bo‘lsa-da, biroq tez fursat ichida eng yosh qalamkash sifatida dovruq qozona oldi. U yaratgan asarlar esa ham Sharq, ham G‘arb an’analarini o‘zida jamlagan asar sifatida muhim ahamiyat kasb etdi. Ayniqsa, asarlaridagi novatorlik hamda o‘ziga xoslik fenomen darajasiga ko‘tarildi. Umuman, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Sh.Mirziyoyev: “Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ko‘proq his etadigan kim - yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning ularning qalbida doimo aks sado berib tursin”. 1 Ushbu fikrlarini amalda qo‘llashda ham mazkur tadqiqot dolzarblik kasb etadi. Darhaqiqat, o‘zbek xalqining ma’naviy-axloqiy ideallarining o‘sib borishi, umuminsoniy qadriyatlarimizning tiklanishi adabiyotimizda ham o‘z aksini topib bormoqda. Shu bilan bir qatorda 1 Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. –T.: O‘zbekiston NMIU, 2017. 55-b. 3

yoshlarning ma’nan еtuk inson sifatida qaror topishida jadid vakillarining o‘rni ham beqiyosligini unutmaslik lozim. Adabiyotni esa har doim ma’nan еtuklikka erishishning kaliti sifatida tushunishimiz va ijodkorlarining asarlari orqali jamiyat yoshlarini tarbiyalashimiz lozimligini ko‘rsatadi. Zero, O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Agar biz O‘zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug‘ kelajagini ulug‘lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo‘lsak, avvalambor, buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni, buyuk ijodkorlarni tarbiyalashimiz kerak. Nega deganda, ulug‘ adib Cho‘lpon aytganidek, adabiyot yashasa millat yashaydi”. 2 Ushbu qarashlar ham mazkur tadqiqot ishining dolzarbligini ko‘rsatadi. Mamlakatimiz Prezidentining 2017 - yil 12 - yanvardagi «Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ibot qilish bo‘yicha komissiya tuzish to‘g‘risida»gi F-4789 -son Farmoyishi, 2017 - yil 16 - fevraldagi PF-4958-sonli «Oliy o‘quv yurtlaridan keyingi ta’lim tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi Farmoni, 2017 - yil 18 - apreldagi PQ–28-29-son Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy bog‘i hududida Adiblar xiyobonini barpo etish to‘g‘risida”gi q arori, 2017 - yil 17 - fevraldagi PQ-2789-son «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy- tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi, 2017 - yil 13 - sentyabrdagi PQ- 3271-son «Kitob mahsulotlarini nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi to‘g‘risida»gi qaror lar i va mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu tadqiqot ishi muayyan darajada xizmat qiladi. 2 I. Karimov. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. –T: “Ma‘naviyat”. 2008. 140-b. 4

Tadqiqot ob’yekti va predmetining belgilanishi. Usmon Nosirning 1968-yilda nashr etilgan “Tanlangan asarlar”i, 1965-yilda nashr etilgan “She’rlar” to‘plami hamda 2018-yilda nashr etilgan “Yurak sensan mening sozim” to‘plamlari asosiy manba sifatida olindi. Tadqiqotning predmetini 1930-yillarda eng jo‘shqin ovozga ega bo‘lgan ijodkor Usmon Nosirning adabiy merosini ilmiy metodlar asosida tahlil va tadqiq etish tashkil etadi. Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Usmon Nosir ijodini an’ana va novatorlik mezonida tadqiq etish, ijodkorning poetik mahoratini aniqlash, u yaratgan dostonlarni bugungi adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan baholash mazkur tadqiqotning asosiy maqsadini tashkil etadi. Tadqiqotning vazifalari :  Usmon Nosir she’riyati, dostonlari hamda dramatik asarining bugungi adabiyotshunoslikdagi ahamiyati;  shoir yaratgan poetik obrazlar tabiati, uning g‘oyaviy-badiiy vazifasi;  lirik qahramon va muallif “men”i va uning tadqiqi;  she’riyatining janr xususiyatlari hamda shoirning individual uslubi;  she’riyatida an’ana va novatorlikni aniqlashda peyzajning ahamiyati;  lirik qahramon va uning ruhiyatini yoritishda muallif pozitsiyasi ko‘rsatish. Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari. Mazkur tadqiqotda Usmon Nosir ijodi ilk an’ana va novatorlik masalasi asosida o‘rganilmoqda. Shoir she’riyatining poetikasi o‘z davri ijodkorlari hamda bugungi davr ijodkorlari asarlari bilan qiyosiy tahlil etiladi. Ulardagi lirik qahramon ruhiyatiga e’tibor bergan holda she’riyatining nazariy asoslari o‘rganiladi hamda an’ana va novatorlik bo‘yicha o‘ziga xos uslubiy qirralariga e’tibor qaratiladi; Usmon Nosir yaratgan she’rlardan tashqari dostonlari hamda dramatik asarlarini an’ana va novatorlik asosida tadqiq etiladi. Ulardagi obrazlarga e’tibor bergan holda ijodkorning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlanadi; She’rlar, drama va dostonlar yozilgan davrni va ulardagi zamon va makon voqeligi tahlil etiladi; 5

O'xshashlar

USMON AZIM IJODIDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANISHI
ALISHER NAVOIY IJODIDA HUSAYN BOYQARO TIMSOLI
NAVOIY NIGOHI TUSHGAN” SHOIRLAR IJODIDA YOR TIMSOLI
8-SINF ADABIYOT DARSLIGINING QIYOSIY-TIPOLOGIK TAHLILI
HOZIRGI O‘ZBEK SHE’RIYATIDA FOLKLOR AN’ANALARI