XIX ASRNING OXIRI XX ASR BOSHLARIDA SAMARQAND MA’RIFATPARVARLARINING TASHQI MA’RIFIY – MADANIY ALOQALARI. MUNDARIJA KIRISH……………..…………………………………………………………. 3 I- BOB XIX ASR OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA SAMARQAND JADIDLARI VA MA’RIFATPARVARLIK MUHITINING VUJUDGA KELISHI ……………….…..…………………………………..………… 11-32 1.1 Mavzuning tarixshunosligi tahlili…....…………………..………………...11 1.2 XIX asr oxri va XX asr boshida Samarqandda jadidchilik va ma’rifatparvarlikning vujudga kelishi hamda rivojlanishi……………………17 Birinchi bob bo’yicha xulosalar……………………………..……….……...…32 II BOB SAMARQANDLIK MA’RIFATPARVARLARNING MILLIY MATBUOT HAMDA TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH YO‘LIDAGI ALOQALARI………………………………………………………….......33-64 2.1 Samarqand milliy matbuoti va Ismoil Gaspirali……………………………33 2.2 Milliy ta’limning yo‘lga qo‘yilishida tashqi aloqalarning o‘rni…….……...51 Ikkinchi bob bo’yicha xulosalar………………………………………………..64 III BOB XIX OXIRI VA XX ASR BOSHLARIDA SAMARQAND ZIYOLILARINING MADANIY SOHADAGI HAMKORLIGI………65-84 3.1 Samarqandda milliy teatrning vujudga kelishida hamkorlik masalalar…….65 3.2 Kutubxona va bosmaxonalarning tashkil topishi.……………...…………..77 Uchinchi bob bo’yicha xulosalar………………...…..…………………………84 UMUMIY XULOSA…………………………………………………..............88 FOYDALANILGANADABIYOTLAR RO’YXATI………...………..…….92 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Bugungi kunda dunyoda yuz berayotgan jadal rivojlanish jarayoni natijasida zamon ham shiddat bilan rivojlanmoqda. Bularning barchasi ilm-fan sohasidagi yangiliklar va kashfiyotlar natijasi ekanligi hech kimga sir emas. Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan mamlakatlarni, rivojlanish strategiyasi negiziga qaralganda bunday tez rivojlanish jarayoniga bevosita ilm-fan sohasida amalga oshirilgan islohotlar natijasi ekanligiga guvoh bo‘lasan kishi. Shu boisdan ham mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki yillardanoq ijtimoiy sohani rivojlantirishga, shu o‘rinda ta’lim-tarbiya tizimiga alohida e’tibor qaratildi. Mustaqillikning dastlabki vaqtlarida barcha sohalarda bo‘lgani kabi ijtimoiy sohani, jumladan, ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, zamonaviy ta’lim jarayonlarini joriy etishga alohida e’tibor qaratilganligi ham bejizga emas edi. Shu o‘rinda marhum birinchi prezidentimiz Islom Abdug‘aniyevich Karimov o‘zining maqolalari, nutq va ma’ruzalarida jadid ma’rifatparvar bobolarimizning mashaqqatli hayot yo‘li va bu yo‘lda ular chekgan zahmatlar yosh avlod uchun o‘rnak bo‘lmog‘i, yoshlarni o‘zlikni anglash, milliy g‘urur, vatanga muhabbat va insonparvarlik ruhida tarbiyalashda jadid fidoyilarning bosib o‘tgan kurash yo‘lini va ular qoldirgan ulkan merosni chuqur o‘rganish muhim deya da’vat etganlar 1 . So‘nggi yillarda mamlakatimizda ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar yangi bir bosqichga qadam qo‘ydi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Hozirgi kunda ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlardan asosiy maqsad kelajak yosh avlodga samarali ta’lim va tarbiya berish, ularni vatanparvarlik ruhida, bilimli va ma’rifatli qilib tarbiyalash muhim vazifaga 1 Яхшиликов. Ж, Убайуллаева. Н. Жадидчилик ва Бехбудий. Тошкент -2004. 3- б . 2

aylanmoqda. Bu masalada esa ma’rifatparvar jadidlarning ta’lim sohasiga qo‘shgan hissasini o‘rganish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yurtboshimiz Mirziyoyev Shavkat Miromonovich tomonidan Oliy Majlisga yo‘llagan murojaatnomalarida ham shu narsani ta’kidlab o‘tdilar. Xalqimizda “Ta’lim va tarbiya beshikdan boshlanadi” degan hikmatli so‘z bor, shu sababli ta’lim sohasida davlat siyosatining uzluksiz ta’lim tizimi prinsiplariga asoslanishi, ya’ni ta’lim bog‘chadan boshlanishi va butun umr davom etishi lozim degan jumlalarini o‘z nutqlarida keltirib o‘tgandilar 2 . Hozirgi kunda ta’lim tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar markazida umumiy o‘rta ta’lim maktablari turganini hisobga oladigan bo‘lsak, Turkiston o‘lkasida XX asrning boshlarida yashab, ijod qilgan jadid ma’rifatparvarlarining ijodini yanada chuqurroq va keng ko‘lamda o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Turkiston o‘lkasida jadidchilik harakatining shakllanishi va rivojlanishida Samarqandlik ma’rifatparvarlar alohida muhim ahamiyatga egadir. Samarqand juda qadim davrdan buyon ilm-fan va madaniyat markazi bo‘lib kelmoqda. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Rossiya imperiyasi tomonidan O‘rta Osiyo mustamlakaga aylantirilishi va podsho hukumatining Turkiston o‘lkasida olib borayotgan siyosatidan norozilik harakatlari XIX asrning oxiri XX asrning boshlariga kelib nihoyatda kuchayadi. Shu davrda boshlangan qurolli qarshilik harakatlarini podsho hukumati kuchlari tomonidan shafqatsiz qonga botiriliganini ko‘rgan ziyoli qatlam vakillari bo‘lgan jadid ma’rifatparvarlari mustaqillikni qo‘lga kiritishni tinch yo‘l bilan ya’ni xalqni ma’rifatli qilish orqali mustaqillikni qo‘lga kiritishga harakat qiladilar. Turkiston o‘lkasidagi jadidchilikning yirik markazlaridan biri bu Samarqand hisoblanadi. Bu yerda mashxur jadid ma’rifatparvari Turkiston jadidlarining otasi deb tan olingan Mahmudxo‘ja Behbudiy (1875-1919 y) shu davr nuqtayi nazaridan juda katta ishlarni amalga oshiradi. Turkistonda jadidchilikning vujudga kelishida va 2 O’zbekiston Respublikasi Preazidentining (Oliy majlisga murojatnoma 28.12. 2018). “Xalq so’zi” 28. 12. 2018 y. 3

keng yoyilishida Mahmudxo‘ja Behbudiyning xizmatlari juda katta. Shu o‘rinda Samarqandlik boshqa ma’rifatparvarlar Siddiqiy Ajziy, Abduqodir Shakuriy, Xoji Muin va Saidrizo Alizodalarning ham xizmatlari beqiyos bo‘lgan. Yurtboshimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tomonidan Mahmudxo‘ja Behbudiy tavalludining 145-yilligiga bag‘ishlangan nutqida ko‘pchilik ziyolilar qatorida men ham bu fikrni katta armon bilan o‘ylayman: mamlakatimizda uchinchi renessansni XX asrda ma’rifatparvar jadid bobolarimiz amalga oshirishlari mumkin edi 3 . Nega deganda bu fidoyi va jonkuyar zotlar butun umrlarini milliy uyg‘onish g‘oyasiga bag‘ishlab, o‘lkani jaholat va qoloqlikdan olib chiqish, millatimizni g‘aflat botqog‘idan qutqarish uchun bor kuchi va imkoniyatlarini safarbar etdilar deya ta’kidlaganlar. Bu davrda A. Avloniy, M. Behbudiy, M. Abdurashidxonov, U. Xo‘jayev, A. Fitrat, I. Ibrat, A. Cho‘lpon, A. Qodiriy, Ashurali Zohiriy va Xoji Muin va boshqa yuzlab insonlar milliy uyg‘onishning oldingi saflarida turganlar. Turkiston o‘lkasida XIX asrning oxirida vujudga kelgan jadidchilik harakati XX asrning boshlaridan boshlab butun o‘lka hududida keng yoyila boshladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek jadidchilik harakatining Turkiston o‘lkasidagi dastlabki yirik markazi Samarqand bo‘lgan. Bu yerdan yetishib chiqqan yetuk ma’rifatparvarlar butun o‘lkada ma’rifatparvarlik g‘oyalarini keng targ‘ib qilganlar. Bu borada Mahmudxo‘ja Behbudiy xizmatlari beqiyos bo‘lib, ko‘plab arab mamlakatlariga qilgan sayohatlari va u yerdan ta’limga oid turli yangiliklarni olib kelganligi va o‘lkada keng joriy etgani, shu o‘rinda esa Turkiya, Eron, Ozarbayjon, Kavkaz xalqlari ya’ni Qrim ma’rifatparvari Ismoilbek Gaspirinskiy bilan madaniy sohadagi aloqalari muhim ahamiyat kasb etgandir. Tadqiqot obyekti va predmeti: Tadqiqot obyektini – XIX asr oxiri XX asr boshlarida Samarqandda faoliyat yuritgan jadid ma’rifatparvarlari tashkil etadi. 3 O’zbekiston Respublikasi Preazidentining (O’qituvchi va Murabbiylarga yo’llagan tabrigi). 01.10. 2020 y .“ daryo . uz ”. 4

Tadqiqot predmetini – XIX asr oxiri XX asrning boshlarida Samarqand ma’rifatparvarlarining tashqi ma’rifiy-madaniy aloqalarini o‘rganish hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotning maqsadi - XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Samarqand ma’rifatparvarlarining tashqi ma’rifiy-madaniy aloqalarini chuqurroq o‘rganish va yoritib berishdan iborat. Maqsaddan kelib chiqgan holda quyidagi vazifalar belgilab olindi: Samarqandda jadidchilik harakatining vujudga kelishi va Samarqand ma’rifatparvarlarining Turkiston jadidchiligida tutgan o‘rnini o‘rganish; - Samarqand ma’rifatparvarlari va ularning tashqi madaniy aloqalarini o‘rganish; - Turkiston o‘lkasida ma’rifatparvarlikning shakllanishida Samarqand jadidlarining tutgan o‘rnini asoslash; - Samarqandda milliy matbuot tizimining shakllanishi va bu jarayonda “Tarjimon” va “Mullo Nasriddin” gazetasining tutgan o‘rnini ochib berish; - Yangi usul maktablarini vujudga kelishi va unga ta’sir ko‘rsatgan tashqi omillarni Ismoil Gaspiriniskiy va Mahmudxo‘ja Behbudiyning ma’rifiy va madaniy aloqalarini ilmiy jihatdan tahlil qilish; - Samarqandda milliy teatrning vujudga kelishida Ozarbayjon, tatar teatr truppalari bilan hamkorlik masalalarini atroflicha o‘rganish; - Turkistonda kutubxona va bosmaxonalarning tashkil topish jarayoniga ta’sir ko‘rsatgan sabablarni o‘rganish. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: - XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Samarqandda faoliyat yuritgan jadid ma’rifatparvarlarining hayoti va ijodini, ularning ilmiy merosini, ma’rifatparvarlik sohasiga qo‘shgan hissasi asoslab berildi; - milliy matbuotning vujudga kelishida Ozarbayjon, tatar va eron matbuot nashrlari “Tarjimon” va “Afandi” gazetalarining ijobiy ta’sir ko‘rsatganligi asoslandi; 5