logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI

XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI

Yuklangan vaqt:

12.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

442.5 KB
Ko'chirib olish
XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI Mundarija betlar Kirish……………………………………………………………. 3 I BOB. XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ASOSLARI……………………….. 6 1.1. Geografik o’rni va joylashuvi…………………………………. 6 1.2. Tabiy sharoiti va resurslari …………………………………… 9 1.3. Xo’jalik tarmoqlari va ixtisoslashuvining turizmdagi ahamyati ………………………………………………………… 11 II BOB XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI ……………........... 14 2.1. Xorazm viloyatida tabiiy turistik imkoniyatlar ………………. 14 2.2. Xorazm viloyati madaniy turistik salohiyati …………………. 18 2.3 Viloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish salohiyati…….. 35 III BOB XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH МUАММО VА ISTIQBOLLARI ……………………………. 46 3.1. Viloyatda turizmni rivojlantirish muammolari ……………… 46 3.2. Viloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish istiqbollari 47 Xulosa…..………………………………………………… .. …….. 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………… … . 60 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Jahonda daromadlilik darajasi bo‘yicha turizm sohasi uchinchi, tovarlari va xizmatlari eksportida to‘rtinchi o‘rinni egallab, global yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 10,0 foizni tashkil etadi 1 . K oronavirus pandemiyasi davrida eng ko‘p zarar ko‘rgan iqtisodiyot tarmoqlaridan biri bo‘lgan mazkur sohaga 2022 yilning yanvar-iyul oylarida xalqaro sayyohlar kelishi 2021 yilning shu davriga nisbatan deyarli uch baravar ko‘paygan. Butunjahon sayohat va turizm kengashi (WCTT) ma’lumotlariga ko‘ra, 2025 yilga borib turizm sohasidagi ish o‘rinlari soni 350 mln.ga kishiga yetadi 2 . Buning uchun mintaqalarning tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy, tarixiy, etnogeografik jihatlarini turizm maqsadida tadqiq etishning geografik asoslarini ishlab chiqishni taqozo etadi. O‘zbekistonda turizmning salohiyatli va istiqbolli turlaridan biri gastronomik turizm hisoblanadi. Uning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, bu turizmni rivojlantirish maqsadida mamlakat pazandachiligi va milliy taomlarining o‘ziga xos jihatlarini butun dunyoga ko‘rsatish bilan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 35-maqsadida “O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qiling” dasturi doirasida mahalliy sayyohlar sonini 12 million nafardan oshirish, hamda respublikaga tashrif buyuradigan xorijiy turistlar sonini 9 million nafarga yetkazish, to‘siqsiz turizm infratuzilmasini mamlakatning asosiy turizm shaharlarida keng joriy qilish. 2026 yilgacha turizm sohasida band bo‘lgan aholi sonini 2 baravar oshirib, 520 ming nafarga yetkazish, qolaversa Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Orol bo‘yida turizmni rivojlantirish, Xorazm viloyatida turizm yangi ish o‘rinlarini yaratishda asosiy drayver soha bo‘lishi uchun alohida dastur qabul qilish belgilab berilgan 3 . Ushbu vazifani bajarish uchun turizm sohasini hududiy jihatdan samarali tashkil etish va rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy 1 http://vawilon.ru/statistika-v-turizme/ 2 Butunjanon sayohat va turizm kengashi (WCTT) ma’lumoti. https://wttc.org/Research/EconomicImpact 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son Farmoni. 2 mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi PF-4861-son «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni taminlash chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi Farmoni, 2018 yil 3 fevraldagi PF-5326-son «O‘zbekiston Respublikasi turizm salohiyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni, 2019 yil 5 yanvardagi PF-5611-son «O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida», 2019 yil 13 avgustdagi PF-5781-son «O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2020 yil 28 maydagi PF-6002-son «Koronavirus pandemiyasining salbiy ta’sirini kamaytirish uchun turizm sohasini qo‘llab- quvvatlashga doir kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida» farmonlari, 2017 yil 16 avgustdagi PQ-3217-son «2018-2019 yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi q arori, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 13 fevraldagi “Xorazm viloyatida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 119-sonli hamda 2021 yil 14 iyundagi “2021-2022 yillarda Xorazm viloyatining turizm salohiyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi 369-sonli qarorlari ushbu ishda muayyan darajada xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishi tarkibiy jihatdan kirish, 3 bob. Xulosa va foydalangan adabiyotlardan iborat. Ishning 1 bobi Xorazm viloyatida turizmni tashkil etish va rivojlantirish asoslari deb nomlanib, unda viloyatning geografik o’rni va joylashuvi, t abiy sharoiti va resurslari hamda x o’jalik tarmoqlari va ixtisoslashuvining turizmdagi ahamyati yoritilgan. Ishning 2 bobi Xorazm viloyatida turizmni rivojlantirish imkoniyatlari deb nomlangan bo`lib ushbu bobda Xorazm viloyatida tabiiy va madaniy turistik imkoniyatlar va v iloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish salohiyati bayon etilgan. Yakuniy 3 bob Xorazm viloyatida turizmni rivojlantirish мuаммо vа istiqbollari deb nomlanib, 3 unda v loyat tumanlarida turizmni rivojlantirish muammo va istiqbollari yozilgan. Ishning yakunida umumiy xulosa va tavsiyalar bayon etilgan. Bitiruv malakaviy ishi umumiy hajmi 66 betni tashkil etadi va unda jadval, diagramma va karta sxemalar berilgan 4 I BOB. XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ASOSLARI 1.1 . Geografik o’rni va joylashuvi Xorazm viloyati O‘zbekiston Respublikasining shimoliy garbida joylashgan. O‘zbekiston hududining 1,4 foizini egallaydi. 1925-yil fevralidan 1938-yil yanvarigacha Xorazm okrugi bo'lgan. 1938-yil 15-yanvarda tashkil etilgan. Respublikaning shimoli-g arbida, Amudaryo quyi oqimining chap sohilidaʻ joylashgan. Shimol va shimoli-sharqdan Qoraqalpog iston Respublikasi, janub va ʻ janubi-g arbdan Turkmaniston Respublikasi, janubi-sharqdan Buxoro viloyati ʻ bilan chegaradosh. Maydoni: 6,1 ming kv.kmAholi soni: 1 mln. 924 ming 200 kishidan ortiq (01.01.2022-yil).Markazi: Urganch shahri (41°33′0″ sh.k. 60°38′0″ shq.uz). Ma`muriy bo`linishi: 10 ta tuman, 3 ta shahar va 56 ta shaharcha Viloyat geografik o‘rniga ko‘ra 40°-31° va 42° shimoliy kengliklar 60°-62° sharqiy uzunliklar oralig‘ida joylashgan [3] . Hududi shimoliy-g‘arbdan janubiy-sharqqa 280 km, Urganch shahri joylashgan kenglikda g‘arbdan sharqqa 80 km atrofida cho‘zilgan. Viloyatning eng shimoliy chekka nuqtasi Gurlan tumani Olchin qishlog‘i yaqinidagi Nuronbobo to‘qayiga to‘gri keladi. Janubiy chekka nuqtasi esa Tupraqqal’adan bir muncha janubda joylashgan. Xorazm viloyati yer tuzilishi jihatidan ikki qismga. Dengiz sathidan 100-110 m baland bo‘lgan katta shimoliy qismga va dengiz sathidan 120-150 metrgacha baland bo‘lgan chekka janubiy qismga bo‘lish mumkin. Viloyat iqlimi keskin kontinental bo‘lib, maksimal va minimal haroratlar orasidagi farq 78° ga teng. Viloyat hududining qumlar bilan o‘ralganligi sababli yoz kunlari harorat +43°+45° C darajaga ko‘tariladi. Qish faslida eng past harorat -30°-33° C sovuqni tashkil etadi. Bu yerda yozning issiq, qishning sovuq kelishi ob-havoning sutka davomida keskin o‘zgarishi, yog‘in sochinning kamligi, havoning quruqligi viloyat iqlimining asosiy xususiyatlaridir. 5 6 Xorazm viloyati ma ’ muriy hududiy tuzilishi bo ‘ yicha 10 ta tuman va bitta ganch shahriga ajratiladi . Bular o‘z navbatida 101 qishloq fuqorolar yig‘ini, 612 aholi punktlari, 3 ta shahar va 7 ta shahar tipidagi shaharchalarga bo‘linadi. Viloyatda 27 ta yirik sanoat korxonalari faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lib shundan 13tasi engil sanoat korxonasiga qarashlidir. Viloyatda tadbirkorlik va xususiy biznesni rivojlantirish dasturiga ko‘ra sanoatni qayta jixozlash, kommunikatsiya infratuzilmasini rivozlantirish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarishni yanada yaxshilash va ularnin qayishlashini rivojlantirish, xizmat ko‘rsatish soxasini ham sayyoxlikni rivojlantirishga katta e’tibor qaratilgan. Xozirgi vaqtda viloyatda 39 ta zamonaviy mexmonxonalar faoliyat olib bormoqda. Avtomobil yo‘llarining uzunligi 2296 kilometrni, shundan qattiq qoplamli yo‘llar 2218 kmni tashkil qiladi. Viloyatda xalqaro klassdagi aeroport bo‘lib, hozirda turli yo‘nalishlar bo‘yicha havo yo‘llari bilan bog‘langan. Viloyatda zamonaviy telefon tarmoqlari, kommunikatsiya sistemalari (aloqa, peydjer, modem va uyali telefon) radio va tedevidenie mavjud. Viloyatda asosan agrar soha rivojlangan bo‘lib, yiliga 280-290 ming tonna ya’ni respublikada etishtirilayotgan paxta xom ashyosining 7 foizini ishlab chiqaradi. Xorazmning boy ko‘p qirrali tarixi qadim zamonlardan buyon xorijiy va yurtdosh olimlarning diqqatini o‘ziga jalb qilib keladi. Viloyat hududida ko‘plab tarixiy yodgorliklar mavjud. Ayniqsa, Xiva shahridagi me’moriy obidalar bugun dunyo ahlining e’tiborini tortib kelmoqda. Bu erda Ark, Kaltaminor, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Dishanqal’a yodgorliklari alohida ajralib turadi. Xivadagi Ichanqa’la yodgorlik majmui esa YuNESKOning Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. Sharq durdonasi bo‘lgan qadimiy Xiva shahrining 2500 yilligi 1997-yilda xalqaro miqyosda keng nishonlandiXorazm viloyati mustaqil o‘zbek davlatchiligini qayta tiklash, istiqlolimizni mustahkamlash, yurtimiz salohiyatini yanada oshirish, milliy qadriyatlarimizni ko‘z qorachigidek asrash va boyitish, yosh avlodni milliy istiqlol g‘oyasi ruhida tarbiyalash ishiga qo‘shgan hissasi uchun 2003-yilda Vatanimizning 7 yuksak mukofoti - Jaloliddin Manguberdi ordeni bilan taqdirlangan.Bu ham xorazm viloyatining nufuzini yutuqlarini kopaytiradi. Ma’lumki, Xorazm diyori dunyo sivilizatsiyasining eng qadimiy beshiklaridan biri hisoblanadi. Olimlarning xulosalariga ko‘ra, milliy davlatchiligimizning asoslari ham dastlab mana shu yerda yaratilgan. Xalqimiz manaviyatining noyob yodgorligi bo‘lgan «Avesto» kitobi ham Xorazm tuprog‘ida yaratilgani bugungi kunda ko‘pchilikka yaxshi ma’lum. «Xorazm» so‘zi ham ilk bor ana shu noyob kitobda uchraydi. Xorazm so‘zi forscha «xvar» - quyosh va «azm» - o‘lka, yer, yurt so‘zlarining birikmasidan kelib chiqqan bo‘lib, «quyoshli o‘lka» degan ma’noni anglatadi. Qadimda bu zaminda massaget, sak, apasak, os, dax kabi urug‘ va qabilalar yashagan. Bu ko‘hna zamin dunyoga algebra, algoritm kabi fanlarga asos solgan Muhammad Muso Xorazmiy, Xristofor Kolumbdan besh yuz yil oldin Atlantika ummoni ortida quruklik, noma’lum qit’a borligini aytib, yerning aylana shakldagi xaritasini yaratgan Abu Rayhon Beruniy, arab tilining mukammal qonun-qoidalarini ishlab chiqqan, butun musulmon olamida Jorilloh, ya’ni Ollohning qo‘shnisi degan nomga sazovor bo‘lgan Mahmud Zamahshariy singari allomalarni bergan. Xorazm viloyati Paxlavon Mahmud, Sulton Uvays, Nosiruddin Rabg‘uziy, Sulaymon Boqirg‘oniy, Bahouddin Valad va uning buyuk o‘g‘li Jaloliddin Rumiy, Abulqosim Ali Xorazmiy, Ismoil Jurjoniy, Sirojiddin Sakkokiy, Munis, Bayoniy, Chokar, Hojixon Boltaev, Komiljon Otaniyozov singari ko‘plab mutafakkir, ilm-fan va san’at namoyandalarining vatani hisoblanadi. 1.2. Tabiy sharoiti va resurslari Viloyat Amudaryoning quyi qismida, O’zbekiston Respublikasining shimoli-g’arbida joylashgan. Qoraqalpag’iston Respublikasi va janubda Buxoro viloyati bilan, g’arbda va janubi-g’arbda Turkmaniston davlati bilan chegaradosh. Hududining asosiy qismi Amudaryoning so’l sohilida joylashgan. Amudaryo boy tarix va madaniyatga ega bo’lgan Xorazm 8 davridagi keng ro’l o’ynagan. Nil daryosi qadimgi Misr daryosi uchun qanchalik ahamyatli bo’lgan bo’lsa Amudaryo (Oks) xam Xorazm o’lkasi uchun shunchalik ahamyatli bo’lgan. Binobarin bu daryo Xorazm viloyati va qo’shni hududlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy tarixiy geografik omili hisoblanadi.Shu o’rinda aytish joizki, bu hududning qadimgi madaniyati tili va mentalitetining saqlanib qolishi ko’p jihatdan uning geografik o’rniga xam bog’liq bo’lgan. Xorazm mintaqasining chor atrofi cho’llar bilan o’ralganligi uning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy mavqeyini belgilaydi. Xorazm hududining geologik tuzilishi, ayni vaqtda, qazilma boyliklar boy emasligidan xam darak beradi. Darhaqiqat bu yerda ko’zga ko’rinarli qazilma boyliklari topilmagan (extimol, uning janubiy va o’ng qirg’oq qismida kelajakda yoqilg’I resurslari, jumladan tabiy gaz konlari aniqlanishi mumkin. Viloyatda mineral xomashyo va yoqilg’I resurslarining o’ta tanqisligi og’ir sanoat tarmoqlarini rivojlantirishga to’sqinlik qiladi. Bu yerda g’isht cherepitsa xom ashyosi (Shovot, Pitnak b.), qum (Xiva Qorako’l) da bor xolos. Viloyat geografik o‘rniga ko‘ra 40°-31° va 42° shimoliy kengliklar 60°-62° sharqiy uzunliklar oralig‘ida joylashgan. Hududi shimoliy-g‘arbdan janubiy- sharqqa 280 km, Urganch shahri joylashgan kenglikda g‘arbdan sharqqa 80 km atrofida cho‘zilgan. Viloyatning eng shimoliy chekka nuqtasi Gurlan tumani Olchin qishlog‘i yaqinidagi Nuronbobo to‘qayiga to‘gri keladi. Janubiy chekka nuqtasi esa Tupraqqal’adan bir muncha janubda joylashgan. Xorazm viloyati yer tuzilishi jihatidan ikki qismga. Dengiz sathidan 100- 110 m baland bo‘lgan katta shimoliy qismga va dengiz sathidan 120-150 metrgacha baland bo‘lgan chekka janubiy qismga bo‘lish mumkin. Viloyat iqlimi keskin kontinental bo‘lib, maksimal va minimal haroratlar orasidagi farq 78° ga teng. Viloyat hududining qumlar bilan o‘ralganligi sababli yoz kunlari harorat +43°+45° C darajaga ko‘tariladi. Qish faslida eng past harorat -30°-33° C sovuqni tashkil etadi. Bu yerda yozning issiq, qishning sovuq kelishi ob-havoning sutka davomida keskin o‘zgarishi, yog‘in sochinning kamligi, havoning quruqligi viloyat iqlimining asosiy xususiyatlaridir . 9 Shimol va shimoli-sharqdan Qoraqalpog iston Respublikasi, janub va janubi-ʻ g arbdan Turkmaniston Respublikasi, janubi-sharqdan Buxoro viloyati bilan ʻ chegaradosh . 1.3. Xo’jalik tarmoqlari va ixtisoslashuvining turizmdagi ahamyati Xorazm viloyati iqtisodiyotida qishloq xo jaligi bilan birga sanoat ham ʻ salmoqli o rinni egallaydi. Paxta tolasi, kalava ip, gilam, oziq-ovqat mahsulotlari, ʻ mashina uskunalari eksport qilinadi. Viloyatda paxta tozalash sanoati rivojlangan (barcha tuman markazlari va Urganch shahrida paxta tozalash zavodlari bor). Gurlan, Bog ot, Xonqa, Urganch, Xiva va Hazoraspda to qimachilik, pillachilik, ʻ ʻ tikuvchilik; Xivada gilam fabrikasi, „Xiva gilami“ aksiyadorlik jamiyati ishlab turibdi. Faoliyat ko rsatayotgan jami korxona va tashkilotlar 13748 ta. ʻ Mikrofirmalar soni 11340 dan ziyod Viloyatda 36 qo shma korxona va ularning filiallari ishlab turibdi. ʻ O zbekiston — Turkiya „Bagat Tekstil“, „Xorazm-Nurtop“, „Semurg SanTe“, ʻ ʻ „Xorazm Tekstil“, „Memgilam“; O zbekiston — AQSh „Amerozindustriyes“, ʻ „Xiva malikasi“, „Nurlayt“, „Rahnamo Hyp“; O zbekiston - Germaniya „Unixo“, ʻ „O zOlmonXotelz“, „Xiva Karpet“; O zbekiston-Britaniya „Xiva“; O zbekiston- ʻ ʻ ʻ Rossiya „NamunaAgrofud“; O zbekiston - Italiya „Meva“; O zbekiston-Ukraina ʻ ʻ „KiyevXorazm“; O zbekiston — Xitoy „Aziya Tekstil LTD“; O zbekiston- ʻ ʻ Turkmaniston „G ayratXumoyun“ va boshqa shular jumlasidandir. ʻ Qishloq xo jaligi asosini paxtachilik va g allachilik tashkil etadi. Polizchilik, ʻ ʻ sabzavotchilik, bog dorchilik, chorvachilik, pillachilik ham rivojlangan. Shirkat, ʻ ijapa va xususiy fermer, dehqon xo jaliklari, aksiyadorlik jamiyatlari faoliyat ʻ ko rsatadi. Viloyatda jami ekin maydoni 232,1 ming ga, shundan 129,4 ming ga ʻ qishloq xojaligi shirkatlari (69 ming ga yer xususiy fermerlar, 33,7 ming gektar yer dehqon xo jaliklari)ga tegishli. Umumiy yer fondining 38,4 % haydaladi, 18,2 % ʻ yaylov, o tloq, 1,3% bog va tokzor; o rmon va changalzorlar 9,6 % ni, tutzorlar ʻ ʻ ʻ 10 0,9 %ni tashkil etadi. 1991—2003-yillarda kanal va ariqlar rekonstruksiya qilinib, suv yo llarining umumiy uzunligi ko paydi. Xorazm viloyatidagi sho r suvlarʻ ʻ ʻ viloyat tashqarisiga zaxkashlar orqali chiqarib tashlanadi. Viloyatda irrigatsiya va melioratsiya ishlariga alohida e tibor berib kelinmoqda. Jami ekin maydonining ʼ 102,3 ming gektariga paxta, 86 ming gektariga don, 3 ming gektariga kartoshka, 9 ming gektariga sabzavot ekiladi (2003). Don (asosan, bug doy, sholi) ʻ yetishtiriladigan maydonlar kengaydi. Xorazm viloyati mamlakatda sholi yetishtirish bo yicha 1o rinda turadi. Viloyat xususiy va jamoa xo jaliklarida 492,3 ʻ ʻ ʻ ming qoramol (shu jumladan, 202,1 ming sigir), 247,1 ming qo y va echki, 1437,6 ʻ ming parranda boqiladi. 6500 dan ziyod fermer xo jaligi chorvachilikka ʻ ixtisoslashgan. Urganch, Xiva parrandachilik fabrikalari faoliyat ko rsatadi. ʻ Xorazm viloyatida Paxtachilik ilmiy tadqiqot stansiyasining paxtachilik-bedachilik zonal kompleks tajriba styasi (Urganch shahrida), Qoraqum ilmiy tadqiqot stansiyasi, paxta navlarini tajriba qilish uchastkasi (Xiva tumanida), mevali daraxtzorlar ko chatzori, o rmon ko chatzori (Urganch tumanida) va boshqa bor. ʻ ʻ ʻ 1996—2004-yillarda Islom Bobojonov, Masharip Quvoqov, Bekturdi Jumaniyozov, Vera Pak, Anor Mahmudova „O zbekiston Qahramoni“ unvoniga ʻ sazovor bo ldilar. ʻ Viloyatda 32 ta xorijiy investitsiyali qo shma korxona faoliyat yuritadi. Ular ʻ budjeti 1997-yilda 301,7 million AQSh dollarini tashkil etdi. Viloyat iqtisodiyoti paxtani qayta ishlash va oziq-ovqat sanoatiga asoslangan. Ko p sonli paxta ʻ tozalash zavodlari, neft qazib oladigan va ipak yigiradigan fabrikalar, to qimachilik ʻ va vinochilik korxonalari va hokazolar. Shuningdek, qurilish materiallarini ishlab chiqarish taraqqiy etgan. Xiva gilam fabrikasida tayyorlangan gilamlar butun dunyoga mashhur. Mashinasozlik va to qimachilik tarmoqlari rivojlanib ʻ bormoqda. Mahalliy qishloq xo jaligining asosiy yo nalishi — albatta, paxtadir. ʻ ʻ Boshoqlilar, ayniqsa, guruch yetishtirish so nggi bir necha yilda keskin oshdi. ʻ Shuningdek, ko plab bog va uzumzorlar, qovun va qovoq plantatsiyalari bor, ʻ ʻ 11 kartoshka dalalari butun viloyatni qamrab olgan. Shakar tozalash zavodi qurilishi rejalashtirilmoqda. Viloyat iqtisodiy jihatdan o sishga tayyor.ʻ Xorazm viloyatida xalq amaliy san ati va hunarmandchilik, ayniqsa, Xiva, ʼ Hazorasp va Xonqa shaharlarida qadimdan taraqqiy etgan. Yog och o ymakorligi, ʻ ʻ zargarlik, kandakorlik, gilamchilik, kulolchilik va boshqa rivojlangan. Xiva gilamchilik fabrikasi, „Xiva sopoli“ aksiyadorlik jamiyati va boshqa ishlab turibdi. O zbekiston xalq rassomi A. Boltayev, xalq naqqoshlari va yog och o ymakor ʻ ʻ ʻ ustalari O. Polvonov, R. Masharipov, S. Bog bekov, mashhur kulol, koshinkor usta ʻ R. Matchonov va boshqalarning nomlari mashhur. Viloyatda 6269 o rinli 36 kasalxona va 211 tibbiy muassasalarda 3882 vrach (har ʻ 10 ming kishiga 27,1 vrach), 13337 o rta tibbiy xodim ishlaydi. Davlat dasturiga ʻ asosan, viloyatda Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazining viloyat bo limi va barcha tuman markaziy kasalxonalari qoshida uning bo linmalari tashkil ʻ ʻ etilgan hamda zaruriy tibbiy va texnik jihozlar bilan ta minlangan. Xorazm ʼ viloyatida 4010 o rinli 20 sanatoriy faoliyat ko rsatadi. ʻ ʻ Viloyatda 14 sport majmuasi, shuningdek, 16 stadion, 8 suzish havzasi, 136 tennis korti, otchopar, sport zallari, otish tiri, basketbol, gandbol, futbol maydonlari bor. 389 ming kishi jismoniy tarbiya va sport bilan shug ullanadi. Turli miqyosdagi ʻ respublika va xalqaro sport musobaqalarida viloyatning 9 sportchisi oltin, 8 tasi kumush medallarga sazovor bo lishdi. Xorazmda „Umid nihollari-2003“ tadbiri ʻ katta bayram sifatida nishonlandi. „Umid nihollari“, „Prezident kubogi uchun“, Pahlavon Mahmud xotirasiga bag ishlab o tkazilgan respublika va xalqaro sport ʻ ʻ bellashuvlarida 6 sportchi respublika va jahon chempioni unvonlarini oldilar. Xorazm viloyatida 10 dan ortiq xalqaro toifadagi sport ustasi, 100 dan ortiq sport ustasi, 300 dan ziyod sport ustaligiga nomzod, shuningdek, ko plab 1-toifadagi ʻ sportchi tayyorlandi. Viloyatning 30 dan ortiq sportchisi O zbekistonning turli ʻ milliy terma jamoalari a zolaridir. Bu o’rinda xorazm viloyati boshqa viloyatlar ʼ orasida xam oldingi o’rinlarni egallab kelmoqda. 12 II BOB XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI 2.1 Xorazm viloyatida tabiy turistik imkonyatlar Xorazm viloyatidagi tarixiy va me moriy yodgorliklar jahonga mashhur.ʼ Viloyatda 149 me moriy va shaharsozlik, 16 arxeologik, 21 monumental san at va ʼ ʼ haykaltaroshlik yodgorligi bor. Me moriy yodgorliklarning asosiy qismi Xiva ʼ shahrida joylashgan. Uning Ichan qal a qismi esa UNESCOning Jahon merosi ʼ qo mitasi hisobiga kiritilgan. Xivadagi yodgorliklardan Juma masjid (X-XVIII ʻ asrlar), Pahlavon Mahmud me moriy majmuasi (XIV asr, XIX-XX asr boshlari), ʼ Said Alouddin (XIV-XVIII asrlar), Uch Avliyo (1549, 1821) maqbaralari, Toshhovli (XIX asr), Ko hna Ark (XVII-XIX asrlar) saroylari, Muhammad ʻ Aminxon madrasa va minorasi va boshqa mehmonlar va sayohatchilar diqqatini o ziga tortadi. Shuningdek, Xiva, Hazorasp, Xonqa, Shovot, Yangiariq, ʻ Qo shko pir, Bog ot va boshqa tumanlarida ham tarixiy obidalar mavjud. ʻ ʻ ʻ Shulardan Xiva tumanidagi Chodra hovli (XVIII-XIXasrlar), Shohimardon me moriy majmuasi (XIX asr), Qubla tozabog saroyi (1893-1913), Hazoraspdagi ʼ ʻ Muzrobshoh (XVI-XVIII asrlar), Shayx Qosim eshon maqbaralari (XVIII-XIX asrlar), qadimgi Hazorasp qal asi (mil. av. VI-V asrlar), Xonqa tumanidagi Said ʼ ota masjidi (1766), Shovot tumanidagi Vayangan bobo maqbarasi (XVI-XIX asrlar); Yangiariq tumanidagi Shayx Muxtor Valiy me moriy majmuasi ʼ (Ostonabobo, XIV asr) ; Qo shko pir tumanidagi Imorat bobo me moriy majmuasi ʻ ʻ ʼ (XVI-XIX asrlar) va boshqalarni aytish mumkin. Xorazmda olib borilgan arxeologiya va etnografiya ekspeditsiyalari natijasida bu hududda eramizdan avval VI-V asrdayoq an’analar tarkib topganligiga oid ma’lumotlar mavjud. eramizdan avvalgi IV asr Jonbosqal’a I-IV asr To’proqqal’a qo’rg’onlari ichida olovxona borligi va u erda tantanalar o’tkazilganligi aniqlangan. Qadimgi Xorazmshoxlarning Afrigiylar davrigacha bo’lgan qarorgohi To’proqqal’ada “Shoxlar zali”, “G’alaba zali” “Raqsga 13 tushuvchi niqoblar zali” borligi aniqlangan. “Raqsga tushuvchi niqoblar zali”da topilgan sur’atlarda sozandalar qo’llaridagi arfa, ikki tomoni qum soatiga o’xshash nog’ora, ikki torli dutor aks ettirilgan. Ushbu dalillarda islomgacha bo’lgan davrda madaniyat, san’at, kuy, qo’shiq, doston ham ma’lum darajada rivojlanganligidan darak beradi. Eramizning V- VI asrlarida Xorazmda turmush va siyosiy hayot keskin sur’atda o’zgardi. Bu taraqqiyot o’sha davrdagi Xorazm hukumdori sur’ati tushirilgan tangalarda ham o’z aksini topdi. Siyovushni otga mingan tasviri tushirilgan tangalar islomgacha bo’lgan davrga oid. Siyovush tasvirining old tomonida musiqachi ayol mutriba san’atkorga xos kiyimlarni kiyib olgan go’zal malika sifatida tasvirlvngan. Tangachalardagi tasvir islomgacha bo’lgan davrda ayollar musiqa chalish, qo’shiq kuylash, raqsga tushish san’atlarini mukammal o’rganib olib, uni ko’pchilik oldida namoyish etganini tasavvur qilishimizga asos bo’ladi. Islom dini kirib kelgach Xorazmda musulmonchilik urf odatlariga moslashgan xalfachilik, dostonchilik hamda shu tarzda bizgacha etib kelgan uslublar joriy etila boshlandi. Shariat asoslarini targ’ibot qiluvchi har xil qissalar, qo’shiqlar, xikoyalar, dostonlar nomalardan “Bobo Ravshan”, “Payg’ambarlar hikoyati”, “Sultonbobo xikoyati”,”Merojnoma”, “Yusuf va Zulayxo”,” Juhud o’g’lon” kabi musiqiy jixatdan boy dostonlar yaratilib keng tarqaldi. Keyingi davrda Xorazm madaniyati va san’atining eng yuksak rivojlanish davri bo’ldi, Al Xorazmiy, Al Beruniy, qomusiy olimlar Al Farobiy, Al Roziy, Ibn Sino, Az Zamaxshariy, matematika ilmiga asos solgan Abu Abdullox Muhammad Xorazmiy IX-XIII asrlarda yashab ijod qilganlar va Xorazm san’ati, to’y va marosimlari haqida turli musiqiy janrlar, maqomlar, cholg’uchilar va cholg’u asboblar turlari, ularning nomlari, ashulachilar haqida qimmatli ma’lumotlar qoldirganlar. Buyuk ipak yo’li orqali Buxoro, Eron, Turkiya, Hindiston, Astraxan, Rusiya O’rta Osiyo jumladan Xorazm bilan o’zaro aloqalar rivojlandi. Savdo– sotiq, tijorat ishlarini rivojlantirish bilan birgalikda madanyat taraqqiy ettirish borasida xarakatlar bo’ldi. Abdulg’oziy Bahodirxondan keyingi barcha xonlar 14 musiqaga ihlos va ishtiyoq bilan qarashganlar Abdullaxon(1854) g’ijjak va tanburda Sayid Muhammadxon davrida soz va suhbat kechalari uyushtirib o’zi ham dutor va g’ijjakni o’rganib chalgan. Xorazm mintaqasidagi ekologik yo‘nalishlari va Xorazm milliy tabiiy bog‘i 5384Xorazm viloyati va Janubiy Qoraqalpog'iston nafaqat tarixiy yodgorliklarga boyligi, balki tabiatning ko'plab qiziqarli tabiat joylari tufayli ham tashrif buyurishga arziydi. Amudaryo bo'yida siz noyob turdagi qirg'oq o'simligi - toqay o'rmonchalarini uchratishingiz mumkin. Toqay o'rmoni, yovvoyi cho'chqa, buhoro kiyiklari, jayron, tulki, shoqol, tolai quyon kabi ko'plab yovvoyi hayvonlar va ko'plab qush turlari uchun muhim yashash maskanidir. Ushbu hududda mintaqaning tarixiy va tabiiy yodgorliklari bo'ylab o‘tuvchi uchta ekoturizm yo‘nalishlari yaratilmoqda. Xorazm viloyati va Janubiy Qoraqalpog'iston nafaqat tarixiy yodgorliklarga boyligi, balki tabiatning ko'plab qiziqarli tabiat joylari tufayli ham tashrif buyurishga arziydi. Amudaryo bo'yida siz noyob turdagi qirg'oq o'simligi - toqay o'rmonchalarini uchratishingiz mumkin. Toqay o'rmoni, yovvoyi cho'chqa, buhoro kiyiklari, jayron, tulki, shoqol, tolai quyon kabi ko'plab yovvoyi hayvonlar va ko'plab qush turlari uchun muhim yashash maskanidir. Ushbu hududda mintaqaning tarixiy va tabiiy yodgorliklari bo'ylab o‘tuvchi uchta ekoturizm yo‘nalishlari yaratilmoqda.№ 1 Yo'nalish raqami Ekoturizm ob'ektlari Xiva tumanidagi “Eshonrovot” tabiiy suv omborining qirg‘og‘ida joylashgan “Qizilqum” lageridagi “Deshan- Qala” va “Ichan-Qala” tarixiy yodgorliklari, “Boltaboy oqsoqol”, “Valiko plyus” va “Qoraqum” xo‘jaliklarini o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, Yangiariq tumanida 2400 gektar maydonda suv o‘z havzasiga ega bo‘lgan “Ulli Sho‘rko‘l” (“Xorazm dengizi”) dam olish zonasi, Bog‘ot tumanida “QALAJIQQAL’A OASIS ECOTURISM” ekoturizm fermasi, Urganch tumanida esa juda chiroyli “Urganch ELtur” ekozonasi joylashgan.“Urganch El tur” ekozonasi, Xorazm viloyati, Urganch tumanida, Amudaryo bo‘yida joylashgan. Parkning maydoni, 26 gektarni 15 tashkil etadi. Daryo bo‘yida siz o‘tovda yashashingiz, yozgi oshxona jihozlashingiz, baliq ovlashga borishingiz va shunchaki to‘qayzorning o‘rtasida hayratlanarli darajada go‘zal tabiat qo‘ynida dam olishingiz mumkin. “Boltaboy oqsoqol” xo‘jaligi, “Eshonravot” tabiiy suv havzasi yoqasida joylashgan. U erda siz barcha qulayliklarga ega bo‘lgan o‘tovlar oromgohlarida dam olishingiz mumkin, shuningdek u yerda, zamonaviy jahon standartlariga to‘liq javob beradigan kichik mehmonxona, zamonaviy tennis korti, motorli va mexanik qayiqlar, skuterlar, katamaranlar ham mavjud. 200 gektarlik qumli qo‘riqxona bo‘ylab piyoda va tuyada sayohatlar uyushtiriladi. Qoraqum” fermasi , “Boltaboy oqsoqol” xo‘jaligiga tutash hududda joylashgan. Bu yerda, milliy uslubda bezalgan restorani bo‘lgan kemping maydoni mavjud. Ob’ekt shuningdek, o‘tovlar lageri, motorli va mexanik qayiqlar, skuterlar, katamaranlar bilan ham jihozlangan. Qadimgi Xivadagi Islom-Xoja minorasining nusxasi qurilgan bo‘lib, u yerdan hududning go‘zal ko‘rinishini tomosha qilishingiz mumkin. “Valiko Plyus” ekoturizm fermasi, Xivadan atigi 12 km uzoqlikda joylashgan. Ekoturizm yo‘nalishlari fermaning 700 gektarlik tepaliklari bo‘ylab tashkil etilgan. 16 gektar maydonda baliqli yetishtiriladigan ko‘l mavjud. Sayyohlar baliq ovlashlari va yangi tutilgan baliqlardan milliy baliq taomlari tayyorlanishini kuzatishlari mumkin. «Qalajiqqal’a oasis ecoturism» ekoturistik fermasi, Bog‘ot tumanining Xo‘jat qishlog‘ida joylashgan. Bu yerda, «Каладжик оромгохи» sanatoriysi joylashgan, ko‘chatzor yaratilgan, qum tepaliklari va 114 gektarlik ishlatilmaydigan yerlar bo'ylab qo‘shimcha ekoyo‘nalishlar ochilmoqda. 2-yo‘nalish, Xorazm milliy tabiat parkining ob’ektlariAmudaryoning quyi oqimida, Turon tekisligining shimoliy qismida, Amudaryoning qadimgi deltasi bor, u chap qirg‘oqning bir qismi va o‘ng qirg‘oqdagi Qizilqumning kichik qismini egallaydi. Xorazm milliy tabiat parki, cho‘lli - quruq zonada joylashgan va keskin kontinental iqlimga ega. Park ko‘paytirish va saqlash maqsadida manashu milliy 16 bog’ tashkil etilgan. Parkning maydoni 21,7 gektarni tashkil etadi.Tabiy turizmni rivojlantirish uchun qulay joy hisoblanadi. 2.2.Xorazm viloyati madaniy turistik salohiyati Qadimgi yozma va arxeologik manbalarni o’rganish natijasi shuni ko’rsatadiki, qadimgi xorazmliklar ilm-fan sohasida o’z davri uchun ilg’or bo’lgan yutuqlarga erishganlar va hayotga tadbiq qila olganlar. Xorazmliklar astranomiya va matematikadan yaxshi xabardor bo’lib, burchak o’lchovi uskunalarini yaratganlar va ulardan foydalanganlar. Osmon jismlarini o’rganish, tabiat xodisalarini kuzatishga ixtisoslashgan falakkiyot fani ko’hna Xorazmda taraqqiy qilib, shu davrda qurilgan inshootlar bizning kunlarimizgacha yetib kelgan. Ana shu inshootlardan biri ko’hna Xorazmning madaniy yogorligi Qo’yqirilgan qal’asidir, eramizdan avvalgi IV asrda bunyod etilgan bu qal’a To’rtko’ldan 22 km shimoli sharqda joylashgan. Xorazmda tarixiy madaniy obidalar juda ko’p mavzu davomida ularning ba’zilari bilan tanishib chiqamiz. Ichan qal aʼ — O rta Osiyodagi yirik va noyob me moriy yodgorliklardan ʻ ʼ biri. Xivaning ichki qal a (Shahriston) qismi. Ichan qal a shaharning Dishan qal a ʼ ʼ ʼ (tashqi qal a) qismidan kungurador devor bilan ajratilgan. U Xiva rabotidan ʼ (Dishan qal adan) baland qo rg ontepaga o xshab ko rinadi. Ichan qal aga 4 ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ darvozadan (Bog cha darvoza, Polvon darvoza, Toshdarvoza, Ota darvozadan) ʻ kirilgan.Xorazm xalq me morligining ajoyib obidalari: madrasa, masjid, saroy va ʼ minoralar, asosan, Ichan qal ada joylashgan. Undagi me moriy yodgorliklarning ʼ ʼ yaratilish tarixi, asosan, 4 davrga taalluqli: birinchisi Xorazmning qadimgi davridan to mo g ullar istilosi davriga qadar, bu davrdan Ko hna arkning g arbiy ʻ ʻ ʻ ʻ devori, qal a devorining shimoli-sharqiy burchagidagi qadimgi davrga mansub burj ʼ va qal a devori qoldiqlari saqlanib qolgan. Ikkinchisi Xorazmning 1220-yildagi ʼ mo g ullar istilosidan keyingi tiklanish davri. Bu davrda Sayid Alovuddin ʻ ʻ maqbarasi va boshqalar mahobatli binolar qurilgan. Uchinchi davri XVI—XVII 17 asrlarga to g ri keladi. Shu paytda (Abulg ozixon va Asfandiyorxon hukmronlikʻ ʻ ʻ davrida) Ichan qal ada Anushaxon hammomi (1657), peshayvonli Oq masjid ʼ (1675), Xo jamberdibiy madrasasi (1688) kabilar bunyod etildi. Ko hna ark ʻ ʻ istehkomlari mustaqkamlandi, ko rinishxona (xonning qabulxonasi) qurildi (1686 ʻ —1688). Buxoro bilan Eron o rtasida Xiva xonligi uchun boshlangan urush ʻ natijasida (XVIII asrning 1-yarmi) Ichan qal a va, umuman, Xiva shahri qattiq ʼ shikastlandi (Xiva bir qancha vaqt Eronga tobe viloyat bo lib turdi). To rtinchi ʻ ʻ davri XVIII—XX asrlarni o z ichiga oladi. Bu davrda O rta Osiyo mahalliy ʻ ʻ me morligi an analari asosida masjid, madrasa, tim va toqilar qurildi. Ota ʼ ʼ darvozadan Polvon darvozagacha katta yo l o tkazildi. XVIII-asr oxirida Juma ʻ ʻ masjid qayta qurildi va uning yonida baland minora qad ko tardi. Ichan qal aning ʻ ʼ haroba devorlari tiklandi, bir qancha imoratlar ta mirlandi. 1840—1842-yillarda ʼ ikki qavatli Qutlug murod inoq madrasasiga qaratib tim va toqilar qurildi. ʻ Muhammad Rahimxon I (1806—1825), Olloqulixon (1825—1842), Muhammad Aminxon (1845—1855) hukmronligi davrida Ichan qal ada qurilish avj oldi. ʼ Muhtasham saroy, madrasa, maqbaralar barpo etildi: Ko hna arkda saroy qurilishi ʻ tugallandi. Yangi va katta Toshhovli saroyi qurildi. Polvon darvozaga yaqin qo rg on devorining bir qismi buzilib, o rniga Olloqulixon karvon saroyi, ʻ ʻ ʻ madrasasi va timi qurildi, xalq ijodining ajoyib namunasi Pahlavon Mahmud maqbarasi qad ko tardi. Arab Muhammadxon va Musa to ra madrasasi ham shu ʻ ʻ davrda yaratildi. Muhammad Aminxon Ichan qal aning g arbiy qismiga — Ko hna ʼ ʻ ʻ ark yoniga Kaltaminor nomi bilan mashhur bo lgan minora qurdirdi. Bu minora ʻ garchi bitkazilmay qolgan bo lsada, Ichan qal a mujassamotida katta o rin tutadi. ʻ ʼ ʻ Ichan qal a qurilishida Xiva me morlari O rta Osiyoda qadimdan qo llanib kelgan ʼ ʼ ʻ ʻ uslub — inshootlarni ro parama-ro para qurish uslubidan (qo shdan) ʻ ʻ ʻ foydalanishgan. Masalan, Olloqulixon madrasasi bilan Qutlug Murod inoq ʻ madrasasi, Sherg ozixon madrasasi bilan Pahlavon Mahmud maqbarasi shu ʻ uslubda qurilgan. Ichan qal a me morligining yana bir o ziga xos xususiyati ʼ ʼ ʻ binolarning alohida ansambl holida qurilganligi. Masalan, Juma masjid yonidagi 18 ikkita kichik madrasa, Muhammad Amin inoq va Matpanoboy madrasasi hamda Matniyoz devonbegi madrasasi ancha yirik ansambldir. Polvon darvoza oldidagi bir necha masjid va madrasalar, hammom, toqi, karvonsaroy va xon saroyi o zigaʻ xos ansamblni tashkil etadi. Qutlug Murod inoq bilan Olloqulixon madrasasi, ʻ Tosh hovli bilan Oq masjid o rtasidagi maydoncha shu ansamblning mujassamot ʻ markazidir. Ichan qal a me moriy yodgorliklari yog och o ymakorligi, ʼ ʼ ʻ ʻ sangtaroshlik, ganchkorlik, sirkor sopol va boshqalar rang-barang naqqoshlik bezaklari bilan bezatilgan. Ichan qal a ansambli me moriy yodgorlik sifatida ʼ ʼ muhofazaga olinib, muzeyga aylantirilgan (1961). 1990-yildan Ichan qal a ʼ UNESCOning Butun jahon yodgorliklari ro yxatiga kiritilgan. 1997 yilda Xiva ʻ shahrining 2500 yilligi munosabati bilan asosiy yo nalishlarda joylashgan ʻ yodgorliklarni muntazam ravishda ta mirlash, tiklash ishlar ʼ Kalta minor . Bugungi kunda Ko‘hna Xiva shahrini bu me'moriy yodgorlik obidasiz tasavvur etish qiyin. Kalta minor shahar ramziy belgisi sifatida tan olingan. Uning o‘lchami va noyob bezaklari har bir shaxsni hayratga solmasdan qo‘ymaydi. Minora poydevori 15 metr chuqurlikda, uning diametr asosi 14,5 metrni, balandligi 29 metrni tashkil topadi. Minora hozirgi paytda kesik konus shaklida bo‘lib hozirni o‘zida ham haybatli ko‘rinishga ega. Dinamik qisqarishiga qarab xulosa qilinadigan bo‘lsa, bitganidan so‘ng uning balandligi 100 metrga yaqin bo‘lib O‘rta Osiyoda eng katta va baland minora bo‘lishi mumkin edi. Minoraga tushgan insolyatsiya (quyosh nurlarini tushushi va sinishi)ga qaraydigan bo‘lsak minoradagi koshinlarning rangi o‘zgarmaydi. Chunki quyosh nuri har qanday jismni rangini o‘zgartiradi, ya'ni oqartiradi yoki ochiq tusga kirgizadi. Bu holat minorada sezilmaydi. Mana qancha vaqt o‘tgan bo‘lsa ham xuddi yangi qurilganday saqlanib turibdi. Minorada asosan geometrik naqshlar (gireh) ko‘p qo‘llanilgan minoraga ikkinchi qavatdan ko‘tarilish mumkin, ya'ni minoraga yog‘och zinapoya orqali chiqiladi. Minora 1853 yilda Muhammad Aminxon tomonidan qurila boshlangan va 1855 yil Shimoliy Eronga yurish paytida xonning o‘ldirilishi va Abdullaxonning taxtga o‘tirishi bilan qurilish ishlari to‘xtab qolgan. 19 Lekin uning balandligi yana 70 metrga qad rostlashi kerak edi. Ba'zi bir manbalarda 110 metrga yetkazilishi qayd etilgan. Me'mor rejasiga ko‘ra, faqat kengligini mustahkamlab, balandligi kuchli toraytirilgan. Ammo bu minoraning qurilishi oxiriga yetkazilmagan u xuddi bahaybat sirli bochkaga o‘xshab qolgan. Shunga ko‘ra unga "Kalta minora" deb nom berilgan. Juma masjid . Xiva juma masjidi me moriy yodgorlik (10—18-asrlar).ʼ Ichan qal aning markaziy qismida Ota darvoza va Polvon darvozalarni ʼ birlashtiruvchi ko chada joylashgan. Juma masjid haqidagi ilk ma lumot 10-asrda ʻ ʼ Xorazmga kelgan arab sayyohlari al-Muqaddasiy (Maqdisiy) va al-Istaxriy yozmalarida uchraydi. Manbalarga ko ra, J. m.ning dastlabki binosi buzilib ketgan ʻ va o rniga Abdurahmon Mehtar buyrug iga binoan xuddi shu usulda kattaroq yangi ʻ ʻ masjid qurilgan (1788). Masjid o ziga xos tarhi va hajmi bilan ajralib turgan. Bir ʻ qavatli bo lib, atrofi g ishtin devor bilan o ralgan. Uning boshqa masjidlardan farqi ʻ ʻ ʻ qad. arab me morligiga xos uslubda (yopiq, ko p ustunli hamda hovlisiz qilib) ʼ ʻ qurilganligidadir. Unda ayvonlar bilan o ralgan hovli ham, ulkan peshtoq ham, ʻ gumbazli xonalar ham yo q. Xonaqoh ichi shipdagi ikki tuynuk orqali yoritiladi. ʻ Tomi yassi, to sinli, shipini 212 ustun ko tarib turadi. Ustunlar 17 qatorli, oralig i ʻ ʻ ʻ 3,15×3,15 m. Mehrobi jan. devor markazida joylashgan. Tashqi devorlari oddiy bezaksiz. Bosh tarzidagi eshik yog och o ymakorligida ishlangan noyob namuna ʻ ʻ hisoblanadi. Ichki bezaklari sodda ganch suvoq qilingan. Mehrob ravog ida iroqi ʻ muqarnas va ko k rangli bo yama naqsh (18-asrga oid) saqlangan. Ustunlar masjid ʻ ʻ tuzilishining asosini tashkil etish bilan birga uning badiiy bezagi hamdir. Ular o ziga xos mutanosiblik va ko rinishga ega. 212 ustundan 10—14-asrlarga oid 25 ʻ ʻ ustun eng qad.si bo lib, tuzilishida bir qancha uslub namunalari bor. 10—11- ʻ asrlarga oid 4 ustun chuqur bo rtma naqshli, kufiy xati islimiy naqsh bilan ʻ uyg unlashgan. Unda faqih Abul Fadal Muhammad Laysi farmoni bilan qurilgani ʻ yozilgan. 11 — 12-asrlarga oid 17 ustun nisbatan sayoz o yilgan, undagi handasiy ʻ naqshlar oralig i uslublashtirilgan, nabotiy shakllar bilan to ldirilgan, yozuvlari ʻ ʻ kufiy xatida bitilgan (yaxshi saqlanmagan) 15-asrga oid 3 ustun islimiy, girih 20 naqshlar va nasx xatida hoshiya qilib terilgan. Bu uslubdagi o ymakorlik bezaklariʻ mehrob yaqinidagi yog och taxtachalarda va eshik tabaqalarida uchraydi. ʻ Ustunlarning birida mil. 1510 y. saqlangan. Ular mehrob yaqinidagi marmar taxtalar bilan bir vaqtda o rnatilgan bo lishi mumkin. Kichik marmar taxtada 1666 ʻ ʻ y., ikkinchi marmar taxta yozuvidagi vaqfnomada vazir Abdurahmon amri bilan Quyuqtom va Bekobod qishloqlarida masjidga vaqf yerlari ajratilganligi va daromadni xayr-ehsonga hamda masjid zaruriyatiga sarf qilish lozimligi yozilgan (1788—89). Qolgan ustunlar Xorazmdagi turli binolardan yig ib keltirilgan. ʻ Uzunlari masjid qurilishiga moslab qirqilgan, kaltaroqlari murabba shakldagi tosh poyustun ustiga ko zagi va kallaklar ishlanib o rnatilgan. Hamma ustunlar ʻ ʻ muayyan mujassamot asosida joylashtirilgan. Macjid yonidagi minora 17-asrda qulab tushgan, 18-asrda mayda pishiq g ishtdan qayta tiklangan. Minora yuqoriga ʻ tomon ingichkalashib boradi. Tepasiga sharafa va g ishtdan dandana xoshiya ʻ belbog lar ishlangan. J. m. bir necha bor ta mirlangan. Oxirgi ta miri 1990 yilda ʻ ʼ ʼ Xivaning 2500 yilligi arafasida bajarilgan. Umumiy o lchamlari: masjid — 55×46 ʻ m, minora bal. 42 m. Sherg‘ozixon madrasasi. Sherg‘ozixon (1714-1726) aqlli, jasur, tadbirkor, harbiy ishlarda juda mohir bo‘lgan. Uning ayniqsa rus podshosi Petr I tomonidan Xorazmdagi oltin qumni qo‘lga kiritish uchun yuborilgan knyazь Bekovich- Cherkasskiy boshchilik qilgan rus qo‘shinini harbiy hiyla bilan tor-mor qilgani barcha tarixchilarni xayratga solgan. 1717-yilning yozida 4000 piyoda, 100 otliq, 6 ta to‘p, 200 tuya, 300 ot (yuk ko‘taradigan) bilan kelgan qo‘shinga qarshi xon ochiq jang olib bormay harbiy hiyla ishlatadi. Xon yuborgan choparlar Bekovich- Cherkasskiyga askarlarni bo‘lib bersa mehmon qilish qulay bo‘lishini aytishadi. Aldangan lashkaboshi qo‘shinni bo‘lib beradi. Xivaliklar rus qo‘shinini er bilan yakson qilib, Bekovich -Cherkasskiyni bosh terisiga somon tiqib, Buxoro xoniga sovg‘a qilib yuboradilar. Sherg‘ozixon Vazir, Gurlan, Shohobod, Bog‘olon, Xonqa, Uyg‘ur, Hazorasp qal’alarini o‘z tug‘i atrofiga birlashtirdi. Xon o‘zining Mashhadga qilgan yurishi davrida 5000 dan ziyod qizilboshni asir qilib olib 21 kelgan. O‘sha qullar Sherg‘ozixon nomidagi madrasani kurilishida ishlatilgan. Ko‘pgina tarixchilar Xiva xoni Sherg‘ozixonni olim va odil xon, e’tiqodli va diyonatli inson bo‘lganligini ta’riflashgan. Shuning uchun ham xon ilm ahllarini hush ko‘rar ular suhbatidan bahra olar edi. Pahlavon Mahmud maqbarasi . Pahlavon Mahmud maqbarasi asosan XIV- asrda kichik go‘rxona shaklida qurilgan bo‘lib unda o‘z davrining katta “Piri” - Pahlavon Mahmud (1247-1326) jasadi ko‘milgan. Pahlavon Mahmud 1247 yilda Xiva shahrida po‘stindo‘z (kosib-hunarmand) oilasida tug‘ilgan. Yoshlik yillarda ota kasbi po‘stindo‘zlik bilan shug‘ullangan, so‘ngra xat-savod chiqarib, buyuk shoir faylasuf darajasiga erishgan. U juda ham zabardast pahlavon bo‘lib 79 yillik hayotida biron marta kuragi erga tegmagan. Pahlavon Mahmud haqida ko‘plab rivoyatlar saqlanib qolgan. Shulardan biri: Bir zamonlar Xivani o‘rnida suvsiz dasht bo‘lgan. Ko‘hna Urganch vayron qilinganidan so‘ng mo‘g‘ullar istilosidan keyin, uning aholisi har tomonga tarqalib ketgan. Shu jumladan Pahlavon Mahmudning onasi ham homilador holida Xiva atrofiga etib kelib, hozirgi Qiyot qishlog‘ida o‘g‘il tuqqan. Bu bola 15 yoshga etgan mard kurashchi, mashhur pahlavon bo‘lib nom chiqargan. U uzoq mamlakatdagi bir podshoni zo‘r pahlavonlarini enggan. Podsho xivalik pahlavonning kuchiga qoyil qolib unga “Senga nima kerak bo‘lsa so‘ragin” -debdi. Pahlavon Mahmud podshoga: “Menga bir ho‘kizni xomiga (ho‘kiz terisiga) siqqan vatandoshlarimni ozod qilib bering” - deb javob qilibdi. Podsho rozi bo‘libdi va ho‘kiz terisini keltirishni buyuribdi. Pahlavon Mahmud teridan ingichka tasmalar qirqib olgan va ularni bir-biriga ulab uzun kamar (qo‘ra) qilib shunga siqquncha odamlarni olib Xivaga jo‘nagan, u bilan kelgan odamlarni shahar tashqarisidagi Shixlar qishlog‘iga joylashtirgan, hozirgi vaqtgacha qishloq aholisini ko‘pchiligi bu rivoyat haqiqat, inqilobgacha bo‘lgan davrda qishloq aholisi Pahlavon Mahmud maqbarasida xizmatda bo‘lishgan deb aytishadi. Hozirgi maqbara Muhammad Rahimxon-I (1806-1825 ) tomonidan 1810 yilda Qo‘ng‘irot shahriga qilingan muvaffaqiyatli yurishdan so‘ng qurila boshlagan 22 va uning o‘g‘li Ollaqulixon davrida qurib bitkazilgan. Maqbara 3 ta qismdan iborat. Qabrxona, Xonaqo va Yo‘lak. Maqbaraning g‘arbiy qismida joylashgan xonaga Pahlavon Mahmud dafn qilingan.Xonaqoni shimoliy devori yonida Muhammad Rahimxon qabri joylashgan, uning yaqiniga esa Xiva xonlari Abulg‘ozixon va Anushaxonlarning qabr toshlari o‘rnatilgan. Yo‘lakda esa Ollaqulixon dafn etilgan. Pahlavon Mahmud maqbarasi atrofi XIX asr oxiriga kelib Xiva xonlari va ularning yaqinlari dafn qilinadigan xilxonaga aylantirilgan. Bino qurilishini Hazorasplik usta Odinamuhammad Murod boshqargan, usta katta- kichik jismlarni (sirli koshin) yagona memorchilik inshootiga mohirlik bilan birlashtira olgan, irkor bezaklar sag‘anani, tashqi gumbaz va peshtoq qismini bezab turardi, shu vaqtda xonalarning ichi ganch suvoq qilingan edi. 1825 yilga kelib Olloqulixon (1825-1842 ) buyrug‘i bilan qabrxona, ya’ni ziyoratxonaga va xonaqoga sirkor bezak berildi. Xuddi shu davrda ziyoratxona va qabrxona gumbazlari tashqi tomondan zangori yashil sirkor g‘ishtchalar bilan qoplandi. Maqbara peshtoqining ba’zi ko‘chib ketgan koshinlari o‘rniga o‘ziga o‘xshatib yangi koshinlar o‘rnatildi. 1910-1913 yillarda maqbaraning g‘arbiy qismida Xiva xoni Isfandiyorxon (1910-1918 ) onasi, o‘zi va o‘g‘li uchun qabrxona va to‘rtta hujradan iborat ikki oshyonli qorixona bunyod qildirgan. Qurilish ishlariga usta Qurbonniyoz boshchilik qilib, qorixona qarshisiga o‘ymakori ustunli ayvon qurilgan. Pahlavon Mahmud majmuasi 1960 yilda usta Ro‘zmat Masharipov “Ro‘zmat arbob” ishtirokida katta gumbazning usti, qorixona va ayvon ta’mirlanib maqbaraga qayta jon bag‘ishlangan. Hozirgi vaqtda binoda O‘zbekiston Musulmonlarning diniy idorasi, “Pahlavon Mahmud jamg‘armasi” faoliyat ko‘rsatmoqda. Inshootning ayrim joylari ta’mirtalab bo‘lganligi uchun 2007 yilda, ayvon ustunlari, yo‘laklar, quduq atrofi va uning tepasidagi chiroyli oshyonli yog‘och gumbaz, peshtoqning ba’zi tushib ketgan sirli koshinlari qayta ta’mirlandi. “Dishan-qal a”.ʼ Dishan Qal’ani XIX asr o‘rtalarida Allaqulixon buyrug‘i bilan 3 yil davomida barpo etilgan. O‘sha paytlarda shaharga tez-tez turkman qabilalari hujum qilishardi. Xonning 200 mingga yaqin fuqarosining har biri 23 qurilishda yilda bir marotaba 12 kun bepul tarzda ishlab bergan. Shunday qilib uzunligi 6 ming metr, balandligi 8 metr va kengligi 6 metrgacha bo‘lgan devorni qurish uchun bor-yo‘g‘i 3 yil vaqt sarflandi. Bu o‘sha davr uchun rekord ko‘rsatkichdir.Qurilishning asosiy xom-ashyosi somon bo‘lgan. Loydan g‘isht quyishgan, keyin quyoshda quritishgan. Shunday xom-ashyodan deyarli barcha turar joy inshootlari qurilgan edi. Ammo ular vaqt o‘tishi bilan eskirib borar va yaroqsiz holga kelib qolardi. Shunda ular ajratib olingan, loy ivitilgan, undan yana g‘isht yasalgan va quyoshda quritilgan. Aytish mumkin bu shaharsozlik uchun eng qulay vosita edi.Ichan Qal’ada bo‘lgani kabi devorlarning uchida kamondan yoki boshqa quroldan otish mumkin bo‘lgan kichik tuynuklarga ega dandanali to‘siqlar bor edi. Teng masofa oralig‘ida katta mudofaa minoralari joylashtirilgan. Shaharni yana suv to‘ldirilgan handaq himoya qilgan. Qorong‘i tushishi bilan shahar darvozalari berkitilgan.U muhim mudofaa vazifasini bajarganligi uchun uning tepasida kuzatuv galereyalari joylashgan. Ark shaklidagi o‘tish joyining ikki tarafida hujumkor minoralar qurilgan edi. Soqchilar har doim jangovor shaylik holatida turganlar.Dishan qal’aning 10 ta darvozasi bo‘lgan. Sharqiy darvoza qishloq nomiga Pishqaniq deb nomlangan. G‘arbiy Shohimardon shu nomli qabriston nomi bilan atalgan. Ma lumotlarga ko ra, devor joriy yilning 23-fevralʼ ʻ kuni soat 01:00 da qulagan. Vayronagarchilik sababi tabiiy qor va yomg ir suvlari ʻ tufayliligi aytilmoqda. Ayni paytda yodgorlik devorining yog och ustunli qolgan ʻ qismlarini saqlab qolish choralari ko rilmoqda. ʻ Bugungi kunga qadar taxminan 1400-1600 metr saqlanib qolgan. 2005-yilda YUNESKOning O zbekistondagi ʻ vakolatxonasi ishtirokida shimoliy qismining 80 metri to liq ta mirlanib, qayta ʻ ʼ tiklandi. Muhammad Aminxon madrasasi. Muhammad Aminxon madrasasi — Xivadagi me moriy yodgorlik (1852—55). Muhammad Aminxon qurdirgan. Ichan ʼ qal aning g arbiy qismida joylashgan. Madrasa ikki qavatli. Birinchi qavatidagi ʼ ʻ hujralar dahlizli, ikkinchi qavatdagilar ayvonli. Bu uslub Xiva madrasalari me morligida ilk bor shu binoda qo llanilgan. Ayvonlarning qurilishi sodda, ʼ ʻ 24 hovlining umumiy me morligiga moye. Ikki qavatli ayvonlardagi qanoslar vaʼ qarama-qarshi qo yilgan peshtoqlar sirkor parchinlar bilan naqshlangan. Hujralar ʻ tomi balxi gumbaz bilan berkitilgan. Sharqiy qanotidagi masjid va g arbiy ʻ qanotidagi darsxonaning gumbazlari burchaklaridan chiqarilgan toqili qiya sathbag alga qo yilgan. Peshtoqining 6 qirrali kurkam ravog i ham sirkor ʻ ʻ ʻ parchinlar bilan bezatilgan. Masjidning baland gumbazi peshtokidan ancha yuqori ko tarilib turadi. Madrasaning baland va bezakdor peshtoqi o ziga xos mayda ʻ ʻ ravoqchalarga bo lingan, burchaklaridagi mezanali guldastalar binoga salobat va ʻ go zallik bag ishlaydi. Binoda Xiva me morlik maktabiga xos uslublarning eng ʻ ʻ ʼ yaxshi namunalari qo llangan. Bosh tarzidagi miyonsaroy 2 oshyonli, 5 gumbazli ʻ bo g imlarga ajratilgan. Yog och o ymakorligida ishlangan eshik va panjaralar ʻ ʻ ʻ ʻ noyob san at asari hisoblanadi. Umumiy tarhi — 77×60,0 m; hovli 38,0×38,0 m; ʼ masjid 9,4×8,4 m; darsxona 5,6×5,6 m. Madrasa ta mirlanib, mehmonxona uchun ʼ moslashtirilgan, o tmishda yirik o quv dargohi va shahar devonxonasi bo lgan.[1] ʻ ʻ ʻ Madrasaning baland va bezakdor peshtoqi o‘ziga xos mayda ravoqchalarga bo‘lingan, burcha-klaridagi mezanali guldastalar bi-noga salobat va go‘zallik bag‘ishlaydi. Binoda Xiva me'morlik maktabiga xos uslublarning eng yaxshi namunalari qo‘llangan. Bosh tarzidagi miyonsaroy 2 oshyonli, 5 gumbazli bo‘g‘imlarga ajra-tilgan. YOg‘och o‘ymakorligida ishlangan eshik va panjaralar noyob san'at asari hisoblanadi. Umumiy tarhi- 77x60,0 m; hovli38,0x38,0 m; masjid9,4x8,4 m; darsxona5,6x5,6 m. Madrasa ta'mirla-nib, mehmonxona uchun moslashtirilgan, o‘tmishda yirik o‘quv dargohi va shahar devonxonasi bo‘lgan. Ko‘hna Ark majmuasi . “Ko‘xna -Ark” Xivaning qadimiy qal’asi “Ichan- Qal’a”dagi xon saroylaridan biri. Bu erda “Qadimgi Xorazm” bo‘limi ekspozitsiyasi tashkil qilingan. Umumiy maydoni 130x93m. «Qadimgi Xorazm» bo‘limi ko‘rgazmasi xonlar masjidida «Qadimgi Xorazm» ko‘rgazmasi tashkil topdi. Ko‘rgazmada joylashgan eksponatlar soni 439 tashkil qiladi. Ular asosan Xorazm tarixining antik davridan Xiva xonligi tashkil topishigacha bo‘lgan tarixiy davrni o‘z ichiga oladi. Muzey 1920 yilda tashkil qilingan. “Qadimgi Xorazm” 25 bo‘limida Xiva xonlarining taxti turgan zal va qabulxona ayvoni, o‘tov, 2 ta devonbegi ekspozitsiyalari, “Xorazm sopoli” ekspozitsiyasi, Xiva xonligi davrida tanga, pul ishlab chiqarilgan zarbxona, xonlarning yozgi va qishki masjidlari, qishki masjidda “Qadimgi Xorazm” ekspozitsiyasi joylashgan. Bo‘limda jami 984 ta eksponat bor. Bo‘limda eng qiziqarli eksponat - bu Xitoy kulollari tomonidan ishlangan Xitoyning Tanь imperiyasi davriga oid 700 yillik tarixga ega Xitoy chinni lagani. Bo‘limda qayta jihozlash ishlari amalga oshirilmoqda. Navbatdagi vazifalarimizdan biri O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining 24 yilligiga bag‘ishlab ko‘rgazmalar tashkil qilish, mustakillik bayramini munosib kutib olish, sayyohlarga namunali muzey xizmati ko‘rsatishdan iborat.Masjid qurilishi sanasi XIX asr. Ko‘rgazma joylashgan foydali maydoni 160kv.m. Arkni Eltuzarxon Xiva binolari qayta tiklanayotgan davrda (1804-1806) qayta qurdirgan. Qurilishga Yusuf Mеxtar boshchilik qilgan, Olloqulixon davrida (1825-1842) yangidan qurilib, dеvorlariga sirli koshin yopishtirilgan, mе'mor usta Abdulla jin jonbozlik ko’rsatgan. Ko’rinishxona ayvoni 1855 yilgi janjallarda vayron bo’lgan bo’lib, 1864 yilda Sayid Muhammadxon tomonidan qayta ta'mirlangan. Surat 1890 yilda Muhammad Rahimxon madrasasining tеpasidan tushirilgan. Uning xududi 1 gеktardan ziyodroq maydonni egallab, to’rtburchak shaklda (123x93 mеtr) qurilgan bo’lib, baland qalin dеvor bilan o’ralgan. Ko’hna ark katta-kichik to’rtta hovlidan tashkil topgan. Haram va xonga qarashli uy-joylar shimol tomondagi ichkari xovlida joylashgan. 26 Kalta Uch avliyo majmuasi - Xivadagi me moriy yodgorlik (1549, 1821). Ichanʼ qal aning sharqiy qismida joylashgan. Maqbara 3 avliyo shayx (Boqiy, Maqsud va ʼ Latif)lar nomi bilan bog langan.Maqbara bir xonali, murabba tarhli (6×6 m), pishiq ʻ g isht (27×27×5 sm)dan qurilgan. Poliga ham pishiq g isht (26×26×5 sm) ʻ ʻ yotqizilgan. Gumbazi 16-asr Buxoro me morligiga xos "qolibkori" uslubida ʼ qurilgan bo lib, katakkatak yulduzchalar bilan bezatilgan. Maqbaraning shim. ʻ devoridagi ravoqda supa ustiga 6 ta sag ana yonmayon joylashtirilgan. Ularning 3 ʻ tasi pastki shim.sharqiy qismida. Maqbara bezaksiz, unga 3 tomondan kiriladi. Bosh tarzi baland peshtoqli (bal. 12 m). Peshtoq tokchasi va tepasidagi yassi ravoqlar g ishtdan hoshiyali qilib terilgan. Maqbaraning yagona bezagi yog och ʻ ʻ uymakori eshigi bo lib, uni ishlashda qatnashgan xivalik ustalardan Abdulla ibn ʻ Sayid, Ahmad Samarqandiyning o g li va shogirdi Asad Husayn nomlari yozilgan. ʻ ʻ Keyinchalik peshtoq qarshisida qorixona, xonaqoh va bir ustunli ayvon qurilgan. Ayvondagi yozuvda Hoji Maqsud tomonidan qurdirilgani (1893) qayd etilgan. Peshtoqdagi marmar taxtachada mutavalli Nazarxo ja buyrug i bilan ʻ ʻ ta mirlanganligi (1821—22) yozilgan. Uch Avliyo majmuasim. I. Notkin (1956— ʼ 59) va A. Rahmonov (198182) raxbarligida ilmiy o rganilgan. ʻ Tosh hovli saroyi Olloqulixon tomonidan 1832-1838 yillarda qurilgan. Hozirgi kunda Tosh hovli saroyi 2 qismga bo‘lingan bo‘lib, birinchi qismi «Haram». Bu qismda 1987 yil «Hunarmandchilik» muzeyi tashkil topgan. Ikkinchi qism «Arzxona» bo‘lib, 2001 yil Mustakilligimiz sharofati bilan qaytadan ta’mir talab joylari ta’mirlanib, «Xorazm hunarmandchiligi» muzeyi sifatida ochildi va yanada chiroy ochdi. Hozirgi kunda ham o‘z faoliyatini davom ettirib kelmoqda. Hozirgi kunga kelib Tosh hovli saroyida jami 591 ta eksponat mavjud bo‘lib, shundan 539 tasi asosiy fond, 52 tasi yordamchi fond. Muzey eksponatlarimiz ichida o‘ziga xosligi bilan chet ellik mehmonlarni va shu bilan birgalikda maxalliy mehmonlarimizni o‘ziga jalb qilayotgan Xiva xoni Muhammad Rahimxon II (Feruz) ning 1876 yilga tegishli KP 1222 raqamli Foytun arvasi va XX asr boshlariga tegishli KP 4107 raqamli Mura tosh muzey ekspozitsiyasidan joy olgan. 27 Hozirda muzey ilmiy xodimlari tomonidan moddiy ma’daniy meros ob’ektlarini saqlash, o‘rganish, ommalashtirish maqsadida XIX asr oxiri XX asr boshlarida Xorazm hunarmandchilik san’atiga oid ishlar ilmiy ish sifatida olinib, to‘plangan adabiyotlar o‘qib, o‘rganilib borilmoqda va shu bilan birgalikda Xorazm haqiqati, Xiva tongi gazetalarida maqolalar chop etilib kelinyapti. Kelgusida moddiy va madaniy meros ob’ektlarini asrab avaylash, ularni chuqurroq o‘rganish va muzeybop ashyolarni yig‘ish, ilmiy jihatdan o‘rganish vazifalari belgilangan. Bu esa o‘z navbatida muzey ekspozitsiyasini yanada boyitib, chet ellik va mahalliy mehmonlarni «Hunarmandchilik» muzeyiga ko‘proq jalb qilishga xissasini qo‘shadi. Qurilish sanasi 1830-38y.y. Foydali maydoni. 120kv.m. Polvon darvoza — Xiva shahridagi Ichan qal attg sharqiy darvozasi (1806).ʼ Darvoza bosh tarzi peshtoq-ravoqli, yog och darvozaning 2 yoniga guldasta- ʻ minora ishlangan. Darvoza tepasida va guldasta kafasasi-daravoqli darchalar bor. Peshtog i va guldastalariga g ishtlar mavjli us-lubda bezakdor qilib terilgan, moviy ʻ ʻ rang sirkori koshinlar saqlangan. Darvozaxona uzun dalon bo lib (tarhi 51,76×17,5 ʻ m), usti 6 ta gumbaz bilan qoplangan. Katta gumbaz diametri 5,2 m, kichik gumbaz diametri esa 4,5 m dir. Dalonning ikki tomonida do kon (2,8×4,4 m)lar ʻ (jan.da 8 ta, shim.da 11 ta) joylashgan. Darvozaga qurilgan yili yozilgan. Olloqulixon madrasasi, Olloqulixon karvonsaroyi va timi Polvon darvozagatutash. 1954—55 va 1982—84 yillarda ta mirlangan.[1] ʼ Ota darvoza — Ichan qal aning g arbiy darvozasi. Olloqulixon hukmronligi ʼ ʻ davrida qurilgan (1828—29). Shermuhammad ota nomi bilan ham atalgan. Darvozaxona to g ri to rtburchak tarhli (17,50×15,40 m), ichkarisi uzun dalon ʻ ʻ ʻ bo lib, usti ikki katta gumbaz (diametri — 15,07 m) bilan krplangan. Da-lonning 2 ʻ tomonida bir-biriga o tiladigan oldi ochiq, gumbazli xonalar darvozabonlar xonasi ʻ vazifasini o tagan. Xonalarning biridan hujraga o tiladi. Hujradagi aylanma ʻ ʻ zinadan tomga chiqiladi. Darvoza peshtog i baland bo lib, ikki yon tomonini ʻ ʻ guldastalar egallagan. Peshtoqining ravokli darchalari guldastalar qafasasi bilan bir 28 balandlikda bo lib, kunguralar bilan yakunlangan. Ota darvoza ning dastlabkiʻ ko rinishi saklanmagan, arxiv materiallari asosida qayta tiklangan (1974). 1978- ʻ yildan do kon uchun moslashtirilgan.[1] ʻ Tosh darvoza . Shahar devorining olamning to‘rt tomoniga qarata qurilgan to‘rtta darvozasi bor. Bu darvozalar bir-biridan ajratilishi uchun o‘rnashgan joyiga qarab yoki biron xos belgisiga qarab nomlangan. XVIII asr oxirida qurilgan ushbu Tosh darvozaning avvalgi nomi undan Angarik qishlog‘iga chiqilishi sababli Angarik darvoza edi. Olloqulixon tomonidan 1842 yilda Deshon qal’a devorining qurilishi va bir-biriga yaqin bo‘lgan ikkita darvozaning paydo bo‘lishi Angarik darvoza va Tosh darvoza nomlarini paydo qildi. Eski qal’aning janubiy Angarik darvozasi endilikda ichkarida qolib, yangi nom – Tosh darvoza nomini olgan. XX asr boshida bu darvoza oldida bozor bo‘lgani sabab, bu maydon va Tosh darvoza ham Ko‘hna bozor nomini olgan edi. Darvoza ichki tuzilishi shimoldan janubga cho‘zilgan ko‘p xonali imorat bo‘lib, shahar himoyasi vazifasini bajargan va u kechalari berkitib qo‘yilgan. Darvozani qadimda o‘nga yaqin mirshablar qo‘riqlashgan va ularning maoshi to‘rt tilladan o‘n tillagacha bo‘lgan.Tosh darvozaning ichki qismi ikkita katta gumbaz va o‘rta yo‘lak chekkalaridagi to‘rtta xonasi kichik gumbazlar bilan bostirilgan. Bu xonalar qadimda bojxona, qorovulxona vazifalarini bajargan.Tosh darvoza xivaning ko’rkiga ko’rk bag’ishlab turadi. Turistlarni jalb qilish juda xushmanzara joy hisoblanadi. Qo shdarvoza ʻ — Xiva shahridagi me -moriy yodgorlik (20-asr boshlari); ʼ Di-shan qal a tt shim. darvozasi. Urganchga ʼ ʼ olib boradigan serqatnov yo ʻ lda joylashgan . Darvoza 2 ( qo ʻ sh ) ravoqqa o ʻ rnatilgan ( nomi shundan ). Q.ning umumiy tarhi to rtburchak (25x17 m, balandligi 9,45 m, yo lak ravog ining ʻ ʻ ʻ kengligi 4,2 m), 4 ta gumbaz bilan yopilgan. Uning g arbiga bir uzun va sharqiga 2 ʻ yordamchi (qorovulxona, bojxona vazifalarini bajargan) xonalar (yassi tomli) tutashgan; ularga alohida eshik orqali kiriladi. Inshootning old (shim.) va orqa (jan.) tarafi bir xil me moriy yechimga ega. Ravoqlar ora-lig i va chetlarida 3 ta ʼ ʻ minorasimon burjlar mavjud, ularga enli va in-gichka sirkori halqa-belbog lar ʻ 29 ishlangan; burjlar o zaro kungurali ravoqlar qatori bilan bog langan. Darvozaningʻ ʻ eng yuqorisi burjlarning moviy gumbazchalari va ravoqlarning kunguralari bilan nihoyalangan. Darvo-za tarzlarining chetki qismlari sodda, ularda yassi ravoqlar va yordamchi xonalarning eshiklarigina mavjud. Oq masjid — Xivadagi me moriy yodgorlik (18— 19-asrlar). Uch tomoni ʼ ayvonli, bir xonali guzar masjidi. Tar-hi 25,5x 13,5 m. Xonaqoh(6,3x6,3 m)ning gumbazi chorsi asosga o rnatilgan. Gumbazi va asosi uzokdan oppoq bo lib ʻ ʻ ko rinadi (nomi ham shundan). Xonaqox. ichiga ishlangan chuqur ravoklar ʻ hisobiga keng ko rinadi. Jan. devorida meh-rob bor. Gumbaz osti bag allari 4 ʻ ʻ pog o-nali muqarnaslar bilan to ldirilgan. Panjaralar va 3 eshik girih naqshlar bilan ʻ ʻ o ziga xos uslubda bezatilgan (naqshlarni otabola Nurmuhammad Odina Qalandar ʻ o g li va Kalandar Saidmuhammad o g li bezagan). Yogochustunlar oddiy, fa-qat ʻ ʻ ʻ ʻ ustunlarning yuqori qismi xotam-kori piliklardan terib bezatilgan. Oq masjid (me moriy yodgorlik) ta mirlangan, ayvon sufasi tiklangan, tomi va devorlari ʼ ʼ tuzatilgan.[1] Gozi kalon madrasa. Qozi – kalon madrasasi 1905 yilda Xiva xonining bosh qozisi Muhammad Salim Oxun tomonidan qurdirilgan. Salim oxun 30 yoshida Xiva shahrining bosh qozisi mansabiga ko‘tarilib, o‘zining kuchli bilimi va iqtidori tufayli umrining oxirigacha uzoq yillar bu mansabda ishlagan. Madrasaning bosh fasadi shahar ko‘chasiga qaragan mo‘’jazgina bu inshoot g‘arbiy va sharqiy darvozalarni ko‘ndalang o‘qini bir- biri bilan birlashtirib turadi. Madrasaning burchak devoriga tashqi tomondan tirgak sifatida to‘rtta guldasta qurilgan. Guldasta oq, ko‘k va yashil koshin qoplamalari bilan bezatilgan. Baland peshtoq ostidagi kichikroq darvoza (o‘yma eshik, qo‘sh tabaqali) orqali usti yopiq 3 ta gumbaz bilan bostirilgan miyonsaroyga kiriladi. Madrasaga kirilgach chapda darsxona, o‘ngda masjid joylashgan bo‘lib, uning 16 hujrasi bor. Hujralarning eshik va derazalari ayvon tomonga qarab qurilgan. Har bir hujrada o‘choq bor. Ayvonda quduq bo‘lib chuqurligi 8- 30 10m. Madrasaning tashqi va ichki peshtoqlarida arab alifbosida falsafiy ma’nodagi yozuvlar bor. Madrasa o‘z qiyofasi va sahni bilan uncha katta bo‘lmasada o‘qitish uslubi bilan boshqa madrasalardan farq qilgan. Unda diniy bilimlar bilan bir qatorda fiqh-shariat qonunlari, turli zakot va soliqlar yig‘ish, yani huquqshunoslik bilimlari berilgan. Hozirda bu madrasada «Xorazm musiqa tarixi” muzeyi joylashgan. Mozori Sharif madrasasi - Xivadagi me moriy yodgorlik (1882).ʼ Muhammad Rahimxon II (Feruz) buyrugi bilan usta Qalandar Kochim qurgan. Madrasa (28,6x15,8 m) bir qavatli, bosh tarzi janubga qaragan. Peshtog i yashil ʻ rangli sirkor koshinlar bilan "bantak" uslubida bezatilgan. Darvozasi va uning tepasidagi to sin yog och o ymakorligida ishlangan. Bosh tarzidagi xocheimon ʻ ʻ ʻ gumbazli miyonsaroy opkali hovliga o tiladi. Hovli (11,6x6,2 m) atrofida balxi ʻ gumbazli hujralar joylashgan. Mozori sharif madrasasida darexona va masjid uchun alohida xonalar qurilmagan.[1] Oq Shayx bobo qasri (qo rg oni) — O zbekistondagi madaniy meros ʻ ʻ ʻ obyekti. Arxeologiya yodgorligi. Obyekt davri: VI—VIII asrlar. Xorazm viloyatining Xiva shahrida joylashgan. Obyekt manzili: “Ichan-qal’a” MFY. Ko chmas mulkka bo lgan huquq: Davlat mulki. Xorazm viloyati Madaniyat ʻ ʻ boshqarmasi operativ boshqaruv xuquqi asosida. O zbekiston Respublikasi ʻ Vazirlar Mahkamasining qarori bilan 2019-yil 4-oktabrda Moddiy madaniy merosning ko chmas mulk obyektlari milliy ro yxatiga kiritilgan — davlat ʻ ʻ muhofazasiga olingan[1][2]. 31 Musa to ra madrasasi. ʻ Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog‘ida XIX asrda qurilgan bo‘lib masjid, qabriston va minora majmuasidan iborat. Ushbu erdagi qabristonda Shermuhammad Munis va Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogohiyning qabri bor Maqbara 1989-1999 yillarda ta’mirlangan, sahni120 kv metr,balandligi 11-metr. Majmua 1999 yilda Ogohiyning 190, 2010 yilda 200 yillik to‘ylari arafasida ta’mirlangan. Shermuhammad Munis Xorazimiy (1778-1829yy) iste’dodli shoir, hassos san’atkor, hushhat hattot, mohir tarjimon, tarixchi, olim, jon kuyar ma’rifatparvar va xalqparvar madaniyat arbobi, o‘tkir siyosatdon. U hayotda juda yaxshi «Mirob» undan «Munisul-ushshoq» “Oshiqlar do‘sti” nomli devoni hamda, marifatparvar pedogog sifatida “Savodi ta’lim”asari va «Firdavs-ul-iqbol» nomli asarlar me’ros qolgan, tarjimon sifatida Mirxondning «Ravzat-us-safo» “Sof hovo bog‘i” asarini tarjima qilgan. Muhammad Rizo Erniyozbek o‘g‘li Ogohiy (1879-1874) XIX asr adabiyotining ko‘zga ko‘ringan buyuk vakillaridan biridir. U Munisning jiyani bo‘lib, Munis qo‘lida tarbiyalanilgan. Ogahiy etuk olim va shoir, tarjimon va tarixchi, Munisdan keyin xonlikni mirobi bo‘lgan. Ogahiy jahon adabiyoti, madaniyatining nodir durdonalari sanalgan 20 madan ortiq asarlarni o‘zbek tiliga o‘girib tarjimashunoslik maktabini yaratgan. U “Riyoz ud-davla” (1825-1842yy) 1844 yilda yozilgan. «Zubdat ut-tavorix» (1843-1846yy) 1846 yilda yozilgan, «Jome’-ul voqeoti Sultoniy» (1846-1855yy) asar 1856 yilda yozilgan, “ Gulshani davlat” (1856-1865yy) asar1865 yilda yozilgan, «Shohidi iqbol» (1865-1873yy) voqealarni yozish bilan uzilib qolgan, ayrim sahifalarida suv dog‘lari bor, Qo‘qon qog‘oziga yozilgan, sarlavhalari qizil siyoh bilan yozilgan, qizil charm muqovada, ko‘chiruvchining ismi va yili ko‘rsatilmagan, 227-varaq, 14-25 sm o‘lchamda. Asarda Xorazm tarixi emas, Buxoro amirligi va Qo‘qon xonlarini Rossiya bilan olib borgan urushlari, bitimlari va uning oqibatlari mukammal ravishda yoritilgan.Ogahiy tarixga oid asarlar yaratib Munisning bu sohadagi an’analarini ham yanada rivojlantiradi va yuksaklikka ko‘taradi. Munis va Ogahiy hamkorlikda yozgan «Firdavs-ul- iqbol», o‘zining Xorazm tarixiga oid beshta asari faqat o‘zbek xalqining tarixini o‘rganish jixatdan ahamiyatli bo‘lib 32 qolmasdan, balki qardosh tojik, qozoq, turkman, qoraqolpoq, rus, eron, afg‘oniston xalqlarining tarixi, madaniyati, san’ati, urf-odatlari, psixologiyasi, shu xalqlarning kelib chiqishi, tirikchilik manbai, kabilarni o‘rganishda ham boy material beradi. Shunisi xarakterliki, bu asarlar iste’dodli shoir, taraqqiyparvar adiblar Munis, Ogahiylar tomonidan yozilganligi sababli ularda xalqlarning tarixi, hayoti, kundalik mashg‘uloti, masjid, madrasalarning qurilishi, turli hil voqea xodisa bayoni, xalq qo‘zg‘olonlari, urushlar tarixi, buyuk kishilar, olimlar, shoirlarning hayoti va faoliyatlari va boshqa ma’lumotlar realistik asosda to‘g‘ri, aniq ifodalab berilgan.Adib qalamiga mansub 26 asardan hozirgi kunda 4 tasi topilgani yo‘q, uning asarlarining 22 tasidan 16 tasi Beruniy nomidagi Respublika Sharqshunoslik oliygohida 11 nushada saqlanmoqda. Xorazm Ma'mun akademiyasi 1997 yil 17 noyabrda tashkil qilingan Xorazm Ma'mun akademiyasi 17 noyabr ь 1997 yilda tashkil topgan. Akademiyada zamonaviy jihozlar bilan ji?ozlangan to'rtta laboratoriya hamda Urganch davlat universiteti bilan hamkorlikda yaratilgan 7 ta kafedra filiallari mavjud. Eramizdan avvalgi 5 asrga mansub zardushtiylik ibodathona topilgan, u ? ozirgi kunda O'rta Osiyo hududida topilgan eng qadimgi ibodathona hisoblanmoqda. 460 yig'ma jilddan iborat Xiva xonlari arxiv xujjatlari katalogi yaratildi. “Xiva me'moriy yodgorliklari va ularning texnik holatlari” monografiyasi chop qilindi, EHM uchun “Janubiy Orolbo'yi me'moriy yodgorliklari (Ichan-Qal'a misolida) dasturi yaratildi, G'o'zaning ikki navi “Niyat” va “Hurma” Xorazm viloyati sharoitlariga moslashtirildi. Akademiya bazasida UrDU ning biologiya, kimyo, tuproqshunoslik va agronomiya yo'nalishi talabalari amaliyot o'taydilar, shuningdek Akademiyada o'simliklar fiziologiyasi, noorganik kimyo kabi ixtisosliklar bo'yicha doktorantlar ilmiy ishlarini bajarmoqdalar. Bundan ming yil muqaddam Хоrazmning pоytaхt shahri Gurganjda (Ko'hna Urganch) ma’rifatparvar ma’muniylar sulоlasiga mansub Хоrazmshоx Ali Ibn Ma’mun va Ma’mun ibn Ma’munning sa’yi-harakati hamda qоmusiy оlim Abu Rayhоn Bеruniyning bеvоsita rahnamоligida Sharqning yirik ilmiy markazi "Dor- 33 ul hikma va ma’rifa" tashkil qilingan edi. Fanning dоlzarb muammоlari bilan shug’ullangan bu ilm dargоhi shundan ikki asr avval Bag’dоdda faоliyat ko’rsatgan "Bayt-ul hikma" hamda O’rta Оsiyo, хususan Хоrazmda shakllangan qadimiy ilmiy-ma’rifiy an’analarni davоm qildirib, jahоn ilm-fani taraqqiyotida munоsib o’rinni egalladi. "Dor-ul hikma va ma’orif"da ijоd qilgan оlimlar faоliyati o’tgan asrdayoq yevrоpalik va rus sharqshunоs оlimlarida juda katta qiziqish uyg’оtdi. Yevrоpalik оlim E.Zaхau, rus sharqshunоslaridan akad. S.P.Tоlstоv, I.Yu.Krachkоvskiy, A.Yu.Yakubоvskiy, P.G.Bulgakоv, o’zbеk оlimlaridan akad.Ya.G’ulоmоv, I.Mo’minоv, M.Хayrullaеv, A.Ahmеdоv, B.Abduhalimov va bоshqalar o’z tadqiqоtlarida shu ilmiy dargоh faоliyatini chuqur o’rganib, uni o’z davrining Fanlar akadеmiyasi bo’lganligini asоslab bеrdilar. Bu ilmiy dargоh endilikda Хоrazm Ma’mun akadеmiyasi nоmi bilan yuritilib kеlmoqda. B е runiy tari х , etn о grafiya, til, adabiyot va tab о bat ilmlari s о hasida ham b о y m е r о s q о ldirgan q о musiy о limdir. 2.3. Viloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish salohiyati Bog ot tumaniʻ — O zbekiston Respublikasining Xorazm viloyati ʻ tarkibidagi tuman. 1926-yil 29-sentabrda tashkil etilgan (1930 va 50-yillarda bir necha marta yondosh tumanlarga qo shib yuborilgan va qayta tiklangan, osh ʻ tumanlarga qo shib yuborilgan va qayta tiklangan, 1970-yil 7-dekabrda qayta ʻ tashkil etildi). Bog ot tumani Xorazm viloyatining janubi-sharqiy qismida ʻ joylashgan. G arb va shimolda viloyatning Yangiariq va Xonqa tumanlari, ʻ Amudaryo bilan, sharqda Hazorasp tumani va janubida Turkmaniston bilan chegaradosh. Maydoni 0,44 ming km2. Aholisi 170 ming kishidan ziyod (2022). . Bog ot tumanida 11 qishloq fuqarolari yig ini (Beshariq, Bog ot, Dehqonbozor ʻ ʻ ʻ (Kirov), Madaniyat (Pobeda), Nayman (Leninizm), Xitoy (Jdanov), Xo jalik, ʻ Qizilravot, Qipchoq, Qorayantoq (Dmitrov), Qulonqorabog (Lenin)) bor. Markazi ʻ — Bog ot shaharchasi[2]. ʻ 34 1999/2000 o quv yilida 50 umumiy ta lim maktabida 27 ming o quvchi, 2ʻ ʼ ʻ litseyda 500 o quvchi ta lim oldi. 2 sport maktabi va tennis korti faoliyat ʻ ʼ ko rsatmoqda. 40 ommaviy va bolalar kutubxonasi, 42 klub, 14 madaniyat uyi, 1 ʻ musiqa maktabi, 1 xalq ansambli, 39 sport zali, tennis korti, 204 sport maydonchalari ishlab turibdi. 10 ming kishiga mo ljallangan stadion mavjud. 510 ʻ o rinli 5 kasalxona, 10 qishloq vrachlik ambulatoriyasi, 30 feldsherlik punkti ʻ bo lib, ularda 1469 vrach va o rta ma lumotli tibbiy xodim ishlaydi (2000). 1971- ʻ ʻ ʼ yildan „Hurriyat“ tuman gazetasi chiqadi (adadi 3,4 ming). O zbekiston ʻ Qahramoni „Bog ot“ jamoa xo jaligining raisi Masharif Quvoqov shu tumanning ʻ ʻ Qulonqorabog qishlog idan. Tumanda 50 dan ziyod ko l (Otako l, Sho rko l, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ko kko l, Gajli, To qayko l va boshqalar) bor. Ko llarning aksariyat qismi ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ tumanning Qoraqumga tutash pastqam joylarida joylashgan Qalajiq qal’a. Qalajiq-qadimiy Xorazmning sog‘lomlashtirish markazi Urganch shahridan 90 km. uzoqlikda, qumli Qoraqum cho‘lining o‘rtasida g‘aroyib voha – “Qalajiq” ekoturistik shaharchasi joylashgan. Shaharcha hududida, ikkita asosiy diqqatga sazovor joy – yoshi qariyb uch ming yilga teng qal’a va shifobaxsh xususiyatlarga ega sho‘r ko‘l mavjud.Qalajiq-Qala qal’asi sho‘r ko‘l bo‘yida joylashgan bo‘lib, ko‘hna Xorazm hududidagi eng qadimiy qal’alardan biri hisoblanadi. Devorlarning balandligi 14 metr va kengligi 2,5 esa metrni tashkil qiladi. Qoraqum cho‘li qum tepalarining qal’a tepasidan ko‘rinishi kishilarni hayratga soladi. Issiq cho‘l qumlari, sug‘orish tizimiga ega bo‘lgan qishloq xo‘jaligi maydonlari bilan tutashib ketgan. “Qalajiq” sog‘lomlashtirish markazi, dam olishning jarayonining asosi hisoblanadi. Aytishlaricha, bu erda revmatizm, bel og‘rig‘i va bo‘g‘im og‘rig‘ini davolash uchun juda yaxshi tabiiy iqlim sharoiti mavjud bo‘lganligi uchun odamlar ko‘lga qadim zamonlardan beri davolanish uchun kelishar ekan. Ko‘l suvi tarkibidagi foydali elementlar, yurak-qon tomir tizimining faoliyatini yaxshilashga, qon aylanishini barqarorlashtirishga yordam beradi. Suvning o‘ziga xos shifobaxsh xususiyatlarining mashhurligi shu kungacha saqlanib qolgan, shuning uchun bu erga butun dunyodan sayyohlar kelib dam 35 olishadi. Shifobaxsh dam olish maskanida, samarali va yoqimli dam olish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Bu yerda mehmonxona, o‘tovli lager, atrofdagi hududlarda esa tuyaqush fermasi va tuyalarni ko‘paytirish joylari ham mavjud. Siz bu erda siz otda sayr qilishingiz, Qalajiq-Qala qal’asidan topilgan qadimiy buyumlar muzeyiga tashrif buyurishingiz, turli milliy taomlarni tatib ko'rishingiz mumkin. Ko‘lning suvi juda g‘ayrioddiy xususiyatlarga ega, unda hech qachon hech kim cho‘kib ketmaydi, chunki u sho‘r bo‘lganligi uchun juda zich va shu bilan birga yumshoq va o‘rab oluvchi suvdir. Ko‘lning xususiyatlari Isroildagi O‘lik dengizni eslatadi. Cho‘milishdan so‘ng, bemor avval nam qumga, so‘ngra quruq qumga ko‘milib yotishi kerak. Bu joy cho‘lda joylashganiga qaramay, hududdagi havo toza va shaffof, nafas oson va erkin olinadi. Uch-to‘rtta bunday muolajadan so‘ng, og‘riq ketadi. Bemorlar, dam oluvchilarning ahvolini kuzatuvchi shifokorlarning nazorati ostida bo‘lishadiBunday ko‘l cho‘lda qanday paydo bo‘lib qolgan? Olimlarning fikriga ko‘ra, ko‘l, tez-tez toshqinlar tufayli paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan qo‘shni ko‘llarning yer osti suvlari oqimidan paydo bo‘lgan bo‘lishi mumkin ekan. Bundan tashqari, ko‘lning bitta g‘ayritabiiy xususiyati bor, mintaqada quruq mavsum bo‘lganida ko‘lning suvi ko‘payadi, agar mavsum ko‘p suvli bo‘lsa, aksincha, ko‘l suvi kamayadi. Qalajiq-Qala qal’asini, O‘zbekistonning “Xumson”, “Omonxona”, “Oqtosh”, “Zomin” kabi boshqa mashhur sog‘lomlashtirish markazlari bilan taqqoslash mumkin. Yaqin yillarda, shaharchani kattalashtirish, bu erda qo‘shimcha sayyohlik ob’ektlari barpo etosh mo‘ljallangan.. Xorazm viloyatidagi uch ming yillik tarixga ega Qalajiq qal’asi esa tarixiy va ekoturizm imkoniyatlari uyg‘unlashgan ajoyib maskanlardan biri. Qoraqum barxanlari orasida joylashgan qal’aning janubiy qismida mo‘jizaviy ko‘l mavjud bo‘lib, uning suvi shifobaxshligi bois har yili iyul-avgust oylarida bu yerga 10-15 ming nafar dam oluvchilar tashrif buyuradi. Kimdir tabiat qo‘ynida oila a’zolari bilan dam olib, hordiq chiqarsa, yana birov ko‘l suvi va balchig‘idan turli xastaliklarga davo istab keladi. 36 Ammo dam olish maskanining bugungi ahvoli, sanitariya holati dilni xijil qiladi. Dam oluvchilar uchun mo‘ljallangan o‘tovlardan atigi 10 metr uzoqlikda o‘rnatilgan maxsus idishlardagi maishiy chiqindilar o‘z vaqtida olib ketilmagani bois kunning jazirama issig‘ida atrofga taralayotgan badbo‘y hid har qanday dam oluvchini bu maskandan tezroq uzoqlashishga undaydi. Bir vaqtlar ko‘lda cho‘miluvchilar uchun kiyinish bo‘lmalari, ichimlik suvi ta’minoti, tibbiyot xizmati tashkil qilingandi. Afsus dam oluvchilarga ko‘rsatiladigan xizmat turlari ko‘payish o‘rniga borlari ham yo‘qolib ketibdi. Dam olish maskanidagi noxush manzaralar esa tashrif buyuruvchilarning haqli e’tirozlariga sabab bo‘lmoqda. Xizmat ko’rsatishni rivojlantirish kerak hotel va hostellarni ko’paytirish kerak. Shovot tumani. Shovot tumanidagi Beshmergan “turizm qishlog i”ʻ Qishloqda Abduxoliq G ijduvoniy va Ahmad Yassaviyning ustozi hisoblangan ʻ Yusuf Hamadoniy ziyoratgohi joylashgan.Bu qadamjo ziyoratchilar oqimi bo yicha Xivadagi Pahlavon Mahmud ziyoratgohidan keyin ikkinchi o rinda ʻ ʻ turadi. Qishloq markazidan ikki kilometr uzoqlikda turistik yo nalishga kiritilgan ʻ Xorazmning ko hna shaharlaridan biri – Katqal a yodgorliklari joylashgan. 2000- ʻ ʼ yillik tarixga ega, bag rida 40 dan ortiq baliq turlari mavjud bo lgan Achchiqko l ʻ ʻ ʻ esa ekoturizmni rivojlantirishda juda qulay imkoniyatlarga ega. Qishloqning 20 nafardan ortiq tadbirkorlari ziyorat, gastronomik va ekoturizm, hunarmandchilik, uy mehmonxonalari tashkil etish uchun loyihalarini taqdim etishgan.Ushbu tashabbuslarning qo llab-quvvatlanishi natijasida Beshmergan qishlog i yaqin ʻ ʻ yillarda viloyatning yirik sayyohlik markazlaridan biriga aylanishi mumkin. Kunikecha SHovot tuman hokimligi, viloyat Turizmni rivojlantirish departamenti Shovot tumani "Beshmergan" qishloq fuqarolari yig ini bilan ʻ hamkorlikda ushbu hududda istiqomat qiluvchi aholi uchun Xiva shahriga sayohat uyushtirildi.Ushbu sayohatdan maqsad, qishloq aholisining "Turizm qishlog'i" yaratish borasidagi bilim va ko nikmalarini oshirish va tajriba orttirishdan ʻ iboratdir.Bu borada ularga "Ichan Qal a" majmuasidagi usta-hunarmandlar va ʼ viloyat Turizmni rivojlantirish departamenti xodimlari yaqindan yordam berdi. 37 Ular sayohat davomida ziyorat turizmi, ishlab chiqarish va milliy hunarmandchilik, oilaviy mehmon uyi tashkil etish, ekoturizm va bir qator yo nalishlar borasidaʻ "Turizm qishlog i" uchun qilinishi kerak bo lgan ishlarni belgilab olishdi. Ushbu ʻ ʻ sayohatda 70 ga yaqin qishloq fuqarolari ishtirok etganligining o zi, ularning ʻ turizm sohasiga qanchalik qiziqish bildirayotganligini yaqqol namoyon qilmoqda - deydi Xorazm viloyati Turizmni rivojlantirish departamenti bosh mutaxassisi Shahlo Rajabova - Bundan tashqari, bir nechta qishloq fuqarolari o z uyida muzey ʻ tashkil qilish, mahallada milliy hunarmandchilik ustaxonalarini yaratish xususida ham yangi g oyalar va takliflar bildirishmoqda. Ushbu tashkil qilingan sayohat ʻ orqali biz ko zlagan maqsadimizga yetdik desak, mubolag a bo lmaydi.Shovot ʻ ʻ ʻ qishlog‘i Xorazm viloyati, Shovot tumanida joylashgan. Qishloq xo‘jaligi, baliqchilik va hunarmandchilik markazlari rivojlangan. Qishloq hududida muqaddas joylar, qadimiy qabriston va ziyoratgohlarning mavjudligi bilan mashhur. Ziyoratgoh uchun mo‘ljallangan obyektlar orasida “Voyangan bobo” va “Shayx bobo” maqbaralari, “Yusuf Hamadoniy”, “Gilovdor bobo” komplekslari mavjud. Bugungi kunda hududda ziyoratgohlarga ekskursiyalar tashkil etilmoqda va barcha infratuzilma rivojlanmoqda. Shovot qishlog‘i Urganch shahridagi Xorazm viloyati ma’muriy markazining 37 km shimoli - g‘arbida joylashgan. Urganchdan avtobusda yoki taksida qishloqqa borish mumkin. Voyangan qal’a — SHovot tumanidagi Manoq qishlog’idagi Xorazm fermer xo’jaligidagi hududida joylashgan (Sobirov, 63-64 betlar). Rejalashtirilishi jihatdan to’g’riburchak shaklida, yer sathidan 2-3 m balandlikka qurilgan. Uning hajmi 280x360 m. Yodgorlikning ichki tuzilishi jihatidan ikki qismga ajratilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Qadimda devor bilan o’rab olingan bo’lib, uning saqlanib qolishi turlicha 2-6 m. Ayniqsa janubiy qismda yaxshi saqlanib qolgan devor va yarim aylanali burjlar qoldig’i ko’zga tashlanadi. Burchakda yarim aylanali burjlar mavjud. Devor avval, paxsadan, keyin, to’rt tamoni teng xomg’ishtdan qurilgan (40x41x9-11 sm). SHarqiy tamonda yodgorlikning ikkinchi qismi joylashgan, uning hajmi 320x220 m. SHaharning g’arbiy tamoni 10 ga 38 tashkil etgan. Yodgorlikning g’arbiy qismidagi devorni kesish ishlari olib borildi, natijada ikki qurilish davri aniqlangan: 1- qurilish davri devor paxsadan qurilgan, balandligi 2,94 m, yo’lak kengligi 2,5 m, devor qalinligi 4, 5. M. 2 – qurilish davri paxsadevor ustiga xomg’ishtli kvadrat shaklda devor qurilgan (40x40x10). Milodiy V-IX asrlarda mudofaa devorining yuqori qismi, ya’ni uchinchi qurilish davrida paxsadevor qurilgan. Antik davrdagi yo’lak paxsadevor bilan to’ldirilgan. Bu davrda paxsadevor balandligi 1 m. qalinligi esa 4 m. Mudofaa devorga tashqi va ichki tamonidan qo’shimcha devor qurilmagan. Bunday holatni devor burjida ham kuzatish mumkin. Ilk o’rta asrlarda yodgorlikning g’arbiy va sharqiy qismlarida madaniy hayot davom etgan. SHahar hududi sharqiy tamon kengayib, IX-X asrlarga kelib umumiy maydoni 17 ga bo’lgan. O’rta asrlar ma’lumotlariga asoslanib, Ya.G’ulomov Ardaxushmiton Ambarmanoq yonidagi Rait (Voyangon) shahri xarobalarining o’zginasidir deb ta’kidlagan (G’ulomov, 151-bet). Ziyorat-obyektlar “Voyangan bobo” majmuasi ikki maqbara (“Voyangan bobo” va “Hazrati Eshon bobo”) va masjiddan iborat ansambldir. Majmua 40 gektar maydonni o‘z ichiga oladi. Ikkita maqbaralar katta qabriston bilan o‘ralgan va bir vaqtlar bu yerda qadimiy Voyangan qal’asi bo‘lgan.“Yusuf Hamadoniy” majmuasi XIX asrga taaluqli masjidi va maqbarasidan iborat ansambldir. Bu yerda Hamadondan boy savdogar Xoji Yusuf dafn etilgan. Bino tepalikning tepasida qurilganligi sabab uzoqdan ko‘rinadi. Maqbaraning ichida 6x13 metrlik maqbaralar joylashgan. Hamadoniy Yusuf Abu Ya qub ʼ (1048, Hamadonning Buzanjird qishlog i ʻ — 1141, Afg onistonning bomiyon shahri) — tasavvufning yirik namoyandasi, ʻ olim. Bag dodda Abu Ishoq Sheroziydan tahsil olgan. Isfahon Samarqand ʻ Buxoroda bilimini oshirgan. Tasavvufni Abu Ali Formadiy, Abdulloh Juvayniy va Hasan Simnoniydan o rgangan Zamonasining yetuk allomalari Abdulqodir ʻ Giloniy Hamiduddin Multoniy bilan muloqotda bo lgan. 30 marta haj ziyoratiga ʻ borgan. Buxoroda uzoq muddat yashab, Ahmad Yassaviy va Abduxoliq G ijduvoniy va boshqa yirik mashoyixlarga ustozlik qilgan . U keyinchalik xoja- ʻ 39 gon-naqshbandiya tariqatining ayrim qoidalarini ishlab chiqqan. Xoja Ab-dulloh Barraqiy Xorazmiy, Xoja Hasan Andoqiy Buxoriy, Ahmad Yassaviy, Abduxoliq G ijduvoniy H.dan so ng uning xalifalari sifatida muridlarning tarbiyasi bilanʻ ʻ shug ullanganlar. "Rutbat ul-hayot" ("Hayot mezoni"), "Kashf", "Ri-sola dar odobi ʻ tariqat", "Risola dar axloq va munojot" kabi asarlar yozgan. "Hayot mezoni" risolasi o zbek tilida nashr qilingan (Toshkent, 2003). Xoki Bomiyondan Marv ʻ (https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Marv) shahriga olib kelinib, qayta dafn etilgan.) asarlarida H. haqida ma lumotlar bor. Uning ziyoratgohi Xorazm vohasiga bunyod ʼ etildi. Hozirgi Shovot tumanida (ulli pir) Yusuf Hamadoniy Ziyoratgohida. Ekologik obyektlar. Xuddi shu nomdagi kanal butun Shovot qishlog‘idan o‘tadi. Yurt lagerlari kanal bo‘yida joylashgan. Bundan tashqari, Shovot tumanida noyob Achchiqul ko‘li bor. Ko‘lda kemping hududlari va baliq ovlash uchun joy bor. Madaniy obyektlar. O‘zbekiston, Qoraqalpog‘iston va Turkmanistonning mashhur xalq musiqachisi Komiljon Otaniyozov Shovot viloyatida tug‘ilgan va yashagan. Shovotda Komiljon Otaniyozov nomidagi markaziy bog‘ ochildi va rassomning tug‘ilgan qishlog‘i Bairachida uy-muzey yaratildi, unda musiqachining portretlari, musiqa asboblari va shaxsiy buyumlari saqlanib qolgan. Hazorasp tumani . Hazorasp – Xorazmning sharqiy hududidagi ko‘p asrlik tarixga ega shahar bo‘lib, bu yerda qad rostlagan qal’a «Devsolgan», «Hazorasp» va «Sulaymonqal’a» nomlari bilan mashhur. Akademik S.P.Tolstov, Yahyo G‘ulomov o‘tgan asrning o‘rtalarida bu yerda ilmiy-qidiruv ishlarini olib borgan. Har ikkala olim ushbu tarixiy inshoot yoshini 2700 yilga teng deb taxmin qiladi. O‘lkashunos-olim R.Olloyorov o‘zining «Hazorasp qal’asi: afsona va haqiqat» nomli asarida «Avesto»da mazkur qal’a «Hadoros» tarzida tilga olinganini ta’kidlaydi. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek «Ziji Ko‘ragoniy» asarida qayd etilgan 683 ta shahar va qal’alar ichida Xorazm vohasidan faqat Hazorasp joylashgan koordinat-kengliklar aniq ko‘rsatib o‘tilgan. Bu ma’lumotlarning barchasi bu joyning juda qadimiy tarixga ega ekanligini anglatadi. 40 XX asrning 50-yillarida Hazorasp kompartiyasi birinchi kotibi topshirig‘i bilan tarixiy qal’a devorlari va u yerdagi boshqa obidalar buzilib, uning tuprog‘idan g‘isht ishlab chiqarish to‘g‘risida farmoyish qabul qilinadi. Oqibatda hayhotday qal’a devorining katta qismi buzilib, g‘isht ishlab chiqariladi. Sergey Pavlovich Tolstovning Moskvaga – Markazqo‘mga yozgan shikoyatidan keyingina bu buzg‘unchilikka barham berilgan. Biroq Moskva kaltafahm raykomning tanobini tortib qo‘ygunicha odamlar «Shishali saroy», nihoyatda naqshinkor jome masjidi va uning uzunligi 20 metr bo‘lgan minorasini yer bilan yakson qilishga ulgurishgan edi.Tolstov aralashuvidan keyin hazoraspliklar Sulaymonqal’aning nihoyatda tarixiy ahamiyatga ega ekanini anglab yetgandek bo‘ladi. Yaqin yillargacha ushbu obida Hazorasp shahri markazida o‘ziga xos ko‘rk bag‘ishlab, salobat kasb etib turardi. Bundan 20 yillar muqaddam qal’aga qilgan ijodiy safarimiz jarayonida besh-olti o‘smir bolalar qal’a devorlarini buzib, tuprog‘igini elakdan o‘tkazib, g‘isht quyib yurganiga guvoh bo‘lgan edik. O‘shanda bu bolalar tuproqni elash jarayonida tilla va kumush tangalar topganini gapirib bergandi. Bu ayanchli holat yuzasidan mahalliy televideniye orqali bong urilgach, buzg‘unchilik ishlariga chek qo‘yilgandek bo‘lindi.Afsuski, ana shu xayrli ishlar bugun to‘xtab, tarixiy obidaga tajovuz battar avj olganiga guvoh bo‘lyapmiz. Qisqa besh-olti yil ichida Sulaymonqal’asining g‘arbiy devorlarining ikki joyi buzilib, mashinalar kirib-chiqishi uchun yo‘lak ochilganiga ajablandik. Axir ana shu g‘arbiy devor nihoyatda muhtasham va mustahkamligi bilan e’tiborni jalb qilar edi. Uni kimdir buzib, tuprog‘ini biron joyga tashimasa, yo‘lak o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib qolmaydi- ku!Agar qo‘yib berilsa, yana besh-olti yildan so‘ng bu tarixiy obida o‘rni tep-tekis maydonga aylanishi mumkin. Sulaymonqal’ani turistik yo‘nalishga kiritish masalasi tez-tez o‘rtaga tashlanadi. Fikrimizcha, bu yerga xorijlik sayyohlarni jalb qilishdan avval tarixiy inshoot va obidalarga qanday munosabatda bo‘lishni o‘rganishimiz zarur. Ustiga- ustak qal’a atrofi «Sulaymonqal’a» mahallasida yashovchi aholi tashlayotgan axlat bilan to‘lib-toshmoqda. Bunday manzara bilan sayyohlarni qabul qilish uchun 41 umuman javob bera olmaydi. Chunki bu yerdagi aholi qal’a ichida qadimdan yashab keloyitir. Qal’ani tiklashimiz uchun aholini boshqa joiyga ko’chirish kerak bo’ladi. Top‘rak-qal'a ("Yer qal'asi" deb tarjima qilingan) Sulton Uvays tog‘ tizmasidan bir necha kilometr janubda, Nukus-To‘rtko‘l avtomobil yo‘liga yaqin joyda joylashgan. Bu atrofdagi qishloq xo‘jaligi erlaridan 20 metr balandlikda joylashgan ulkan xaroba. Qadimiy kanal tizimi bu yerga Oxus daryosining bugungi kunda qurib qolgan tarmog‘idan suv olib kelgan. Ishonish qiyin, ammo To‘prak- qal'aning ko‘plab binolari qurilish materiallarining sifatsizligiga qaramay, bugungi kungacha saqlanib qolgan. Quruvchilar katta xom g‘isht, gil, mayda toshlar va daryo qumidan foydalanganlar. Ularning mehnati natijasida aholi barcha noqulay ob-havo sharoitlariga bardosh bera oladigan issiq va quruq uylarga ega bo‘ldi. Qal'a Xorazm podsholarining qarorgohi bo‘lib xizmat qilgan. U shimoldan janubga cho‘zilgan to‘rtburchak shaklida qurilgan va o‘lchamlari 500x350 metr edi. Devorlarning balandligi 14 metrga etgan. Inshoot kamonchilar uchun galereyalari bo‘lgan to‘g‘ri devorlardan, qanotlari bo‘ylab teng oraliqda joylashgan to‘g‘ri burchakli minoralardan va shimoli-sharqiy burchakdagi kattaroq minoradan iborat edi. Devorlarning ichida ikki qavatli mudofaa galereyalari bor edi. Pastki galereya askarlarning yashirin harakati va dam olishi uchun xizmat qilgan, yuqori qismi esa jangovar edi. Qo‘shimcha to‘siq sifatida shaharni har tomondan o'rab turgan va devorlardan 15 metr masofada joylashgan qal'a devorlari oldida xandaq qurilgan. Uning kengligi 16 metr va chuqurligi 3 metr edi. Qal'aga yagona kirish eshigi janubiy devorning o‘rtasida qurilgan. Saroyning ko‘p xonalari devor rasmlari va loydan yasalgan haykallar bilan bezatilgan. Ulkan markaziy old zal – 280 kv.m maydonga ega "Qirollar zali" o‘zining bezaklari bilan alohida ajralib turardi. Yorqin bo‘yalgan devorlar bo‘ylab Xorazm hukmdorlarining har biri tabiiy o‘lchamidan ikki baravar katta bo‘lgan 23 ta loydan yasalgan haykalchalar turardi. Afsuski, bu haykallar faqat parcha-parcha holda saqlanib qolgan. Bu haykallarning aynan podshohlar timsoli ekanligi tangalardagi tasvirlardan ma'lum bo‘lgan ikkita 42 haykaltarosh toj topilmalaridan dalolat beradi. Saroyning ko‘p xonalari devor rasmlari va loydan yasalgan haykallar bilan bezatilgan. Ulkan markaziy old zal – 280 kv.m maydonga ega "Qirollar zali" o‘zining bezaklari bilan alohida ajralib turardi. Yorqin bo‘yalgan devorlar bo‘ylab Xorazm hukmdorlarining har biri tabiiy o‘lchamidan ikki baravar katta bo‘lgan 23 ta loydan yasalgan haykalchalar turardi. Afsuski, bu haykallar faqat parcha-parcha holda saqlanib qolgan. Bu haykallarning aynan podshohlar timsoli ekanligi tangalardagi tasvirlardan ma'lum bo‘lgan ikkita haykaltarosh toj topilmalaridan dalolat beradi. Afsuski, To‘prak-Qal'aning aksariyat moddiy topilmalari bizning davrimizga qadar saqlanib qolmagan. Qazilgan eng qimmatli topilmalarning ko‘pchiligi – haykallar va freskalar yomg‘ir va haroratning o‘zgarishi natijasida qattiq shikastlangan, chunki ularning aksariyati ulug‘vor inshootlarning o‘zlari kabi bir xil materialdan – oddiy loydan qilingan. Xonqa tumani. Xonqa tumanida Qizil-qal'a deb nomlangan yana bir qiziqarli qal'a bor. Uning nomi qal'aning qizg‘ish tusga ega ekanligi bilan izohlanadi, bu ayniqsa quyosh chiqishi va botishi paytida seziladi. Qal'a mudofaa sifatida qurilgan bo‘lib, qadimgi To‘prak-qal'a shahrining istehkom tizimiga kirgan. Hozirgacha ushbu qal'adan qanday maqsadlarda foydalanish mumkinligi haqida bahslar mavjud. Ba'zi olimlar u qo‘shinlar uchun garnizon kazarmasi sifatida foydalanilgan, deb hisoblasa, boshqalari esa bu ilk o‘rta asr Xorazmga xos bo‘lgan ko‘plab mustahkamlangan qasrlardan birining dastlabki namunasi, deb hisoblaydi. . U 65x63 metr o‘lchamdagi deyarli kvadrat shaklga ega. Devorlarning balandligi 16 metrga etadi va burchaklar to‘rtta asosiy nuqtaga yo‘naltirilgan. Shimoli-g‘arbiy va janubi-g‘arbiy devorlarining markazida to‘g‘ri burchakli ikkita chiqib turuvchi minora joylashgan. Ular bir nechta kichik xonalarni o‘z ichiga olgan. Devorlarning uch tomonida askarlarning harakatlanishi uchun xizmat qiladigan keng ikki metrli yo‘lak bor edi. Qal'aga kirish devorning janubi-sharqiy tomonidan qal'a darvozasiga olib boruvchi maxsus rampa orqali olib borilgan. Bu qal'aning eng himoyalangan qismi edi. 43 Xorazmning eng ta'sirchan qal'alaridan biri Ayaz qal'adir. Darhaqiqat, u Sulton Uvays tog‘ tizmasining sharqiy tomonidagi baland tepalik atrofida to‘plangan uchta qal'adan iborat. Qal'a tepalikning tepasida joylashgan bo‘lib, Qizilqum cho‘li chetidagi mustahkam qo‘rg‘onlardan biridir. U shimolda Sirdaryo deltasida yashagan ko‘chmanchilar va skiflarning bosqinlaridan himoyalangan. Qal'aning tepasidan g‘arbga cho‘zilgan atrofning hayratlanarli manzarasi bor, u erda siz chegara mudofaasi zanjirining boshqa bo‘g‘inlarini – Mali qal'asi va Katta Qirk-Qiz qal'ani ko‘rishingiz mumkin. Qal'a 2,7 gektar maydonni egallaydi va to‘rtburchak shaklga ega. Devorlari 10 metr balandlikda yaxshi saqlanib qolgan. Hozirgacha devorlarda bir-biridan teng masofada joylashgan minoralar, kamonchilar uchun ikki qavatli galereyalar va bo‘shliqlar aniq ko‘rinadi. Shuningdek, quyi galereyalarning kamarli gumbazlari bugungi kungacha saqlanib qolgan va tashrif buyuruvchilar bu gumbazlar ichida yurishlari mumkin. Maqbaralar qurilishi miloddan avvalgi 4-asrda, yarusli to‘siq qurilgan paytda boshlangan. Keyinchalik, miloddan avvalgi III asrda bundan tashqari, dumaloq minoralar qurilgan. Xorazm chegara qal'alari uchun murakkab darvoza tizimi xos edi. Taxminan eramizdan avvalgi 1-asrgacha qal'adan foydalanishda davom etgan, ammo u erta o‘rta asrlargacha mahalliy aholi uchun boshpana bo‘lib xizmat qilgan bo‘lishi mumkin, deb ishoniladi. Qal'a birinchi qal'a ostidagi ochiq tekislikda joylashgan parallelogramm shaklidagi mustahkamlangan inshoot edi. Uning butun perimetri bo‘ylab to‘rtburchaklar minoralar bilan himoyalangan qo'sh devor va g‘arbiy devorning o‘rta qismida murakkab darvoza bor edi. Qal'a taxminan 5 gektar maydonni egallagan. Tashqi devorlari eramizning 1-2-asrlarida qurilgan bo‘lsa, qal'aning shimoliy-sharqiy burchagidagi monumental bino bundan ham avvalroq – taxminan miloddan avvalgi 5-4-asrlarda qurilgan bo‘lishi mumkin. Ayaz-qal'a III hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Mo‘g‘ullar istilosi paytida vayron qilingan. 44 III BOB. XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH МUАММО VА ISTIQBOLLARI 3 . 1 .Viloyatda turizmni rivojlantirish muammolaari Viloyat turizmni rivojlantirish departamenti tomonidan turizm sohasi vakillarining taklif va muammolari doimiy ravishda atroflicha o rganibʻ kelinmoqda.Turizm sohasida faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subyektlarini qo llab-quvvatlash maqsadida O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil ʻ ʻ 11-sentabrdagi PQ-3939-sonli “Hududlarda tadbirkorlik tashabbuslari va loyihalarini jadal amalga oshirilishini tashkil qilish chora-tadbirlari to g risida”gi ʻ ʻ qaroriga muvofiq Xorazm viloyati bo yicha tashkil qilingan Respublika Ishchi ʻ guruhi bilan hamkorlikda departament tomonidan viloyatdagi mavjud holat chuqur tahlil qilinib, vohaning turistik imkoniyatlarini aniqlash hamda ulardan samarali foydalanish bo yicha qilinishi lozim bo lgan ishlarga alohida ahamiyat berilmoqda. ʻ ʻ 45 Hududda tadbirkorlik tashabbuslari va loyihalarini jadal amalga oshirilishini ta minlash maqsadida tadbirkorlik subyektlari tomonidan investitsiya kiritish shartiʼ bilan bo sh turgan madaniy meros obyektlaridan samarali foydalanishni ta minlash ʻ ʼ yuzasidan amaliy choralar ko rilmoqda. Xususan, o rganishlar natijasida Xorazm ʻ ʻ viloyatida davlat ko chmas mulki obyektlaridan foydalanganlik uchun ʻ qo llaniladigan ijara to lovining hududiy koeffitsiyentiga joriy yilning 1-noyabr ʻ ʻ sanasidan o zgartirish kiritilgan bo lib, ushbu o zgartirishga asosan hududdagi ʻ ʻ ʻ madaniy meros obyektlarini tadbirkorlar tomonidan ijaraga olish haq miqdorlarini 40 foizgacha arzonlashtirilishiga erishildi. Buning natijasida birgina “Orient Star” MCHJ tomonidan Xiva shahrida Muhammad Aminxon va Matniyoz Devonbegi madrasalarini ijaraga olib mehmonxona va restoran faoliyatini yurgizish uchun yiliga 399 mln. so m miqdorida ijara to lovlari amalga oshirib kelinayotgan bo lsa, ʻ ʻ ʻ endilikda ushbu kiritilgan o zgarishga muvofiq ijara haqqining to lovi 237 mln. ʻ ʻ so mgacha kamaytirilishiga erishildi va tejab qolingan mablag lar evaziga ʻ ʻ tadbirkor tomonidan mehmonxona faoliyatini yanada rivojlantirish va qayta investitsiya kiritish uchun imkoniyat yaratib berildi. Buning natijasida birgina “Orient Star” MCHJ tomonidan Xiva shahrida Muhammad Aminxon va Matniyoz Devonbegi madrasalarini ijaraga olib mehmonxona va restoran faoliyatini yurgizish uchun yiliga 399 mln. so m miqdorida ijara to lovlari amalga oshirib ʻ ʻ kelinayotgan bo lsa, endilikda ushbu kiritilgan o zgarishga muvofiq ijara ʻ ʻ haqqining to lovi 237 mln. so mgacha kamaytirilishiga erishildi va tejab qolingan ʻ ʻ mablag lar evaziga tadbirkor tomonidan mehmonxona faoliyatini yanada ʻ rivojlantirish va qayta investitsiya kiritish uchun imkoniyat yaratib berildi. 3. 2 .Viloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish istiqbollar Xorazm viloyatining turizm salohiyatini yanada rivojlantirish, turistlarni vohaning noyob tarixiy-madaniy va me’moriy meros obyektlari bilan keng tanishtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, turistlar oqimini yanada 46 ko‘paytirish, hududda zamonaviy turizm infratuzilmasining izchil rivojlanishini ta’minlash, zamonaviy talablarga muvofiq ko‘rsatiladigan turizm, mehmonxona va transport xizmatlari turlarini kengaytirish hamda sifatini yaxshilash maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi: 1. Xorazm viloyati hokimligi, O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi va Qurilish vazirligining Urganch shahridagi Shovot kanali bo‘yida — “Shovot” kichik turizm zonasini hamda Xiva shahrida “G‘ovuk ko‘l” kichik turizm zonasini tashkil etish hamda ularda zamonaviy mehmonxona komplekslari, madaniy-sog‘lomlashtirish, savdo-ko‘ngilochar va turizm ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa obyektlarni qurish, shuningdek, zamonaviy muhandislik infratuzilma obyektlarini tashkil etish to‘g‘risidagi taklifi ma’qullansin. 2. Belgilab qo‘yilsinki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalari faoliyati samaradorligini oshirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2017-yil 25-oktabrdagi PQ-3356-son qaroriga muvofiq tashkil etilgan Xorazm viloyati erkin iqtisodiy zonalari va kichik sanoat zonalari ma’muriy kengashi: “Shovot” va “G‘ovuk ko‘l” kichik turizm zonalarining (keyingi o‘rinlarda kichik turizm zonalari deb ataladi) faoliyatini muvofiqlashtiradi; kichik turizm zonalarida investitsiya loyihalari uchun yer uchastkalarining ushbu loyihalarga mutanosib ravishda ajratilishini ta’minlaydi; O‘zbekiston Respublikasi Qurilish vazirligi bilan birgalikda kichik turizm zonalarida investitsiya loyihalarini amalga oshirish doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qurilish sohasini davlat tomonidan tartibga solishni takomillashtirish qo‘shimcha chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2018-yil 14-noyabrdagi PF-5577-son Farmoni talablariga qat’iy rioya etilishini taminlaydi. 3. Xorazm viloyati hokimligi: O‘zbekiston Respublikasi Yer resurslari, geodeziya, kartografiya va davlat kadastri davlat qo‘mitasi, Qurilish vazirligi, Suv xo‘jaligi vazirligi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi hamda manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda ikki oy 47 muddatda kichik turizm zonalarining aniq chegaralarini belgilasin;O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligi, Moliya vazirligi, Uy-joy kommunal xizmat ko‘rsatish vazirligi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi hamda manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda kichik turizm zonalarining aniq chegarasi belgilangandan so‘ng ularning hududida yo‘l-transport, muhandislik- kommunikatsiya, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalangan holda muhandislik infratuzilma obyektlarini tashkil etish, shuningdek, kichik turizm zonalarida issiqlik bilan ta’minlash obyektlarini qurish bo‘yicha uch oy muddatda Vazirlar Mahkamasiga taklif kiritsin. 4. Xorazm viloyati hokimligi O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi, Tashqi ishlar vazirligi va Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda kichik turizm zonalarining hududida amalga oshiriladigan investitsiya loyihalarida ishtirok etish uchun mahalliy va xorijiy investorlarni jalb qilish choralarini ko‘rsin. 5. “Shovot” va “G‘ovuk ko‘l” kichik turizm zonalarini tashkil etish va rivojlantirish loyihalarining o‘z vaqtida va sifatli amalga oshirilishiga ko‘maklashuvchi respublika ishchi guruhi tarkibi 1-ilovaga muvofiq tasdiqlasin. Quyidagilar respublika ishchi guruhining asosiy vazifalari etib belgilansin:kichik turizm zonalarida amalga oshiriladigan loyihalar uchun investorlarni jalb etish;loyiha tashabbuskorlari bilan birgalikda investitsiya loyihalarining o‘z muddatida va sifatli amalga oshirilishini ta’minlash;muammoli masalalarni har oyda joyiga chiqqan holda o‘rganib borish, ularni tezkorlik bilan hal etish bo‘yicha amaliy choralar ko‘rish. 6. Xorazm viloyati hokimligi O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda ikki oy muddatda Xorazm viloyatida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshiriladigan qo‘shimcha investitsiya loyihalarining manzilli ro‘yxatini shakllantirsin va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2018-2019-yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida” 2017-yil 16-avgustdagi PQ-3217-son qarori 48 bilan tashkil etilgan Turizmni rivojlantirish bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengashga (keyingi o‘rinlarda Muvofiqlashtiruvchi kengash deb ataladi) tasdiqlash uchun kiritsin. 7. 2019-2020-yillarda Xorazm viloyatida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar dasturi (keyingi o‘rinlarda Dastur deb ataladi) 2- ilovaga muvofiq tasdiqlansin. Belgilansinki, Dasturga kiritilgan tegishli chora-tadbirlar mahalliy budjet parametrlarida nazarda tutilgan mablag‘lar va ijrochilar mablag‘lari doirasida moliyalashtiriladi. 8. Xorazm viloyati hokimligi va O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi Dasturdagi vazifalarning bajarilishini nazorat qilsin va har chorak yakuni bilan keyingi oyning 10 sanasiga qadar ularni bajarish holati yuzasidan Muvofiqlashtiruvchi kengashga ma’lumot kiritib borsin. 9. Mazkur qarorning bajarilishini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining birinchi o‘rinbosari — transport vaziri A.J. Ramatov, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining o‘rinbosari A.A. Abduxakimov, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi raisi vazifasini vaqtincha bajaruvchi A.U. Aqqulov va Xorazm viloyati hokimi F.U. Ermanov zimmasiga yuklansin. Turistlar tashrif buyuradigan obyektlar, umumiy ovqatlanish obyektlari hamda aholi gavjum joylar, markaziy ko‘chalar, yo‘l bo‘yi xizmat ko‘rsatish shohobchalari va istirohat bog‘larida Urganch va Xiva shaharlarining tarixidan kelib chiqqan holda, turistlarning vaqtini mazmunli o‘tkazish maqsadida har xil noyob haykaltaroshlik namunalarini, jumladan, tarixiy dalillarga asoslangan jang maydonlari va strategik obyektlar o‘rnida (“Ichan qal’a” majmuasidan tashqarida) tarixiy shaxslar timsollarini gavdalantirish, joylashtirish va ular atrofida suratga olish maydonchalari tashkil etish. Turistlar ko‘p tashrif buyuradigan obyektlar, umumiy ovqatlanish maskanlari hamda aholi gavjum joylar, markaziy ko‘chalar, yo‘l bo‘yi xizmat ko‘rsatish shohobchalari va istirohat bog‘larining manzilli ro‘yxatlarini shakllantirish. Turli noyob haykaltaroshlik namunalarini, jang 49 maydonlari va tarixiy shaxslar timsollarini gavdalantirish va joylashtirish manzillarini aniqlash.Joylashtirish ishlarini amalga oshirish hamda ular atrofida suratga olish maydonchalarini tashkil etish. Xiva temir yo‘l vokzalidan “Ichan-qal’a” majmuasigacha bo‘lgan ko‘chadagi barpo etilayotgan obyektlarda turistlar uchun xizmat ko‘rsatuvchi hududning tarixiy-madaniy muhitiga uyg‘un holda har xil ko‘ngil ochar maskanlar va savdo shohobchalarini joylashtirilishini ta’minlash. . Ko‘ngil ochar maskanlar va savdo shohobchalari joylashtiriladigan hududlar manzillarining ro‘yxatini shakllantirish. Shakllantirilgan manzillar asosida hududning tarixiy-madaniy muhitiga uyg‘un holda har xil ko‘ngil ochar maskanlar va savdo shoxobchalarining joylashtirilishini ta’minlash. Xorazm viloyatiga tashrif buyurayotgan turistlar vaqtini mazmunli o‘tkazish, ularni qadimda o‘tgan xonlar va buyuk sarkardalar hayoti bilan tanishtirish maqsadida turli xil tomoshalarni bir yil mobaynida namoyish etish dasturini, shuningdek, 2019-yilning sentyabr oyiga qadar budjetdan tashqari mablag‘lar hisobidan kinofilmlar, videoroliklarni suratga olish va turistlarga taqdim etish. 1. Qadimda o‘tgan xonlar va buyuk sarkardalar hayotini aks ettiruvchi tomoshalarni tayyorlash. Yil mobaynida yuqoridagi tomoshalarni o‘tkazish dasturini tasdiqlash hamda turistlarga namoyish etish. Hududning tarixda tutgan o‘rni, xonlar va buyuk sarkardalar hayoti hamda boshqa qiziqarli voqealarni o‘z ichiga olgan kinofilmlar hamda videoroliklarning bir nechta tillarda (o‘zbek, rus, ingliz va boshqa tillar) taqdim etilishini ta’minlash. Urganch tumanida joylashgan “Ulli hovli” va Xiva shahridagi “Nurullaboy” majmualari hamda Chimboy tumanidagi hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilayotgan hunarmandchilik mahsulotlarini targ‘ib qilish maqsadida 2019-yil turizm mavsumiga qadar respublikada turizm sohasida faoliyat yuritayotgan subyektlar hamda respublika ommaviy axborot vositalari vakillarining axborotturlarini tashkil qilish. Axborot turlarining yo‘nalishini ishlab chiqish. 50 Turizm sohasi subyektlari uchun axborot turlarini tashkil etish. “Dunyo bo‘ylab” telekanali va boshqa ommaviy axborot vositalari vakillari uchun axborot turlarini tashkil etish Xorazm viloyatining turizm va transport salohiyatini oshirish maqsadida Samarqand, Buxoro, Farg‘ona, Namangan shaharlaridan mahalliy, shuningdek, Frankfurt, Volgograd, Istanbul, Anqara, Izmir, Dehli va Futszyan shaharlaridan Urganch shahriga xalqaro aviareyslarni yo‘lga qo‘yish yuzasidan asoslangan takliflarni Vazirlar Mahkamasiga kiritish. Bunda yo‘lga qo‘yilishi belgilangan aviareyslarni 3 oy oldin e’lon qilish va O‘zbekiston Respublikasi Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda keng targ‘ibot ishlarini amalga oshirish. Mahalliy va xalqaro aviareyslar qatnovlarini yo‘lga qo‘yish yuzasidan marketing tadqiqotlarini amalga oshirish. Mahalliy va xalqaro aviareyslarni yo‘lga qo‘yish yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritish. Aviareyslarni yo‘lga qo‘yishdan oldin mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalari hamda O‘zbekistonning xorijiy davlatlardagi diplomatik korpuslari orqali keng targ‘ibot ishlari olib borilishini ta’minlash. Parvozlar xavfsizligini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Turizmni rivojlantirish davlat qo‘mitasi, Xorazm viloyati hokimligi. “Ilm, ma rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili” Davlat dasturigaʼ muvofiq, viloyatda ta lim yo nalishida loyihalar amalga oshiriladi. Jumladan, ʼ ʻ Xorazm viloyatida Malayziyaning “Binary” universiteti filialini, Urganch davlat universitetida madaniy merosni boshqarish, gid hamrohligi va tarjimonlik yo nalishlarini ochish rejalashtirilgan. Buning natijasida viloyatda har yili turizm ʻ yo nalishida 50-60 nafar malakali kadr tayyorlanadi. ʻ Xorazm lazgisi o tgan yil dekabr oyida YUNESKOning nomoddiy madaniy ʻ meros ro yxatiga kiritilgan edi. Bugungi kunda Yaponiya, AQSH va Yevropa ʻ davlatlarida lazgiga qiziqish ortib bormoqda. Ushbu san atni yoshlarga yetkazish, ʼ xorijliklarga mahorat darslari o tish uchun Xorazmda lazgi akademiyasi tashkil ʻ etiladi. Bu ham xalqimizning nomoddiy madaniy merosini dunyoga targ ib etishga ʻ xizmat qiladi. Ayni paytda viloyatda 600 dan ortiq baliqchilik fermer xo jaligi ʻ 51 mavjud. Bu gastronomik turizmni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatdir. Undan foydalanish maqsadida 71 ta ko lda xalqaro standartlar darajasida xizmatʻ ko rsatishni yo lga qo yish orqali sayyohlar oqimini ko paytirish mo ljallanmoqda. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Afsuski, bizda hozir faqat baliq ovi va gastronomik xizmatlar ko rsatiladi. Aslida ʻ Xorazmda birgina ushbu yo nalishda o ndan ortiq xizmatni yo lga qo yish ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin. Bu yo nalishni rivojlantirish va kelgusida Xorazmni baliqchilik, ya ni ʻ ʼ “Fishing culture” markaziga aylantirish ko zda tutilgan. Hozirgi kunda Fransiya va ʻ Rossiya telekompaniyalari bilan Xorazm baliqchiligiga bag ishlangan ko rsatuvlar ʻ ʻ suratga olinmoqda. Qishloqlarda yangi ish o rinlari yaratishda turizmning roli katta. Xorazm ʻ misolida “Turistik mahalla”, “Turistik qishloq” konsepsiyalari rivojlantiriladi. Buning uchun to rtta qishloq tanlab olinib, ularda saksonga yaqin mehmon uylari ʻ barpo etish, hududlarning hunarmandligi, agro va etnoturizmini ko rsatish ʻ mo ljallanayapti. Viloyatda tematik parklarni rivojlantirish bo yicha ham loyihalar ʻ ʻ ishlab chiqilgan. Masalan, Xorazm zaminidan ko plab buyuk ajdodlarimiz yetishib ʻ chiqqan. Ularning mum haykallari va foto zonalarini tashkil etish mo ljallanmoqda. Ulardan dastlabki to rttasi “Ichan qal a”da o rnatiladi. Yil ʻ ʻ ʼ ʻ oxirigacha o ndan ziyod ajdodlarimizning haykallari o rin oladi. ʻ ʻ Davlatimiz rahbari turizm loyihalari bilan tanishar ekan, Xivada xonlar shaharchasi barpo etish, bu yerda Xorazm xonlari tarixini ko rsatish, xalqimiz va ʻ xorijiy sayyohlarga yetkazish lozimligini ta kidladi. ʼ Prezidentimiz Xiva shahridagi birorta obida e tiborsiz qolmasligi, amalga oshiriladigan loyihalar natijasida ʼ dunyodagi go zal turistik maskanlardan biriga aylanishi lozimligini ta kidladi. ʻ ʼ Viloyatda turizmni rivojlantirish borasida mutasaddilarga aniq topshiriqlar berdi. Urganch shahrida mahalliy va xorijiy sayyohlarga sifatli xizmat ko rsatish ʻ maqsadida Pahlavon Mahmud ko chasida gastronomik ko cha tashkil qilinib, ʻ ʻ yangi restoran hamda kafelarda 200 ta ish o rni yaratdik. Bundan tashqari, ʻ Yangiariq tumanida barpo etilgan kulolchilik markazi sayyohlarni jalb qiladigan maskanlardan biriga aylandi. 52 Xiva shahridagi 4,5 kilometr uzunlikdagi Alleya qurilishi jadal sur atlardaʼ olib borilmoqda. Shu bilan bir qatorda, viloyatda ichki turizmni rivojlantirish borasida mavjud imkoniyatlardan to liq foydalanilmayotganini ta kidlab o tish ʻ ʼ ʻ lozim», — dedi Farhod Ermanov. Viloyat hokimining so zlariga ko ra, ʻ ʻ ekoturizmni rivojlantirish bo yicha Urganch tumani Yuqori Do rman qishlog ida ʻ ʻ ʻ 2,6 gektar maydonga 1,5 milliard so mlik, Gurlan tumani Vazir qishlog ida 5 ʻ ʻ gektar maydonga 800 million so mlik, Xiva tumanida 40 gektar maydonda 4 ʻ milliard so mlik investitsiya jalb qilinishi belgilanga ʻ Turistik mavzelar, spektakllar va Wi-Fi zonalari: Xorazmda yil oxiriga qadar nimalar o'zgaradi? 17.07.2021 267Yurtimizda dastlabki yillarda har jabhalarda katta yangilanishni kuzatmoqdamiz. Turizm sohasiga yurtboshimiz hamda hukumatimiz tomondan alohida e tibor qaratilmoqda. 14 iyun kuni O‘zbekiston ʼ Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2021-2022 yillarda Xorazm viloyatining turizm salohiyatini yana-da rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” qarori imzolanishi buni yaqqol isbotidir.Unda Xorazm viloyatining turizm salohiyatidan samarali foydalangan holda uni yana-da rivojlantirish uchun Vazirlar Mahkamasi tomonidan qator vazifalar belgilangan. Turizm infratuzilmasini rivojlantirish, shu jumladan «turizm mahallalari»ni tashkil etish, tashrif buyuruvchi turistlar uchun qo‘shimcha xizmat turlari va qulay shart-sharoitlar yaratilishi belgilangan. Asosiy maqsadlardan biri milliy hunarmandchilikni rivojlantirish, madaniy ko‘ngilochar tadbirlar va festivallarni tashkil etish hamda yoshlarni sportga jalb qilish bo‘yicha katta ishlar olib borilmoqda. Ushbu qarorda ekoturizm, tibbiyot, ta lim hamda ʼ etnografik, gastronomik, ishbilarmonlik turizmini rivojlantirish ham ko‘zda tutilgan.Turizm loyihalariga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni hamda moliya institutlarining mablag‘larini jalb qilish yurtimizni Tur izm sohasini salohiyatini yana-da oshiradi. 2021 yil 1 iyuldan boshlab esa Xiva shahridagi YUNESKO Umumjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan hududlar va moddiy madaniy merosning ko‘chmas mulk obyektlarining qo‘riqlanadigan tegrasidan tashqari, yer uchastkalari mehmonxonalar qurish uchun jismoniy va yuridik shaxslarga «E-IJRO 53 AUKSION» yagona elektron savdo maydonchasidagi elektron auksion orqali taqdim etiladi va quyidagi qo‘shimcha investitsiya majburiyatlari yuklanadi. Savdoga qo‘yiladigan yer maydonlari YUNESKO ishlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy komissiyasi bilan kelishilishgan holda ish yuritadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 13 fevraldagi «2019- 2020 yillarda Xorazm viloyatida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 119-son qaroriga muvofiq «Shovot» kichik turizm zonasi tashkil etildi va uni rivojlantirish bo‘yicha konsepsiyalar ishlab chiqilmoqda.Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi bilan birgalikda turizm infratuzilmasi obyektlarining loyihasini belgilangan tartibda davlat ekologik ekspertizadan o‘tkazilishini ta minlanadi. 2021 yil 1ʼ noyabrga qadar «Xiva turistik transport koridori» hududida ishga tushirishning aniq muddatlarini belgilagan holda quriladigan turizm infratuzilmasi obyektlarining manzilli ro‘yxatini tuzib chiqilmoqda. «Xiva turistik transport koridori» hududida Wi-Fi zonalarini tashkil etish bo‘yicha choralar ko‘rilmoqda. «Ichan qal a» davlat muzeyida 2021 yil 1 avgustdan boshlab turizm mavsumi ʼ (mart — iyun, avgust — noyabr) davomida har kuni soat 5:00 dan 24:00 gacha ish yuritadi. Spektakl shoulari, havo sharida ekskursiya, majmua tarixi haqida qisqa metrajli filmlar namoyishi bo‘lib o‘tadi. Ushbu qaror Xorazm viloyati turizm salohiyatini rivojlantirish uchun juda katta ahamiyatga ega va umid qilamiz ushbu qaror Xorazm viloyati turizm sohasini yangi darajaga olib chiqadi. Hozirgi kunda xorijlik hamda mahalliy sayyohlar uchun keng qulayliklar yaratish va natijada hududning turizm salohiyatini rivojlantirish hamda sayohatchilar oqimini yanada kuchaytirishga katta e tibor qaratilmoqda. Bu ʼ borada, shubhasiz, Prezidentimizning joriy yil 29-30 noyabr kunlari viloyatga tashrifi chog ida bildirgan taklif va tavsiyalari muhim ahamiyat kasb etyapti. ʻ Darhaqiqat, bugun mintaqa boy moddiy-ma naviy merosi va yaratilgan ʼ infratuzilmalari, xalqaro aviareyslarni qabul qila oladigan zamonaviy aeroporti bilan sayyohlarni o ziga jalb etmoqda. Yaqinda Urganchdan Xivaga temir yo l ʻ ʻ 54 liniyasining ochilishi hamda Xiva shahrida zamonaviy vokzal ishga tushirilishi ular uchun yanada katta qulaylik yaratadi. Quvonarlisi, Buyuk Ipak yo li o tgan buʻ ʻ ajoyib zaminga kelayotgan turistlarda qayerda to xtash, milliy taomlardan tatib ʻ ko rish, qanday yo nalishni tanlash masalasida savollar deyarli paydo bo lmayapti. ʻ ʻ ʻ Zero, mehmonxona, kafe va restoranlar ular xizmatidadir. Xivadagi temir yo l ʻ vokzalida axborot markazi tashkil etilgan. U orqali avtotransport vositalari ijarasidan tortib, o tkazilayotgan madaniy dam olish tadbirlarigacha bo lgan har ʻ ʻ qanday zarur ma lumotga ega bo lish, avia hamda temir yo lchiptalari narxi haqida ʼ ʻ ʻ bilib olish, mehmonxona bron qilish mumkin. Umuman, vohada turizm jabhasini yanada rivojlantirish uchun umumiy qiymati 152 milliard so mlik 85 ta loyihani ʻ hayotga tatbiq etish mo ljallanyapti. Turistlar oqimi yildan-yilga o sib ʻ ʻ borayotganini inobatga olib, kelgusida yana 14 ta mehmonxona, 11 mehmon uyi quriladi, 16 ta sayyohlik avtobusi va mikroavtobus sotib olinadi, yangi ish o rinlari ʻ yaratiladi. Zero, ekspertlarning prognoziga ko ra, kelgusi yilning o zidayoq ʻ ʻ hududga keladigan turistlar soni kamida 40 — 50 foiz o sadi. ʻ 55 Xulosa Xorazm viloyatida qishloq turizimini rivojlantirish qishloq aholosi uchun katta daromad keltiradi. Qishloq turizmining keng miqyosda maqsadsiz va nazoratsiz rivojlanishi mahalliy landshaftlar va ekotizimlar uchun halokatli bo‘lishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 35-maqsadida “O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qiling” dasturi doirasida mahalliy sayyohlar sonini 12 million nafardan oshirish, hamda respublikaga tashrif buyuradigan xorijiy turistlar sonini 9 million nafarga yetkazish, to‘siqsiz turizm infratuzilmasini mamlakatning asosiy turizm shaharlarida keng joriy qilish. 2026 yilgacha turizm sohasida band bo‘lgan aholi sonini 2 baravar oshirib, 520 ming nafarga yetkazish, Xorazm viloyatida turizm yangi ish o‘rinlarini yaratishda asosiy drayver soha bo‘lishi uchun alohida dastur qabul qilish belgilab berilgan. Tadqiqot jarayonida Xorazm viloyatining qishloq hududlari katta turistik salohiyatga ega ekanligi va ulardan samarali foydalanish imkoniyatlari tahlil qilindi. Tarixiy-arxeologik etnografik turizm, agroturizm, 56 tanishuv sayohati, ziyorat turizmi, ekologik turizm, sog‘lomlashtirish turizmi.viloyatda qishloq joylarida o`ziga xos etnosalohiyatga boyligi; Qishloq joylari aholisi turmush tarzi va gostronomik imkoniyati;Qishloq joylarida sholi etishtirish va uni qayta ishlash agroturistik imkoniyati mavjudligi;Qishloq joylaridagi xalfachilik sana`tining mavjudligi. qishloq turizmi aholining daromadi va kambag`allikni qisqartirishga xizmat qiladi;qishloq joylarida qo‘shimcha ishchi o‘rinlarini yaratiladi;qishloq joylarida kichik biznes va tadbirkorlik rivojlanadi;va ijtimoiy infratuzilma ob’ektlari hisobiga rivojlanadi;xorijiy turistlar turish vaqti oshadi va daromad ko`rsatkichi ortadi. 2012–2016 yillar davomida Xorazm viloyatiga tashrif buyurgan sayyohlar soni 2012 yilga nisbatan viloyatimizda sayyohlik tashkilotlari soni 36 tadan 72 taga, shundan mehmonhonalar soni 26 tadan 52 taga, turoperator va turagentlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tashkilotlar soni 10 tadan 20 taga etdi. Xususan, 2016 yilning o‘zida 10 ta mehmonxona va 3 ta turoperatorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi sayyohlik tashkilotlari ish boshlashdi. Bugungi kunda chet el investitsiyasini jalb qilgan holda tashkil etilgan 5 ta mehmonxona faoliyat ko‘rsatmoqda. Mehmonxonalardagi o‘rinlar soni 1477 tadan 2300 taga etdi. Viloyatda turizm sohasidagi o‘zgarishlar hamda yangi ish o‘rinlarining yaratilishi natijasida bugungi kunda jami sayyohlik tashkilotlarida 450 nafardan ortiq xodimlar mexnat qilib kelmoqda. 2017 yil 1 yanvar holatiga ko’ra jami xorijiy sayyohlar soni 46 600 kishini tashkil qiladi. Bu ko’rsatgich o’tgan yilning shu davriga nisbatan 15 foizda ortganligi kuzatiladi. Viloyatda turizmni rivojlantirish dasturiga asosan 2013–2015 yillarda jami 214,3 mlrd. so‘mlik 200 ta loyihani amalga oshirish rejalashtirilgan. Bugungi kungacha 108 ta loyiha to‘liq bajarilib, 49,3 mln. dollarga teng investitsiya mablag‘lari o‘zlashtirildi, 36,5 mln. dollarlik 46 ta loyihada ishlar davom etmoqda. 2017–2021 yillarda Xorazm viloyati va Xiva shaxrining turistik salohiyatini oshirish bo’yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi ishlab chiqilgan. Tahlillar xorijlik turistlar ba’zan Xorazmga tashrif buyurushni rejalashtirmasliklariga bu yerdagi mavjud afzalliklar haqida yetarlicha 57 ma’lumotlarga ega emasliklari asosiy sabab sifatida ko’rsatilgan. Ayni paytda Xorazmga tashrif buyurgan xorijiy sayyohlar olingan taasurotlarni Samarqand va Buxoro shaxarlaridagidan aslo kam emasligini ta’kidlashadi. Bundan tashqari, xalqaro turizm axborot vositalarida turli xalqlar ovqatlarini tayyorlash faqat Toshkent shaxrida yaxshi rivojlanganligi, boshqa joylarda, hususan Xorazm viloyatida chet ellik sayyohlar uchun ovqatlanish uchun joylar nisbatan chegaralanganligi aytib o’tilgan. Xorazmda savodxon, gapga chegan, ayni paytda xonandalik qobiliyatiga ega bo’lgan zukko ayollarni “xalfa” deb yuritishadi. Ushbu atama arabcha so’z bo’lib, uning ma’nosi shariat aqidalarini yaxshi biluvchi, o’qimishli kishi tarzida shakllangan. Xalfa qo’shiqlari xalq ruhini, xalq orzu-armonlarini yorqin aks ettirib, odamlar yuragiga ta’sir etib xususan ayollar tomonidan ijro etiladigan san’at turi. Aynan xalfa qo’shiqlari mehnatkash ommaning ozodlik va baxt uchun ko’rashida madadkor bo’lib, xalqning dardi ayniqsa, ayollarning hayoti, noxaklik, ayollarning manfaati kuylangan, g’oyalarni jonli gavdalantirib sodda, ravshan til bilan kuylarga solib badiiy shaklda tarannum qilgan janrdir. Keksalarning bergan ma’lumotiga qaraganda qadimiy davrlardan Xorazmda “Qizil gul” bayrami o’tkazilgan, bu bayramda qo’buz chala olmaydigan, qo’shiq ayta olmaydigan, o’yinga tushmagan qiz bo’lmas ekan. “Qizil gul” bayrami XX asrning 20- yillarigacha bahor bayrami sifatida nishonlangan. Uzoq davrlardan buyon Xorazmdagi to’y, sayl, aza marosimlarida xotin-qizlar davrasida “xalfa”lar san’ati ijodi ma’lum bo’lib kelgan. Xorazmda savodxon, gapga chegan, ayni paytda xonandalik qobiliyatiga ega bo’lgan zukko ayollarni “xalfa” deb yuritishadi. Ushbu atama arabcha so’z bo’lib, uning ma’nosi shariat aqidalarini yaxshi biluvchi, o’qimishli kishi tarzida shakllangan. Xorazmda ayol qo’shiqchilar “xalfa” deb yuritiladi, ular faqat ashula aytish bilan cheklanmaganlar, chunki xalfalar san’atning ko’p turlaridan xabardor bo’lganlar 1939 yilda Toshkent va respublikamiz bo’ylab gastrol safarda bo’ladi Bu ansamblda Onajon Sabirova (Anash xalfa) Saraxon Ollaberganova, Roviya Otajanova, Reyma Xakimova, 58 O’g’iljon Masharipova, Poshshaxon Matchanova kabi iste’dodli xalfalar xizmati katta.  Tuman turizm salohiyatidan foydalanish uchun infratuzilmani rivojlantirish  Qishloq joylar turizm imkoniyatlarini ilmiy jihatdan chuqurroq o`rganish  Agroturizm, gastronomik turizm, etnoturizm imkoniyatlarini tadqiq etish Foydalangan adabiyotlar 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг 2016 йил 2- декабрдаги ПФ-4861 сон “Ўзбекистон Республикасининг туризм соҳасини жадал ривожлантиришни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони. Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2016 й. // https://lex.uz/docs/3077025 2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикаси туризм салоҳиятини ривожлантириш учун қулай шароитлар яратиш бўйича қўшимча ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2018 йил 3 февралдаги ПФ-5326-сонли Фармони. Халқ сўзи. 2018 йил, 8- февраль. №26-сон. // https://lex.uz/docs/3548467 3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг “Ўзбекистон Республикасида туризмни жадал ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2019 йил 5 январдаги ПФ-5611-сон Фармони ва шу фармон билан тасдиқланган “2019-2025 йилларда Ўзбекистон 59 Республикасида туризм соҳасини ривожлантириш Концепцияси” 2019 йил. // https://lex.uz/docs/4143188 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 29 июлдаги 269-сонли “Маданий мерос объектларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори. // https://lex.uz/docs/285207 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сон “2022-2026 йилларга мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг тараққиёт Стратегияси” Фармони.// https://lex.uz/docs/5841063 6. Ўзбекистон Республикасининг “Туризм тўғрисида”ги Қонуни. 2019 йил 18 июль ( ЎРҚ-549-сон ). // https://lex.uz/docs/4428097 7. Александрова А.Ю Международный туризм: учебник для вузов /А.Ю. Александрова. – М.: Норма, 2008. 450 с. 8. Аллабергенов А.Ф. Индустрия туризма. Ташкент: Изд. Шарк, 2003.86 с. 9. Глушко А.А., Сазыкин А.М. География туризма. Владивосток. Изд. Дальневосточного университета 2002.- 265 с. 10. Komilova N.K., Matchanova A.E., Safarova N.I., Usmanov M.R., Makhmudov M.M. Some Socio-Economic Aspects of Gastronomic Tourism Study. Studies of Applied Economics. Monographic Section. Volume 39-6, July 2021 // ISSN: 1133-3197. 11. Komilova N.K., Usmanov M.R., Safarova N.I., Matchanova A.E., Murtazaeva G.I. Tourist destination as an object of research of social and economic geography // Psychology and education (2021) 58(1): pp. 2058-2067 . ISSN: 00333077. 12. Мирзаев А.Т. “Ўзбекистонда туристик-рекреация фаолиятини бошқаришнинг услубий жиҳатлари: ўзгаришлар ва истиқболлар” Монография. “Al – Ferganus” нашриёти. Фарғона – 2021. 164б. 60 13. Мирзаев М.А., Алиева М.Т. Туризм асослари: Ўқув қўлланма. -Т.: ТДИУ, 2006. -234 б. 14. Мироненко Н.С., Трердохлебов И.Т. Рекреационная география. М.: МГУ, 1981.-208 с. 15. Наврўз-Зода Б.Н., Ибрагимов Н.С ва бошқалар. Туристик худуд рақобатбардошлиги. Монография. Бухоро: “Садриддин Салим Бухорий” Дурдона нашриёти, 2017. - 153 бет. 16. Назарова Г.М., Алиева М.Г. Роль финансов в международном туризме. Ташкент: Изд. Узбекистан, 2002. 49 с. 17. Солиев А.,Усмонов М. Туризм географияси. - С.: 2005. -131 бет. 18. Солиев А. Ўзбекистон географияси (Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси). -Т.: 2012. 97-100 б. 19. Солиев А.С. Иқтисодий география: назария, методика ва амалиёт (Танланган асарлар) Монография. -Т.: Камалак, 2013. -227 б. 20. Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. -Т.: Дарслик, 2014. -387 б. 21. Ташмуратов Т.М. Международный туризм. Ташкент: Изд. Узбекистан, 1997.-80 с. 22.Usmanov M.R. Turizm geografiyasi: O‘quv qo‘llanma. -S.: “SamDU”, 2019. -256 bet. 23. Усманов М.Р., Қурбонов К., Бурхонов Э. “ Туризм ва унинг ривожланиш босқичлари ” // Ўзбекистон география жамияти IX -сезди материаллари . -Т.: 2014. 220-222 б. 24. Ҳайитбоев Р., Тўхлиев И. Туристик маршрутларни ишлаб чиқиш. -С.: Ўқув қўлланма, 2016. -66 б. 25. Хусанбаев Б.М., Тула г анов Л.А., Разина В.Г. Дорогами великого Шелкового пути. Ташкент: Изд. Шарк, 1996. 327 с. 26. Якубов Ў., Вахобов Х. Рекреацион география асослари. -Т.: “Fan va texnologiya”, 2012. -144 б 61 27. Матчанова А.Э., Матсаидова С.Х., Авезов Н.Ш. Хоразм вилоятида тарихий – маданий туризмни ривожлантириш масалалари // “ Ёш олимлар Республика илмий амалий конференцияси ”. – Термиз, 2017. – Б. 145 – 146. 28. Матчанова А.Э., Дусанова Ш.Б., Қосимов О.С. Агротуризм туризмнинг янги истиқболли йўналиши // “Қуйи Амударё минтақасида табиий,ижтимоий ва экологик жараёнлар ривожланишининг замонавий жиҳатлари” мавзуидаги республика илмий-амалий анжумани материаллари. –Урганч, 2017. –Б. 44-46. 29. Дусанова Ш.Б., Матчанова А.Э., Хурсанов С.М. Хоразм вилоятида маҳаллий туризмни ривожлантириш истиқболлари // “Қуйи Амударё минтақасида табиий,ижтимоий ва экологик жараёнлар ривожланишининг замонавий жиҳатлари” мавзуидаги республика илмий- амалий анжумани материаллари. –Урганч, 2017. –Б. 34-36. 30. Матчанова А.Э., Давлетова Д.Б.Туризмни ривожланишида экскурсиянинг ў рни ва роли // “Орол минтақаси ва қўшни ҳудудларда комплекс географик тадқиқотларнинг муаммо ва истиқболлари” мавзуидаги Халқаро илмий-амалий конференцияси. – Нукус, 2018. – Б. 302-304. ҚДУ. 31. Матчанова А.Э., Бектурдиева С., Кенжаева М. Туризмнинг ривожланишида агротуризмни роли // “Биология ва қишлоқ хўжалигининг ютуқлари, муаммолари ва истиқболлари” мавзуидаги республика илмий- амалий анжумани материаллари. –Урганч, 2018. –Б. 23-25. 32. Матчанова А.Э., Рўзимбоева М.У., Раджапова С.Б. Миллий туризмни ривожлантиришда туристик маҳсулот ишлаб чиқариш / / “Конститутция хуқуқ ва эркинлигимиз кафолати” мавзусидаги республика илмий амалий семинари материаллари. –Тошкент, 2018. –Б. 172-174. 33. Матчанова А.Э., Аминов Б .Б., Холмуратов Р.Ў. Хоразм вилоятида ноаънанавий туризмни ривожлантириш имкониятлари / / “Ўзбекистонда география таълими методикаси ва топонимика: тарихи, 62 муаммолари ва истиқболлари” мавзуидаги Республика илмий-амалий конференция материаллари. – Тошкент, 2019. -Б.115-116. 34. Матчанова А.Э, Археологик ва тарихий манзилгоҳларни ўрганишнинг туристик рекреацион имкониятларини оширишнинг географик жиҳатлари // “ Ўзбекистонда туризм ва рекреацияни ривожлантиришнинг географик муаммолари ва имкониятлари ” мавзуидаги Республика илмий- амалий конференция материаллари -Қарши, 20 21 . –Б.73-76. 35. Xorazm viloyati turizm va madaniy me`ros boshqarmasi ma`lumotlari 63

XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI Mundarija betlar Kirish……………………………………………………………. 3 I BOB. XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ASOSLARI……………………….. 6 1.1. Geografik o’rni va joylashuvi…………………………………. 6 1.2. Tabiy sharoiti va resurslari …………………………………… 9 1.3. Xo’jalik tarmoqlari va ixtisoslashuvining turizmdagi ahamyati ………………………………………………………… 11 II BOB XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI ……………........... 14 2.1. Xorazm viloyatida tabiiy turistik imkoniyatlar ………………. 14 2.2. Xorazm viloyati madaniy turistik salohiyati …………………. 18 2.3 Viloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish salohiyati…….. 35 III BOB XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI RIVOJLANTIRISH МUАММО VА ISTIQBOLLARI ……………………………. 46 3.1. Viloyatda turizmni rivojlantirish muammolari ……………… 46 3.2. Viloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish istiqbollari 47 Xulosa…..………………………………………………… .. …….. 57 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………………………… … . 60 1

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Jahonda daromadlilik darajasi bo‘yicha turizm sohasi uchinchi, tovarlari va xizmatlari eksportida to‘rtinchi o‘rinni egallab, global yalpi ichki mahsulotidagi ulushi 10,0 foizni tashkil etadi 1 . K oronavirus pandemiyasi davrida eng ko‘p zarar ko‘rgan iqtisodiyot tarmoqlaridan biri bo‘lgan mazkur sohaga 2022 yilning yanvar-iyul oylarida xalqaro sayyohlar kelishi 2021 yilning shu davriga nisbatan deyarli uch baravar ko‘paygan. Butunjahon sayohat va turizm kengashi (WCTT) ma’lumotlariga ko‘ra, 2025 yilga borib turizm sohasidagi ish o‘rinlari soni 350 mln.ga kishiga yetadi 2 . Buning uchun mintaqalarning tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy, tarixiy, etnogeografik jihatlarini turizm maqsadida tadqiq etishning geografik asoslarini ishlab chiqishni taqozo etadi. O‘zbekistonda turizmning salohiyatli va istiqbolli turlaridan biri gastronomik turizm hisoblanadi. Uning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, bu turizmni rivojlantirish maqsadida mamlakat pazandachiligi va milliy taomlarining o‘ziga xos jihatlarini butun dunyoga ko‘rsatish bilan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasining 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi 35-maqsadida “O‘zbekiston bo‘ylab sayohat qiling” dasturi doirasida mahalliy sayyohlar sonini 12 million nafardan oshirish, hamda respublikaga tashrif buyuradigan xorijiy turistlar sonini 9 million nafarga yetkazish, to‘siqsiz turizm infratuzilmasini mamlakatning asosiy turizm shaharlarida keng joriy qilish. 2026 yilgacha turizm sohasida band bo‘lgan aholi sonini 2 baravar oshirib, 520 ming nafarga yetkazish, qolaversa Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Orol bo‘yida turizmni rivojlantirish, Xorazm viloyatida turizm yangi ish o‘rinlarini yaratishda asosiy drayver soha bo‘lishi uchun alohida dastur qabul qilish belgilab berilgan 3 . Ushbu vazifani bajarish uchun turizm sohasini hududiy jihatdan samarali tashkil etish va rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy 1 http://vawilon.ru/statistika-v-turizme/ 2 Butunjanon sayohat va turizm kengashi (WCTT) ma’lumoti. https://wttc.org/Research/EconomicImpact 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi PF-60-son Farmoni. 2

mexanizmlarini takomillashtirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 2 dekabrdagi PF-4861-son «O‘zbekiston Respublikasining turizm sohasini jadal rivojlantirishni taminlash chora-tadbirlari to‘g‘risida» gi Farmoni, 2018 yil 3 fevraldagi PF-5326-son «O‘zbekiston Respublikasi turizm salohiyatini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish bo‘yicha qo‘shimcha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni, 2019 yil 5 yanvardagi PF-5611-son «O‘zbekiston Respublikasida turizmni jadal rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida», 2019 yil 13 avgustdagi PF-5781-son «O‘zbekiston Respublikasida turizm sohasini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2020 yil 28 maydagi PF-6002-son «Koronavirus pandemiyasining salbiy ta’sirini kamaytirish uchun turizm sohasini qo‘llab- quvvatlashga doir kechiktirib bo‘lmaydigan chora-tadbirlar to‘g‘risida» farmonlari, 2017 yil 16 avgustdagi PQ-3217-son «2018-2019 yillarda turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi q arori, Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 13 fevraldagi “Xorazm viloyatida turizm sohasini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi 119-sonli hamda 2021 yil 14 iyundagi “2021-2022 yillarda Xorazm viloyatining turizm salohiyatini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi 369-sonli qarorlari ushbu ishda muayyan darajada xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishi tarkibiy jihatdan kirish, 3 bob. Xulosa va foydalangan adabiyotlardan iborat. Ishning 1 bobi Xorazm viloyatida turizmni tashkil etish va rivojlantirish asoslari deb nomlanib, unda viloyatning geografik o’rni va joylashuvi, t abiy sharoiti va resurslari hamda x o’jalik tarmoqlari va ixtisoslashuvining turizmdagi ahamyati yoritilgan. Ishning 2 bobi Xorazm viloyatida turizmni rivojlantirish imkoniyatlari deb nomlangan bo`lib ushbu bobda Xorazm viloyatida tabiiy va madaniy turistik imkoniyatlar va v iloyat tumanlarida turizmni rivojlantirish salohiyati bayon etilgan. Yakuniy 3 bob Xorazm viloyatida turizmni rivojlantirish мuаммо vа istiqbollari deb nomlanib, 3

unda v loyat tumanlarida turizmni rivojlantirish muammo va istiqbollari yozilgan. Ishning yakunida umumiy xulosa va tavsiyalar bayon etilgan. Bitiruv malakaviy ishi umumiy hajmi 66 betni tashkil etadi va unda jadval, diagramma va karta sxemalar berilgan 4

I BOB. XORAZM VILOYATIDA TURIZMNI TASHKIL ETISH VA RIVOJLANTIRISH ASOSLARI 1.1 . Geografik o’rni va joylashuvi Xorazm viloyati O‘zbekiston Respublikasining shimoliy garbida joylashgan. O‘zbekiston hududining 1,4 foizini egallaydi. 1925-yil fevralidan 1938-yil yanvarigacha Xorazm okrugi bo'lgan. 1938-yil 15-yanvarda tashkil etilgan. Respublikaning shimoli-g arbida, Amudaryo quyi oqimining chap sohilidaʻ joylashgan. Shimol va shimoli-sharqdan Qoraqalpog iston Respublikasi, janub va ʻ janubi-g arbdan Turkmaniston Respublikasi, janubi-sharqdan Buxoro viloyati ʻ bilan chegaradosh. Maydoni: 6,1 ming kv.kmAholi soni: 1 mln. 924 ming 200 kishidan ortiq (01.01.2022-yil).Markazi: Urganch shahri (41°33′0″ sh.k. 60°38′0″ shq.uz). Ma`muriy bo`linishi: 10 ta tuman, 3 ta shahar va 56 ta shaharcha Viloyat geografik o‘rniga ko‘ra 40°-31° va 42° shimoliy kengliklar 60°-62° sharqiy uzunliklar oralig‘ida joylashgan [3] . Hududi shimoliy-g‘arbdan janubiy-sharqqa 280 km, Urganch shahri joylashgan kenglikda g‘arbdan sharqqa 80 km atrofida cho‘zilgan. Viloyatning eng shimoliy chekka nuqtasi Gurlan tumani Olchin qishlog‘i yaqinidagi Nuronbobo to‘qayiga to‘gri keladi. Janubiy chekka nuqtasi esa Tupraqqal’adan bir muncha janubda joylashgan. Xorazm viloyati yer tuzilishi jihatidan ikki qismga. Dengiz sathidan 100-110 m baland bo‘lgan katta shimoliy qismga va dengiz sathidan 120-150 metrgacha baland bo‘lgan chekka janubiy qismga bo‘lish mumkin. Viloyat iqlimi keskin kontinental bo‘lib, maksimal va minimal haroratlar orasidagi farq 78° ga teng. Viloyat hududining qumlar bilan o‘ralganligi sababli yoz kunlari harorat +43°+45° C darajaga ko‘tariladi. Qish faslida eng past harorat -30°-33° C sovuqni tashkil etadi. Bu yerda yozning issiq, qishning sovuq kelishi ob-havoning sutka davomida keskin o‘zgarishi, yog‘in sochinning kamligi, havoning quruqligi viloyat iqlimining asosiy xususiyatlaridir. 5

O'xshashlar

Samarqand viloyatida turizmni rivojlantirish
SAMARQAND VILOYATIDA DINIY TURIZMNI RIVOJLANTIRISH IMKONIYATLARI
SAMARQAND VILOYATIDA EKOTURIZM ISTIQBOLLARI
O’RTA ZARAFSHON HAVZASIDA AGROTURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
QUYI AMUDARYO IQTISODIY RAYONIDA GASTRONOMIK TURIZMNI RIVOJLANISHINING IJTIMOIY GEOGRAFIK JIHATLARI