logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Umumiy
  4. XRISTIANLIKNING PAYDO BO‘LISHI VA TARQALISHI

XRISTIANLIKNING PAYDO BO‘LISHI VA TARQALISHI

Yuklangan vaqt:

23.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

222 KB
Ko'chirib olish
XRISTIANLIKNING PAYDO BO‘LISHI VA TARQALISHI MUNDARIJA: KIRISH ASOSIY QISM I BOB. XRISTIANLIK DININING PAYDO BO‘LISHI I.1. Ilk nasroniylik manbalari. I.2. Xristianlikning ijtimoiy kelib chiqishi. Iso Masih faoliyati II BOB. XRISTIAN DININING TARQALISHI VA UNING MADANIY TARIXIY SHARTLARI II.1. Ilk xristianlikdagi tarqalgan yo‘nalishlar o‘rtasidagi kurash II.2. Yyepiskop cherkovining shakllanishi II.3. Xristianlikning hukmron dinga aylanishi va tarqalishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI [ 1 ] KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Dunyoning turli hududlarida diniy kurash, urush avj olayotgan bir paytda tinchliksevar mamlakatimiz O‘zbekistonda “16 noyabr – Xalqaro bag‘rikenglik kuni” alohida e’tibor bilan, millatlar umumiy bayrami sifatida keng nishonlanadi. Mazkur sanaga bag‘ishlab Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalari qo‘mitasi shafeligida “Bag‘rikenglik haftaligi” doirasida turkum tadbirlar o‘tkazilishi ham yaxshi an’anaga aylangan. Konstitutsiyamizda ham biror fuqaroni qaysidir dinga majburlab kiritish taqiqlangan, har bir inson haq-huquqi, erkinligi kafolati xususida shunday deyilgan: “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan diniga e’tiqod qilish yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi” 1 . Umuman, diniy bag‘rikenglik tamoyili Konstitutsiyamizning barcha moddalarida aksini topgan, desak xato bo‘lmaydi. O‘zbekiston hududida yashovchi har bir fuqaroning manfaati, haq-huquqi va burchi qomusimiz doirasida aniq belgilab qo‘yilgan. Bag‘rikenglik borasida so‘z borar ekan, nafaqat boshqa dinlarga hurmat qilish, balki, bu dinlar tarixini bilish ham bizdan talab etiladi. Ushbu kurs ishi dastlabki nasroniylik tarixining faqat bir jihatiga bag'ishlangan, yani yangi dinning tarqalishi, uning birinchi asrlarida xristian cherkov tashkilotining shakllanishi, ya'ni, birinchi asrning ikkinchi yarmida Rim imperiyasining Sharqiy viloyatlarida birinchi nasroniy guruhlarining paydo bo‘lishidan xristianlarning aqidasi, uning dogmatikasi, axloqi, “muqaddas” kitoblar mazmunini batafsil ko‘rib chiqishni o‘z ichiga olmagan. Ammo, albatta, muqarrar ravishda nasroniylikning dogmatikasi va axloqiy ta'limotidagi uning tashkiliy shakllari evolyutsiyasiga, cherkovning shakllanishiga eng muhim ta'sir ko‘rsatgan o‘zgarishlar haqida gapirish kerak. Bu yerda darhol rezervatsion qilish kerak: xristianlarning “muqaddas” kitoblarida “cherkov” so‘zi (bu kitoblar yozilgan yunon tilidagi “Voiz”) aniq tuzilishga ega bo‘lmagan nasroniylarning birinchi kichik mahalliy guruhlariga nisbatan ham qo‘llaniladi. “umumiy (katolik) 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 35-modda [ 2 ] pravoslav (ortodoksal) cherkov” nomini oldi. Ammo nasroniylarning birinchi jamoalari va bu cherkov o‘rtasidagi farq juda katta. Unda jamiyat nasroniylarning birinchi birlashmalarini anglatadi (ular eng qadimgi nasroniy asarlaridan biri – ilohiyotshunos Yuhannoning vahiylari” da tasdiqlanganidek); cherkov ostida – o‘rnatilgan klir va iyerarxik lavozimlar tizimiga ega cherkov tashkiloti. Xristian birlashmalari bunday tashkilotga aylanishidan oldin bosib o‘tgan yo‘lni tahlil qilish ishning asosiy mavzusini tashkil etadi. Dinshunoslarning da'volariga, yagona ta'limotga va yagona “cherkov” ga zid ravishda nasroniylik yo‘qligini ko‘ramiz. Xristian ta'limoti va xristian tashkilotlarining shakllanishi shiddatli ichki kurashda, nasroniylikni atrofdagi dunyoga moslashtirish jarayonida o‘tdi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu ishda ko‘rib chiqilgan muhim masalalardan biri bu nasroniylarning jamiyat va davlatga munosabati va bu jamiyatning nasroniylarga bo‘lgan munosabati. F. Engels xristian dinining kelib chiqishi va uning rivojlanishini “u paydo bo‘lgan va hukmronlikka erishgan tarixiy sharoitlardan” tushuntirish zarurligini ta'kidlagan. Shuning uchun nasroniylikni tarixiy kontekstga kiritish uchun kitobda I-III asrlarda Rim imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy holati va ma'naviy muhiti tasvirlangan. Shuni yodda tutish kerakki, nasroniylikning kelib chiqishi haqidagi barcha masalalar fan tomonidan aniq hal etilmaydi. Birinchi nasroniy voizlarining paydo bo‘lish vaqti va joyi, nasroniylarning birinchi asarlarini yaratish vaqti va u yerda mavjud bo‘lgan ma'lumotlarning ishonchliligi darajasi hali ham munozarali bo‘lib qolmoqda. Bu bahslarning barchasini batafsil ko‘rib chiqish imkoniyatiga ega emasmiz, u o‘ziga eng ishonarli hisoblangan talqinlarga e'tibor qaratamiz. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 ta bob va 5 ta kichik mavzular, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. XRISTIANLIK DININING PAYDO BO‘LISHI [ 3 ] I.1. Ilk nasroniylik manbalari. Xristianlikning paydo bo‘lishi, uning ta’limotining shakllanishi haqida juda ko‘p sonli kitoblar, maqolalar va boshqa nashrlar yozilgan. Bu sohada nasroniy mualliflari, faylasuf-ma’rifatparvarlar, Injil tanqidchilari va ateist mualliflar ishlagan. Bu tushunarli, chunki biz tarixiy hodisa - millionlab izdoshlari bo‘lgan ko‘plab cherkovlarni yaratgan, dunyoda, xalqlar va davlatlarning mafkuraviy, iqtisodiy va siyosiy hayotida katta o‘rinni egallagan va hanuzgacha egallab turgan nasroniylik haqida gapiramiz. XVIII asrga qadar nasroniylikning boshlanishini o‘rganish taqiqlangan edi. Haddan tashqari qiziqish, yangi ahd va cherkov urf-odatlari aytganidan ko‘proq narsani o‘rganish istagi sodiq masihiylarga bid'at bilan chegaradosh bo‘lgan juda tanbeh bo‘lib tuyuldi. Ko‘pgina olimlar o‘z tadqiqotlari natijalarini ommaga e’lon qilishga jur'at etmadilar. Ushbu asarlar faqat vafotidan keyin nashr etilgan. Faqat XVIII asr ma’rifatparvarlari tufayli nasroniylikning kelib chiqishini ilmiy o‘rganish mumkin bo‘ldi. Eng xilma – xil manbalar o‘rganildi : nasroniylarni eslatib o‘tgan qadimgi yozuvchilarning asarlari, nasroniy ilohiyotshunoslari va ularning muxoliflarining asarlari, shuningdek, albatta, nasroniylarning o‘zlari muqaddas va ilohiy Ilhom bilan hurmat qiladigan kitoblar, bu erda xristian dinining asosiy dogmalari, uning asoschisi-Iso Masihning hayoti haqidagi afsonalar, uning so‘zlari va ta’limotlari berilgan 2 . An’anaviy vakillik nasroniylikda bitta odam-Iso Masihning yaratilishini ko‘radi. Va bu vakillik hozirgi paytda ham hukmronlik qilishda davom etmoqda. Iso Masihning shaxsiyati yigirma ming so‘zga bag‘ishlangan – Aristotel, Tsitseron, Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Tsezar, Konfutsiy, Muhammadga yoki Napoleonga qaraganda ko‘proq. Iso Masihning tarixiyligi muammosini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda ikkita yo‘nalish mavjud – mifologik va tarixiy. Birinchisi Isoni qishloq xo‘jaligi yoki totemik kultlar asosida yaratilgan mifologik jamoaviy tasvir deb biladi. Uning hayoti va mo " jizaviy ishlari haqidagi 2 Rim imperiyasi tarixiga oid insholar (tugatish). Rim va ilk nasroniylik. Tanlangan asarlar 2 jildda. Rostov-Don: “Feniks”. 1995-y. [ 4 ] barcha xushxabar hikoyalari afsonalardan olingan. Tarixiy yo‘nalish Isus Masihning qiyofasi haqiqiy tarixiy shaxsga asoslanganligini tan oladi. Uning izdoshlari Iso Masih obrazining rivojlanishi mifologizatsiya, Nosiralik haqiqatan ham mavjud bo‘lgan voizning ilohiyligi bilan bog‘liq deb hisoblashadi. Iso Masihning mavjudligining tarixiy ishonchliligini isbotlash uchun bizning davrimizga qadar saqlanib qolgan nasroniy bo‘lmagan mualliflarning matnlari keltirilgan, ularning xolisligi shubhasiz. Biz uchta Rim mualliflari Tatsit, kichik Pliniya va Svetoniya haqida gapiramiz. Ushbu atomlarning bayonotlari sinchkovlik bilan o‘rganildi, ba’zi masalalar aniq aniqlanmadi va bugungi kungacha qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda 3 . Qadimgi Rimning eng yirik tarixchisi va yozuvchisi Tatsitdan boshlaylik, u Patrisiya va konsul (milodiy 55-120 yillar). Taxminan 116-yilda u o‘zining asosiy asari – "Analla"ni nashr etdi. "Anallov" kitobida 64-yilda Neron davrida sodir bo‘lgan va butun shaharni deyarli yo‘q qilgan mashhur yong‘in tasvirlangan. "Mish-mishlarni to‘xtatish uchun Neron aybdorlarni ramkaga solib, qora tanlilar sharmandali xatti-harakatlari uchun nafratlangan va nasroniylar deb ataganlarni eng murakkab qatllarga duchor qildi. Bu nomning boshlanishi imperator Tiberiya davrida prokuror Pontiy Pilat tomonidan o‘limga hukm qilingan Masih tomonidan berilgan; vaqtinchalik qatag‘on qilingan zararli xurofot nafaqat bu yovuzlik tug‘ilgan Yahudiyada, balki poytaxtda ham yana avj oldi, u erda har qanday yomon va ifloslik hamma joydan oqib kelib, ko‘plab tarafdorlarni topadi ... ular sharmandalik bilan qatl qilindi-ular yovvoyi hayvonlarning terisiga kiyinib, itlarni yirtib tashlashdi, xochlarga xochga mixlashdi va tunda mash'alalar o‘rniga o‘t qo‘yishdi ... natijada, bu odamlar aybdor va qattiq jazoga loyiq bo‘lishsa-da, ular hamdardlik bildirishdi, chunki ular imperiya manfaati uchun emas, balki bir kishining shafqatsizligi tufayli halok bo‘lishdi 4 . Ushbu parchaning haqiqiyligi Neron qurbonlariga va ularning e’tiqodlariga nisbatan aniq dushmanlik munosabati bilan namoyon bo‘ladi, bu nafrat bilan "zararli xurofot"deb nomlanadi. Bu keyingi qo‘shimcha deb taxmin qilishning iloji yo‘qligi sababli, Tatsitning muallifligi shubhasiz ko‘rinadi. To‘g‘ri, Zeno 3 Renan E. Isoning Hayoti. M.: “Prometey”, 1990-y. 328-b. 4 Gegel G. V. F. Isoning hayoti //Gegel G. V. F. Din falsafasi: 2 jild. - M.: “Fikr”, 1976-y. 35-101-b. [ 5 ] Kosidovskiy o‘zining "evangelistlarning ertaklari" kitobida Tatsit o‘tmishni tasvirlab, aniqlik haqida juda ko‘p qayg‘urmaganligini ta’kidlaydi. Ma’lumki, asrda Masihning tarafdorlari hali xristianlar deb nomlanmagan, shuning uchun milodiy 64 yilda RimdaTatsit ularni chaqirganidek “xristianlar” bo‘lmagan. Havoriylarning ishlari (11:26) da aytilishicha, "xristianlar" nomi yoki laqabi butparastlar – Antioxiya aholisi tomonidan masxara qilish bilan mashhur bo‘lgan. Ma’lum bo‘lishicha," Masih "ibroniycha" “Masih” so‘zining yunoncha ekvivalenti bo‘lib, “moylangan”,”yoyilgan” degan ma’noni anglatadi. Ellinizm davridagi odamlar uchun bu epitet ba’zi Masihning tarafdorlariga nisbatan kulgili tuyuldi. Shunday qilib, “malham bilan ishqalaganlar” degan ma’noni anglatadi. Vaqt o‘tishi bilan Masihning izdoshlari bu kulgili taxallusga o‘rganib qolishdi va o‘zlari undan foydalanishni boshladilar. Ammo bundan oldin ular o‘zlarini “azizlar”, “birodarlar”, “tanlanganlar”, “dunyoning o‘g‘illari", “talabalar”, “kambag‘allar" deb atashgan. Rimda haqiqatan ham Isoning ko‘plab izdoshlari bor edi, ular o‘sha paytda nasroniylar deb atalgan edi. Va Tatsit o‘zining zamonaviy muhitini yarim asr oldin ko‘chirdi. Z. Kosidovskiy Tatsit o‘z ma’lumotlarini masihiylarning o‘zidan olgan deb taxmin qiladi. Ushbu fikrlarning barchasiga asoslanib, yuqoridagi matn parchasi haqiqatan ham Tatsitga tegishli, degan xulosaga kelishimiz mumkin, ammo II asr nasroniylarining hikoyalaridan ilhomlanib, u 1-asr o‘rtalari muhitini noto‘g‘ri qayta tiklaydi 5 . Iso Masihning izdoshlari haqidagi asarlarida eslatib o‘tgan ikkinchi Rim yozuvchisi kichik Pliniy (milodiy 52-114) edi. U Rim noibi bo‘lib ishlagan va o‘zining ochet maktublaridan birida Iso Masihning izdoshlari haqida shunday yozgan: “bu e’tiqod nafaqat shahar va qishloqlarda, balki butun mamlakat bo‘ylab tarqaladi. Ma’badlar bo‘sh, odamlar uzoq vaqtdan beri qurbonlik qilishmaydi ... ular ma’lum kunlarda quyosh chiqishidan oldin yig‘ilib, Xudo kabi Masihga ibodat qilish odatiga ega. 6 ” 5 Rim imperiyasi tarixiga oid insholar (tugatish). Rim va ilk nasroniylik. Tanlangan asarlar 2 jildda. Rostov-Don: “Feniks”. 1995-y. 6 Renan E. Isoning Hayoti. M.: “Prometey”, 1990-y. 328-b. [ 6 ] Ba’zi olimlar ushbu satrlarning haqiqiyligini shubha ostiga qo‘yishadi, ammo ko‘pchilik tadqiqotchilar yozuvni haqiqiy deb bilishadi. Uchinchi Rim muallifi Suetonius (taxminan 70-160-yillar) o‘zining “O‘n ikki Qaysarning tarjimai holi” asarida quyidagilarni yozadi: “u (imperator Klavdiy) yahudiylarni Rimdan quvib chiqardi, chunki ular doimiy ravishda xijolat bo‘lib, qandaydir Masih tomonidan qo‘zg‘atilgan” va keyin Neron bobida: “ular masihiylarni qiynoqqa solish bilan jazolashdi, yangi va jinoiy xurofot tarafdorlari”. Qattiq izlanishlardan so‘ng, olimlar bir ovozdan ikkala ibora ham haqiqiy va Suetoniusning o‘ziga tegishli degan xulosaga kelishdi, faqat ikkinchisi, shubhasiz, Tatsitdan olingan. Aslida, Rim mualliflarining matnlarida xristianlar haqida aytilgan hamma narsa. Ushbu juda lakonik xabarlardan ko‘rinib turibdiki, II xristianlik Rimda juda ko‘p tarafdorlarga ega edi, ammo unchalik yaxshi shon- sharafga ega emas edi. Yana bir dalil–Iosif Flaviyning “Yahudiylarning qadimiy buyumlari” dan parcha. 18-kitobning uchinchi bobida Rim prokurori Pontiy Pilat haqida gap boradi va shunday deydi: “bu vaqtda dono er Iso yashagan, agar uni odam deb atash mumkin bo‘lsa, chunki u mo‘jizaviy ishchi, u e’lon qilgan haqiqatni quvonch bilan qabul qilgan odamlarning o‘qituvchisi edi va yahudiylar va ellinlar orasida ko‘plab tarafdorlarni topdi. Bu Masih edi. Garchi xalqimizning olijanob odamlari tomonidan tanbeh berilsa-da, Pilat uni xochga mixlashni buyurgan bo‘lsa-da, uni sevgan shogirdlari unga sodiq qolishdi. Chunki o‘limidan keyingi uchinchi kuni u yana tirilgan kishiga paydo bo‘ldi, chunki bu uning boshqa ajoyib ishlari bilan bir qatorda payg‘ambarlar tomonidan bashorat qilingan edi. Xristianlar undan kelib chiqqan, ularning mazhablari shu vaqtdan beri to‘xtamaydi”. Bu guvohlik har doim nasroniylar tomonidan juda yuqori baholangan. Axir, bu Masihiyga emas, balki milodiy 37-yilda tug‘ilgan Yahudiya va Farziyga tegishli. va Quddusda yashagan va Shuning uchun Iso haqida juda ishonchli ma’lumotlarga ega bo‘lishi mumkin. Uning guvohligi shunchalik ko‘p e'tiborga loyiq bo‘lar ediki, yahudiy sifatida u nasroniylar foydasiga yolg‘on gapirishga asos yo‘q edi. Ammo XVI asrda dindor yahudiyning Masihga bo‘lgan haddan tashqari hurmati bu joyning haqiqiyligiga shubha tug‘dirdi. Endi u Jozefusga tegishli [ 7 ] emasligi aniq ma’lum. U uchinchi asrda ba’zi bir nasroniy nusxa ko‘chiruvchi tomonidan ko‘tarilgan, K. Kautskiyning fikriga ko‘ra, Falastin tarixidagi har qanday kichik voqealarni batafsil bayon etgan Iosif Flaviy Isoning hayoti haqida hech narsa aytmagani haqida hayratda qolgan. “Dindor nasroniy bunday eslatmaning yo‘qligi mavjudlikka qarshi ekanligini yoki hech bo‘lmaganda Najotkorning shaxsiyatining ahamiyatini pasaytirishini juda yaxshi his qildi 7 . Va biz xronologiyamizning birinchi asriga oid nasroniy bo‘lmagan manbalardan bilib olamiz. Ammo, ehtimol, nasroniy manbalari turli xil ma’lumotlarga boyroqmi? Xushxabarlarda Isoning ta’limoti va faoliyatining eng batafsil tavsifi yo‘qmi? Yangi Ahdning mazmuni va mohiyatini tavsiflashga o‘tishdan oldin, siz yana bir masalaga to‘xtashingiz kerak, uni aniqlamasdan, yangi ahdni tarixiy hujjat sifatida to‘g‘ri baholash mumkin emas. Xushxabar yoki boshqa dastlabki nasroniy yozuvlarining hech biri Masihning zamondoshlariga tegishli emasligi charchagan. Birinchi xushxabar, ya’ni Iso Masihning hayotining ba’zi epizodlarini tasvirlaydigan birinchi hujjat, uning afsonaviy o‘limidan qirq yil o‘tgach paydo bo‘ldi. Masihning birinchi izdoshlari ko‘pchilik payg‘ambar va johil odamlar edi. Ulardan faqat juda oz qismi o‘qish va yozishni bilardi. O‘sha paytda donolikning asosiy tashuvchisi yozma hujjat emas, balki og‘zaki an’ana edi. Iso vafotidan keyingi dastlabki o‘n yilliklarda uning ta’limoti faqat og‘zaki ravishda “katexizm” (ta’limot, nasihat) orqali tarqaldi. Yangi e’tiqodning targ‘ibotchilari adashgan o‘qituvchilar va voizlar edi.Masihning ta’limoti eslab qolish oson bo‘lgan aforizmlar shaklida bayon etilgan. Isoning bu haqiqiy yoki xayoliy so‘zlari, uning tarjimai holidagi dramatik voqealar bilan birgalikda xalq masallarining jonli ranglarini oldi va shu tariqa folklorning aniq belgilariga ega bo‘lgan og‘zaki an’ana paydo bo‘ldi 8 . Masihning hayoti va ta’limoti to‘g‘risida qirq yillik yozma dalillarning yo‘qligi sabablari haqida gapirganda, Iso Masihning o‘limidan keyin nosiraliklar yashagan kayfiyatni ham hisobga olish kerak. Ular uning tez qaytishiga ishonishdi, 7 Kautskiy K. Xristianlikning kelib chiqishi. M.: “Politizdat”, 1990-y. 463-b 8 Gegel G. V. F. Isoning hayoti //Gegel G. V. F. Din falsafasi: 2 jild. - M.: “Fikr”, 1976-y. 35-101-b. [ 8 ] u qaytib kelib, repravedlarni qoralaydi va yer yuzida Xudoning shohligini yaratadi. Matto Xushxabaridan ko‘rinib turibdiki, bu juda tez orada sodir bo‘lishi kerak edi. Iso shogirdlariga va’da beradi:" sizlarga chinini aytayin:bu yerda o‘limni tatib ko‘rmaydiganlar bor, chunki ular o‘z Shohligida inson o‘g‘li kelayotganini ko‘rishadi " (16:28). Biroq, Rabbiyning kutilgan kuni hech qachon kelmagan. Xristianlar nima uchun Iso va’da qilganidek yerga qaytmaganligi haqida o‘ylay boshladilar. Shu bilan birga, uning tarjimai holiga qiziqish uyg‘ondi; axir, u qilgan, aytgan, boshdan kechirgan narsalari yashiringan, ehtimol ularning xiralashgan e’tiqodlarini kuchaytiradigan echimdir. Bunday sharoitda Masihning hayoti va ta’limotining tavsiflari paydo bo‘la boshladi, ularning vazifasi Isoning haqiqatan ham Masih ekanligini himoya qilish, tushuntirish va isbotlash edi. Keyinchalik yangi ahdga kiritilgan yozma dalillar paydo bo‘la boshladi. Bular asosan Iso Masih haqiqatan ham Masih ekanligini tushuntirish va isbotlashga qaratilgan publitsistik risolalar edi. Ushbu risolalarning mualliflari eski Ahdning vakolatiga tayangan. Yangi Ahdda eski ahddan uch yuzga yaqin to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtiboslar va havolalar bilan bir qatorda son-sanoqsiz havolalar mavjud. Bugungi kunga kelib, olimlar dastlabki nasroniy yozuvlaridan faqat juda oz qismi mualliflarga tegishli ekanligini aniqladilar, ular ko‘pincha ular belgilangan sanadan ancha kechroq tuzilgan deb hisoblashadi. Shuningdek, ularning dastlabki matni ba’zan eng qo‘pol tarzda, keyinchalik qayta ishlash va qo‘shish orqali buzilganligi aniqlandi 9 . Eng qadimgi xushxabar endi Markning Xushxabari bo‘lib, u Isoning o‘limidan ellik yil oldin yozilgan. Mark aytgan hamma narsa yarim asrlik afsonaviy ijod mahsulidir. Markdan keyin Luqo, keyin Matto deb nomlangan va nihoyat, ularning oxirgisi Yuhanno keladi, uning xushxabari ikkinchi asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi va Iso vafotidan yuz yil oldin yozilmagan. Yevangelistlar kam ma’lumotli odamlar bo‘lib, ular yozgan ko‘plab mavzular haqida juda tez-tez yolg‘on g‘oyalarga ega edilar. Shunday qilib, Pontiy Pilat oldida Isoning jarayoni na Rim, na yahudiy qonunlariga mos kelmaydi. Evangelistlar ko‘pincha noto‘g‘ri 9 Sventsitskaya I. S. “Dastlabki nasroniylik: tarix sahifalari”. -M.: “Politizdat”. 1989-y. 335-b [ 9 ] va qarama-qarshi ma’lumotlarni berishadi. Masalan, Evageliyning tog‘dagi va’zini Luqo va undan keyingi Matto bilan taqqoslasak. Birinchisida, u hali ham kambag‘allarning uzr so‘rashi, boylarning qoralanishi. Ammo Matto davrida bu ko‘plab masihiylar uchun endi qabul qilinishi mumkin emas edi. Shuning uchun Matto Xushxabari baxt kutayotgan kambag‘allarni ruhan tilanchilarga aylantiradi va boylarning hukmini butunlay pasaytiradi. Boshqa tomondan, Isoning ko‘pgina so‘zlari, ular unga tegishli emasligini, balki undan oldin ham ma’lum bo‘lganligini isbotlashi mumkin. Masalan, " Otamiz "Isoning o‘ziga xos asari deb hisoblanadi, ammo Pfleyderning ta’kidlashicha, oromiy, juda qadimgi" Qaddish "ibodati quyidagi so‘zlar bilan tugagan:” buyuk ismingiz siz yaratgan er yuzida muqaddas va mashhur bo‘lsin. Sening shohliging hayot va butun Isroil xonadonining hayoti davomida kelsin. Bularning barchasini hisobga olgan holda, XIX asrda ko‘plab tadqiqotchilar Injillarning tarixiy manbalar sifatida to‘liq yaroqsizligini tan olishdi. Yangi ahd matnlari qadimgi adabiy yodgorliklardan, qadimiy afsonalar, Injil bashoratlari, tarixiy voqealar va folklor asarlarining sintetik birikmasidan boshqa narsa emas. Ularning tadqiqot uchun ahamiyatini inkor etib bo‘lmaydi. Ular bizga kundalik hayot haqida tasavvur beradi, ijtimoiy xarakter, ilk nasroniy jamoalarining ideallari va intilishlari haqida juda ko‘p ma’lumot beradi. I.2. Xristianlikning ijtimoiy kelib chiqishi. Iso Masih faoliyati Har qanday yangi din singari, nasroniylik ham noldan paydo bo‘lmagan. Shuning uchun xristian dinining kelib chiqishi, rivojlanishi, shakllanishiga va shuning uchun uning asosiy g‘oyalariga ta’sir ko‘rsatgan hodisalarni ko‘rib chiqish kerak. U boshqa bir qator dinlarning, birinchi navbatda yahudiylikning g‘oyalari va g‘oyalarini o‘zlashtirdi. Umuman olganda, dinning dastlabki shakllari – afsonalar, marosimlari va boshqalar va ularning asosida paydo bo‘lgan dinning o‘zi o‘rtasida doimiy ravishda mavjud bo‘lgan muhim uzluksizlikni ta’kidlash mumkin. V. S. Nersesyantsning ta’kidlashicha, bu uzluksizlik siyosiy-huquqiy qarashlar sohasida katta ahamiyatga ega va to‘g‘ridan- [ 10 ] to‘g‘ri o‘zini namoyon qiladi, masalan, hokimiyat va tartibning ilohiy tabiati, ilohiy huquq va boshqalar haqidagi ta’limotlar shaklida 10 . Xristian apologetikasining ta’kidlashicha, dunyoning boshqa barcha dinlaridan farqli o‘laroq, nasroniylik odamlar tomonidan yaratilmagan, balki Xudo tomonidan insoniyatga tayyor va to‘liq shaklda berilgan. Biroq, diniy ta’limotlar tarixi shuni ko‘rsatadiki, nasroniylik diniy, falsafiy, axloqiy va boshqa ta’sirlardan xoli emas. Xristianlik yahudiylik, mitraizm, qadimgi Sharq dinlari, falsafiy qarashlarning oldingi mafkuraviy tushunchalarini o‘zlashtirdi va qayta ko‘rib chiqdi. Bularning barchasi yangi dinni boyitdi va mustahkamladi, uni barcha milliy-etnik kultlarga qarshi tura oladigan va ommaviy milliy harakatga aylanadigan kuchli madaniy va intellektual kuchga aylantirdi. Dastlabki nasroniylikning avvalgi diniy va madaniy merosni o‘zlashtirishi uni tarqoq g‘oyalar konglomeratiga aylantirmadi, balki umumbashariy e'tirofga ega bo‘lish uchun tubdan yangi ta’limotga hissa qo‘shdi 11 . Yangi dinning yahudiylik bilan aloqasi, xususan, nasroniylarning muqaddas bitiklari - Injilda yangi ahdni tashkil etgan xristian asarlari va yahudiylik izdoshlarining muqaddas kitoblari - eski ahd mavjudligida namoyon bo‘ldi. Yahudiylik ketma-ket birinchi monoteistik dindir. U qadimgi qabilalarning qattiq an’analarini qurbonlik, zo‘ravonlik, shafqatsizlik va xristianlik uchun zamin yaratgan ma’naviy va axloqiy sohalardagi yangi xususiyatlarni ziddiyatli birlashtirgan. Yahudiylik Xudo Muso orqali unga qonun berganligi sababli o‘zini tanlangan deb hisoblagan bir xalqning dini . Ushbu qonunni qabul qilib, yahudiylar Xudo bilan alohida munosabatlarga kirishdilar, u bilan shartnoma tuzdilar, agar uning barcha ko‘rsatmalariga rioya qilinsa, ularga ilohiy homiylikni ta’minladilar. Qadimgi yahudiylarning dinidagi yangi nihollar tarix haqidagi maxsus g‘oyalardan iborat edi – Bibliyada tarix tarjima harakati sifatida talqin qilingan. Yahudiylar Masihning kelishiga ishonishdi-Xudo tomonidan adolat o‘rnatish uchun yuborilgan Najotkor. 10 Gegel G. V. F. Isoning hayoti/ / Gegel G. V. F.Din falsafasi: 2 jild. - M.: “Fikr”, 1976-y. С .35-101. 11 Nersesyants tahriridagi siyosiy ta’limotlar tarixi. – M.: “InfraPerM-Kodeks”, 1995-y. [ 11 ] Xristianlik yahudiylikdan bir nechta asosiy g‘oyalarni oldi: birinchidan, monoteizm g‘oyasi, ya’ni, dunyoni yaratgan va uni boshqargan bitta Xudoni tan olish, ikkinchidan, messianizm g‘oyasi, uchinchidan, esxatologiya, ya’ni, ilohiy aralashuv natijasida mavjud dunyoning o‘limi g‘oyasi. Shuni ta’kidlash kerakki, nasroniylikda ularning barchasi sezilarli darajada o‘zgargan: monoteizm keyinchalik ilohiy Uchbirlik haqidagi ta’limot bilan zaiflashdi, messianizm tor etnikdan Iso Masihning qutqaruvchi qurbonligi orqali barcha odamlarni qutqarish ta’limotiga aylandi. Esxatologiya-dunyoning oxiri haqidagi ta’limot Masihning ikkinchi marta kelishi g‘oyasi bilan bog‘liq edi. Diniy ta’limotlar, guruhlar, mazhablar orasida, ularning ommaviy paydo bo‘lishi jamiyatda hukmronlik qilgan noaniqlik va dunyoning oxirini kutish muhiti bilan bog‘liq edi, ta’limoti va tashkiloti nasroniylikning kelib chiqishi bilan bevosita bog‘liq edi. Biz Qumran jamoasini va uning ta’limotini nazarda tutamiz. I. S. Sventsitskaya "qumranitlar tomonidan birinchi masihiylarning diniy ta’limotiga ta’siri juda katta bo‘lgan"deb ta’kidlaydi. I. D. Amusinning adolatli fikriga ko‘ra, Qumran ta’limoti pravoslav yahudiylik va nasroniylik o‘rtasida o‘ziga xos vositachilik rolini o‘ynadi 12 . Qumranitlar mulkning umumiyligi, jamiyatning barcha a’zolarining majburiy mehnati, birgalikda ovqatlanish, diniy matnlarni o‘rganish bilan ajralib turadigan yopiq jamoada yashar edilar. Qumranitlarning hayoti qat'iy tartibga solingan. Jamiyatning har bir yangi a’zosi jamoaga “barcha bilim, mehnat va mol- mulk” (Qumran jamoasining Ustavi) berishi kerak edi.). Qanday qilib birinchi nasroniy jamoalarida bir xil chaqiriqlarni eshitmaslik kerak! Amusin I. D. Nizomda va ilk nasroniy jamoalarida o‘z aksini topgan Qumran jamoasining mafkurasi va amaliyoti o‘rtasidagi katta o‘xshashliklarga ishora qiladi. Afsuski, Qumran va xristian mafkuralari o‘rtasidagi barcha mumkin bo‘lgan taqqoslashlar va taqqoslashlar haqida to‘xtala olmaymiz. Biz faqat ba’zi muhim o‘xshash xususiyatlarni ta’kidlaymiz. 12 Sventsitskaya I.S. “Birinchi nasroniylarning maxfiy yozuvlari”. - M.: “Politizdat”, 1981-y. 288-b. [ 12 ] Agar Qumran jamoasining diniy falsafasining asosiy jihatlari - dualizm (yorug‘lik va zulmat, yaxshilik va yomonlik va boshqalar) va taqdir haqidagi ta’limotlar haqida gapiradigan bo‘lsak, unda bu ta’limotlar ilk nasroniy jamoalari orasida keng tarqalganligi ma’lum. Yorug‘lik - zulmatga qarama-qarshi bo‘lgan dualistik motivlarning aks-sadolari yangi ahd yozuvlarida, ayniqsa Yuhannoga tegishli (“haqiqat ruhi va aldanish ruhi” Yuhanno 4:6 ning birinchi maktubi). Shuningdek, xristian ta’limotining yana bir asosiy prinsipi, bu taqdir haqidagi ta’limotdan kelib chiqishi kerak: “sizning irodangiz bo‘lsin”, xuddi shu Nizomda o‘ziga o‘xshashlikni topadi: “va u bilan qilingan barcha ishlarni ixtiyoriy ravishda amalga oshirishni xohlaydi va Xudoning irodasidan boshqa hech narsani xohlamaydi”. Ma’lumki, nasroniylikning asosiy va shu bilan birga o‘ziga xos qoidalaridan biri yovuzlikka yomonlik bilan javob bermaslik buyrug‘idir (“va men sizga aytaman: yaxshilikka qarshi bo‘lmang” - Matto 5:39). Qumran Ustavida ham bu haqda eslatib o‘tamiz: “men hech kimga yomonlik bilan emas, balki yaxshilik bilan ta’qib qilaman..., chunki Xudo barcha tiriklar ustidan hukm chiqaradi va unga mukofot beriladi”. Va nihoyat, o‘xshash tarixiy sharoitlarda ishlaydigan umumiy omillar ta’sirining natijasini ko‘rsatadigan “qashshoqlik falsafasi” ijtimoiy tamoyillaridagi o‘xshashliklarni ko‘rsatish mumkin. Amusin I. D. ta’kidlashicha, “Masihni kutish nafaqat diniy va mifologik g‘oya. Masihiy intilishlarning ijtimoiy ma’nosi o‘zgarishlarga chanqoqlik, dunyoni qayta qurish orzusidir. Shu bilan birga, bu yerdagi yovuzlik va ijtimoiy adolatsizlikni faqat o‘z kuchi bilan yo‘q qila olmaslik ongidan kelib chiqqan umidsizlikning dalilidir”. Qumran mafkurasida birinchi marta butun etnosning tanlanganligini shaxsning tanlanganligi bilan almashtirish g‘oyasi o‘z o‘rnini egalladi.Bularning barchasidan ba’zi olimlar yangi va butunlay o‘ziga xos narsa nasroniylik ta’limotlari va uning tarixiy roli emas, balki ijtimoiy tamoyillar, ijtimoiy tashkilot va ilk nasroniy jamoalarining kundalik diniy amaliyoti emas, balki faqat Masihning ilohiy shaxsi va uning qutqaruvchi jasorati degan mantiqiy xulosaga kelishdi 13 . 13 Sventsitskaya I. S. “Dastlabki nasroniylik: tarix sahifalari”. -M.: “Politizdat”. 1989-y. 335-b [ 13 ] Qumran va yangi ahd adabiyoti o‘rtasidagi o‘xshashlikning ko‘plab xususiyatlari bilan bir qatorda ko‘plab farqlarni topish mumkin. Asosiy farq shundaki, Qumran jamoasi yaqinlashib kelayotgan Masihning kelishiga ishonish bilan cheklangan, xristianlikning paydo bo‘lishi esa Masihning allaqachon bo‘lib o‘tgan cherkoviga ishonish bilan bog‘liq. Qumran adabiyotida so‘zlagan Masih hali Najotkorning o‘ziga xos xususiyatlariga ega emas, yangi ahd Masih esa, avvalambor, dunyoga gunohlarini qurbonlik bilan qabul qilish va ularni qoni bilan qutqarish uchun kelgan dunyoning qutqaruvchisi va Qutqaruvchisidir. Shuning uchun Qumran matnlarida odamlarning asl gunohi, Uchbirlik ta’limoti mujassamlanishi kabi nasroniy dogmalariga ishora ham yo‘qligi tushunarli. F. Engels xristianlikda o‘ziga xos tizimga aylangan g‘oyalar va g‘oyalar qayerdan kelib chiqqanligi haqida savol tug‘dirdi. Biz bu savolga nasroniylikning diniy kelib chiqishini ko‘rib chiqish orqali deyarli javob berdik. Javob to‘liq bo‘lishi uchun nasroniylikning falsafa - intellektual elitaning taqdiri bilan bog‘liqligini ko‘rib chiqish kerak. F.Engels xristianlikning ba’zi qadimiy falsafiy oqimlar bilan bog‘liqligini ko‘rsatgan Bauer B. ning xizmatlarini qayd etdi. Xristian dinining asoslariga Aleksandriya Filonining neoplatonizmi (mil.avv.25-yil 50-yil) va Rim stoigi Senekaning axloqiy ta’limoti (mil.avv.4-yil 65-yil) ayniqsa sezilarli ta’sir ko‘rsatdi. Aleksandriya faylasufi Filonni Engels “xristianlikning otasi” deb atagan, Rim stoiklari vakili Senekani esa xristianlikning “tog‘asi” deb atagan. Filo Logos tushunchasini Injil an’analarida birlashtirib, logosni Kosmos harakatini boshqaradigan ichki qonun sifatida ko‘rib chiqdi. Filonning logotiplari-bu borliq haqida o‘ylashga imkon beradigan muqaddas so‘z. Xudoni bilishning boshqa usuli yo‘q, faqat Logos-so‘z orqali. Filoning barcha odamlarning tabiiy gunohkorligi, tavba qilish, dunyoning boshlanishi sifatida mavjud bo‘lish, Xudoga yaqinlashish vositasi sifatida ekstaz, Xudoning o‘g‘li - oliy Logos va farishtalar deb nomlangan boshqa logoslar haqidagi ta’limoti. Ruhiy tamoyillar ierarxiyasi haqidagi nasroniy g‘oyalari uchun g‘oyaviy shartlardan biri bo‘lib xizmat qildi, bu ruhiy printsiplarga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi 14 . 14 F.Engels “Asl nasroniylik haqida”. - M.: “Poltitizdat”. 1990-y. 47-b. [ 14 ] Xristianlikning axloqiy ta’limoti, ayniqsa fazilatga erishish, Lucretius Anneus Senekaning qarashlariga yaqin. Seneka har bir inson uchun ilohiy ehtiyojni anglash orqali ruh erkinligiga erishishni asosiy deb hisoblagan. Agar erkinlik ilohiy zaruratdan kelib chiqmasa, u qullikka aylanadi. Faqat taqdirga bo‘ysunish ruhning, vijdonning, axloqiy me'yorlarning, umuminsoniy qadriyatlarning tengligini keltirib chiqaradi. Umuminsoniy qadriyatlarni tasdiqlash davlat talablariga emas, balki umuman muloqotga bog‘liq. Muloqot deganda, Seneka tan olishni tushunadi inson tabiatining birligi, o‘zaro sevgi, umumbashariy rahm- shafqat, har bir insonning ijtimoiy mavqeidan qat'i nazar, unga o‘xshash boshqalarga bo‘lgan g‘amxo‘rligi. Seneka axloqiy imperativ sifatida quyidagicha aytadi: “Yuqorida turganlar sizga qanday munosabatda bo‘lishini xohlasangiz, quyida turganlar bilan muomala qiling.” Matto Xushxabarida yaqin so‘zlar mavjud: “Va shunday qilib, odamlar sizga qanday munosabatda bo‘lishlarini xohlasangiz, ularga ham shunday qiling (Matto 7:1) 15 . Senekaning hissiy zavqlarning o‘tkinchi va aldamchi ekanligi, boshqa odamlarga g‘amxo‘rlik qilish, moddiy boyliklardan foydalanishda o‘zini cheklash, jamiyat va inson uchun halokatli ehtiroslarning keng tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik, kamtarlik va kundalik hayotda moderatsiya. Seneka tomonidan ishlab chiqilgan individual axloq tamoyillari ham unga ta’sir qildi. Shaxsiy najot o‘z hayotini qat'iy baholashni, o‘zini takomillashtirishni, ilohiy rahm-shafqatni topishni o‘z ichiga oladi. Xristianlikning Sharq kultlarining turli elementlarini, ellinistik falsafani o‘zlashtirishi qashshoqlashmadi, balki yangi dinni boyitdi. Shuning uchun u O‘rta yer dengizi madaniyatining umumiy oqimiga nisbatan tez kirib bordi. II BOB. XRISTIAN DININING TARQALISHI VA UNING MADANIY TARIXIY SHARTLARI II.1. Ilk xristianlikdagi tarqalgan yo‘nalishlar o‘rtasidagi kurash 15 Injil [ 15 ] Rim imperiyasining kichik Osiyo viloyatlarida va Rimning o‘zida xristianlikning nisbatan tez tarqalishi bir qator ijtimoiy-tarixiy omillar bilan bog‘liq edi. Qadimgi tartiblarning boshlangan inqirozi kelajakka nisbatan umumiy ishonchsizlikni, befarqlik va umidsizlikni keltirib chiqardi. Nafaqat qullar va erkinlar o‘rtasida, balki Rim fuqarolari va viloyat subyektlari o‘rtasida, Rim irsiy zodagonlari va boyitilgan otliqlar o‘rtasida ziddiyat kuchaygan. Rim dini, Sharqning turli diniy ta’limotlari singari, kambag‘allarga tasalli bera olmadi va milliy tabiati tufayli umumiy adolat, tenglik, najot g‘oyasini tasdiqlashga imkon bermadi. Dastlab xristianlik mazlumlar harakati sifatida harakat qilgan: u dastlab Rim tomonidan bosib olingan va tarqalgan qullar va ozod qilinganlar, kambag‘allar va huquqsizlarning dini sifatida harakat qilgan. Xristianlik barcha odamlarning gunohkor sifatida tengligini e’lon qildi. Bu qulga tasalli, sodda va tushunarli tarzda erkinlikka erishish umidini berdi-ilohiy haqiqatni bilish orqali Masih insonning barcha gunohlari va illatlarini abadiy qutqarish uchun erga olib keldi. F.Engels o‘sha paytdagi jamiyat holatiga quyidagi tavsifni berdi: “hozirgi zamon chidab bo‘lmas, kelajak yanada dahshatli. Hech qanday yo‘l yo‘q”. Bunday vaziyatda kambag‘allar har qanday chaqiruvga ishonishga tayyor edilar, agar u ozodlikka va’da bergan bo‘lsa. Biroq,”barcha sinflarda ma’lum miqdordagi odamlar bo‘lishi kerak, ular moddiy ozodlikka umid qilib, ruhiy ozodlikni,   qutqaradi”. Moddiy ahvol oshgani sayin, tashqi dunyodan ichki dunyoga parvoz tom ma’noda kuchaydi. Shunday qilib, umumiy iqtisodiy, siyosiy, intellektual va axloqiy tanazzulning ushbu holatidan chiqish yo‘li topildi. Ammo bu dunyoda emas. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, bu holatda bu chiqish faqat din sohasida bo‘lishi mumkin edi. Xristianlik bu din bo‘lib chiqdi. Xristianlik paydo bo‘lganidan so‘ng, o‘sha paytgacha mavjud bo‘lgan barcha dinlar bilan keskin qarama-qarshilik paydo bo‘ldi. Bu birinchi mumkin bo‘lgan jahon diniga aylanadi. Nima uchun? Birinchidan, xristian dini boshqalarga xos bo‘lgan marosimlarni rad etdi. Ikkinchidan, u millatlararo dinga aylanadi. [ 16 ] Imperiya hududida mavjud bo‘lgan sobiq dinlar tor etnik xususiyatga ega edi (yahudiylikning yorqin namunasi) va ; bundan tashqari, ular ularni ajratdilar. Xristianlik esa barcha xalqlarga murojaat qilgan din sifatida tug‘ilgan. Bu turli xil etnik guruhlar aralashgan davr sharoitlariga mos edi, ularning tabiiy chegaralari Rim istilosi bilan yo‘q qilindi. Ya’ni, Rim hokimiyati soyaboni ostidagi xalqlarning birlashishi nasroniylik kabi universal dinning muvaffaqiyatlariga hissa qo‘shdi – ayniqsa, bu hokimiyat Rim imperatori shaxsida o‘ziga xos vakil topganidan beri.         I asrda Rim imperiyasining ayrim hududlarida hali ham oz sonli nasroniylar birlashmalari mavjud edi. Xristianlar ularga kelganlarning barchasini qabul qilishdi: ular yangi dinga mansubligini yashirmadilar. Ulardan biri muammoga duch kelganida, ular darhol yordamga kelishdi. Ammo masihiylar o‘z jamoalarining “ochiqligi” bilan jamoat ibodatlarini o‘tkazmadilar, ko‘p qirrali bayramlarda qatnashmadilar. Ularning diniy yig‘ilishlari ular uchun muqaddas marosim bo‘lib, uni bilmaganlar oldida qilish mumkin emas edi. Ular o‘zlarini ichki dunyodan ajratib qo‘yishdi, bu ularning ta’limotining siri edi, bu hokimiyatni bezovta qildi va o‘sha davrning ko‘plab o‘qimishli odamlari tomonidan qoralanishga sabab bo‘ldi. Shuning uchun maxfiylik ayblovi dushmanlari tomonidan nasroniylarga qo‘yilgan keng tarqalgan ayblovlardan biriga aylandi. Jamiyat o‘z qonunlariga binoan yashagan, ko‘pincha ichki dunyosiga kirib, “tashqi dunyoni boykot qilgan”. Olimlarning fikriga ko‘ra, aniqrog‘i, jamoalarning umumiyligi (I asr o‘rtalarida ularning yettitasi bor edi va ularning soni doimiy ravishda o‘sib bordi) . “Rim imperiyasining markazida asta-sekin mustaqil va kengayib borayotgan davlatni tashkil etgan xristian Respublikasining birligi va intizomi”.   Tabiiyki, bu imperiya davlat apparatining normal ishlashini buzdi. (Bunda biz nasroniylarning ta’qib qilinishining bir sababini ko‘ramiz). Biz birinchi jamoalarning ijtimoiy tarkibini faqat taxminiy ravishda aniqlashimiz mumkin. Ular asosan qullar va kambag‘allar edi, lekin u yoki bu sabablarga ko‘ra atrofdagi jamiyat tomonidan rad etilgan boy odamlar ham bor edi (nogironlar, fohishalar...). Ushbu jamiyatlarning a’zolari ibodat va umumiy suhbatga, odatda kechqurun, Masihning oxirgi kechki ovqatini yodga olishdi. Birodarlik taomlari [ 17 ] bo‘lib o‘tdi, unda ular birlashishdi. Keyin ular birlashishni ovqatdan keyingi ertalabga o‘tkazishni boshladilar. Ovqatlanish umumiy badallar uchun tuzilgan, ko‘pchilik o‘z hissalariga kambag‘allar foydasiga sovg‘alar qo‘shgan, sadaqa va xayriya ishlari bilan ular jonlarini tozalashni xohlashdi. Kambag‘allar “cherkovning qimmatbaho xazinalari” deb nomlangan. Masihiylar orasida qulni ozod qilish ham muqaddas ish deb hisoblangan. “Qulni qutqarish-bu ruhni qutqarishdir”. Kiprlik xristian yyepiskopi shunday o‘rgatgan: “asirga olingan birodarlarda siz Masihni ko‘rishingiz va bizni o‘limdan qutqargan kishini qutqarishingiz kerak, bizni iblisdan tortib olgan odamni barbarlar qo‘lidan tortib olishingiz kerak”. Xristianlar orasida xudolarning muxlislari bilan har qanday aloqada bo‘lishni imkonsiz deb hisoblagan qat’iy odat tusiga kirgan odamlar bor edi. Ular teatr va o‘yinlardan qochish kerakligini aytishdi, chunki bu shaytonning ishi, Butning ulug‘vorligi. Masihiy haykaltarosh bo‘lmasligi kerak, chunki u xudolarni tasvirlashi kerak, maktablarni ushlab turmasligi kerak, chunki xudolar haqidagi afsonalarni tushuntirish kerak. U askar bo‘la olmaydi, chunki bannerlar yovuz marosimlar bilan muqaddas qilingan. Siz biron bir lavozimni egallay olmaysiz, chunki aks holda odamlar oldida qurbonlik qilish, imperator haykali oldida qasamyod qilish va h. k. Ilk nasroniy jamoalari keyingi nasroniylikning dogmatikasi va kultini bilishmagan. Jamoatlar ibodat qilish uchun maxsus joylarga ega emas edilar, muqaddas marosimlarni, ikonalarni bilishmas edi. Barcha jamoalar va guruhlarga xos bo‘lgan yagona narsa, Xudo va inson o‘rtasidagi vositachi tomonidan barcha odamlarning gunohlari uchun bir marta va umuman qilingan ixtiyoriy to‘lov qurbonligiga ishonishdir. Xristian jamoatida “mukammal” nasroniylar va ko‘plab bilmaganlar o‘rtasidagi o‘ziga xos e’tiqod rashkchilari o‘rtasidagi farqni ko‘rish mumkin edi. “Mukammal” nasroniylar juda ko‘p chidamlilikni talab qildilar, ular og‘ir gunohga tushmasliklari kerak edi, shuning uchun ularni azizlar va ruhoniylar deb atashdi. Ular suvga cho‘mishdi, ular imonning asosiy sirlarini kashf etdilar. Suvga cho‘mish katta tavba, ma’naviy ma’rifatga teng deb hisoblangan va faqat uzoq tayyorgarlikdan so‘ng berilgan. [ 18 ] Ko‘pchilik e’lon qilinganlardan iborat edi, ya’ni, suvga cho‘mish uchun tayyorgarlik. Agar tashabbuskorlar gunohga botgan bo‘lsa, u “jamoadan” chiqarib yuborilgan va faqat uzoq tavba qilganidan keyin yana qabul qilingan. Jamoatlar katta bo‘lib, nasroniylar katta cherkovlarda to‘plana boshlaganlarida, ibodatda aniq ko‘rinib turardi. E’lon qilinganlar va tegishli kishilar uchun cherkovning old qismida alohida katta joy ajratilgan. Ular xizmatning faqat bir qismini tinglashdi: suruv o‘zlarini bulg‘amaslik uchun ular bilan ibodat qila olmaydi, deb ishonishgan. K.Kautskiy dastlabki nasroniy jamoalarining kommunistik xususiyatini qayd etadi. Kommunizmning ko‘plab g‘oyalari, K.Kautskiyning fikriga ko‘ra, dastlabki nasroniylik g‘oyalariga o‘xshaydi. U bu parallellikning ba’zi dalillarini keltiradi. Havoriylarning havoriylarida shunday deyilgan: “va ular doimo havoriylarning ta’limotlarida, non va ibodatlarning muloqotida va sinishida edilar... Shunga qaramay, imonlilar birga edilar va umumiy narsalarga ega edilar. Va ular mol-mulk va barcha mol-mulkni sotdilar va har kimning ehtiyojlariga qarab hamma bilan bo‘lishdilar 16 . “Ko‘plab imonlilar bitta yurak va bitta qalbga ega edilar va hech kim o‘z mulkini o‘ziniki deb atamagan, ammo ularning barchasi umumiy edi... (Deyan. 2:42, 44; 4:32-35). Birinchi masihiylar o‘z qarashlarini aniq va xotirjam bayon qila olmadilar. Ammo ularning qisqacha so‘zlari, murojaatlari, talablari hamma joyda asl xristian jamoasining kommunistik xususiyatiga ishora qiladi. Yuhanno Xushxabari Iso va uning havoriylarining kommunizmini oddiy narsa sifatida tasvirlaydi. Ularning barchasi Yahudo Ishkariot boshqargan umumiy xazinaga ega edi. Jamiyat mavjud bo‘lgan dastlabki yillarda, er yuzidagi hamma narsadan ozod bo‘lish, mulkdan, har qanday mulkdan voz kechish shakliga aylangani ajablanarli emas, chunki jamiyat a’zolari bor narsalarini sotishgan va havoriylarning oyoqlariga pul olib kelishgan. Luqo Xushxabarida Rabbiyning so‘zlari va masallari haqida bajonidil hikoya qilinadi, u erda boylik kamsitiladi va beparvolik va’z qilinadi. Shaxsiy boylik va mol-mulkni rad etish bilan bir qatorda, umuman boylarni qoralash g‘oyasi mavjud. K.Kautskiy uni hatto sinfiy adovat deb atadi. U, ayniqsa, Luqo Xushxabarida, asosan Lazar haqidagi afsonada yaqqol 16 Kautskiy K. Xristianlikning kelib chiqishi. M.: “Politizdat”, 1990-y. 463-b [ 19 ] namoyon bo‘ladi, uni faqat shu Xushxabarda topish mumkin. Boy odam do‘zaxga tushadi, kambag‘al esa Ibrohimning bag‘riga olib ketiladi. Boy faqat boy bo‘lgani uchun hukm qilinadi. Xuddi shu Xushxabarda Iso shunday deydi: “boylikka ega bo‘lganlar uchun Xudoning Shohligiga kirish qanchalik qiyin! Chunki boy odam Xudoning Shohligiga kirishdan ko‘ra, tuyaning igna quloqlaridan o‘tishi qulayroqdir” (Luqo 19:19). 18:24-25). Va bu holda, boy gunohlari uchun emas, balki boyligi uchun hukm qilinadi. Ko‘rinib turibdiki, boy bo‘lish va boyligingizdan zavqlanish eng og‘ir jazoni talab qiladigan jinoyatdir. Xristian jamoalarining o‘sishi, sinfiy tabiatining o‘zgarishi bilan ularning boyliklarining ko‘payishi bir qator funktsiyalarni bajarishni talab qildi: ovqatni tashkil qilish va uning ishtirokchilariga xizmat ko‘rsatish, zaxiralarni sotib olish va saqlash, jamiyatning pul mablag‘larini tasarruf etish va boshqalar. Shunday qilib, hokimiyat asta-sekin o‘sib borayotgan yepiskoplar instituti paydo bo‘ladi; lavozim o‘zi umrbod bo‘ldi. Tertullian keltirgan qadimiy maqolga ko‘ra: “uch kishi qayerda bo‘lsa, cherkov ham bor”. Har qanday xristian jamoasida cherkovga sodiqligi uchun a’zolar tomonidan alohida hurmatga sazovor bo‘lgan bir guruh shaxslar – yyepiskoplar va diakonlar ajralib turardi. Ular bilan bir qatorda, dastlabki xristian hujjatlarida presviterlar (oqsoqollar) eslatib o‘tilgan. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, rivojlanishning dastlabki bosqichida (milodiy 30-130 yillar) bu shaxslar “cherkov bilan jonli birlikda”, ularning kuchi huquqiy emas, balki jamoat tomonidan erkin tan olingan inoyatli. Ya’ni, cherkov mavjudligining birinchi asrida ularning kuchi faqat hokimiyatga asoslangan edi. Klirning paydo bo‘lishi II asrga tegishli va erta nasroniy jamoalarining ijtimoiy tarkibining asta-sekin o‘zgarishi bilan bog‘liq. Agar ilgari ular qullar va erkin kambag‘allarni birlashtirgan bo‘lsa, unda II asrda ularning tarkibida allaqachon hunarmandlar, savdogarlar, yer egalari va hatto Rim zodagonlari bor. Agar ilgari jamoatning har qanday a’zosi va’z qilishi mumkin bo‘lsa, unda havoriylar va payg‘ambarlar quvib chiqarilgach, yepiskop targ‘ibot faoliyatining Markaziy shaxsiga aylanadi. Xristianlarning badavlat qismi asta-sekin mol-mulkni boshqarish va liturgik amaliyotga rahbarlik qilishni o‘z qo‘llariga qaratmoqda. Dastlab ma’lum [ 20 ] bir muddatga, keyin esa umrbod saylanadigan mansabdor shaxslar klir tashkil etadilar. Ruhoniylar, diakonlar, yepiskoplar, metropolitenlar xarizmatiklarni (payg‘ambarlarni) siqib chiqaradilar va hokimiyatning to‘liqligini o‘z qo‘llarida to‘playdilar. Iyerarxiyaning yanada rivojlanishi katolik cherkovining paydo bo‘lishiga, ilgari mavjud bo‘lgan jamoalarning suverenitetidan butunlay voz kechishga, eski cherkov ichidagi intizomni o‘rnatishga olib keldi. Ilk nasroniylik o‘zining ijtimoiy g‘oyalarini Xudo oldida barchaning tengligi, adolat va rahm-shafqat g‘oyalari bilan, har kimning erkinlik va baxtga bo‘lgan huquqi haqidagi g‘oyalar bilan, hatto keyingi hayotda ham bog‘lagan. Bular nasroniylikning asosiy g‘oyalari. Ularning yonida biz yaxshi biladigan masihiylik va esxatologiya g‘oyalari turardi. Tabiiyki, ular qullar va kambag‘al erkin fuqarolarning orzulari bilan uyg‘un edilar. Darhaqiqat, nasroniylik son-sanoqsiz qalblarda aks etishi kerak bo‘lgan torga ta’sir qildi. Odamlarning o‘zlari umumbashariy shu bilan birga, o‘z asoschisining qurbonlik o‘limida nasroniylik dunyoning buzilishidan, ongda tasalli berishdan ichki najotning oson tushuniladigan shaklini yaratdi, bu hamma juda ishtiyoq bilan intilgan. Xristianlik insonni tashqi xususiyatlarini emas, balki qadr-qimmatini emas, balki ruhini sevishni va qadrlashni o‘rgatdi. Bu haqiqatan ham o‘sha tarixiy vaziyatda inqilobiy bo‘lmasa ham, yangi g‘oya edi: o‘sha dunyoda shaxsiyat faqat urug‘, davlatning bir qismi sifatida muhim edi. Xristianlik ruhni tasodifiy narsalardan tozalab, uning cheksiz go‘zalligi va qadr-qimmatini ko‘rsatdi. Bu nasroniylikning mashhurligining sabablaridan biridir. Moddiy dunyoda umidsiz bo‘lgan har qanday odam(!), u qul bo‘ladimi yoki ozod bo‘ladimi, ma’naviy erkinlikka, maxsus ma’naviy holatga ega bo‘lishiga ishonishi mumkin edi. Xristianlik hayotdagi barcha yomon narsalar gunohning hosilasi, shaxsning eng chuqur parchalanishi, agar bu shaxs ilohiy qonundan chetga chiqsa, sodir bo‘ladi, deb o‘rgatgan. Har bir shaxsning qadr-qimmatining siri shundaki, "biz hozir Xudoning farzandlarimiz" (Yuhanno 18:16). Aflotunning nasroniylikda bo‘lgan insonning Xudoga aloqadorligi haqidagi bu ta’limot hayotga aylandi va insonning o‘z-o‘zini anglashini misli ko‘rilmagan balandlikka ko‘tarib, unga kelajakning yorqin istiqbollarini amr bilan ochib berdi: otangiz mukammal [ 21 ] bo‘lganidek, mukammal bo‘ling. Ammo har bir inson uchun quvonchli xabar bo‘lib, Masihning ta’limoti najot va butun dunyo haqida gapirdi. Nafaqat inson azob chekadi balki butun mavjudot birgalikda azoblanadi va azoblanadi. Shuning uchun najot nafaqat har bir inson ruhi najot topishi, balki har bir jonzot najot topishi bilan bog‘liq. Xushxabarda narsalarning bu yangi tartibi, mavjudlik va munosabatlarning yangi turi Xudoning Shohligi yoki osmon Shohligi deb ataladi. Osmon Shohligi, ideal, ilohiy dunyo, lekin inson, agar xohlasa, unga kirishi mumkin, buning uchun shaxsiy sa’y-harakatlardan foydalanishi mumkin; uning hayoti davomida u o‘z qalbida Xudoning ob'ektiv Shohligi bilan bog‘lanib, uni o‘ziga singdirishi mumkin, boshqa odamlarda esa butun dunyoda shohlik hali amalga oshmagan. Ilk nasroniylik o‘zining ijtimoiy g‘oyalarini Xudo oldida barchaning tengligi, adolat va rahm-shafqat g‘oyalari bilan, har kimning erkinlik va baxtga bo‘lgan huquqi haqidagi g‘oyalar bilan, hatto keyingi hayotda ham bog‘lagan. Bular nasroniylikning asosiy g‘oyalari . Ularning yonida biz yaxshi biladigan masihiylik va esxatologiya g‘oyalari turardi. Tabiiyki, ular qullar va kambag‘al erkin fuqarolarning orzulari bilan uyg‘un edilar. Darhaqiqat, nasroniylik son-sanoqsiz qalblarda aks etishi kerak bo‘lgan torga ta’sir qildi. Odamlarning o‘zlari umumbashariy har bir insonning gunohkorligi ongida aniq ifoda berdi shu bilan birga, o‘z asoschisining qurbonlik o‘limida nasroniylik dunyoning buzilishidan, ongda tasalli berishdan ichki najotning oson tushuniladigan shaklini yaratdi, bu hamma juda ishtiyoq bilan intilgan. Xristianlik insonni tashqi xususiyatlarini emas, balki sevishni va qadrlashni o‘rgatgan uning qadr-qimmati va ruhi. Bu haqiqatan ham o‘sha tarixiy vaziyatda inqilobiy bo‘lmasa ham, yangi g‘oya edi: o‘sha dunyoda shaxsiyat faqat urug‘, davlatning bir qismi sifatida muhim edi. Xristianlik ruhni tasodifiy narsalardan tozalab, uning cheksiz go‘zalligi va qadr-qimmatini ko‘rsatdi. Bizning fikrimizcha, bu nasroniylikning mashhurligining sabablaridan biridir. ( Biz allaqachon tashqi dunyodan ichki dunyoga ommaviy parvoz haqida gapirgan edik). Moddiy dunyoda umidsiz qanday odam(!), u qul bo‘ladimi yoki ozod bo‘ladimi, maxsus ma’naviy holatga ega bo‘lishiga ishonishi mumkin edi. [ 22 ] Qullar va kambag‘allarning xristianlikka o‘tishi davlat hokimiyati organlari bilan to‘qnashuvga olib keldi, ko‘plab ta’qiblar va ta’qiblarni keltirib chiqardi. Bularning barchasi birgalikda shuni ko‘rsatadiki, ko‘pincha siyosiy muxolifat rolini o‘ynaydigan erta nasroniylikning ijtimoiy yo‘nalishi davlat tuzilishiga ma’lum bir tahdid sifatida qaraldi. Shuning uchun hokimiyat tizimni va uning mafkurasini himoya qilish choralarini ko‘rdi. Xristianlik tarqalishi va muxolifat kayfiyati kuchayishi bilan nasroniylarga nisbatan diniy murosasizlik tobora kuchayib bordi. Xristianlik hayotdagi barcha yomon narsalar gunohning hosilasi, shaxsning eng chuqur parchalanishi, agar bu shaxs chetga chiqsa, sodir bo‘ladi, deb o‘rgatgan . Har bir shaxsning qadr-qimmatining siri shundaki, “biz hozir Xudoning farzandlarimiz” (Yuhanno 18: 16). Aflotunning nasroniylikda bo‘lgan insonning Xudoga aloqadorligi haqidagi bu ta’limot hayotga aylandi va insonning o‘z-o‘zini anglashini misli ko‘rilmagan balandlikka ko‘tarib, unga amr bilan kelajakning yorqin istiqbollarini ochib berdi: otangiz mukammal bo‘lganidek, mukammal bo‘ling. Ammo har bir inson uchun quvonchli xabar bo‘lib, Masihning ta’limoti najot va butun dunyo haqida gapirdi. Nafaqat inson azob chekadi;" butun mavjudot birgalikda azoblanadi va azoblanadi (Rim. VII, 29). Shuning uchun najot nafaqat har bir inson ruhi najot topishi, balki har bir jonzot najot topishi bilan bog‘liq. Bu narsalarning yangi tartibi, Xushxabarda bo‘lish va munosabatlarning yangi turi Xudoning Shohligi yoki osmon Shohligining nomi. Osmon Shohligi, ideal, ilohiy dunyo, bir asrdan beri mavjud, ammo inson, agar xohlasa, unga shaxsiy harakatlaridan foydalanib kirishi mumkin; hatto hayoti davomida ham u o‘z qalbida Xudoning ob'ektiv Shohligi bilan bog‘lanib, uni o‘ziga singdirishi mumkin, boshqa odamlarda esa butun dunyo Shohligi hali amalga oshmadi. II.2. Yepiskop cherkovining shakllanishi [ 23 ] I asr oxirida paydo bo‘lgan birinchi xristian jamoalarida bir qator diniy va tashkiliy masalalarda birlik yo‘q edi. Xristianlikning turli etnik muhitda tarqalishi, unga yangi imon keltirganlar tomonidan kiritilgan nasroniy bo‘lmagan ta'limotlarning ta'siri muqarrar ravishda nasroniylarning alohida guruhlari o‘rtasidagi tafovutlarni kuchaytirdi. Har bir nasroniy Voiz o‘zining missionerlik faoliyatida ma'lum bir auditoriyaga eng yaqin bo‘lgan so‘zlar va tushunchalarni topishga intildi; shu bilan birga, u o‘zining va’zini 1-asr payg‘ambarlari singari yagona to‘g‘ri deb e'lon qildi... Xristianlarning turli guruhlari e'tiqodidagi tafovutlar ularning raqiblariga ham sezilib turardi. Shunday qilib, II asrda yashagan nasroniylik tanqidchisi Kelsus nasroniylar haqida shunday yozgan edi: “dastlab ular kam edi va bir fikrga ega edilar va ko‘payib, ular darhol parchalanib, bo‘linib ketishdi: har kim o‘z guruhiga ega bo‘lishni xohlaydi... ” II asrning birinchi yarmida. Isoning shogirdlari bo‘lgan havoriylarga tegishli xabarlar yaratildi, ularning nomi ba'zi va'z qilingan g‘oyalarning obro‘sini mustahkamlashi va shubhalanganlarni ishontirishi kerak edi. Bu borada Butrusning ko‘tarilgan uslubda yozilgan ikkinchi maktubi xarakterlidir, u erda havoriyning romantik qiyofasi yaratiladi (na xushxabar, na Havoriylar tasviriga mos kelmaydi). Ushbu maktubda ko‘rib chiqilgan eng muhim ta'limot savollaridan biri bu ikkinchi va uchinchi avlod nasroniylarini tashvishga solgan ikkinchi kelish vaqti masalasidir. Ushbu xabarda aytilishicha, “uning va'da qilingan kelishi qayerda?” Chunki otalar o‘lishni boshlaganlaridan beri, yaratilish boshlanganidan beri hamma narsa bir xil bo‘lib qolmoqda” (3:4). Maktub muallifi nasroniylarni ikkinchi kelish iloji boricha ko‘proq odamlarning qochib qutulishi va haqiqiy imonga kelishi uchun imkoniyat yaratish uchun sodir bo‘lmasligiga ishontiradi - bu g‘oya keyinchalik xristian adabiyotida yetakchi o‘rinni egallaydi. Ushbu maktubning nisbatan kech sanasi Pavlusning maktublariga asoslanib tasdiqlangan. Muallif Butrus va Pavlusning pozitsiyalari o‘rtasida hech qanday tafovut yo‘qligini ta'kidlashga harakat qilmoqda: faqat Pavlusning maktublarida “johillar va tasdiqlanmaganlar” o‘zlarining halokatiga qarab noto‘g‘ri talqin qilingan "tushunarsiz narsa bor". Butrus va Pavlusning pozitsiyalarini yarashtirishga urinish juda xarakterlidir; bu shuni ko‘rsatadiki, har bir bahsli guruh o‘zining havoriylik [ 24 ] hokimiyatiga tayangan (masalan, yahudiy-xristianlar Butrusni hurmat qilishgan va Pavlusni soxta havoriy deb atashgan) va bu guruhlarning ta’limotlari o‘rtasidagi ziddiyatlar aniq tan olingan. Xristianlar birligini saqlab qolish tarafdori bo‘lgan odamlar, Butrusning ikkinchi maktubi kabi asarlarni tarqatishdi, an'analarning yaxlitligi va muqaddasligini o‘rnatishga intilishdi. Ammo II asrda alohida nasroniy guruhlarining og‘zaki va yozma an'analari allaqachon shu qadar ajralib chiqdiki, nizolarni hal qilish uchun bitta havoriylik vakolati yetarli emas edi, ayniqsa nasroniylar oldida bir qator yangi diniy va axloqiy muammolar paydo bo‘lganligi sababli. Birinchisi, masalan, Xudoning Shohligi va uning boshlanish vaqti haqida allaqachon aytib o‘tilgan savolni o‘z ichiga olgan. Va'z va yozuvlarda tobora ko‘proq “Xudoning Shohligi" o‘rniga “osmon Shohligi” iborasi paydo bo‘la boshladi. Lekin u ham o‘z tanqidchilarini topdi. Masalan, Misr xristianlari tomonidan e'zozlangan Tomas Injilida “osmon Shohligi” haqidagi da’voga qarshi bahslar mavjud edi. “Iso aytdi: agar sizni boshqaradiganlar sizga: mana, osmondagi shohlik desalar, osmon qushlari sizdan oldinda. Agar ular sizga dengizda ekanligini aytishsa, unda baliqlar sizdan oldinda. Ammo shohlik sizning ichingizda va sizning ichingizda” 17 . Eng avvalo, yepiskoplar kichik Osiyo va Suriyadagi klirning qolgan qismidan ajralib turishdi. Ushbu jarayonni hukm qilishning muhim manbai xristian an'analari Antioxiya yepiskop Ignatiy deb hisoblagan xatlardir. Afsonaga ko‘ra, Ignatiy imperator Trayan davrida Antioxiya hukumati tomonidan hukm qilingan (buning uchun noma'lum bo‘lib qolmoqda) va Rimga zanjirband qilib yuborilgan, u yerda u amfiteatr arenasida halok bo‘lishi kerak edi. Rimga ketayotib (u Kichik Osiyo orqali olib borilgan) unga bir xil delegatsiyalar tashrif buyurishdi, unga kotib hamrohlik qildi, u Ignatiyning turli nasroniy jamoalariga, shuningdek Smirna yepiskopi Polikarpga (shuningdek, afsonaga ko‘ra, ko‘p yillar o‘tgach vafot etgan) maktublarini yozib oldi, taxminan 86 yoshda amfiteatr maydonida). Ushbu xatlar (jami yetti kishi) keyinchalik xristianlar orasida keng tarqalgan. Ularning barchasi haqiqatan ham Ignatiusning o‘zi tomonidan yaratilganmi yoki yo‘qligini aytish qiyin: ehtimol, uning xabarlari va og‘zaki ta'limotlari keyinchalik uning izdoshlari 17 Zelinskiy F. F. Xristianlikning raqiblari. M.: “Maktab-Press”, 1996-y. 459-b. [ 25 ] tomonidan qayta ishlangan, ular o‘z g‘oyalariga hokimiyat berish uchun shahid nomidan foydalanganlar. Biroq, ko‘plab olimlar xatlarning uslubini o‘rganib chiqib, ularning asosi bitta odamning ishi degan xulosaga kelishdi; xabarlar bir xil g‘oyalar bilan singib ketgan: xususan, ularning muallifi ta’limoti suriyalik nasroniylar orasida keng tarqalgan doketlarga qarshi. Ignatius maktublarining muallifligiga qanday munosabatda bo‘lsak ham, ular II asrning birinchi yarmidagi Sharqiy nasroniylikdagi vaziyatni aks ettirishini tan olish kerak Maktublarning asosiy g‘oyalaridan biri bu ruhoniyni va ayniqsa yepiskopni ulug‘lash g‘oyasidir. Maktublarning muallifi havoriylarning inoyati yepiskoplarga o‘tganligini qat'iy takrorlaydi. Tralla shahridagi masihiylarga yo‘llagan maktubida u ularni klirni havoriy sifatida ko‘rishga ishontiradi; smirniyaliklarga yo‘llagan maktubida u yepiskop va klirsiz cherkov yo‘qligini ta'kidlaydi. “Yepiskopga ergashing,”deb yozadi u, “Iso Masih otasiga ergashganidek itoatkorlik bilan”. Yepiskopning roziligisiz cherkovga tegishli hech narsa qilinmasin; Ignatius uchun, agar yepiskopning sanktsiyasi bo‘lsa, unda Xudoning sanktsiyasi mavjud. Xristianlarning eng muqaddas marosimi - eucharist (birlik), Ignatiusning so‘zlariga ko‘ra, yepiskop yoki unga tayinlangan shaxs tomonidan amalga oshirilishi kerak. Filadelfiyaliklarga yo‘llagan maktubida yepiskoplar hokimiyatiga teologik asos berilgan: ”Rabbimiz Iso Masihning bir tanasi va uning qoni bilan bir piyola birlik va bitta qurbongoh, xuddi bitta yepiskop va uning kliri”. Magneziyaliklarga yo‘llagan maktubida Ignatius hatto Isoni “insoniyat yepiskopi” deb ataydi 18 . II.3. Xristianlikning hukmron dinga aylanishi va tarqalishi Agar yuqorida biz cherkovning davlatga bo‘lgan munosabatini ko‘rib chiqqan bo‘lsak, endi jamiyat va davlatning cherkovga bo‘lgan munosabati uning mavjudligining birinchi asrida qanday bo‘lganini ko‘rib chiqamiz. Shubhasiz, 1- asrning o‘rtalariga kelib, rasmiylar nasroniylarni yahudiylardan ajratishni o‘rgandilar. Bu farq jamoatning ko‘payishini ham, hokimiyat nasroniylar mazhabidan shubhalana boshlaganini ham ko‘rsatadi. Ba’zi olimlarning fikriga 18 Zelinskiy F. F. Xristianlikning raqiblari. M.: “Maktab-Press”, 1996-y. 461-b. [ 26 ] ko‘ra, nasroniylar (birinchi bosqichda) g‘oyalar uchun emas, balki Rimni yoqib yuborganliklari uchun ta’qib qilingan. Shu nuqtai nazardan, hokimiyat nasroniylarning imperiya uchun barcha xavf-xatarlarini hali to‘liq anglamagan degan xulosaga kelishimiz mumkin. Boshqalarning fikricha, xristianlik hukumat tomonidan quyidagicha ko‘rib chiqilgan: davlat hokimiyatiga, imperatorga qarshi harakat. Qanday bo‘lmasin, nasroniylarni quvg‘in qilish qoniqarli uzoq vaqt davomida sodir bo‘lgan. Ilk nasroniylikning kosmopolitizmi, egalitarizm, ilohiy imperatorni rad etish, xo‘rlangan va mazlumlarga murojaat qilish(ijtimoiy. mohiyat, "ruh demokratiyasi" bobiga qarang), hukmron elitaning fikriga ko‘ra, ma’lum bir mafkuraviy xavf tug‘dirdi, bu taqiq va ta’qiblar siyosatiga olib keldi. Bundan tashqari, jamiyatning kommunistik “tashkiloti” da ular anarxizm manbasini ko‘rdilar, ular yoqtirmaslik va nafratlanishni his qildilar. Ular bu proletar dinini juda yomon ko‘rishardi. Shuning uchun, keyinchalik, IV asrda, nasroniylik hukmron dinga aylanganda, ketma-ket butparastlar nasroniylikka nisbatan bir xil nafrat bilan qolishdi. Bu borada imperator Troyanga “kichik Pliniyning xatlari” qiziqish uyg‘otmoqda. Maktub muallifi nasroniylarning faoliyatini o‘rganib chiqib, “ulkan xunuk xurofotdan boshqa hech narsa topmaganligini ta’kidlaydi” 19 . Yuhanno Xushxabari Iso va uning havoriylarining kommunizmini oddiy narsa sifatida tasvirlaydi. Ularning barchasi Yahudo Ishkariot boshqargan umumiy xazinaga ega edi. Jamiyat mavjud bo‘lgan dastlabki yillarda, er yuzidagi hamma narsadan ozod bo‘lish, mulkdan, har qanday mulkdan voz kechish shakliga aylangani ajablanarli emas, chunki jamiyat a’zolari bor narsalarini sotishgan va havoriylarning oyoqlariga pul olib kelishgan. Luqo Xushxabarida Rabbiyning so‘zlari va masallari haqida bajonidil hikoya qilinadi, u erda boylik kamsitiladi va beparvolik va’z qilinadi. Shaxsiy boylik va mol-mulkni rad etish bilan bir qatorda, umuman boylarni qoralash g‘oyasi mavjud. K. Kautskiy uni hatto sinfiy adovat deb atadi. U, ayniqsa, Luqo Xushxabarida, asosan Lazar haqidagi afsonada yaqqol namoyon bo‘ladi, uni faqat shu Xushxabarda topish mumkin. Boy odam do‘zaxga 19 Zelinskiy F. F. Xristianlikning raqiblari. M.: “Maktab-Press”, 1996-y. 461-b. [ 27 ] tushadi, kambag‘al esa Ibrohimning bag‘riga olib ketiladi. Boy faqat boy bo‘lgani uchun hukm qilinadi. Xuddi shu Xushxabarda Iso shunday deydi: “boylikka ega bo‘lganlar uchun Xudoning Shohligiga kirish qanchalik qiyin! chunki boy odam Xudoning Shohligiga kirishdan ko‘ra, tuyaning igna quloqlaridan o‘tishi qulayroqdir” (Luqo 19:19). Va bu holda, boy gunohlari uchun emas, balki boyligi uchun hukm qilinadi. Ko‘rinib turibdiki, boy bo‘lish va boyligingizdan zavqlanish eng og‘ir jazoni talab qiladigan jinoyatdir. Xuddi shu g‘oya Yoqubning maktubiga singib ketgan. “Eshiting, boylar: yig‘lang va topganlaringizning baxtsizliklari uchun yig‘lang". U hatto nasroniylar jamoasiga qo‘shilgan boylarni ham yo‘q qiladi: “Mana, aziz birodarlarim: Xudo bu dunyoning kambag‘allarini imon va shohlikning merosxo‘rlari sifatida boy bo‘lishga sayladimi? Va siz kambag‘alni xo‘rladingiz. Boylar sizni zulm qiladimi va ular sizni sudlarga jalb qiladimi? Ular siz aytgan yaxshi ismni ulug‘lamaydimi…?” Hasadgo‘y nasroniylar qurbonlarni baland ovoz bilan rad etishganda, imperator tasviri oldida ta’zim qilishganda, ular hibsga olinib, qatl etilishga hukm qilindi. Ba’zida xalq olomoni, masalan, zilzila kabi biron bir muammoga duch kelib, nasroniylarga qulab tushdi va ularni kaltakladi. Odamlar masihiylarning “xudosizligi” da baxtsizlikning sababini ko‘rishga tayyor edilar, chunki masihiylar xudolarni inkor etib, hamma uchun grevni keltirib chiqardilar. VI asr boshlarida Rim davlati tomonidan nasroniylikning oldingi ta’qiblari, bu yangi dinni faol qo‘llab-quvvatlash bilan almashtirildi. Imperator Konstantin (taxminan 285-337- yillar) 324- yilgi edikti bilan xristianlikni Rim imperiyasining davlat diniga aylantirishga asos solgan. Bir yil o‘tgach, 325-yilda uning raisligi ostida xristian cherkovlarining birinchi Ekumenik kengashi Nikeyada yig‘ildi. Bu xristian ta’limotini tasdiqlashda muhim rol o‘ynadi. Qullar va kambag‘allarning xristianlikka o‘tishi davlat hokimiyati organlari bilan to‘qnashuvga olib keldi, ko‘plab ta’qiblar va ta’qiblarni keltirib chiqardi. Bularning barchasi birgalikda shuni ko‘rsatadiki, ko‘pincha siyosiy muxolifat rolini o‘ynaydigan erta nasroniylikning ijtimoiy yo‘nalishi davlat tuzilishiga ma’lum bir tahdid sifatida qaraldi. Shuning uchun hokimiyat tizimni va uning mafkurasini himoya qilish [ 28 ] choralarini ko‘rdi. Xristianlik tarqalishi va muxolifat kayfiyati kuchayishi bilan nasroniylarga nisbatan diniy murosasizlik tobora kuchayib bordi 20 . Xristian jamiyatlarning ijtimoiy tarkibidagi o‘zgarish ularning evolyutsiyasini ham belgilab berdi. Oldingi demokratik tendensiyalardan tobora ko‘proq chiqib ketish kuzatilmoqda, imperator hokimiyati bilan ittifoq tuzish istagi tobora kuchayib bormoqda. Imperator hokimiyati, o‘z navbatida, jahon imperiyasini jahon dini bilan to‘ldirish zarurligini his qildi. Milliy dinlardan biriga, xususan Rim dinlariga aylantirish urinishlari muvaffaqiyatsiz bo‘ldi. Imperiyaning barcha xalqlari tushunadigan yangi din kerak edi. Xristian kosmopolitizmi o‘sib borishi va asosiy dogmatik g‘oyalar shakllanishi bilan yahudiylikdan uzoqlashish va undan ajralish jarayoni kuchaydi. I asrning oxiri-II asrning boshlarida, ayniqsa yahudiylarning Rimga qarshi qo‘zg‘olonlari mag‘lubiyatga uchraganidan va yahudiylik yakkalanib qolganidan so‘ng, bu bo‘shliq aniq shakllandi. Xristianlarning ahvoli qiyin edi, chunki imperiya davrida Rim hukmdorlari har qanday ittifoq va jamiyatlarga, hatto eng begunoh kishilarga ham juda shubhali edilar. Ular fitna va xiyonat boshlanishidan qo‘rqishdi. XULOSA Dogmalar abadiy va bitmas-tuganmasdir. Ularni cherkov ongi va tarixida ochib berish bosqichlari, ta'riflari - bu verst ustunlari bo'lib, unda jonli xristian tafakkuri, individual va sobor qaerga va qanday qilib ishonchli va xavfsiz o'tishi kerakligi to'g'risida aniq ko'rsatmalar yozilgan. Din tarixi, xususan, nasroniylik, er yuzidagi insoniyat taqdirida, aniqrog'i, uning ba'zi qismlari taqdirida, ya'ni alohida xalqlar taqdirida Xudoning tobora kuchayib borayotgan vahiysi bosqichlarini joylashtirishdir. Yerning rasmiy rivojlanish tarixi bilan tanishib, biz doimiy urushlar, hokimiyat uchun kurashlar fonida har bir insonga o'zining haqiqiy yuzini, maqsad va vazifalarini, kosmik evolyutsiyadagi o'rnini ko'rsatishga harakat qiladigan ta'limotlar qanday paydo bo'lishini ko'ramiz. Bunday ta'limotlar dunyo dinlari, 20 Lebedev A. P. Buyuk Konstantin davrida yunon-Rim dunyosida nasroniylarni ta’qib qilish va nasroniylikni tasdiqlash davri. M.: 1994-yil. 398-b. [ 29 ] xususan, nasroniylikdir: ular unga rioya qilishadi va menimcha, ko'p yillar va hatto asrlar davomida amal qilishadi. Dunyo bo'ylab nasroniylikning asrlar davomida tarqalishi davomida u turli madaniyatlarga singib ketgan va ko'pincha eski butparast e'tiqodlarni siqib chiqargan. Har yili biz bu haqda aniqroq ma'lumotga ega bo'lamiz xristian olamidagi ishlarning holati. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, har bir cherkov faol imonlilarga qaraganda ko'proq a’zolarga ega va ba'zi hollarda a'zolik faqat ramziy ma'noga ega. Britaniyada cherkovga muntazam ravishda tashrif buyuradiganlar soni (10% dan kam) boshqa ko'plab mamlakatlarga qaraganda pastroq, ammo takroriy so'rovlar shuni tasdiqlaydiki, odamlarning 70% ga yaqini Xudoga ishonishlarini va muntazam ravishda ibodat qilishlarini da'vo qilishadi. AQShda aholining taxminan 42 foizi muntazam ravishda cherkovga boradi. Italiyada aholining taxminan 33% muntazam ravishda massaga tashrif buyurishadi va 85% Rim katolik cherkoviga tegishli ekanliklarini da'vo qilishadi. Frantsiyada cherkovga aholining taxminan 13 foizi muntazam tashrif buyuradi. Xristianlik yaqin Sharqda paydo bo'lgan va dastlabki bosqichlarida Shimoliy Afrikada ham paydo bo'lgan. X1X va 20-asrning boshlarida missionerlik harakati sezilarli darajada jonlandi, natijada xristian cherkovi barcha qit'alarda ildiz otgan va deyarli barcha mamlakatlarda mavjud. Xristian e'tiqodi tarqalishda davom etmoqda, ammo tortishish markazi tezda o'zgarib bormoqda: Evropadan va (kamroq darajada) AQShdan Afrika, Osiyo va Lotin Amerikasiga. Ushbu mamlakatlardagi demografik tendentsiyalar shuni ko'rsatadiki, XXI asr cherkovi oq irqdan bo'lmagan yosh, baquvvat va kambag'al odamlar tomonidan namoyish etiladi. [ 30 ] FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (yangi tahrirdagi: https://lex.uz/uz/docs/-6445145 ) 35-modda 2. Injil. 3. Rim imperiyasi tarixiga oid insholar (tugatish). Rim va ilk nasroniylik. Tanlangan asarlar 2 jildda. Rostov-Don: “ Feniks ” . 1995- y . 4. Gegel G. V. F. Isoning hayoti/ / Gegel G. V. F.Din falsafasi: 2 jild. - M.: Fikr, 1976-yil. 5. Donini A. Nasroniylikning kelib chiqishida (kelib chiqishidan Yustiniangacha)– M.: “Politizdat”, 1979-y. 6. Zelinskiy F. F. Xristianlikning raqiblari. M.: “Maktab-Press”, 1996-y. 7. Kautskiy K. Xristianlikning kelib chiqishi. M.: “Politizdat”, 1990-y. 8. Kosidovskiy Z. xushxabarchilarning afsonalari. M.: “Politizdat”, 1977-y. 9. Kryvelev I. A. Dinlar tarixi. Ikki jildli insholar. 1-jild –M.: “Fikr”, 1975-y. 10. Kurbatov G.L.,Frolov E.D.,Froyanov I.Ya. Xristianlik: Antik Davr: Vizantiya, Qadimgi Rossiya. –Leningrad.: “Lenizdat”, 1988-y. 11. Lebedev A. P. Buyuk Konstantin davrida yunon-Rim dunyosida nasroniylarni ta’qib qilish va nasroniylikni tasdiqlash davri. M.: 1994-y. 12. Shubhasiz dalillar: (Tarixiy dalillar, faktlar, nasroniylik hujjatlari) - M.:1992- y. 13. Renan E. Mark Avreliy va qadimgi dunyoning oxiri. (Xristianlikning birinchi asrlari tarixi) - Sankt-Peterburg: “Terra”, 1991-yil. 14. Ranovich A. B, Ilk nasroniylik tarixi bo‘yicha asosiy manbalar. Xristianlikning qadimgi tanqidchilari. M.: “Politizdat”, 1990-y. 15. Renan E. Isoning Hayoti. M.: “Prometey”, 1990-y. 16. Sventsitskaya I. S. “Dastlabki nasroniylik: tarix sahifalari”. -M.: “Politizdat”. 1989-y. 17. Sventsitskaya I.S. “Birinchi nasroniylarning maxfiy yozuvlari”. - M.: “Politizdat”, 1981-y. 18. Tokarev S. A. Dunyo xalqlari tarixidagi din. – M.: “Politizdat”, 1964-y. [ 31 ] 19. Xarenberg B. Insoniyat xronikasi. – M.: “Katta ensiklopediya”, 1996-y. 20. Strauss D. F. Isoning hayoti: – M.: “Respublika”, 1992-y. 21. F.Engels “Asl nasroniylik haqida”. - M.: “Poltitizdat”. 1990-y. 22. F. Engels Tomonidan. Asl nasroniylik haqida. – M.: 1990-y. 23. Din tarixi. M.: “Runik markazi”, 1991-y. 24. Kautskiy K. Xristianlikning kelib chiqishi. M.:1990-y. 25. V. V. Klochkov “Din, davlat, huquq”. M.: “Fikr”. 1978-y. 26. Nersesyants tahriridagi siyosiy ta’limotlar tarixi. – M.: “InfraPerM- Kodeks”, 1995-y. 27. Kichik Pliniy Xatlar – M.: 1989-y. [ 32 ]

XRISTIANLIKNING PAYDO BO‘LISHI VA TARQALISHI MUNDARIJA: KIRISH ASOSIY QISM I BOB. XRISTIANLIK DININING PAYDO BO‘LISHI I.1. Ilk nasroniylik manbalari. I.2. Xristianlikning ijtimoiy kelib chiqishi. Iso Masih faoliyati II BOB. XRISTIAN DININING TARQALISHI VA UNING MADANIY TARIXIY SHARTLARI II.1. Ilk xristianlikdagi tarqalgan yo‘nalishlar o‘rtasidagi kurash II.2. Yyepiskop cherkovining shakllanishi II.3. Xristianlikning hukmron dinga aylanishi va tarqalishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI [ 1 ]

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Dunyoning turli hududlarida diniy kurash, urush avj olayotgan bir paytda tinchliksevar mamlakatimiz O‘zbekistonda “16 noyabr – Xalqaro bag‘rikenglik kuni” alohida e’tibor bilan, millatlar umumiy bayrami sifatida keng nishonlanadi. Mazkur sanaga bag‘ishlab Millatlararo munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do‘stlik aloqalari qo‘mitasi shafeligida “Bag‘rikenglik haftaligi” doirasida turkum tadbirlar o‘tkazilishi ham yaxshi an’anaga aylangan. Konstitutsiyamizda ham biror fuqaroni qaysidir dinga majburlab kiritish taqiqlangan, har bir inson haq-huquqi, erkinligi kafolati xususida shunday deyilgan: “Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan diniga e’tiqod qilish yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi” 1 . Umuman, diniy bag‘rikenglik tamoyili Konstitutsiyamizning barcha moddalarida aksini topgan, desak xato bo‘lmaydi. O‘zbekiston hududida yashovchi har bir fuqaroning manfaati, haq-huquqi va burchi qomusimiz doirasida aniq belgilab qo‘yilgan. Bag‘rikenglik borasida so‘z borar ekan, nafaqat boshqa dinlarga hurmat qilish, balki, bu dinlar tarixini bilish ham bizdan talab etiladi. Ushbu kurs ishi dastlabki nasroniylik tarixining faqat bir jihatiga bag'ishlangan, yani yangi dinning tarqalishi, uning birinchi asrlarida xristian cherkov tashkilotining shakllanishi, ya'ni, birinchi asrning ikkinchi yarmida Rim imperiyasining Sharqiy viloyatlarida birinchi nasroniy guruhlarining paydo bo‘lishidan xristianlarning aqidasi, uning dogmatikasi, axloqi, “muqaddas” kitoblar mazmunini batafsil ko‘rib chiqishni o‘z ichiga olmagan. Ammo, albatta, muqarrar ravishda nasroniylikning dogmatikasi va axloqiy ta'limotidagi uning tashkiliy shakllari evolyutsiyasiga, cherkovning shakllanishiga eng muhim ta'sir ko‘rsatgan o‘zgarishlar haqida gapirish kerak. Bu yerda darhol rezervatsion qilish kerak: xristianlarning “muqaddas” kitoblarida “cherkov” so‘zi (bu kitoblar yozilgan yunon tilidagi “Voiz”) aniq tuzilishga ega bo‘lmagan nasroniylarning birinchi kichik mahalliy guruhlariga nisbatan ham qo‘llaniladi. “umumiy (katolik) 1 O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. 35-modda [ 2 ]

pravoslav (ortodoksal) cherkov” nomini oldi. Ammo nasroniylarning birinchi jamoalari va bu cherkov o‘rtasidagi farq juda katta. Unda jamiyat nasroniylarning birinchi birlashmalarini anglatadi (ular eng qadimgi nasroniy asarlaridan biri – ilohiyotshunos Yuhannoning vahiylari” da tasdiqlanganidek); cherkov ostida – o‘rnatilgan klir va iyerarxik lavozimlar tizimiga ega cherkov tashkiloti. Xristian birlashmalari bunday tashkilotga aylanishidan oldin bosib o‘tgan yo‘lni tahlil qilish ishning asosiy mavzusini tashkil etadi. Dinshunoslarning da'volariga, yagona ta'limotga va yagona “cherkov” ga zid ravishda nasroniylik yo‘qligini ko‘ramiz. Xristian ta'limoti va xristian tashkilotlarining shakllanishi shiddatli ichki kurashda, nasroniylikni atrofdagi dunyoga moslashtirish jarayonida o‘tdi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Ushbu ishda ko‘rib chiqilgan muhim masalalardan biri bu nasroniylarning jamiyat va davlatga munosabati va bu jamiyatning nasroniylarga bo‘lgan munosabati. F. Engels xristian dinining kelib chiqishi va uning rivojlanishini “u paydo bo‘lgan va hukmronlikka erishgan tarixiy sharoitlardan” tushuntirish zarurligini ta'kidlagan. Shuning uchun nasroniylikni tarixiy kontekstga kiritish uchun kitobda I-III asrlarda Rim imperiyasining ijtimoiy-iqtisodiy holati va ma'naviy muhiti tasvirlangan. Shuni yodda tutish kerakki, nasroniylikning kelib chiqishi haqidagi barcha masalalar fan tomonidan aniq hal etilmaydi. Birinchi nasroniy voizlarining paydo bo‘lish vaqti va joyi, nasroniylarning birinchi asarlarini yaratish vaqti va u yerda mavjud bo‘lgan ma'lumotlarning ishonchliligi darajasi hali ham munozarali bo‘lib qolmoqda. Bu bahslarning barchasini batafsil ko‘rib chiqish imkoniyatiga ega emasmiz, u o‘ziga eng ishonarli hisoblangan talqinlarga e'tibor qaratamiz. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, asosiy qism, 2 ta bob va 5 ta kichik mavzular, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB. XRISTIANLIK DININING PAYDO BO‘LISHI [ 3 ]

I.1. Ilk nasroniylik manbalari. Xristianlikning paydo bo‘lishi, uning ta’limotining shakllanishi haqida juda ko‘p sonli kitoblar, maqolalar va boshqa nashrlar yozilgan. Bu sohada nasroniy mualliflari, faylasuf-ma’rifatparvarlar, Injil tanqidchilari va ateist mualliflar ishlagan. Bu tushunarli, chunki biz tarixiy hodisa - millionlab izdoshlari bo‘lgan ko‘plab cherkovlarni yaratgan, dunyoda, xalqlar va davlatlarning mafkuraviy, iqtisodiy va siyosiy hayotida katta o‘rinni egallagan va hanuzgacha egallab turgan nasroniylik haqida gapiramiz. XVIII asrga qadar nasroniylikning boshlanishini o‘rganish taqiqlangan edi. Haddan tashqari qiziqish, yangi ahd va cherkov urf-odatlari aytganidan ko‘proq narsani o‘rganish istagi sodiq masihiylarga bid'at bilan chegaradosh bo‘lgan juda tanbeh bo‘lib tuyuldi. Ko‘pgina olimlar o‘z tadqiqotlari natijalarini ommaga e’lon qilishga jur'at etmadilar. Ushbu asarlar faqat vafotidan keyin nashr etilgan. Faqat XVIII asr ma’rifatparvarlari tufayli nasroniylikning kelib chiqishini ilmiy o‘rganish mumkin bo‘ldi. Eng xilma – xil manbalar o‘rganildi : nasroniylarni eslatib o‘tgan qadimgi yozuvchilarning asarlari, nasroniy ilohiyotshunoslari va ularning muxoliflarining asarlari, shuningdek, albatta, nasroniylarning o‘zlari muqaddas va ilohiy Ilhom bilan hurmat qiladigan kitoblar, bu erda xristian dinining asosiy dogmalari, uning asoschisi-Iso Masihning hayoti haqidagi afsonalar, uning so‘zlari va ta’limotlari berilgan 2 . An’anaviy vakillik nasroniylikda bitta odam-Iso Masihning yaratilishini ko‘radi. Va bu vakillik hozirgi paytda ham hukmronlik qilishda davom etmoqda. Iso Masihning shaxsiyati yigirma ming so‘zga bag‘ishlangan – Aristotel, Tsitseron, Aleksandr Makedonskiy, Yuliy Tsezar, Konfutsiy, Muhammadga yoki Napoleonga qaraganda ko‘proq. Iso Masihning tarixiyligi muammosini o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy ishlarda ikkita yo‘nalish mavjud – mifologik va tarixiy. Birinchisi Isoni qishloq xo‘jaligi yoki totemik kultlar asosida yaratilgan mifologik jamoaviy tasvir deb biladi. Uning hayoti va mo " jizaviy ishlari haqidagi 2 Rim imperiyasi tarixiga oid insholar (tugatish). Rim va ilk nasroniylik. Tanlangan asarlar 2 jildda. Rostov-Don: “Feniks”. 1995-y. [ 4 ]

barcha xushxabar hikoyalari afsonalardan olingan. Tarixiy yo‘nalish Isus Masihning qiyofasi haqiqiy tarixiy shaxsga asoslanganligini tan oladi. Uning izdoshlari Iso Masih obrazining rivojlanishi mifologizatsiya, Nosiralik haqiqatan ham mavjud bo‘lgan voizning ilohiyligi bilan bog‘liq deb hisoblashadi. Iso Masihning mavjudligining tarixiy ishonchliligini isbotlash uchun bizning davrimizga qadar saqlanib qolgan nasroniy bo‘lmagan mualliflarning matnlari keltirilgan, ularning xolisligi shubhasiz. Biz uchta Rim mualliflari Tatsit, kichik Pliniya va Svetoniya haqida gapiramiz. Ushbu atomlarning bayonotlari sinchkovlik bilan o‘rganildi, ba’zi masalalar aniq aniqlanmadi va bugungi kungacha qizg‘in bahs-munozaralarga sabab bo‘lmoqda 3 . Qadimgi Rimning eng yirik tarixchisi va yozuvchisi Tatsitdan boshlaylik, u Patrisiya va konsul (milodiy 55-120 yillar). Taxminan 116-yilda u o‘zining asosiy asari – "Analla"ni nashr etdi. "Anallov" kitobida 64-yilda Neron davrida sodir bo‘lgan va butun shaharni deyarli yo‘q qilgan mashhur yong‘in tasvirlangan. "Mish-mishlarni to‘xtatish uchun Neron aybdorlarni ramkaga solib, qora tanlilar sharmandali xatti-harakatlari uchun nafratlangan va nasroniylar deb ataganlarni eng murakkab qatllarga duchor qildi. Bu nomning boshlanishi imperator Tiberiya davrida prokuror Pontiy Pilat tomonidan o‘limga hukm qilingan Masih tomonidan berilgan; vaqtinchalik qatag‘on qilingan zararli xurofot nafaqat bu yovuzlik tug‘ilgan Yahudiyada, balki poytaxtda ham yana avj oldi, u erda har qanday yomon va ifloslik hamma joydan oqib kelib, ko‘plab tarafdorlarni topadi ... ular sharmandalik bilan qatl qilindi-ular yovvoyi hayvonlarning terisiga kiyinib, itlarni yirtib tashlashdi, xochlarga xochga mixlashdi va tunda mash'alalar o‘rniga o‘t qo‘yishdi ... natijada, bu odamlar aybdor va qattiq jazoga loyiq bo‘lishsa-da, ular hamdardlik bildirishdi, chunki ular imperiya manfaati uchun emas, balki bir kishining shafqatsizligi tufayli halok bo‘lishdi 4 . Ushbu parchaning haqiqiyligi Neron qurbonlariga va ularning e’tiqodlariga nisbatan aniq dushmanlik munosabati bilan namoyon bo‘ladi, bu nafrat bilan "zararli xurofot"deb nomlanadi. Bu keyingi qo‘shimcha deb taxmin qilishning iloji yo‘qligi sababli, Tatsitning muallifligi shubhasiz ko‘rinadi. To‘g‘ri, Zeno 3 Renan E. Isoning Hayoti. M.: “Prometey”, 1990-y. 328-b. 4 Gegel G. V. F. Isoning hayoti //Gegel G. V. F. Din falsafasi: 2 jild. - M.: “Fikr”, 1976-y. 35-101-b. [ 5 ]

O'xshashlar

QADIMGI MISRDA ILK DAVLATLARNING PAYDO BO‘LISHI
Markaziy Osiyoda yahudiylik, buddaviylik va xristianlikning kirib kelishi
XUSUSIYATLARI UZLUKSIZ BO’LMAGAN STERJENDA TO’LQIN TARQALISHI
Buddaviylik va xristian dini tarixi va falsafasi
Salib yurushlari va dastlabki diniy ritsarlik ordenlarining paydo bo'lishi